Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ай

II. частица

1. вопр.
ли, разве, или
ай эсĕ вăраннă та? — разве ты уже проснулся?
ай урăх кĕнеке парас-и сана? — или дать тебе другую книгу?

алă

ручной
ал арманĕ — ручная мельница
алă ĕçĕ — ручная работа
ал лаппи  — ладонь
ал пичĕ — ладонь
ал тупанĕ — ладонь
алă пăчки — ножовка, ручная пила
алă протезĕ — протез руки
алă сехечĕ — наручные часы
ал сыппи — запястье
ал çупкăмĕ — кисть руки
ал çупки — кисть руки
ал туйи — трость, посох
ал туни — рука, предплечье
ал хурси — рука, предплечье
ал тӳрчĕ — тыльная сторона кисти руки
ал тӳртĕшĕ — тыльная сторона кисти руки
алăри ача — грудной ребенок
алăран алла — из рук в руки (передавать)

алă вĕççĕн —
1) рукою, руками, вручную
алă вĕççĕн çапăç — биться врукопашную
2) с рук
алă вĕççĕн сут —продавать вразнос, с рук

алă витĕр пăх — смотреть, прикрывая глаза рукой
алă пар — обмениваться рукопожатием, подавать руку для приветствия
алă тыт — обмениваться рукопожатием, подавать руку для приветствия
алă сиктер — вывихнуть руку
алă çуп — хлопать в ладоши, аплодировать
алăпа çыр — писать от руки

алла вĕрен — 1) привыкать к рукам (о ребенке) 2) приручаться (о животном)
алла вĕрент — 1) приучать к рукам (ребенка) 2) приручать (животное)
алла ил — 1) взять на руки 2) забрать в свои руки
алла кĕр (лек)  — попасться в руки к кому-л.
алла пар — дать в руки
алла тыттар — вручить
Вутăн алли вăрăм. — посл. У огня руки длинные.
Вăррăн алли илет те пĕвĕ çĕклет. — посл. Вор берет руками, да расплачивается боками.

аншлаг

2.
аншлаг (хаçатри пысăк заголовок)
страниципех аншлаг пар — дать аншлаг на всю страницу

астивтер

дать попробовать
дать отведать уст., угостить
мучи пире çĕнĕ пыл астивтерчĕ — дедушка угостил нас свежим медом
патак астивтер — шутл. дать отведать палки, поколотить

атвит

диал.
ответ, отпор (в споре)
атвит пар — дать отпор

банкет

банкетный
банкет залĕ — банкетный зал
банкет ирттер — дать банкет

ваккăн

2.
мелочью, мелкими деньгами
укçа ваккăн пар — дать мелочью (напр. сдачу)

вирлĕ

крепко
сильно
энергично
вирлĕ сасă — энергичный голос
вирлĕ çумăр çуса иртрĕ — прошел сильный дождь
вирлĕ ответ пар — дать решительный ответ
вирлĕрех çап — ударить покрепче

виçшер

числ. разд.
по три
виçшер тетрадь пар — дать по три тетради
пире виçшер панулми тиврĕ — нам досталось по три яблока

гудок

гудок
пăрахут гудокĕ — пароходный гудок
гудок пар — дать гудок

задаток

задаточный
задаток пар — дать задаток

залог

залоговый
залог квитанцийĕ — залоговая квитанция
залога пар (хур) — дать в залог, отдать под залог

инструктаж

инструктаж
инструктаж пар — дать инструктаж, проинструктировать

инструкци

инструкция
хăрушсăрлăх техникин инструкцийĕ — инструкция по технике безопасности
инструкци пар — дать инструкции

интервью

интервью (пĕр-пĕр çын журналист ыйтăвĕсене панă хуравсем)
интервью ил — взять интервью
интервью пар — дать интервью
интервью пичетле — напечатать интервью

ирĕк

свободно, вольно
ирĕке кăлар — освободить, дать свободу
ирĕке тух — вырваться на свободу, на волю
ирĕке яр — отпустить на волю
ирĕк пурăн — жить свободно
выльăхсем ирĕк çӳреççĕ — скотина пасется без присмотра

йăн

2.
подражание звуку пощечины
йăн! çутăлтарса яр — дать звонкую пощечину

йӳçтер

заквашивать, ставить кваситься, киснуть
давать бродить
йӳçтерсе çитер — дать хорошо перебродить

канаш

1.
совет, рекомендация
тухтăр канашĕсем — советы врача
специалист канашĕсем — рекомендации специалиста
канаш пар — дать совет, посоветовать
канаш ту — советоваться

канăçлăх

1.
покой, спокойствие
канăçлăх пар — дать покой
канăçлăх çухат — потер ять покой

кантар

1.
давать отдых, передышку
лашасене кантар — дать лошадям отдых

касторка

касторовый
касторка çăвĕ — касторовое масло
чирлĕ çынна касторка пар — дать больному касторки

катăк

меньше
ача-пăчаран катăк пурăн — не иметь детей
укçи виçĕ тенкĕ катăк — недостает трех рублей, денег оказалось меньше на три рубля
тенкĕрен çичĕ пус катăк — рубль без семи копеек, до рубля не хватает семи копеек
катăк пар — дать меньше

каялла

1.
назад, обратно
каялла кай — 1) идти обратно 2) перен. ухудшаться, идти все хуже и хуже (о делах)
каялла кил — вернуться, возвратиться
каялла пар — 1) вернуть, возвратить 2) дать сдачу
каялла çавăр — завернуть, повернуть назад, обратно
каялла çаврăнса пăх — оглянуться назад
каялла чак — отступить, попятиться назад

кăтарту

1.
указание
кăтарту пар — дать указание

кĕтесле

I.

1.
то же, что кĕтевле
Кĕтесле париччен кĕтессе хур. — погов. Лучше отложить в угол, чем дать взаймы.

кĕтшер

разг.
понемногу
кĕтшер çырла пар — дать понемногу ягод

кислород

кислородный
сывлăш кислорочĕ — кислород воздуха
шĕвĕ кислород — жидкий кислород
кислород минтерĕ — мед. кислородная подушка
кислород цехĕ — кислородный цех
организмра кислород çителĕксĕрри — кислородное голодание организма
чирлĕ çынна кислород пар — дать кислород больному

кучченеç

2. перен.
взятка
кучченеç пар — дать взятку

куштар

то же, что кушăхтар
утă куштар — дать сену подсохнуть

кӳр

2. перен.
давать, придавать, доставлять, приносить
оказывать
вăй кӳр — придавать силу
хăват кӳр — придавать силу
витĕм кӳр — оказывать влияние
илем кӳр — наводить красоту
илем кӳрекен ӳсентăрансем — декоративные растения
май кӳр — дать возможность
пулăшу кӳр — оказывать помощь
савăнăç кӳр — доставлять радость
çĕнтерӳ кӳр — принести победу
çимĕç кӳр — плодоносить
çимĕç кӳрекен улмуççи — плодоносящая яблоня
телей кӳр — приносить счастье
тупăш кӳр — приносить прибыль
усă кӳр — приносить пользу

лектер

3. разг.
проучить
задать трепку, поколотить
хăлха чиккинчен лектерсе яр — дать затрещину
ăна хытă лектерчĕç — его крепко проучили

май

5.
возможность, случай
условия
паха майсем — прекрасные условия
май килменни — невозможность, неосуществимость
май килнĕ таран — по мере возможности
май килсенех — при первой возможности
май килчĕ — довелось, удалось, посчастливилось
май пар — дать возможность (что-л. сделать), способствовать чему-л.
май пулсан — если есть возможность
май çук — невозможно
майне кура — смотря по обстоятельствам
пур майсемпе те усă кур — использовать все возможности
выляса илме майсем пур — есть шансы на выигрыш

маххă

маххă пар — разг. дать маху
ку маххă парас çук — этот маху не даст

наказ

наказ (хушу)
суйлавçăсем депутата панă наказсем — наказы избирателей депутату
наказ пар — дать наказ

направлени

1.
направление (документ)
больницăна кайма направлени пар — дать направление в больницу
вăл ĕçлеме направленипе килнĕ — он прибыл на работу по направлению

наркоз

мед.
наркоз (эмел парса ӳт туйми туни)
вырăнти наркоз — местный наркоз
пĕтĕмĕшле наркоз — общий наркоз
наркоз пар — дать наркоз

наряд

3. воен.
наряд
черетсĕр наряд пар — дать наряд вне очереди

нăклаттар

разг.

1.
сильно ударить, дать затрещину

никĕсле

3. перен.
обосновывать, аргументировать
çĕнĕ теорие никĕсле — дать обоснование новой теории
ăслăлăх енчен никĕсле — обосновать научно

обзор

обзор
литература обзорĕ — обзор литературы
тĕнчери ĕçсен обзорĕ — обзор международных событий
обзор ту — сделать, дать обзбр

определени

2.
определение (уçăмлă палăртса çырни)
тĕрĕс мар определени — неточное определение
пулăма определени пар — дать определение явлению

отпор

разг.
отпор
тăшмана отпор пар — дать отпор врагу

пар

III. глаг.

1.
давать, выдавать, отдавать, отпускать
вручать
кивçен укçа пар — дать взаймы денег
лашана сĕлĕ пар — задать лошади овса
чечек çыххи пар — преподнести букет цветов
çак кĕнекене пар-ха — дай-ка вот эту книгу
паян шалу параççĕ — сегодня выдают зарплату
лайăх вĕренекен студентсене стипенди параççĕ — успевающим студентам выплачивается стипендия
памаллипех пар — отдать насовсем
парса пĕтер — раздать (все)
парса тух — раздать, вручить (всем подряд)
парса яр —
1) отдать
эпĕ ăна юлашки укçана парса ятăм — я отдал ему последние деньги
2) передать, послать что-л. через кого-л.
кĕнекене йăмăкран парса яр — передай книгу через мою сестренку
Паракантан ил, çапакантан тар. — погов. Дают — бери, бьют — беги.

пар

2.
давать, подавать
снабжать, обеспечивать чем-л.
шыв пар — дать воду
çĕнĕ çуртсене газ панă — в новые дома подан газ
парса тăр — снабжать, поставлять
савăтсене чĕртавар парса тăр — поставлять на заводы сырье

пар

3.
давать, предоставлять возможность, позволять (делать что-л.)
разрешать
ирĕк пар — позволить
май пар — дать возможность
калама пар-ха — разреши-ка сказать!
ачасене ашкăнма ан пар — не давай детям шалить
пар-ха, хам вулам — дай-ка, я сам прочту
çил утма памасть — ветер не дает идти
тусăма кӳрентерме памастăп — я не позволю обижать моего друга!

пар

5.
давать, предоставлять
канăç пар — дать покой
кану пар — дать отпуск
çăмăллăх пар — предоставить льготы
ăна çĕнĕ хваттер панă — ему дали новую квартиру

пар

6.
давать, платить
çине пар — приплатить, дать в придачу
çак çĕлĕкшĕн миçе тенкĕ паратăн? — сколько (рублей) дашь за эту шапку?

пар

13. прям. и перен. разг.
дать, ударить
хăлха чикки пар — закатить оплеуху
ăна пухура хытă пачĕç — ему крепко досталось на собрании

пар

14.
в сочет. с сущ. выражает действие по значению данного сущ.:
ăшши пар — поддать пару (в бане)
ят пар — дать выговор
ӳпкев пар — подать жалобу, пожаловаться
канаш пар — дать совет, посоветовать
концерт пар — дать концерт
приказ пар — отдать приказ, приказать
пулăшу пар — оказать помощь, прийти на помощь
сас пар — подать голос, промолвить что-л.
сăмах пар —
1) предоставить кому-л. слово (напр. на собрании)
2) дать слово, пообещать
сигнал пар — дать сигнал, просигналить
телеграмма пар — дать телеграмму, телеграфировать
ыйту пар — задать вопрос, спросить

пас

III. спорт.
пас (мечĕк пани)
тĕрĕс пас — точный пас
пас пар — дать пас

пăсăрккă

разг.
нагоняй, разнос
пăсăрккă пар — дать нагоняй

пĕрер

1. числ. разд.
по одному
пурне те пĕрер панулми пар — дать всем по (одному) яблоку
пĕрер тенкĕ пуçтар — собрать по (одному) рублю

пĕçерт

2. разг.
вздуть, поколотить, дать взбучку
хулăпа пĕçерт — отстегать прутом

пил

1.
благословение
напутствие
атте-анне пилĕ — родительское благословение
пил сăмахĕ — напутственное слово
пил ту (пар) — дать благословение, благословить

пит

2.
щека
ачан пичĕсем улма пекех — щечки у малыша как яблочки
питрен çупса яр — дать пещечину, ударить по щеке

пустар

I.
понуд. от пус III.
алă пустар — дать на подпись кому-л.
çăматă пустар — заказать свалять валенки

пушат

3.
освобождать, делать свободным
алла пушат — освободить руки
ĕçрен пушат — освободить от работы, дать досуг

расписка

расписка
аванс расписки — расписка в получении аванса
сыхлăх расписки — сохранная расписка
расписка пар — дать расписку
распискăпа пар — дать под расписку

расчет

2.
расчет (ĕçрен тухни, укçа илсе татăлни)
расчет ил — получить расчет
расчет пар — дать расчет

реванш

реваншный
реванш матчĕ — матч-реванш
реванш ил — взять реванш
реванш пар — дать реванш

рекомендаци

рекомендация (ырласа хаклани)
лайăх рекомендаци — хорошая рекомендация
рекомендаци ил — получить рекомендацию
ĕçе илме рекомендаци пар — дать рекомендацию для приема на работу

самоотвод

самоотвод (сын хăйне суйлама тăратнă ĕçрен хай сир ни)
самоотвод пар дать самоотвод
самоотвод ту сделать самоотвод

санкци

1.
санкция (ирĕк пани)
арестлемелли санкци — санкция на арест
прокурор санкцийĕ — санкция прокурора
санкци пар —  дать санкцию
санкци ил — получить санкцию

сĕн

1.
предлагать
рекомендовать, советовать
канаш сĕн — дать совет, посоветовать
ларма сĕн — предложить сесть
тухтăрсем ăна чĕлĕм туртма сĕнмеççĕ — врачи не рекомендуют ему курить
вулама сĕннĕ кĕнекесен списокĕ — рекомендованный список литературы

сĕнӳ

предложение
паха сĕнӳ —ценное предложение
рационализаци сĕнĕвĕ — рационализаторское предложение
сĕнӳ кĕнеки — книга предложений
сĕнӳ пар — дать предложение, предложить
сĕнĕве йышăн — принять предложение

сĕр

5. разг.
дать взятку
подмазать прост.

сĕте

2.
давать в придачу
пилĕк тенкĕ сĕте — дать пять рублей в придачу

сĕтев

2.
придача
доплата
добавка разг.
сĕтеве ил — взять в придачу
сĕтев хуш (пар) — дать в придачу

сивĕн

2.
остывать, остужаться (о разгоряченном человеке, животном)
лашасене сивĕнме пар — дать лошадям остыть
тула тухса сивĕн — выйти во двор остудиться

сивĕт

1.
охлаждать, остужать
давать остыть, делать холодным
пӳрте сивĕтсе янă — весь дом выстудили
кашăкри яшкана вĕрсе сивĕт — остудить суп, дуя на ложку
мотора кăшт сивĕт — дать остыть мотору

сирена

2.
сирена (сасă сигналĕ)
сирена пар — дать сирену
хăлхана сирена хупларĕ — все заглушила сирена

систер

2.
намекать, делать намек
давать понять, почувствовать
килĕшменни çинчен систер — дать понять о своем отказе

срок

срок и сроки
ĕçе вĕçлеме срок пар — дать срок для завершения работы
срок палăрт — назначить срок
срок çитнĕ — сроки подошли
срок тухрĕ — срок вышел
срокра пурнăçла — выполнить в срок
срокран малтан — досрочно
кĕске сроклăх отпуск — краткосрочный отпуск

старт

стартовый
старт пистолечĕ — стартовый пистолет
старт пар — дать старт

сывлаттар

2.
дать отдохнуть, передохнуть
лашасене кăшт сывлаттарăр — дайте лошадям немного передохнуть

тан

II.

1.
равный, одинаковый
тан мар — неравный, неодинаковый
тан мар тытăçу — неравная схватка
тан виçкĕтеслĕхсем — мат. равновеликие треугольники
пĕр тан — равный
пĕр тан право — равноправие
пĕр тан енлĕ — равносторонний
пĕр тан хаклă — равноценный
эпир унпа пĕр тан — мы с ним ровесники
Шăлсем те пĕр тан пулмаççĕ. — погов. Зубы и те бывают неодинаковые.
тана тух — стать равным, сравняться в чем-л.
тана хур — 1) считать за равного, принимать за ровню 2) оценить одинаково, дать одинаковую цену

тапăç

I.
щелчок
тапăç пар — дать щелчка

тат

10.
решать, разрешать
приходить к решению
татса кала — дать решительный ответ
татса пар — решить, рассудить
татса парайми ыйту — неразрешимый вопрос
суд ĕçе ун майлă татса панă — суд решил дело в его пользу

тăк

7.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением интенсивности действия:
аркатса тăк — разгромить, разнести
ватса тăк — перебить
вăрçса тăк — выбранить, разбранить, выругать, отругать
ятласа тăк — выбранить, разбранить, выругать, отругать
каласа тăк — наговорить грубостей
хăтăрса тăк — дать нагоняй

тăрăлтар

отстаивать
очищать, делать прозрачным (жидкость)
сĕлтĕ тăрăлтар — дать отстояться щелоку

тăрăххăн

II.
то же, что тăрăх II. 1, 6.
урам тăрăххăн ут — идти по улице
хаçатра çырнă тăрăххăн — судя по газетным сообщениям
тăрăххăн çурăл — 1) расколоться вдоль, дать продольную трещину 2) порваться вдоль

тăрмаланчăк

2.
разморенный, усталый, разбитый
тăрмаланчăк шăмшака кантар — дать отдых уставшему телу

тăрмаш

3.
хлопотать, заботиться, проявлять заботу
вăл ачисене вĕрентесшĕн тăрмашать — он старается дать образование своим детям
пеней пирки тăрмаш — хлопотать о пенсии

тепрер

1.
еще по одному
тепрер панулми пар — дать еще по одному яблоку

тĕплеттер

2.
починить (отдав мастеру)
дать в починку (напр. обувь)

тиверт

3.
бить, ударять, стегать
питрен тивертсе яр — дать пощечину

турат

веточный
лапсăркка турат — развесистая ветка
сыпмалли турат — черенок, привой (для прививки фруктовых деревьев)
хăрăк турат — 1) сухая ветка (на дереве) 2) хворост, сушняк
хунав турат — побег, отпрыск
турат вутти — хворост
турат яр — дать побег
Пурте пĕр туратран. — погов. Все от одной ветки. (соотв. Одного поля ягода).
Хуçăк турата сыпаймăн. — погов. Сломанную ветку обратно не приставишь.

турттар

2.
угостить куревом, дать покурить
пирус турттар — угостить папиросой

тутантар

1.
дать попробовать
дать отведать уст.

тутантар

2. перен.
поколотить, побить
дать попробовать кулаков

тутар

2.
заказать, дать заказ (на изготовление чего-л.)
маçтăра шкап тутар — заказать мастеру шкаф

тымарлантар

1.
укоренять, дать развиваться корням

тыттар

2.
вручать
хутаç тыттар — вручить пакет
укçа тыттар — 1) вручить, дать деньги 2) подсунуть взятку (деньгами)

тыттар

5. разг.
дать, стукнуть, сильно ударить
ĕнсе чикки тыттар — дать по затылку, влепить затрещину

увольнительнăй

увольнительная (увольнение каймалли хут)
увольнительнăй пар — дать увольнительную

форма

3.
форма (тĕслĕх, стандарт)
сведенисене форма тăрăх пар — дать сведения по форме

хавшат

1.
дать рассохнуться, ссохнуться
ещĕке хĕвел çинче хавшатнă — под солнцем ящик рассохся

хăтар

3.
освобождать, избавлять
дежурствăран хăтар — освобождать от дежурства
налукран хăтар — освободить от налога
экзаменран хăтар — дать освобождение от экзамена

хурав

2.
ответ, отклик
хурав пар — дать ответ, ответить
хурав ту — дать ответ, ответить
татăклă хурав — окончательный ответ
унри хурав килмере-ха — от него-еще не поступило ответа

хуш

II. глаг.

1.
требовать, приказывать
велеть, поручать, наказывать (что-л. сделать)
тухтăр хушнипе — по предписанию доктора
хушса хăварни — 1) завещание 2) наказ
хушакан орган — распорядительный орган
сире унта кайма кам хушнă? — кто велел вам туда идти?
хушса яр — дать наказ, послать с поручением

хушамат

2.
прозвище, прозвание
хушамат пар — прозвать, дать прозвище

хушу

приказ, приказание, распоряжение
требование, предписание
официаллă хушу — официальное распоряжение
хушу пар дать распоряжение
директор хушăвĕ — приказ директора
командир хушăвĕ — приказ командира
хушу йĕркипе тума хуш — обязать выполнить в приказном порядке
хушу пар — отдать приказ
хушуна пурнăçла — выполнять приказ
хушупа тав ту — объявить благодарность в приказе

хывăнтар

раздевать
разувать
хăнана хывăнтар — дать гостю раздеться
ачасене хывăнтарса çывăрма вырттар — раздеть и уложить детей

хыптар

1.
вкладывать, совать в рот
ачана ĕмкĕч хыптар — дать ребенку соску
лашана çăварлăх хыптар — взнуздать коня

чант

подражание звуку пощечины
чант çупса яр — дать звонкую пощечину

чаршавла

1.
занавешивать
сценăна чаршавла — дать занавес, закрыть сцену

чĕлĕм

табачный
чĕлĕм тĕпĕ — окурок
чĕлĕм турт — 1) курить трубку 2) курить (табак)
кунта чĕлĕм туртма юрамасть — здесь курить воспрещается
чĕлĕм чĕрт — прикурить
чĕлĕм чĕрттер — дать прикурить

чухлаттар

2.
дать почувствовать (напр. силу, власть)

шăккарт

3. разг.
дать затрещину, закатить оплеуху

шăршлаттар

понуд. от шăршла
нашатырь спирчĕ шăршлаттар — дать понюхать нашатырного спирту

янк

I.

1.
подражание звонкому удару, шлепку
питрен янк! çупса яр — дать звонкую пощечину

яр

◊
алла вăрăм яр — проявлять алчность, зариться
алла ирĕке яр — дать волю рукам
алла ярса ил — взять в свои руки
асран ан яр — постоянно думать о ком-чем-л.
ăша хĕлхем яман во рту маковой росинки не было
куçран ан яр — не выпускать из поля зрения
намăса яр — выставлять на посмешище
пуç яр — уст. сослать (в ссылку)
пуçа лăш яр — опустить голову
салам яр — приветствовать (в письме)
çăвар тутине яр — вызывать неприятное ощущение во рту
ташша яр — пуститься в пляс
тымар яр — пускать корни, укореняться
хваттер яр — сдавать жилье, пускать на квартиру
хунав яр — пускать побеги (о деревьях, кустах)
чĕлхене яр — распустить язык
шухăша яр — повергнуть в раздумья
ыйха яр — спать мертвым сном
юрра яра пар — распевать песни, заливаться
ятна ан яр — не урони свою честь
ят яр — опозорить, осрамить, обесчестить
ярса пус — шагнуть
ярса тыт — схватить, задержать

ят

1.
имя, название
кличка (животного)
урам ячĕ — название улицы
Сеспĕл ячĕпе хисепленекен колхоз — колхоз имени Сеспеля
паллă ят — известное, знаменитое имя
ячĕ кăна — одно название (о чем-л. плохом)
ят хур — дать имя, назвать, наречь

çаклат

1.
цеплять, зацеплять, задевать
арканпа çаклат — захлестнуть арканом, набросить аркан
çекĕлрен çаклат — зацепить за крюк
урапа çаклатса ӳкер — дать подножку

çаклатса яр —
1) прицепить
трактăр хыçне виçĕ сеялка çаклатса яна — к трактору прицепили три сеялки
2) привесить, подвесить
лампăна çаклатса яр — подвесить лампу

çат

1.
подражание звонкому шлепку, хлопку хлоп, шлеп
автан çунатне çат çапать — петух шумно хлопает крыльями
питрен çат тутар — дать звонкую пощечину

çийĕнчен

1.
сверх, в придачу, вдобавок
çийĕнчен вунă тенкĕ пар — дать в придачу десять рублей

çупкă

1.
пощечина
затрещина, оплеуха прост.
çупкă сасси — звук пощечины
çупкă пар — дать затрещину

çупкăла

закатить пощечину, отвесить оплеуху
дать затрещину прост.
çупкăласа ил — надавать пощечин

çутăлтар

3. разг.
ударить
влепить, засветить прост.
çутăлтарса яр — дать затрещину

çӳле

1.
вверх, наверх
çӳле кармаш — тянуться вверх
çӳле хăпар — подняться наверх
çӳле хур — 1) положить наверх 2) перен. дать высокую оценку

ĕмкĕч

1.
соска (резиновый наконечник)
ача ĕмкĕчĕ — детская соска
пуш ĕмкĕч — пустышка (в виде соска)
резин ĕмкĕч — резиновая соска
ĕмкĕч ĕм — сосать соску
ĕмкĕч хыптар — дать соску
ĕмкĕчпе тăрантар — кормить через соску

ĕçтер

3.
поить
лашасене шыв ĕçтер — поить лошадей
эмел ĕçтер — дать выпить лекарство

коментари

комментарий и комментарии (ăнлантару)
ăнлантаруллă кĕнеке — книга с комментариями
ăнлантару пар — дать комментарий

комментари

комментарий и комментарии (ăнлантару)
ăнлантаруллă кĕнеке — книга с комментариями
ăнлантару пар — дать комментарий

гаранти

гарантийный
гаранти вăхăчĕ — гарантийный срок
гаранти юсавĕ — гарантийный ремонт
гаранти пар — дать гарантию

шăнкăрав

3.
звонок
шăнкăрав пар — дать звонок
сапата ларма шăнкăрав пулчĕ — был звонок на урок

шаккит

разг.
щелчок
çамкаран шаккит пар — дать щелчка по лбу

типĕ

◊
типĕ аслати (аçа) — 1) гром без дождя 2) зарница
типĕ кăрăç — подгруздок
типĕ курăк — бот. сушеница болотная
типĕ мунча — нагоняй
типĕ мунча кĕрт — дать нагоняй
типĕ мунча кĕр — получить нагоняй
типĕ пыр — анат. дыхательное горло
типĕ çу — постное, растительное масло
типĕ чир — уст. чахотка
типĕ яшка — постный, не мясной суп

ăш

◊
ăшне хырăм — прожорливый человек
ăша вĕçтер — напугать, встревожить
ăша кантар — утолить жажду
ăш каниччен — до полного удовлетворения (насыщения, утоления жажды)
ăшне яр уст. — дать в, придачу что-л.
ăшăм пиçрĕ — я намучился, намаялся
ăшне витер — пронять, сильно подействовать на кого-л.
ăш хыпрĕ — меня одолела жажда

пар

◊
алă пар — здороваться за руку, обмениваться рукопожатием
ăс пар — наставить на ум, дать совет
пурнăçа пар — отдать жизнь, погибнуть за что-л.
суда пар — отдать под суд, привлечь к судебной ответственности
тара пар — сдавать в аренду
тăн пар — проучить
хĕр качча пар — выдавать замуж
экзамен пар — сдать экзамен
яра пар! — давай действуй! валяй!
вăй патăр! — бог в помощь! (букв. пусть у вас умножатся силы!)
тем парсан та — ни за что, ни за какие блага
пирĕн парас-илес çук — нам нечего делить, между нами нет счетов

яв

◊
сӳтсе яв — обсуждать, рассматривать (какой-л. вопрос)
ура явса лар — сидеть нога на ногу, бездельничать
ура явса ӳкер — дать подножку

чикĕ

◊
хăлха чикки — 1) висок 2) оплеуха
хăлха чикки пар — закатить пощечину, засветить оплеуху
хăлха чикки тăхăнтар — закатить пощечину, засветить оплеуху
ĕнсе чикки — подзатыльник
ĕнсе чикки пар — дать подзатыльник

шăма

◊
хур шăмми — гусиное перо (маховое)
йĕтĕн шăмми — кострика
кантăр шăмми — кострика
шăмă хутăштарни — кровосмешение
шăммипе тире çеç — кожа да кости
çурăм шăммине çĕмĕр — гнуть хребет
янах шăмми тыттарса яр — закатить оплеуху, дать затрещину

хăлха

◊
хăлха пăявĕ — мед. свинка
хăлха çакки — серьги, сережки
хăлха курăкĕ — бот. одуванчик
хăлхана çĕрт — прожужжать (все) уши, надоесть одним и тем же разговором
хăлха йӳçет — уши вянут, неприятно слушать (брань, заведомую ложь)
хăлха йӳçрĕ — уши вянут, неприятно слушать (брань, заведомую ложь)
хăлха чикки пар — дать по уху, закатить оплеуху
сӳс хăлхи — диал. то же, что хухă

тӳрлен

6.
исправляться, избавляться от недостатков
тӳрленмен пуçтах — неисправимый озорник
тӳрленме сăмах пар — дать слово исправиться

тапкă

пинок
тапкă пар — дать пинка

тăхăнтар

◊
хăлха чикки тăхăнтар — съездить по уху; дать затрещину
хăлха чиккинчен тăхăнтар — съездить по уху; дать затрещину

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

калчалан

начать рости (хлеб); калчалантар – дать всход хлеба.

82 стр.

кан

отдыхать
кантар — дать отдых
канлĕх — место отдыха, привал
канлĕ, канлĕхлĕ — спокойный, покойный, спокойно, покойно
канса выртать — покоится
канăçлăх — мир

нимĕн

ничто
манăн сана нимĕн те пама йурамасть — я не могу дать тебе ничего (вообще ничего)
нимĕнрен те пулăшмасăр хăварман — ни в чем не отказывался помочь

пар

давать
сулить
задать
пама пул — сулить
тарçуна памалла укçана катса памарăн-и? — не удерживал-ли платы у своего работника? памашкăн ыйтма та çук — у того, кто не дает, нечего и просить
хăй памана памасан та пырать — тому, кто сам не дает, можно и не дать
ĕç панă — задали работу
виçсе пар — отвесить
кайалла тавăрса пар — возвратить
качча пар — выдавать замуж
уйăрса пар — наделить
Петĕртен парса йанă — послал с Петром
суса пар — отсчитывать
парассăма парса пĕтертĕм — я оплатил свой долг
парăм — долг
парăма кĕр — в долг взять
парăмлă — должный; должник
парăн — подчиняться, повиноваться, сдаваться, уступать
çулталăк ытла парăнмасăр тăнă — не сдавались более года
тĕрлĕ йĕрĕхсене хисеплесе вĕсене парăнса пурăнаççĕ — почитают различных йĕрĕхов и весьма к ним привержены
ăна парăнтама çук — его не подчинить
парне – жертва; подарок

сывлат

дать отдых
лашана сывлат — дать лошади отдых

çуп

бить; дать пощочину; алă çуп – аплодировать.

198 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сехмет ту

дать назолу. N. Халь салам лайăх улах çĕрте курса калаçмарăм, улахра сехмет тусан пар хиле Кĕркури, тет пĕрмаях. Орау. Улах ларнă чухне яшăсам хĕрсемпе вылянине вĕт ачасем ан курчăр, тесе, сехмет туса кăларса яраççĕ. Сехмечĕ ак çапла пулать: чипер ларнă çĕрте кăраççина лап сӳнтереççĕ те, тĕттĕмре ачасене явнă пиçиххипе хĕнеме тытăнаççĕ. Лешсем ирĕксĕрех тухса пĕрхĕнеççĕ вара. Çавна сехмет теççĕ.

сыстар

понуд. ф. от гл. сыс. || Дать нагоняй. N. Сыстарса кăларса пăрахрĕç. Выгнали с должности (предварительно перепутав).

сик

(_си_к, Пшкрт: _св_к), прыгать. N. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн. Сызр. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен çĕнĕ урата хурайĕç. Ст.Чек. Тек сиксе çӳретчĕ-ха, халь сапăрланнă. Все хвастался, а теперь, небось, присмирел. Якейк. † Сик, сик (пляши) хора лаша, пире ыр çын хĕр памаçт. Ск. и пред. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. N. Тăвар сикет. Соль лопается на огне. N. Хам шăнса кайнă та (озябла), сиксе чĕтретĕп. N. Шăнса сиксе чĕтреççĕ. Беседа. Алли-урисем те сиксе чĕтреççĕ. Пазух. Çакă туйăн варринче, хитре хĕрсем хушшинче, сиксе юрлать туй ачи. N. † Эпир сиксе çупнă чух силленеттĕр маччисем. АПП. Карта сикен лаши пур. ТММ. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вутă татни). Ау 29°. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вăл та пулин пуртă). N. Коçсăр алтан сиксе авăтĕ. (Портă). Орау. Мур йытти, сиксех вĕрет! Юрк. † Куку сиксе авăтат йĕлме йывăçĕ тăрринче. Ала 73. † Куккук сиксе авăтат, йĕлме йывăç янăрать. || Двинуться с места. К.-Кушки. Ау 18°. Тухтăрсем каларĕç, тет: санăн хăраса чĕрӳ вырăнтан сикнĕ, терĕç, тет. Курм. Хам патарах сик (подвинься). N. Тарçи, кансĕрлес мар тесе, тек сиксе пырать (продолжает пересаживаться), тет; хуçи саваласа пырать, тет. Ашшĕ-амăшне. Вăл çапла пĕр сикмесĕр ларнă. Истор. Пĕр сăмах каласах темĕн тĕрлĕ вăйлă кайăксене вырăнтан сикейми тунă. N. Эп сикмерĕм. Я не подвинулся. || Вывихнуться. Изамб. Т. Ман алă сикрĕ. Трхбл. Хĕне-хĕне ал сыпписем сиксе пĕтрĕç. Бил до того, что все руки отбил. Якейк. Тăпра нумай йăтса ман пилĕк сикрĕ. N. Вăл мана: пĕр-пĕр япалу сикмен-и? тесе ыйтрĕ. Эпĕ ăна: сулахай алă ыратать, терĕм. || Падать. N. Шу сикет, шыв сиксе йохать (водопадик). В разн. говорах: сикекен шу. См. лок-лок, локкит. Лашм. † Пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат, сиксе юхан çурхи шывсем пек. Якейк. Улма йăвăççинчен улми сикмест, теççĕ. (Послов.). || Трещать; издавать треск. Собр. Вилнĕ çын чĕрине касса, пурт кĕтессине чиксессĕн, пӳрткĕтесси сикекен пулать, теççĕ. НАК. Кĕтессине никĕс айне вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен (шартлакан) пулать, теççĕ. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. || Трескаться. Альш. † Самартан илнĕ сарă арча, çиччĕ тапрăм — сикмерĕ (не треснул). N. Шăнса çитнĕ çĕр сикет. || Взорваться. В. Олг. Вот тиертсе тохнă, час сиксе тохса каймас. || Быть пропущенным. N. Пĕр сăмах сиксе юлнипе, пĕтĕмпех çĕнĕрен çырмалла пулчĕ. Из-за пропуска одного слова, пришлось вновь все переписывать. || Проходить. ЧП. Аслă вăрманта ырă йывăç, çын курмасăр кун сикмест. N. † Куç-çул тухманни кун сикмест. || Стрелять, дать выстрел. Пшкрт: _тэ̆_ллӓ_зӓ удас _тӓ_рэ̆_{м т̚}ӓ, маны̆н пы̆жал _се_кмӓ_рэ̆, тол’кы̆ листон’ы̆ анџак пы̆т-чат! _тӓ_рэ̆. || Заражать, переноситься, переходить. О сохр. здор. Пĕринчен тепĕрне сиксе ерекен чирсем (заразные болезни). Рук. Календ. Прокоп. Чирсем нумайĕшĕ пĕр çынтан тепĕр çынна сикеççĕ. СВТ. Шатра чирĕ çынтан çынна сикет. N. Усал пурăнăç пĕр çынтан тепĕр çынна час сикет. Баран. 46. Ăна вăл хул-пуççинчен сăхнăччĕ, Ехрим старик илсе пыраччен шыççи (опухоль) хулĕнчен мăйне, кăкăрне сикрĕ. || Гнаться, бросаться. Альш. † Каччă тарăх сикмешкĕн çĕнĕ кас хĕрĕ мар эпир. Алик. Кушак, патша çуртне кĕрсен, патша хĕрĕ тăрăх сикма тапратнă. Сунчел. † Ял-ялĕнчи хĕрĕсем, ах люль-люль, хĕрĕсем, качча хирĕç сикетч-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетчĕ-çке. N. † Ял-ялăнчи хĕрсем, ах лӳл-лӳл, хĕрсем, каччи хирĕç сикет-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетĕ-çке. || Итти в случку. Кан. Ĕнесем çине сикмест. || Плескаться (о крупной рыбе в воде). N. Эпĕр Атăл хĕрне пырса тăрсан, пĕр пулă хытă сикрĕ те, эпир шотсăр хытă хăрарăмăр. || Биться усиленно (о сердце). Б. Яныши. Çав Иван Павлăвăн ернипех чĕри сиксе çӳрерĕ, тет. || В перен. знач. Якейк. Ача сиксе макăрать. Плачет громко и продолжительно. Микушк. † Урама тăрăхла шурă пӳртре сарă сăмавар сиксе вĕре-çке (кипит сильно). Чеб. † Сиксе вĕрет çамрăк чун, тăвана курсан чарăнмĕ-ши (не успокоится ли при свидании с родным)? Пазух. Сăмаварсем сиксе те, ай, вĕреççĕ, чейниксене лартсан, чар(ă)наççĕ. Цив. Хĕрарăмсем пӳртре сиксе хĕрсе пир тĕртеççĕ (ткут во всю).

сурăх шăкĕ

„овечья моча“, вода, в которой валяют домашнее сукно. Альш. Сурăх шăкĕ тăвас, дать кому-нибудь в рот воды, в которой валяют сукно. (Обычно, девушки-валяльщицы насильно вливают в рот парням в шутку этой воды, когда последние из любопытства подходят к ним во время работы. || Назв. узора: хантăс зигзагами. Ст. Чек. Сурăх шăкĕ — пĕр питлĕ хантăс.

сăмах пар

позволять говорить, дать слово. || Промолвить слово. N. Ку çамăрк хуçа вара çав тĕрлĕ ырă арăмне те пĕр сăмах та паман (ни слова не сказал). || Причитать над покойником? N. Унта вара тупăка вырттараççĕ те, сăмах параççĕ. || Обещаться, дать обещание. N. Ӳлĕмрен те нихăçан та çын япалине илмессе сăмах панă.

сăптăр

(сы̆пты̆р), шаркать, провести рукой по поверхности чего-либо в одном направлении. В. Олг., Городище. Кан. Сылтăм аллипе ĕнсине сăптăрса илчĕ. || Разглаживать. Хорачка. См. тăла тĕртни. Пазух. Кăвак кăна сăхман, ай, сăптăрми, сăптăрсан та лайăх, ай, шуралмĕ-и? || Рвать при помощи пальцев, вкладывая в пальцы; содрать горстью, напр., кисти черёмухи, калины, овес, оставляя ягодки или зерна в горсти, пропуская стержни сквозь пальцы. Б. Крышки. П. Яндоуши. Çĕмĕрте, хурлăхана сăптăрса татаççĕ. Шибач. Пшкрт. Хăмлая спас çитсен сăптăраччă. ЧП. † Хура сăкман, йăс тумме, сăптăрса та татăлмасть. || Загребать рукою, загребастать сложенное на поверхность сыпучее тело. Б. Карачк. || Ударить, бить кулаком. Юрк. Çав вăхăтра тӳпелешекеннисенчен пĕри кăна, çапма ирĕк памантан, çиллипе, пит хытă сăптăрса ярса, кунăн пуçне шăтарса пăрахать. Трхбл. Сăптăр — ударить кулаком, большею частью, по уху, по лицу, по голове. N. Сăптăрса ячĕ, ударил кулаком по уху, или по лицу, или по голове. || Ударить каким-либо орудием. Юрк. Сăптăрса ил, ударить (напр., нагайкой). Халапсем 5. Пырсан-пырсан, тата çапла чăпăрккипе (кнутом) шартлаттарса сăптăрсан, ишекĕ (= ашакĕ, осел) каллех çапла шартлаттарса ĕçерсе ярать (звонко испускает ветры). Ib. 34. Хĕçĕпе (мечом) сăптăрать те, хĕç вĕçĕ, сентĕре каштине тивсе, çĕмĕрлсе каять. Альш. Ку ача: валей, тукмакăм (колотушка), тет. Тукмакĕ уратнике ватма тытăнчĕ: ахаль парат, тет. Клавине пыра-пыра сăптăрса ӳкерет, тет. Ст. Чек. Сăптăрса илес = 1) пушăпа çапса илес, 2) çупкăн сăптăр. || Дать пощечину. Халлапсем 11. Хай манăн хăлхамсем, сăптăрса ямассерен: ян! ян! шав! шав! туса каяççĕ. || Захватить. Хурамал. Сахал панипе кăмăлĕ тулман-ха (недоволен), мĕн пур панине те сăптăрса туртса илем-ха (совсем). Юрк. Кам сăптăрнă пулĕ? || Стирать. Шигали-Шăваç. Çырнине сăптăрса пăрах. Сотри написанное (напр., на доске мелом). || В перен. см. Кан. Ну, кун пирки самокритикăра хăшне-пĕрне аванах сăптăрмалла (надо продернуть). Ib. Ирĕн-каçăн сăмакун пĕçерсе укçа сăптăрса пухнипе пасартан пасара чупса тырăпа сутă туни. Изамб. Т. Эпир паян пĕр ана ыраш сăптăрса тухрăмăр (сжали весь загон). || „Дуть во всю“. Сам. 81. Сăптăраççĕ халлапне. Трхбл. Тутар юрра сăптăрат кăна капан çинче. N. Вĕсем пуçтарăнса ларнă та, юрра сăптăраççĕ кăна.

сăсăрлантар

(-дар), дать нагоняй. Букв. 1904. Хайхи карчăк стариккине сăсăрлантара пуçларĕ, тет. СПВВ. АС. Сăсăрлантарат = пĕтĕмпе сехре хăпартат. Тюрл. Сăсăрлантарса илтĕм. Задал перцу, задал нагоняй.

сĕр

(сăр), мазать, замазать. Çутт. 29. Аппа çав эмеле сĕрсе кĕçĕрен аран-аран тасалчĕ. Ау 21. Унтан килтĕм-килтĕм те, чипер аппан тути çурăлнăччĕ те, ăна çăва сĕрсе хăвартăм. N. Эс ман çурăма сĕрсе яр-ха. Сред. Юм. Орапа сĕр, мазать телегу дегтем. ЧС Манăн алла анне пиçнĕ хăмлапа та çыхатьчĕ, тата эрехпе те сĕретчĕ те, çапах та час тӳрленмерĕ. Орау. Чӳречесене сĕрсе лартнă, уçас мар. Ib. Путылккана питĕрсе сĕрсех хунă (замазали). N. Шур çуçлĕ пулаччен пурăнччăр тесе парнипе тутисене сĕреççĕ. || Гдадить. Собр. Лаша çине çĕрĕ тăхăннă алăпа сĕрсен, лаша мăнтăр пулат, теççĕ. Шурăм-п. Пусма картлашки çине выртрĕ, тет те, хырăм сĕрме (сĕтĕрме) тапратрĕ, тет. Хастарлăх 38. Сĕрсе утни — кивелчĕ вăл. || Тереть (mortuum in Iavando). Юрк. Алă тупанĕпе сĕрмеççĕ, тепĕр енĕпе сĕреççĕ. || Шăркать (о спичке). Хурамал. Шăрпăка сĕрсе тивретеççĕ (зажигают). Орау. Сĕрмелли, спичка (иносказательно). Тюрл. Вăсем вутне шăрпăкпа чĕртмеççĕ, икĕ пулинкене сĕрсе чĕртеççĕ. || Пилить. Ала 56. Çак кĕлтунă вăхăтра темĕскер кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнчĕ, унччен те пулмарĕ, темĕскер пăчăкăла сĕре пуçларĕç, вĕсем сĕрсен-сĕрсен, тинех пĕлтĕм вĕсем эпĕ тăракан йăвăçа сĕрнине. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен тепĕр еннен сĕре пуçларăçĕ, çак вăхăтра манăн чунăм пĕтĕмпех чĕрне вĕçне çитрĕ. || Резать. Альш. Çĕççи мука пулат, тет те, сĕреççĕ, тет, сĕреççĕ, тет, çеççи сĕрмес, тет. || Ударить, стегать. Орау. Сĕр пĕре пушупа. Ib. Лешне пĕрре пушипе сĕрсе ячĕ (вытянул). Ст. Чек. Сĕрсе илнĕ, стегнул (кнутом). || Мыть. С. Тим. † Урай хăмисем сарă мар, пусса сĕрекен эпир мар. N. Сакă сĕрмелли. || Петь песни. Орау. Сĕрет юрра! Поет и поет (хорошим мотивом; задушевно). || Чистить. N. Хамăр ялăн хĕрĕсем, сĕрсе çакнă укçа пек, ялтăртатса çӳреççĕ. | Мямлить. КС. Сĕрсе калаçать, мямлит. || „Устроить“ (иронически; т. е. напортить). Сред. Юм. Сĕрет ĕнтĕ ô. Но он уже это сделает (с иронией, о человеке, не могущем сделать). Ib. Маçтăрсем тăвайманнине эс туса сĕрен ĕнтĕ ôна (с иронней). Мастера не могли сделать, а уже где тебе. || Дать взятку, „подмазать“. || Наговорить на кого, нашептать, наябедничать.

çавăрса хур

взвалить. М.-Чолл. Кашкăр сасартăк сиксе тухрĕ те, Елена Прекраснăя çурăм çине çавăрса хучĕ те, чул сапор урлă сикрĕ. Яргуньк. Çурăм çине çавăрса хутăм (шкуру волка). Сред. Юм. Çурăм çине çавăрса хор. Взвали на плечо. || Перевернуть. Сред. Юм. Çавăрса хор, переверни. || Побороть. Сред. Юм. Кĕрешнĕ чôхне çавăрса хор (побори). Пазух. Çавăрайса хунă, ай, çаврашка, кӳлсе тăратнă та пар лаша. Орау. Ĕнсерен парас (по затылку тебе дать), çавăрса та хураймасть (о музыканте). || Оплести (т. е. съесть). Орау. Пĕр куккăле çавăрса хутăм (оплел, т. е. съел). Сред. Юм. Эп пĕчченех ик чĕл çăкăра хам çавăрса хотăм. Я оплел (съел) два ломтя хлеба один. Капк. Инçе кайрĕç-и, сахал-и, пĕр йăран тĕми çине ларса кукăле çавăрса хучĕç. || Выпить (чарку, рюмку). КС. Пĕре çавăрса хур-ха, мĕн сĕнтерен? || Отпарировать удар (в разговоре). КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ (ловко отпалил ему).

çырлаха пар

дать помилование. Менча Ч. Эй ырă турă, çырлаха пар, ырă чӳклемем! Сана çунатлă хурăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, çырлаха пар, ырă чӳклемем! (Обряд чӳклеме). Ст. Чек. Çырлаха пар, ырă турă! (Моленье при пичке пуçлани). Çырлаха пар! (Ĕлĕк чӳк тунă чохне киреметсене çапла каласа кĕлтунă, тет).

çиеле кăлар

возвысить (что над чем), т. е. дать перевес. Ст. Чек. Хăй сăмахне çиеле кăларасшăн, ман сăмаха аяла хăварасшăн тавлашат çак манпа. Кан. Çав ĕçсене вăхăтра çиеле кăларса сирсе яма тăрăшмалла.

çине пар

дать в придачу. Урож. год. Çине парать: пĕр лаша, виçĕ сурăх, пĕр ĕне (дает в придачу, отец невесты). КС. Çине патăм, çине илтĕм (в придачу).

çиçĕнтер

(-_дэ_р), засветить, дать оплеуху.

çиçкĕнтер

(-_дэ_р), дать оплеуху. Якейк. Çиçкĕнтерчĕ анчах. Дал здоровую оплеуху. Сред. Юм. Мĕн пĕрехмай ман хыçран ĕнĕрлесе çӳрен эсĕ? Пĕр лайăхрах çиçкĕнтерсе ярсан. Ib. Пĕр çиçкĕнтерсе ярсан ак! (= пĕр çупса ярсан ак). Ерк. 64. Эх, мур çăтасси, хам мар, çиçкĕнтерсе ярăттăм.

çу

(с’у), мыть. Ядр. † Хура-курак тăриччен хуран çуса çаксассăн, пирн атине эс юрăн. N. Пите çăл вăлашки çинче çурăм. Я умылся над колодой у колодца. Орау. Алла юрпа çурăм. Я руки вымыл снегом. Ib. Çума карĕç! Cunnos lavatum profectae sunt. (De mulieribus dictum est, quae lavandi causa ad flumen descenderant). Якейк. Кăмакаран каларсан, çип çума каяççĕ. Ib. Эп ăна çума кайма чĕнтĕм. Ib. Мĕн час эсĕр çип çуса килтĕр-ке? Янтик. Ку хурине (черные пятна) çуса ярас Ib. Çак тĕл-тĕл хурисене çуса ярас. Эти пятна надо смыть. Тораево. Çуса та яримăп, шăлса та яримăп. (Какая-то загадка). N. Чăнах та эсĕ кунĕпех çуман питĕпе (неумытым) çӳресшĕн-и? N. Ĕнтĕ виçĕ уйăх ырăн (= ырран) пит çуса та корман, икĕ уйăх çут-çанталăка тохса çӳремен. || В перен. смысле. N. Кĕпӳ арки вараланнă, çуса ярсам. Альш. † Ман çылăха кам çăвĕ? Кам тупакан çав çăвĕ. (Хĕр йĕрри). || Умываться. О сохр. здор. Куçĕ пăсăлнă çыннăн ытти çынсем çăвакан пит çумаллинчен (из умывальника) çума юрамасть. || О слезах. N. † Эх мăнтарăн самани, мĕшĕн куççулĕпе пите çумалла пулчĕ-ши! || Подмазать, дать взятку. N. Эпĕ ăна çурăм (устроил дело).

çол яр

дать дорогу. Якейк. Кам та полин иртсе пынă чох (едет) он çолĕ çинчен çынсам нумай полсан: çол ярăр тесе, кăçкăрса пырать.

çула

(с’ула), маслить, мазать маслом. См. çу. || Дать взятку, умаслить. Юрк. Кама та пулсан çулама кирлĕ пулĕ... ахаль вĕсем мана илмĕçĕ. || Лизать. N. Çоласа илнĕ, слизнул. Орау. Ухмах, чĕлхепе пуртта çуларăм та, чĕлхе пуртă çумне çыпçăнчĕ-ларчĕ (шăнчĕ-ларчĕ, в мороз). Ib. Санăн кун пек апат-çимĕç пулсассăн, туту-çăварна çула-çулах çиеттĕнччĕ халь! N. Вутă сыпписене, чулĕсене, тăприне, шăтăкĕнчи шывне йăлтах çуланă пек туса хунă. Кан. Çуллă нимĕр çинĕ пек тутине çуласа илет. Ск. и пред. чув. 65. Ларчĕ те, Петĕр юнне çуласа, кăшкăрчĕ пĕтĕм халăх илтмелле. Рак. Çуламан пăру! (Так обзывают неотесанного пентюха). N. Ачисем алăк урлă каçаймаççĕ, çуламан ĕне пăрушĕсем.

çуп

(с’уп), ударить, бить в ладоши, бить ладонью. Рук. календ. Прокоп. Çуп — вообще бить ладонью (напр., кутран). Кап. Хăшĕ сиккеле-сиккеле ташлаççĕ, хăшĕ аллисемпе çупаççĕ (бить в ладоши). Юрк. Юлташĕ çапла ташланине курса, сивĕннĕ пек пулса, тытăнчĕ тата (тепри) икĕ алăпа алă çупма. Ходар. Вăл ташланă чухне, ыттисем алă çупса лараççĕ. ТХКА 88. Эпĕ юрласа пĕтерсенех, мана пурте алă çупса ырларĕç. ЧП. Вырăс сиксе ташлинччĕ, майри сиксе çупинччĕ. || О листьях деревьев. Такмак. Çулçи çупса тăрать, улми ташласа тăрать (у яблони). || Дать пощечину, ударить по щеке. N. Мана çав çитсе тытрĕ те, пит урлă пĕр-иккĕ çупса ячĕ. Орау. Ăна питĕнчен çупрĕ ячĕ (неожиданно). || Заворачивать (пирог). В. Олг. Коккăль çоп. || Точить (косу). Ир. Сывл. З6. Çупса яран, мăкалсан (çавана), лапаткана янратса. || Вертеть веретено между ладонями (при прядении). СТИК. Çупса авăрлат (хытă авăрлат, вертя веретено между ладонями). || Шлепнуться.

çурăм

çорăм (с’уры̆м, с’оры̆м), спина. Ала Зб°. Кутамккине çурăм çине çакса янă. Альш. Çурăмран пĕр-иккĕ хурас (дать раза два по спине). Ib. Тĕнчере çук сăмах кала пĕлмес, тет те, çурăм тирне сӳсе илет, тет. N. Çурăмĕ çине (или: хул-пуççи çине) çавăрса хучĕ. Вскинул на спину. Якейк. Çорăмпе вот енелле выртнă (или: çорăмне вот енелле туса или çавăрса выртнă). Зап. ВНО. Алăпа тунăскерне çурăмпа тӳсес пулать. Орау. Çурăмне стена енелле туса тăчĕ (или: выртрĕ). N. Çурăмĕ пур, хырăмĕ çук. (Такана). Яндобы. Кашкăр кĕçĕн хĕрне тытнă та, çурăм çине хурса тухса тарнă. N. Эпĕ йĕвене çурăм çине хутăм та, кайрăм лашасене шырама. СТИК. Арăмĕпе упăшки урапа çинче çурăмпа çурăм ларса пыраççĕ (сидят спиною). Яргуньк. Атти çурчĕ сала пак, çурăм хыçне тăрса юлч. (Солд. п.). Кан. Нумайăшĕ çуранах кутамккисене çурăм хыçне çакса килнĕ. N. Çил манăн çурăма тӳрех вĕрет. N. Çурăмăпа ман енелле çаврăнса тăр. || Поясница. Начерт. 150. || Вышивка на спине кафтана. Золотн. Начерт. 150. Çурăм — узор, нашиваемый на кафтане сзади.

çĕре кӳрт

дать надел (на крестьянской земле). Хурамал.

такмак

кожанный мешок для калачей и пирогов. ЩС. Такмакпа кучченеç исе каяççĕ. СПВВ. ФН. Такмакпа çĕнĕ-çынсем амăшсем патне кучченеç чиксе каяççĕ. СПВВ. ФН. Такмак — сăран хутаç; ăна юри кучченеç чикме сăрантан çĕлесе тăваççĕ; унпа хурăнташсем патне кучченеçсем леçеççĕ. СПВВ. КМ. Такмак — кучченеç хутаççи. СПВВ. ТА. Такмак — сăранран кучченеç чиксе каймалли тăваççĕ. Ст. Чек. Туй ют яла кайнă чухне, чикре туй чарăнса, çăккăр, тăварсем, чăкăтсем çиет, ăна хуракан сăран хутаççа такмак теççĕ. Такмак икĕ хутаçлă пулат: пĕр хутаçĕ умра, пĕр хутаçĕ хыçра çӳрет, çаккине хулпуççи урлă яраççĕ. Ib. Мăн-кĕрӳ такмака çухатсан, такмака е ют туй çынни вăрлат, е хăйсен туй çынниех, е çур читвĕрт (водки), е читвĕрт лартат. НАК. Кĕрӳ хыççĕн кӳме çинчен мăн-кĕрӳ икĕ такмак кучченеçпе анать (по приезде в дом невесты). Етрух. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. (Сĕрен). Т. II. Загадки. Кăмакара хытă такмак çакăнçа тăрать. (Чĕре). Чураль-к. Сакайĕнче сар такмак çакăнса тăрĕ. (Пичкепе сăра, по другой отгадке — чĕре, т. е. сердце). || Употребляется и для других надобностей. Чураль-к. † Такмак çурă вĕт тĕнкĕ, халь кӳртем те, халь шутлам, мана апи ятлас çук. Латыш. Ачана хырăмĕ пысăкран такмак ăшне виç хут чиксе кăларать. || N. † Ах, тантăш, хĕр кортăм, такмак котлă хĕр кортăм, тапас килсех карĕ-çке (так и захотелось дать эй пинка). N. Такмак котлă хĕрсене тапас килсе вĕлерет.

тап

(тап), пинать, толкать, дать пинка. С. Дув. † Тапăр-ярăр Сĕве пăрсене, туртăр-илĕр турă çырнине. ЧП. Тапса ярăр Атăл пăрсене. Б. Яуши. Ача, çӳçрен турта-турта, тапа-тапа, аран вăратрĕ, тет, хуçисене. Завражн. Пĕрре тапса сиктерем кона! Ib. Котăнтан тапса сиктерем! (Угроза). Ib. † Ампар алăк ма хора? Хĕветĕр тапса хоратнă. Чураль-к. † Ай пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет; çӳхеме те çиса ячĕ, такмакама та çиса ячĕ, хама та çиса ярать. Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок (пинком с места не скатишь). Ib. Вăл осал йăтта тапса йăвантарса ямалла анчах (оттолкнуть ногой)! Сред. Юм. Котран тапса сиктерĕп! Пну в зад! N. † Кăмака çине вуртнă та (она легла), тараккан тапса вĕлерчĕ (мою жену). ГТТ. Тата тапса илчĕ. Пнул несколько раз. Çĕнтерчĕ 51. Тапса сиктерес килет. Янтик. † Туя начар тумашкăн, пирĕн аппа начар мар: тапсан, тăва çĕмĕрес пек. || Лягать. N. Лаши вĕсен тапаканскер (лягливая) пулнă мĕн. || Карабкаться, подниматься? ЧП. Тапма илтĕм тăваякки, çума илтĕм шурă чăлха. || Отталкиваться, приседая (во время катания на качели). Ск. и пред. чув. 31. Ярăнакан маттур хытăран хытă тапса ярăнать, çăка чĕтренет. || Бить (копытом). N. Унпа çула (на ней, в дорогу) тухсассăн, тапса-тапса вăл туртат (лошадь). Альш. † Пичче йăмăк (мдадшею сестрою брата) пуличчен, пичеври даша (пристяжная лошадь) пулас мĕн, тапса туртса çӳрес мĕн. Ой-к. Вара хай лаша тапрĕ-сикрĕ, тапрĕ-сикрĕ, тет те, вите алăкне çĕмĕрсе тухрĕ, тет те, часрах чупса, Иван патне чупса çитрĕ, тет. Н. Карм. † Çӳлĕ кăна тусем, ай, çийĕнче тапса çиет касак (исконно-чувашск. хусах), ай, лашисем. || Отдавать (о ружье). СТИК. Пăшална пере пĕлмесĕр, янаххăна çĕмĕрттерĕн! Ăна иккен хул çумне терĕнтерсе пемелле, эпĕ хулран аякка алă вĕççĕн тытса тăрап, Персе ярсан, çав тапрĕ те, чут кайса ӳкеттĕм. || Бить (о ловчей птице). Елбулак. † Тапрĕ-карĕ шурă аккăш чĕппине. Синерь. Ăмăрт-кайăк анса тапрĕ те, чул саланса кайрĕ, тет. КС. Хĕрен (ястреб) чăхха тапса вĕлернĕ (зашиб). || Бить (шерсть). ЧП. Çăм тапакан мăкшăсем. || Биться (о сердце, пульсе). N. Унăн чĕри пĕртте тапмасть, вăл ĕлĕкхи суранĕсем ыратнине туймасть. Пшкрт. Манăн чĕре хыттăн тапат (таβат). N. Тымар тапать (бьет). N. Чĕре тапать. Т. IV. Алă тымарĕ тапма чарăнсан, çын вара вилет, тĕççĕ. || Падать (о подставке скрипки). Нюш-к. Купăс кĕсри тапать. Подставка у скрипки (если ее косо подставить) падает. То же выражение и в Сред. Юм. || Удариться (т. е. направиться куда). Кан. Хламăв та, кайăкла, сивĕрен ăш енелле тапать. Сред. Юм. Тăвалла тапаççĕ = тăвалла каяççĕ. Ib. Паян тура (на горе) вăйă тохнă тем, ачапчасĕм пĕтĕмпе тăвалла тапрĕç. Ib. Паян ачапчасĕм порте анаталла тапаççĕ (= анаталла каяççĕ). N. Эпир, уна курсан, килелле тапса анчах сикрĕмĕр (ударились бежать). Янгильд. Манăн йолташ Артеми, пăрçана, хăмăлĕпе татса, ачасам сасă илтĕннĕ енелле тапса сикрĕ. Янгльд. Эпир пăртак анчах çитменччĕ, мулкачă çури тапса, сиксе тухса карĕ (выскочил резким прыжком и побежал). Собр. † Ямшăк лаши янт лаша. Ларса тухам, терĕм те, тапрăç-сикрĕç (бросились), мĕн тăвас! || Отгонять. КС. Кайăксам хурчкана тапаççĕ (гонят). Ib. Шăнкăрч йăви патне кушак пырсан, вăл кушака тапать (гонит криком и норовит ударить ее). КС. Крик мĕлле кайăк та, хурчка чĕпписем патне çывхарсан, тапать (отгоняет, старается отогнать). || Щелкать пальцем. Изамб. Т. Çанкаран тапмалла выляр! Давай играть в щелчки. Ib. Хурипе хурине, шуррипе шуррине тапаççĕ (в игре). Ib. Кам кама миçе шакă ытлашши парать, ул уна çанкаран çавăн чухлĕ тапат. || Производить давление, толкать. Эпир çур. çĕршыв З4. Пăспа тапса машшин чавсисем пăрахут урапине çавăраççĕ. Кан. Итталире тинĕс хĕрринче ларакан хими савăчĕн труписем тапса çурăлса кайнă. || Набивать. Янш.-Норв. Таврашне (приданное имущество девушки) тата икĕ çӳпçе тапса (битком) тултарнă (наполнены. В др. гов. посса). || Отбивать такт (во время игры на музыке). АПП. Вăрăм чăрăш тăрринче тапса калать хут-купăс. Аскульск. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах; эпир тепĕре киличчен, çĕн(ĕ) урата хурайĕç. N. Тапса пырать. || Плясать с притоптыванием. Алших. † Тумĕç, терĕç, хĕр сăри, турăмăр та тапрăмăр. || Ударять. Ст. Шаймурз. Ача çĕнĕ çыннăн сăмсине пырса тапат та, çĕнĕ çыннăн сăмси шыçса кайса кăкăрне çитет. || Кидаться (в нос). N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || То же о газе в шипучих напитках. Альш. Памарски квас ĕçрĕмĕр те, сăмсаран тапат. || Хлынуть, хлестать. Ёрдово. Çырма-çĕрмесенчен шыв тапса анать. Яноре. Килнĕ чухне пăр çинче туçса ӳкрĕ те, сăмсинчен юн тапма пуçларĕ. N. Йон тапать. О сохр. здор. Ăшран юн тапать. N. Паян питĕ вăйла шу тапса анчĕ. N. Йĕркесĕрсенĕн пурлăхĕ пĕр тапхăра тапса анна шыв пек пĕтсе ларать. КС. Сăмсаран юн тапать (хлыщет кровь). Тюрл. Сăмсаран юн тапнипе аптрать. Страдает кровотечением из носа. N. Хăвăн халăхна инкек-синкексенчен, хирĕç тапса килекен хумсенчен хăтар. || Разливаться, выбивать. ТММ. Çырма тапат, река разливается, выбивает. N. Вунă кун вăрçсан, шыв тапса тухрĕ. Альш. Шуртан, лачакаран тапса, яла пĕтĕмпе шыв кĕрет. Ст. Чек. Тан тапат (пăр çине шыв тапса тухат, вара хутлă-хутлă пар шăнат). N. (Шыв) пӳлĕнсе (вар. тапса) хӳме пек пулса тăнă. || В перен. см. о толпе. N. Нумай халăх пĕрле тапса килчĕ, тетĕн.

тапрат

(-рат), сдвинуть, стронуть с места, шевелить. N. Вырăнтан та тапратмалла мар. С места не сдвинешь. Г. А. Отрыв. Шалт тăрмашаççĕ —тапратса яраймаççĕ урапана. N. Улпут ывăлĕсем тем чухлĕ хăтлансассăн та, чула вырăнĕнчен тапратаймарĕç (не стронули), тет. Чотай. † Кçал та пира çын çини ик пар лаша тапратас çок. || В перен. см. Бр. и. водку 5. Орау. Ăна вырăнтан алхапăлтах тапратаймăн. Его ничем не развеселишь. || Начать. ГТТ. Эпĕ тапратса анчах паратăп (кладу начало), çырмалли маяк, çул анчах кăтартса паратăп. В. С. Разум. КЧП. Тапратнă ĕçе туса пĕтер. N. Ахаль калаçса ларнă хушăра чуна çăласси çинчен те тапратса калаçатăп (завожу разговор). Кан. Ĕçкĕ тапратса ярса, пĕр чарăнмасăр талăкĕпех ĕçнĕ. Регули 566. Ыран ĕçлеме тапратăпăр (поçлăпăр). ЧС. Сак çине ларса калаçма тапраттăрĕç. N. (Ачасем) пĕр-пĕринпеле шывпа сирпĕтмелле выляма тапратрĕç. || Упоминать, вспоминать (в разговоре). N. Сана тапратсан, питĕ макăрать. N. Кам мана тапратса сăмахлат, çавсене пурне те салам калăр. Юрк. Кĕсĕм килне таврăнсан, укçа пирки калаçнине пĕрте тапратса калаçмаççĕ те (не заводили речи)… || Беспокоить. Вир-ял. † Пирĕн пек çамрăк ачасене çын тапратман кун иртмес. (Можно понять и в предыд. знач.). N. Чĕрене тапратакан сăмах, „убийственные речи“. || Побудить кого к чему (научить). В. Олг. Коракыш. Патша арăмĕ чĕлхеç пулнă, Ивана арăмĕ çинчен мантарнă та, хăйпе пĕрле венчете кайма тапратнă. || Тревожить, повредить (напр. поясницу, кору дерева). || Возбуждать. ГТТ. Шухăша тапратать. Поднимает вереницу мыслей. Возбуждает (чипер арăмпа калаçсан). N. Сиввĕн-сиввĕн çил вĕрни, лапка-лапка юр çăвни, çынсен чунне тапратать, хĕлле çине пăхтарать. || Встревожить, всполошить. Paas. Шик шăхăртăм, йăттăне тапратрăм. ГТТ. Чĕрене тапратать. Хватает за сердце (песня). Вредит сердцу (вызывает ненормальные явления в сердце). || Вымнеть. Ст. Чек. Ĕне тапратат (за З недели до отела). Признаки: вымя увеличивается, перестает доить, çинтĕр ярат). N. Ĕнисем вĕсен тапратаççĕ те, пăруласа параççĕ. N. Тапратат (или: таппăратат, о корове). Юрк. Ырхан ĕне аван тапратса тултарса, аван пăру туса парса, аван та нумай сĕт парас-и (может ли дать)? КС. Ĕнисем (упомянутые коровы), самай тапратнă чух мăнтăрскерсемех, сасартăк тăрайми пулчĕç. Альш. Ĕне тапратса тултарнă (завымнела, скоро отелится). Ib. Вăл тапратса тултарнă, час пăрулĕ. N. Тата пĕр путек пулнă. Тăватă сурăх тапратса тултарнă. N. Ĕне час пăруламалла-и? тапратат-и вăл? N. Сорăхсам пранламан, тапратаççĕ. См. тăпăрăслă. N. Ĕне пăрулас патнех çитет, тапратнă сĕт полать. || В шутку о женщ. Сред. Юм. Тапратса толтарнă ĕнтĕ, халех пăрулать (матка, т. е. жена).

тыттар

понуд. ф. от гл. тыт. Хир-б. Стариккине аçам тăхăнтараççĕ, хул-хушшине мăнă çĕлĕк тыттараççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, вăйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ (заставляют держаться за столб). Регули 732. Эп она тыттарам (тытма калам). Ib. 697. Тыттаракан маррине кăтартрăм (тыттарманнине). Ib. 733. Вăл хăва тыттарчĕ (сам дался в руки), эсĕр çавăнта она тытрăр. || Давать в руки, вручать. Изамб. Т. Хам та илĕп, ан тыттар (не давай в руки, не угощай), нумай пулмас-ха çини (я недавно ел). N. Пушă черккине калле тыттарат. N. Чей таврашне тыттарман. В. С. Разум. КЧП. Мана, атте-анне куриччен, аллă тенкĕ алла тыттарчĕ. || Всучить (негодный товар и пр.). Юрк. Сана вара, улталаса, шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç пулĕ: шывĕ урайне юхса туха пуçларĕ-çке! тет. || Прикрепить при помощи крючка и пр. Чертаг. N. Çуйăн вăлти юпине çыран хĕррине тăрăнтарса лартаççĕ, унтан тата шывăн икĕ енчен вăл юпана кантăрасемпе тыттараççĕ. Изамб. Т. Çав шăлсенчен (за эти копылья) хурама (вязки) анса тупансене (полозья) тыттараççĕ. || Скреплять (чем). N. Урапана тимĕр тыттарнă. N. Чӳречисем пĕчĕк, маччине тыттарман (не сплочены). || Пришить. ЧП. Хура шĕлепке хĕррине хура пархат тыттартăм. || Обивать. N. Арчана тимĕрпеле тыттарнă. || Отделывать (чем). Ачач 79. Кăвак йĕмĕсен çĕввисене хĕрлĕ йышши йĕрпеле тыттарнă. N. Çияла кĕмĕл тыттар. || Заставить (нанять и пр.) городить. N. Анкарти карти хамах тыттарчĕç. N. Эсĕр: анкарти тыттаратпăр, тенĕччĕ. || Огородить. Микушк. Çакă Микӳшкелĕн укăлчине тыттарар-и тăмра хĕлĕхпе? Кан. Сут пулакан çурта йĕри-тавра пралук картасемпе тыттарса пĕтернĕ. N. Сăрт хĕррине хӳме тыттарнă. || Дать взятку. N. Ĕçӳ тухтăр тесессĕн, ик-виç кĕмĕл тыттарас пулать. Çавăн пек пулнă ĕлĕк. || Обманывать. N. Тыттарать, обманывает. Кан. Вăл хуман пулсан та, сана: хунă, тесе, тыттарат. Пшкрт. Вăл мана тыттарчă (-чы̆; или: вăл мана чăсрă). || Щипать (о морозе). Якейк. Ай-ай, паян холхая тыттарать (холод, мороз заставляет хвататься за уши). || Точить. N. Пурта (çавана) кайса тыттарас-ха.

турра пуççап

помолиться. || Дать клятву.

тутантар

дать отведать. Тораево. Тилĕ тус, мана кĕт тутантар-ха, тесе каларĕ, тет, упа.

тăнлантар

обьяснять, разьяснять, вразумлять, дать понять. Панклеи. Пичĕш (ее) малтантарах (раньше) тавăрнчĕ, ыттисене: ку пирн тăван тесе (эта наша сестра), тăнлантарать. Ярмушка-к. Каласа тăнлантар, обьясннть. N. Мĕншĕн, мĕн хыпарпа салтак килнине арăмне тăнлантарчĕ.

тăрлаттар

понуд. ф. от тăрлат. Сред. Юм. Пирĕн тĕлтен лашапа тăрлаттарса çиç иртсе кайрĕ. (Стук при проезде на лошади). || О жаворонках. N. Тăррисем çӳлте вĕçмен пекех тăрлаттарса тăраççĕ: пăр тапраннă, пăр тапраннă, теççĕ. || Пробирать, дать нагоняй. N. Эпĕ лайăх тăрлаттартăм. Я его хорошо отчитал.

тăрат

(ты̆рат, тŏрат), заставить, позволить встать. N. Эпир чӳрече çине тăрăпăр.— Эп сире тăратăп. ТХКА 40. Атте, кĕсрене тăратса ярас тесе, пынă та, кĕсре сывламас та, тет. Ib. 42. Эпĕр те çуркунне аттепе иксĕмĕр хăла тьыхана тăрата-тăрата кантарса, майпе çавăтса, Пичаваш катине леçсе ятăмăр. || ЧС. Пӳртре тăратмаст (не позволяет мне быть в избе). || Остановить. N. Лашăна тăрат. Останови лошадь. Кан. Тпрр-ру!.. Тăрат, атте, çакăнта. Тип-çырма. Тăратăр-ха! Стойте-ка (говорят едущим на лошадях). Ала 13°. Çавă пăрахот пырса тăратсассăн, çакă ватă хуçа пăрахот çине кĕнĕ. || Держать в бездействии. N. Мĕн пур пек вăйна, ăсна ахаль ан тăрат,— телей тупма урăх май çук. || Продержать, дать существовать, N. Унăн йăхне ĕмĕр-ĕмĕрех тăратăп. || Держать. N. Тирпейлĕ арăм пӳртре çӳп-çап тăратмаçт. О сохр. здор. Çĕр ăшĕнче çĕрекен япаласене пĕртте тăратас пулмасть. Ib. Пĕр-пĕр тумтире тулта тăратсан, вăл ытти япаласем пекех сивĕнсе каять. Скотолеч. 19. Тутăрне улăштарса çыхнă чухне суранне кăшт та уçă тăратма юрамасть. Якейк. Çăмартая вĕрекен шу шăнче пилĕк минут тăратсан, пиçет. Ib. Çип çамçа хотсан, каткара вуник сахатран ытла тăратма йорамаçть. Юрк. Пиçекен ашĕсем чукунта тăратса тăраканнисем, вутпа çунса, ĕнек тути калаççĕ. N. Вăрă-хураха, пысăк арчана йывăç çине çакса, виличчен тăратнă. || Поднимать. N. Хăпартнă чох перĕн орапа тӳнсе карĕ, ăна эпĕр тăратрăмăр та, киле карăмăр. Ст. Шаймурз. Путнине кăларма хушнă, тупнине тăратма хушнă. Ib. Çӳлелле тăратат. Поднимает к верху (ногайку). N. Хайхи тарçă хулхисене тăратса, пурне те илтесчĕ тесе, шухăшласа ларнă. Халапсем. Унăн урисем çӳлелле тăратса тăраççĕ (торчат). || Будить, поднимать с постели. Пшкрт. Якейк. † Хамăр ялăн хĕрсене айне тӳшек сармалла, çине тăлăп витмелле, ачашласа тăратмалла. Качал. Хĕр тăратать-тăратать Йăвана, тăратса та тăмастĕ (не просыпается). || Ставить, поставить. Орау. Мĕшĕн лашисене пурте кунта тăратнă. Трхбл. Тăрат лашана. Поставь Лошадь. ЧС. Çавăнпа эпĕ насвуса тăратнă тĕле, ăна курма тесе, кайрăм. N. Пĕр çынсене тепĕрисем çине хирĕç тăратса вăрçтарса çӳренĕ. N. Вĕсен йĕри-тавра тĕкме тăратса çавăрăннă. Якейк. Тăратса тусан, чĕмел лайăх типет. Чĕмел тума пуçланă чох тват-пилĕк кĕлте тĕкĕштерсе тăра(та)ççĕ те, онтан çавăрса каяççĕ. Ib. Вăл чола выртарса хоман, тăратса хонă. || Назначить, поставить. N. Паян урăх санитара тăратрĕç ман вырна. || Представлять. N. Вăл çав çулнех округа хут тăратнă, 50 ача таран вĕрентмешкĕн. Кан. Хăйсем тĕллĕн кайса çĕр йышăнса килнисем çак каланă хутсенчен кайранхи икĕ хута анчах тăратмалла. || Доставлять, поставлять. Кан. Байков хаçатсене вăхăтра тăратмасть. Кильд. Ку çамрăк хуçа хĕрин (у невесты) мĕн çуккине вăл хăй тăратма пулнăю Ала 8°. Сирĕн мĕн çуккине эпĕ хам тăратăп, анчах эсир мана хăвăр хĕрĕре парăр. Якейк. Эп школа вотă тăрататăп. Я доставляю в школу дрова. Ib. Вăл пире аш тăратать. Он доставляет нам мясо. Ib. Вăл çар валли лаша тăратать. Он для армии поставляет лошадей. Янтик. Çар валли лаша тăратать вăл (поставляет лошадей для армии). Юрк. Пирĕн хура-халăхăн: çын вырăнне çын тăратас, тенĕ сăмах пур. N. Лаша вилчĕ, питĕ ан колян, çотăкăй (= всетаки) он вырне тăратрăмăр. || Задерживать. N. Çак хота (= çырăва) илсен, ан тăратăр, часрах ярăр. N. Пиçмине сирĕнтен илсен, пĕр сахат та тăратмарăм, кала ятăм часрах. N. Вăрçă выйлă пулсан, пире те нăмаях тратмаççĕ. N. Пиçмона авла (= алла) илсен, пĕр кун та ан тăрат (не медли ответом). N. Çырува ан тăрат, как çитсенех яр. || Оставлять. N. Нимĕн те таратмаççĕ (все тащут, воруют). N. Пĕр япала та таратмаст. || Поместить. Ст. Чек. Çулăха вутă тăратнă (поместили в „çулăх“). Янгильд. Çул каякан çын карĕ; анчах Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || Построить. N. Вĕсен пӳрт-çурчĕсене салтаксем тăратнă. || Erigere (mentulam). || Употребляется в качестве вспомог. глагола. Орау. Пĕр çынна çил çӳлелле çĕклесе капан урлă каçарса тăратрĕ, тет. N. Ултă çула вbççĕмĕш ятташне пĕр кăлармасăр тăратма хупса хурать (запирает свою дочь).

хайманлат

дать возможность обладать изобилием. Т. VI. 15. Хайманлатса мул пар, çӳпçелетсе пыл-çу тытма пар (Из моленья „чӳклеме“).

хавала

дать в законное владение (вм. халалла, араб. халал, дозволенный, законный). N. Кĕтерне патша хăй тусĕсене çĕр, çав çĕр çинчи хресченсемпе пĕрлех, хаваланă. N. Улпутсем вара хăйне хаваланă хресченсене кирек мĕн тума та пултарнă. См. халалла.

хак

цена, стоимость, ценность. Начерт. 180. Хак, цена. N. Кулак тырă кивçен парсассăн та, икĕ хака хурса панă. N. Сĕлĕ мĕн хакра çӳрет? N. Тырă хакĕ мĕн хаке (!) çӳретĕ? Завражн. Çавна тусан тин вара пор тавар та, пор çĕрте те тин пĕр хак полĕ. N. Вăл мана çĕр тенкĕ хакне пулчĕ. N. Вĕсен мĕн пур япаласем икшер хак. N. Ăсем хунинчен виç рас ытла хак парса илтĕм. N. Çăмарта мĕн хакпа илеççĕ? N. Тырă хакĕ хаклă мар. Кан. Хаксем çакăн пек тăчĕç. N. Çав тĕрлĕ тарпа тупнă япалаçене çур хакпах тенĕ пек салататăр. Б. Олг. Эп пыртăм пăрçа çăнăх патне, хакĕ пĕр хаках пăрçа çăнăхпа яшкалăх çăнăх. || Б. Олг. Что ыраш çăнăх паян мĕн хак туат-ха? — Тен, илтмен эп, пĕлместĕп-ха эп, çăнăх орамне эп çарăнман-ха. Юрк. Кăсем те хăйсенĕн хакĕсене каласа параççĕ, килĕшеççĕ мĕн тăваççĕ. N. Шанчăклă тусăн хакĕ çук. N. Кун пек лаша пирĕн алла кĕрейĕ-ши çак хака? Чăв. й. пур. 12. Арманĕ хакĕ ултçĕр тенкĕ пулнă. Альш. Епле пулсан та çур хакалла мĕне килет, тет. N. Хакне хак парса. N. Хакне хума çук, пит паха чул. Изамб. Т. Хакне ӳстер, прибавь цену. Капк. Хайхисем хак татаççĕ (определяют цену) те, тухаççĕ Шупашкара кайма. Якейк. Телянккă илнĕ чох пилĕкçĕр тенке çитиччен хак хăпартса карĕç. Ib. Эпĕр хак хăпартса илтĕмĕр. Мы дали дороже и оставили за собой. Сред. Юм. Хак тунă. Цену положили (определенную). || Должная цена. Аттик. Хакне хак тени — хаклă тăк хаклă тени пулать. СЧЧ. Тата пĕр çыннăн ĕнине хакне хак парса сутăн илеççĕ те, пусмашткăн (?) чӳклеме аста пĕлекен çынна параççĕ. (Çăмăр учукĕ). N. Хакне кайĕ. Альш. Хак килĕш, уславливаться о цене. КС. Нимпа та хакне çитермеççĕ (не дают должной цены). N. Пичу хак турĕ (сказал цену), а эсир тата хак тăватăр. N. Çурма хакпа сутас, ик-виç хак парса илес (за тройную цену). С. Тим. † Хĕр пултăр та, пур пултăр, пурçын кĕпи тăхăнтăр. Пурçын кĕпи укçа хак, пирĕн вăйă тĕнче хак. N. Укçа хакне тăракан. N. Хăй хакĕпе, по себестоимости. N. Вăл пиçиххи унăн икĕ ылтăн хакне тăнă (стоил). Капк. Ун чухне тăвар пăчĕ çирĕм пăт ыраш хакне çитрĕ вĕт. Шел. II. 56. Пĕтĕм хули хакне ӳкнĕ. N. Вĕсене асаплантарнисем çинчен пĕтĕмпех çырсан, хут та çитес çук. Ылтăн витнĕ çурт хакнех çитсе ларĕ. Арзад 1908, 52. Хак кăлар, наверстывать стоимость. Баран. 42. Вара тин (только тогда) асапланса улăхнийĕн (подьёма на гору) хакĕ тухнине сисĕр. N. Атя ĕнтĕ, илсе кай пире. Тăрăшнă хакне тавăрăпăр. К.-Кушки. Эпĕ вăл сурăха чăхă хакĕпе илтĕм. Я купил ту овцу по цене курицы. || Не переводится. Изамб. Т. Ку çыхă пушăт мĕн хак тăрат? Что стоит эта связка лыка? Яргуньк. Мĕн хак пĕр улми? Баран. 160. Çак сурăхсен çăмĕ çеп-çемçе, тем тĕрлĕ хака çӳрет. N. Мĕн хака сотрăн? Хурамал. Какай мĕн хак? Почем мясо? ЧП. Аршăнĕ мĕн хак? — терĕм. Ib. Пĕр чуп тăвасси тĕнче хак. Якейк. Эсĕ мĕн хакпа илесшĕн? Ты сколько хочешь дать? Пазух. † Хăмачă мĕн хак? терĕм те,— сакăрвуннă, теейрĕ. Орау. Юсанă хакне тăмаст. Не стоит починки. N. Çирĕм пакша хакне (тĕшне) тăрать. Стоит 20 белок. || Плата. Изамб. Т. Ик хак тӳлесе (двойную плату). Рак. Илĕр, хĕрсем, панулми, хакне хамăр тулĕпĕр. Бес. чув. 6. Лашине вăл пысăк хак парса илмен пулсан та, ун телейне лайăх лаша пулнă. || Плата за работу. Б. Олг. Каран хуа арлат, арласа çитеримест, çынна парат арлама; кĕренкки арлама вонçичĕ пус, хакне тӳлет ĕçленĕшĕн. N. Вырма мĕн хак? Юрк. Улпут мана Пăва уесне ярат, хакне З60 тенкĕ çулталăкне турĕ. || Прибыль. Баран. 24. Пĕр çын пĕкĕсем авса, вĕсене хака сутса пурăннă. || Престиж, авторитет. N. Çапла вара хăй хакне çын умĕнче те çухатать. N. Вĕсене пурне те килнĕ вилĕм хакран кăларчĕ. N. Тарăс-тарăс Татьене, укçа парсан Укçине; упăтенĕн йĕмĕ çук, ташлаканăн ăсĕ çук! Халăх çинчи хак! Сунчел. Халăк çинче хак! (Кулаççĕ). || Дорогой, ценный. ЙФН. † Хусан лаши — хак лаши, хак лашаран хăрамарăм, вăрă-хурахран хăрарăм.

халала

халалла, делать подарок, дарить, завещать. Ала 10°. Ватă хуçа чул лапкана ун ăшĕнчи таварĕ-мĕнĕпех çамрăк хуçана халаланă. Якейк. Вилнĕ чух ати мана пĕр лаша анчах халаласа хăварчĕ (завещал). Ib. Хĕр ашшĕ килĕнчен тохса кайнă чох ашшĕ ăна ĕне, лаша тата орăх япала та халалать (дарит). N. Пурăнас кунçул пĕтсе килсессĕн, вилес вилĕмӳ çитсессĕн, пурлăхна халалласа хăвар вара. Сам. 55. Хĕрӳ хĕвел — ыр пехил çĕре савса халаллать (ырă сунса парать). Панклеи. Макара халаласа парчĕç çĕре. N. Хăна халалланă сăмаха ăшăнта тыт та, киревсĕрлĕхрен сыхланса тăр. || Дать обещание, обещать. Яжутк. Пĕрре атте тавар тиама (за товаром) кайрĕ те, прохота темскер чарнă та, мана çанта халаланă (обещал меня отдать) та, халĕ ĕнтĕ çанта каятăп. Хорачка. Вăл мана çав çынна халаларĕ (обещал, назначил). Бгтр. Ху пĕлменнине халалла мана. || Пожелать. Шемшер. † Йĕри-тавра йыснасем хаяр сонсах ан ярăр, ырă кон-çольне халалăр. (Плач невесты). N. Анчах пĕр-ик куркаранах çитет тесе тав тăвать, халалласа Петĕре куркине вăл тавăрать.

халлантар

дать возможность увидеть, заметить. N. Хăйсем вырăнне вĕсен ывăлĕсене курмалла тунă (вар. халлантарнă). СПВВ. Халлантар, хавталлантар, заметить(?).

хытлан

то же, что хăтлан. Изамб. Т. Акă ӳлмĕрен тата çапла хытлансан сута парăп. Сред. Юм. Икĕ пуçлă çын хытланнă поль она. Говорят, когда сделали что-нибудь опасное. Ib. Ним тума аптраса хытланса ларать çав. Делает от нечего делать. N. Чарман полсан, тем хытланĕччĕç. Коракыш. Ĕлĕк çын вилсен мĕн хытланни (древний обычай похорон). Здесь автор относится к этим обычаям, как к самым пустячным вещам, что и выражается у него словом „хытланни“. БАБ. Вăлсем ăçта кайнине, хăйсем мĕн хытланнине пĕр те калаçмарĕç. Янш.-Норв. Çапла хытланса эпир вупăр мĕн иккене пĕлтĕмĕр вара. ЧС. Çапла хытлансан-хытлансан, курма пынă çынсем киле тавăрăнаççĕ. НАК. Эпĕ хăранипеле кăвакала сумкăран часăрах кăлартăм та улпута пама хытланса тăратăп (собираюсь дать). N. Вут хурса вилнĕ çынна хывса хытланнă вăхăтра юпи çуна çинчех выртать. Ст. Чек. Акă вăл эсĕ мĕн хытланнине аçăна каласа парас тет. Он хочет сообщить о том, что ты делаешь, твоему отцу.

хирĕç

(_хи_рэ̆с’), против. Регули 1304. Эп старика хирĕç лартăм. Ib. 1303. Çиле хирĕç килтĕмĕр. Вăл мана хирĕç килчĕ. N. Сăмсапа сăмса хирĕçех тăмалли çĕре лекрĕмĕр. || По направлению к. Альш. Çухрăм çурă çав яла хирĕç килтĕмĕр. || В (предлог). К.-Кушки. † Тăва хирĕç килтĕмĕр, çавăнпа утсем ывăнчĕç. Альш. Пĕчĕкçĕ лаша — тур лаша, тăва хирĕç туртĕ-и-ха? || Лицом к. Юрк. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт. Ой-к. † Арăм та хитре тесе, хирĕç пăхса кулас мар. N. † Хирĕç пăхса авăтать. Кукует, обратившись к ним головой (противоп. тӳртĕн пăхса). Чураль-к. † Хирĕç пăхса кулакан пирĕн варлисем мар-и çав? N. † Тури касăн хĕрĕсем качча хирĕç тăраççĕ, пирĕн касăн хĕрĕсем качча тӳртĕн тăраççĕ. || В сравнении. Рак. Ăна хирĕç нимĕн те тăмас вăл (не стоит). БАБ. Чӳк тавраш кĕллине çав старике хирĕç ăсти пирĕн ялта та çук. N. Начар сухаласан лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать, уна хирĕç начар çĕрех лайăхрах тĕплерех сухаласа тырă аксассăн унта та тырă лайăх пулĕ. Юрк. Кĕсем вĕсене пăхнă çĕрте саманине хирĕç пит пысăк патшалăхпа пурăннă. || В ответ, в ответ на. N. Мĕншĕн эсир ырра хирĕç усал турăр? Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ. Вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать сассисене илсе. N. Вара ăна хирĕç упăшки: эпĕ, терĕ, нимĕн те калама пĕлместĕп, терĕ. Юрк. Хирĕç (в ответ) çапма çук (т. е. дать сдачи), нимĕн тума хал çук. N. Мĕн пурне те хирĕç калать, хăйне курас çук. (Сасă). А.-п. й. 29. Мĕн мĕнле майпи-качки, тухăпăр та тарăпăр вăрмана. Эпĕр çуккине курсан, вĕсем хăйсемех хыпăнса ӳкĕç,— тет кăна хирĕç качака таки. Ib. 21. Тепри çаппа çăтăр-çăтăр хуç-каласа хирĕç калать: Эпĕ халь тин çичĕ кашкăр çирĕм те, сан валли юлчĕ-ши ара? — тет. Ib. Халь çавсене тытма каятăп,— тет кăна хирĕç утар хуçи. || Навстречу. Баран. 26. Хăй çавăнтах кашкăра хирĕç пĕр кĕтӳ йытă кăларса ярать. Ала 63. † Кĕтнĕ те хăнăр пулсассăн: килях та, тесе, чупса тух. Кĕтмен те хăнăр пулсассăн, пире те хирĕç чупса ан тух. Байгл. Часăрах хирĕç тухрăм та, мĕн пулнине каласа патăм. Имен. Аçуна кала, вăл мана хирĕç ан тохтăр. Ib. Тол çутăлма пуçласан, çынсам хирĕç пума ( = пыма) пуçларĕç. ГФФ. † Хирĕç тохма Натьок пор. Выйти (мне) навстречу — у меня есть Надя. А.-п. й. 9. Ăна хирĕç мулкач пырать. Ib. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. Ib. 11. Пырать кĕсене хирĕç упа. Регули 1303. Вăл мана хирĕç килчĕ. А.-п. й. 56. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухрĕ. || Наперекор, против. N. Нумайĕшĕ ăна хирĕç пыраççĕ. Сунт. Эпĕ мĕн, эпĕ хирĕç мар. || Баран. 124. Упа лăпкă пурнăçа юратать... Хăйне пит хĕсĕк киле пуçласан тин хирĕç тапăнать. || N. Малалла ăшша хирĕç мар, сивве хирĕç. || N. Шăматкуна хирĕç эрнекун. Якейк. Эрнекона хирĕç карăмăр. Поехали в четверг вечером. N. Шăматкуна хирĕç каç. || На. N. Вăл мана хирĕç сиксе тăчĕ. || Изамб. Т. Хирĕç йывăç çурăлмасть. || Вредный, приносящий вред, зло. N. Пур тĕрлĕ хирĕç хаяра та сирсе яр. || Упрямый, назойливый. N. Унăн ачи хирĕç. Его мальчик упрям, назойлив. Ib. Хирĕç çын. N. Хирĕç = кутăн. N. Хирĕçрех çынсем, неуживчивые люди. || Упрямство. N. Хирĕçĕ пур унăн. Упрямство у него есть. || Близкий, кровный (о родстве). N. А хирĕç брак не разрешался и в очень дальних степенях родства.

хура

хора, черный. См. йĕпкĕн-хура, хуп. N. Мамăк тушек сарса, чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ хура куç. N. Хура куçлă хĕр, черноглазая девица. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе, хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. N. Хура çилхеллĕ лаша, черногривый конь. ГФФ. † Пирĕн поç çинче хора калпак. У нас на голове черная шапка. Якейк. † Пуçăм толли хора калпак, пуçа тăхăнса çӳремесĕр хора халăхран уйăрлтăм. ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман, Иван тĕлне çитсессĕн арки вăр-вăр туса пырать, Иван тохтăр, тет, корнать. Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома, начинают раздуваться, как бы говорят: выходи, Иван! ГФФ. † Хора тăлăппе мохтанать. Хвастается (своим) тулупом черной дубки. ГФФ. † Пирĕн алăра хора алстой ( = алсатуль). У нас на руках черные голицы. ГФФ. † Пирĕн орара хора кĕççат. У нас на ногах черные валенки. Сет-к. † Хора çăккăр çийиччен шор колачах çиер-хе. Шишкин. † Эсир ăма пит хора? — Хора çăкăр çинĕрен. Сĕт-к. † Авоç килет ман тантăш кăвак лашине выльятса, хора çонине янтратса. Т. Григорьева. Хура ĕне сĕчĕ тутла, теççĕ. А.-п. й. 70. Тухать, тет, пуян арамĕ хура ĕнине сумашкăн. N. Хура халăхпа, хĕрĕ-хĕрарăмĕпе, ачи-пăчипе, çак хура вăкăрпа асăнатпăр, тав тăватпăр сана, учук турри. А.-п. й. 5. Ĕлĕк пĕр карчăкпа старикĕн пĕр пысăк хура кушак пулнă. Оп. ис. ч. II. † Хура сăсар йĕрне йĕрлес мар, атте-анне ятне ярас мар. Не надо (мне) искать по следу черную куницу, не надо (мне) позорить имени отца-матери ГФФ. † Хора йос çи тирĕнчен те ялккас калпак çĕлетрĕм. Из шкурки черного горностая сшила шапочку. N. Саманисем йывăр, чунăм айван, авкаланап хура пăлан пек, тесе юрлатчĕç авал. Оп. ис. ч. II. † Хура чĕкеç ларнă çирĕк çине, ик çунатне янă ирĕке: юратнă тăванăм килнĕ чухне, ярам-и кăмăлăма ирĕке? Опустилася на ольху ласточка черненька, распустила свои оба крылышка вольненько; как приехал мой родимый, развернуться что ли? Дать свободу ретивому, дать сердечку воли? В. С. Разум. КЧП. † Хура-хура кушакăн çăнĕ ( = çăмĕ) йăл-йăл курнатĕ. Чаду-к. Çав вăхăтра Иван хура туя илнĕ те çĕлен патшине çапнă. Бигильд. † Хусан варринче хура юпа, мĕн ырлăхпе (для какой пользы) лартнă-ши? Бюрг. † Çамкасене çырнă хура çыру, сĕтпе çуса ярсах пулмасть-çке. Ск. и пред. чув. 73. Кĕтӳ хыççăн урампа хура тусан хăпарать. N. Мăн çол çинчи хора тосанне хора-тор лаши хоскатрĕ. Орау. Пĕтĕм яла хура пĕлĕт хупласа илчĕ. Ск. и пред. чув. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. НР. † Пахчи, пахчи, çĕмĕрт пахчи, çĕмĕрт çисе ӳсрĕмĕр, эх, ӳсрĕмĕр,— çампа хура пултăмăр. Сады, сады, черемуховые сады! Питаясь черемухой выросли мы, потому, видно, черными мы стали. Регули 716. Çав хорараххи çирĕпрех. Альш. † Хура Атăл урлă каçмарăм, Шурă тинĕс шывне ĕçмерĕм.|| Темный. ГФФ. † Хора та вăрман варĕнче çутă та кулли пор, теççĕ. Среди темного леса, говорят, есть светлое озеро || Вороной. См. йĕпкĕн-хура, хуп. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша... Ивана вороная лошадь... НР. † Хура лаша çилхине йĕс турапа турарăм. Вороного коня гриву медным гребнем расчесала я. ГФФ. † Веçа килет пирĕн йысна хора лашине сиктерсе. Вот едет наш зятек. Его вороная лошадь весется вскачь. А.-п. й. 71. Кӳмине виç пар маттур хура ут кӳлнĕ, тет. Пазух. † Хура кăна лаша, катра çилке, килĕшет хура çул çийĕнче. Юрк. Хура лаша вăрлакан шĕшкĕ айĕнче тăракан, пуйăн хĕрне вăрлакан пĕр пус укçасăр хăтăлакан. Кума-к. Тухсассăн (вылезши оттуда), хура лаша çуни çине вотă нумай тиерĕм, тет || Нечто черное, чернота. Артюшк. Ача калат: ав лере пĕр хура курăнат (что-то черное виднеется). Собр. Ирхине тăтăм та тула тухрăм, тулта хура-хура курăнать, хура мар-çке, хуралтă. || Çиç. çиçрĕ кĕм. 75. Вăхăт та ĕнтĕ хура кĕре сулăнчĕ. N. Пирĕн хура кĕртенех çимелли пулман, выçă тарăхнă. О сохр. здор. П. Эпир сивĕрен хăраса хура кĕрпех кĕрĕк тăхăнса çӳресен, нихçан та çара уран çӳресе курмасан, вара чăнах та хамăра хамăр ачашлаттарса яратпăр. || Виçĕ пус. 6. Пусса акмасăр хура хăварса кантараççĕ. С. И. Иванов. Хурана шуратса хăварсан, чипер шăтса тикĕсленме пар, тикĕсленсе çитсен шăркана чипер лайăх ларма пар. (Из моленья). N. Ман анасене хура вырттарса ан хăварăр. || Редко. Бес. о земл. Пĕр тĕлте йывă, тепĕр тĕлте хура (сайра) ан пултăрччĕ тесе чухлас пулать. || Черное место. Альш. Ниçта пĕр хура курăнмас. Нигде не видно черного места (где бы не выросла трава). Каша. Хура вăрманта хура çук, хура сăрху лашусене кӳлсе пыр. || Бесснежный (дорога). К.-Кушки. Хура çул, бесснежная дорога. N. Утсем ырхан пулчĕç, çулсем хура пулчĕç: çитеймерĕмĕр вăхăта. Чăв. й. пур. 10. Хура çĕрте унăн лаши туртайман (весною). Бес. чув. 1. Ялсенче тĕл-тĕл хура курăна пуçларĕ, кĕперсем, тусем ытларах та хуралса карĕç. || Поздний (об осени). СТИК. Хура кĕркунне, поздняя осень (октябрь и начало ноября). N. Хура кĕркуннеччен, до поздней осени. Хăр. Паль. З. Акă пирĕн Пальля мăнкунтан хура кĕркуннеччен чавса шыççипе тата çăпанпа асапланать. || Глухой (о ночи). Якейк. Сăпаççипă атия: хора çĕрле çӳреме хора лаша исе пач. Собр. Хусантан илтĕм хура лаша хура çĕрле çӳремешкĕн. Якейк. Пирĕн мочийăн хора лаши хора çĕрле (в глухую ночь) тăрсассăн йĕвенсĕрех тыттарать. N. Ялта та хура çĕрте сасă-чĕвĕ пулмĕччĕ. N. Пирĕн пиччен хура лаши хура çĕрлерен кĕçенет. Сред. Юм. Хôра çĕртенех (в конце или середине осени) пĕррĕ кайса корнăччĕ те, çавăнтанпа такки кайман-ха. || Черная кайма. Альш. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? || Чернила. ЧП. Хурапала çырнă хутсем çинче аттепе анне ячĕ пур. Ib. Тăвансем патне хурапала салам çырса яма юрарĕ. N. Хот çине хора пĕр кĕрсен каймасть. || Грязный. Ст. Чек. Хура арăм-çке ку, кĕпине те çума пĕлмес (грязная). N. Хора кĕпе, грязная рубаха. Цив. Пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те, пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. С. Тим. Хура ура сырмарăм (не обулась в грязные онучи), урам урлă каçмарăм (не перешла). Кама 59. Питна-куçна çу малтан, хăвăнтан хура тар юхать. Ачана варалан! Бес. чув. 5. Унта вăл малтан хурарах таварсем: кăраççын, тикĕт сутнă. Юрк. Алă-шăллине хурине патăн-çке, çук-и çавăнта тасараххи. || Грязь. Шурăм-п. Юрпа çăвăнсан çич çул кайман хура каять. Тогач. Пĕве çитрĕм, çира хура каймарĕ. (Кăмака çамки). Трхбл. Шурă кĕпе час хуралат, хĕрли çапах хурине çĕклет (т. е. не так скоро марается). || В переносном значении. КС. Ят пăсăлнă çыннăн халăх çинче хура витмест (не имеет влияния на народ). Ib. Унăн ашшĕ-амăш пуян та, хурине витерет, тетчĕç авал чух. Орау. Хура витмест. Его слова не имеют веса (при брани), так как он себя замазал чем-то дурным. М. Ăнтавăш. Унăн нимĕн хури те çук. Он — беззащитное, безответное существо. Собр. Хурапа шурра паллакан пулăр. Будете разбираться в вещах. || Черный = некрасивый. ГФФ. † Сăнăм хора, ăсăм кĕске... Сам я черный (некрасивый), ума немного... || Черномазый. ГФФ. † Çампа хора полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) черномазым. || Смуглый. Сред. Юм. Хôра хĕр = смуглолицая девица. Актай. † Ай ухман Степан, суйламасăр хĕр илчĕ, сарри-хури тиркемер. СПВВ. ПВ. Хурарах-су сăнлăскер. Юрк. Атте ывăлĕ сарă ывăл, ыталаса вĕл çывăрат. Анненĕн ывăлĕ хура ывăл, кунне виççĕ хĕнемесĕр кун каçмас. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕссĕм... салху мĕлкеçĕм. N. † Айта, тантăш, киле кас, сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. (Свад. п.). N. † Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çмарта пĕçерсе хонă поль. (Свад. п.). Н. Лебеж. Ялтан яла эпĕ çӳрерĕм хуньăм хура хĕрĕ ӳсиччен; тыт куркăна, хуньăм, лар вырăнна, тайлайса тăрăп умăнта. Собр. Хуннĕм пачĕ хура хĕрне хура çĕртен чупмашкăн. || Чужой, чужак. Кильд. Çичĕ ют хура чăвашсем атте килне пухăннă. Хура выражает чужое, не близкое тебе. N. Хура çын ĕçне пурне те пĕлсе çитерейместĕп. || Большой. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет, не уйти целой. Тайба-Т. † Хура вăрман хĕррине капкăн хутăм юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. || Много, Сред. Юм. Хôра вăрман пик нăмай (очень много). Турх. Эп çуралнă шывçĕрте хура-хура вăрман пур. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Резкий (о ветре). N. † Вăш-вăш вĕрет хура çил, мăкăнь çеçкине çавă тăкать. N. Вăш-вăш вĕрен хура çил, тăвăр ăрамсене типĕтет. || Горький (о слезах). Янш.-Норв. Пусмисем умăнче кĕтсе те килмесен, хура куççулĕсем тухнă пулĕ. Ала 99. Хура куçшульпе макăрать. Горько плачет. Якейк. † Ирех тăтăм ирĕксĕр, хура кушшульпе пит çурăм. (Солд. п.). || Мрачный (о думах). Полтава 40. Кетмăн хура шухăшне хĕр юратни тартас çук. || Сильный (о заморозках в мае). ЧП. Сатри улма чечекне хура тăм ӳксе пĕтерчĕ. || Г. А. Отрыв. † Эпĕ савнипе уйăрлнă кун пĕлĕтлĕ кун пулайрĕ, хура çăмăр çăвайрĕ. N. Хурăн тăрри хумханать, хура çăмăр кĕтет пуль. N. Сирĕн пӳрт çине тренче витнĕ, хура çумăр çуса хуратнă, çавăнпа тимĕрĕн курăнать вăл. Чăв.-к. Çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм, хура çумăр килчĕ хуратрĕ, хура чусли тесе ыйтаççĕ. || Злой (враг). Юрк. Урама тухма халăм çук: курăна тăрат хура тăшман. У меня нет возможности выйти на улицу: (как не посмотришь, все) злой враг стоит перед моими глазами. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕех те çинçе пӳçĕм авкаланать хура çын аллинче. Янш.-Норв. † Хура çăварлă халăхсем, евчĕ килне кĕменни атте килне сырса илнĕ. (Хĕр йĕрри). Чăв.-к. Кив Улхаш чăваш — хура чăваш, мана илме килнĕ пулĕ. (Хĕр йĕрри). Бур. Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, хур пулминччĕ хура çын аллинче. || Горный берег (?). N. Эсир вутă йăлăмра туни, хурара туса-и? || Назв. болезни (о глазах). Кан. Хура карнă куç кастарнă хыççăн куракан пулнă. || Назв. растения. В. Олг. Хура, былинка, чернобыль (?). Шибач. Хура = сухая полынь. Бур. † Çил вĕрмесĕр хурасем хумхансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Альш. † Çил вĕрмесĕр хура (т. е. хытхура = хура эрĕм) тапрансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Тайба Т. † Çил вĕрмесĕр хура (мăян е эрĕм) ай тапранат, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. N. Хура = хăвра.

хуру тавăр

возразить, дать ответ. Латышево. Мĕншĕн хăйне хирĕç тăвăрса каламарăр? — Пирĕн ачасенчен мар ĕнтĕ вăл хуру тавăрасси (дать ответ словом на оскорбление).

хуртлантар

понуд. ф. от гл. хуртлан, дать появиться червям; дать испортиться; сгноить.

хăтăр

пригрозить, погрозить, пробирать, дать острастку, грозить. Орау. Атти хăтăрса пăрахрĕ те, çавăнпа каймарăм эп унта. Ст. Чек. Ашшĕ ывăлне пурнипе хăтăрнă. N. Вара Иван çилленсе пĕтĕм вăйĕпе Ваçлее хăтăрса кăшкăрса янă. Кильд. Ĕçлекен халăха хăтăрса ятласа çӳренĕ ĕлĕк вĕсем. А.-п. й. 89. Унтан хăйĕн тарçине çапла хушрĕ хăтăрса. Сред. Юм. Пĕчик ачана ашкăна пуçласан хăтăрас полать. ЧС. Мана аттесем, кайнă чух (когда я уезжал): Пасна хĕррине ан пыр тесе хăтарса ячĕç (строго приказали, чтобы я не подходил к реке). С. Айб. Вĕсен санăннинчен лайăхрах вырăн пур тесе, шыв патшине каллех хăтăрса пăрахрĕ, тет. Шурăм-п. Атте хăтăрса каларĕ. Изамб. Т. Ан хăтăр (не кричи на него), сана тимес вĕт ул. Ib. Хăтăрса пăрахрĕ те (закричал), ача шартах сикрĕ. Букв. 1904. Ашшĕ кусене хăтăрарах чĕнсе, ватă çынтан кулни аван мар тесе кала-кала ăнлантарнă. N. Хăтăрса тăк — застращивать бранью. N. Çынна хăтăрса пăрахиччен ыйтса тĕпче. Шибач. Хăтăрса пăрахрĕ (= ятласа пăрахрĕ).

куç тултар

дать наглядеться досыта?

кӳр

(_кӳ_р, к'ӳ_р Пшкрт: _кӧ_р), приносить, привозить, приводить; носить, возить, таскать; выписать (человека, откуда-н.). N. Атăла шыв кӳме карĕ. Поехал на Волгу за водой. N. Кĕлте кӳме кайăпăр (у др. кĕлтене кайăпăр). Мы поедем за снопами. N. Эп шыв (утă, вăрман) кӳтĕм (так гов. и в с. Чемуршах). Янтик. Пирĕн ун чухне лашасем килте пулас çук, эс хăвăр лашупах кӳрсе хăвар ăна! Ib. Йăмăкĕ кӳрсе хăварчĕ ăна. Ib. Айта, Микула, кĕлте кӳрер! Ib. Ăсем вут (дрова) кӳреççĕ (возят) халь! Ib. Халь пушăт йӳнĕ чухне пушăт нумайтарах кӳрес тет-ха у (= вăл). Альш. Лашине Шемексем тытса кӳрсе пачĕç, тет. ТММ. Вĕре пĕлмен йытă кашкăр кӳнĕ, тет. (Послов.). Виçĕ пус. 10. Хăшĕ-пĕри тата сиен кӳрекенни те пур. Торп-к. Кайнă чухне юрла-юрла, килнĕ чухне хăса-хăса. (Шыв кӳме кайни). Ст. Чек. Паршă çинче тырă кӳчĕç. || Приносить жертву? N. Чӳк тăвас пулсан, чăвашсем нихăçанах (= яланах) самăр вăкăр илнĕ те, пĕтĕм ялпа пухăнса кӳнĕ. || Дать, возвратить, подавать. КАЯ. Анне: кӳр-ха еппин, пăхам! терĕ. N. Кӳр, эпĕ сан куçăнти турата кăларам. Хурамал. Кӳр, тутăна чуп-тăвап. Б. Олг. Лапка хоçине калатăп: кӳр-ха çана (= çавна), сартла (чит. сардла из сар+тăла) тĕркине (штуку желтого сукна)! Толст. Эпĕ кайран çийĕп, кӳр çак çĕмрен шăнăрне (тетиву лука! Ошибка!) малтан çием. СТИК. Атте, ку çăпатана эпĕ тăва пĕлместĕп! — Кӳр кунта, хам кăтартса парам; мĕн уншăн аттене, чăрмантарас. || Провести. Эпир çур. çĕршыв. 26. Шкулсем валли, тата куç пульнитси валли хӳхĕм çуртсем туса пачĕç, савăтран електриччĕствă кӳчĕç. || Наводить. N. Унăн çиллине хăвăр çине кӳрес мар тесен, тăлăх арăмсемпе тăлăх ачасене усал туса ан кӳрентерĕр. || Причинять. Айдар. † Анне ячĕ хĕр пăхма: малтан хĕрне пăх терĕ, хĕрне намăс кӳр (пристыди), терĕ. || Зарабатывать. Чет. пути. Ялĕ-ялĕнче çĕвĕçсем, атă пусакансем, тир тăвакансем пулнă, пирĕн халăх ниçтан пĕр пус кӳреймен. || N. Мĕнле сăмаха кӳреççĕ вĕсем ăна? В каком смысле употребляют они это выражение? || Придавать силы. ЧП. Пĕчĕккĕ кĕлте, сĕлĕ кĕлти, ыр утсен пуçне çав кӳрет. || Суметь. N. Вулама пит аван вырăсла кӳретĕп. Юрк. Пĕр-иккĕ вуласа пахсан, чиперех вулама кӳрĕн. Ib. Эпĕ ĕçне кӳретĕп. Я сделаю дело, устрою его как надо. N. Ку ĕçне кӳре пуçлат (начинает делать свое дело «как следует»). N. Кӳрсе лартрĕ. Сумел сделать? || Применять. N. Тĕп (коренные, настоящие) чăваш сăмахнех ĕçе кӳрсе çырас пулать.

кӳршĕ

(_кӳ_ржэ̆), сосед. N. Илья кӳршĕсем панче чей ĕçсе ларат. || Соседство. Юрк. Санăн хурăнташна юрăхлă вырăн çук халĕ, кӳршĕре те илтĕнмес. Ib. † Виççĕн пĕр кӳршĕре (у одного соседа) пултăмăр, виççĕн пĕр йĕкĕте саврăмăр. N. Илья (Илче) кӳршĕре ларат. Илья сидит в шабрах. N. Çав каç чăнах та вĕсен кӳршинче (у них в шабрах) пĕр çын вилнĕ, тет. Сутт. 48. Çынсем маяка кӳршĕ-кӳршĕпе тухса лартрĕç. Альш. Кӳршĕ ларакан çыннисем. || Соседний. Хĕн-хур. Çав çын кӳршĕ ялта пурăннă. БАБ. Кӳршĕри яла кайнă (в соседнюю деревню). Юрк. Вĕсенчен тăван (natae) хĕри-пăраçсем, кӳршĕ ялсене качча кайнисем, çавсем пек çынсене çуратса, кӳршĕ ялсенче те пĕтес çук хăйсем сăнарлă çынсем тултарнă. Ib. Иккĕмĕш ывăлне... кӳршĕ ялти шкула çырăва вĕренме панă (отдали). Ib. Кӳршĕри вулăса, прикаса вырăна кĕрет. N. Кӳршĕ пӳлĕм. Альш. Кӳршĕрех пӳртĕн тӳпине (крышу) сирсе ывăтнă (раскрыли, во время пожара, чтобы не дать попасть огню). См. поскил.

кăн

(кŏн, кы̆н), вытянуться, выпрямиться, разогнуться. Н. Седяк. Кăннă = авни чăсăлнă. Тюрл. Пĕкĕ кăнса (кŏнза) каять, чарăлса. Ib. Çона пуç кăнса кайнă. Изамб. Т. Пĕкĕ кăннă (разогнулась). Тускел. Кăннă. Раскрутилась развилась (веревка). Ib. Пăяв вĕçĕ кăннă (конец веревки развился). || Протянуть согнутую руку (а чăс — протянуть опущенную руку). Синерь || Умереть. Н. Седяк. Кăннă = вилнĕ. СПВВ. МА. Ку çын кăнса выртнă. Вилсе выртнă. N. Кăннă — умер или, вернее, окочурился. КС. Вăл кăнчĕ (умер. — Это слово употребляется для выражения иронии, злорадства и безучастнсго отношения говорящего к предмету суждения). ЩС. Иртнĕ пасарта икĕ çын кăннă, тет (отправились на тот свет). СПВВ. Кăнса выртнă (умер). N. Кăнчĕ вĕт (= пĕтрĕ)! || Отвердеть (от усталости, о ногах). Сред. Юм. Пит нăмай ôтсан, кансан, пĕтĕм ôрасĕм кăнса каяççĕ. || Тет. Вар кăннă (кŏннŏ). Овраг прошел? (весною). || Выдыхаться. Сред. Юм. Сăрана, нухрепрен илсе тôхса, çич сакăр сехет лартсан (дать постоять), кăнса (у др. хытса) каять СПВВ. ФВ. Кăннă тесе, сăра е эрех сӳрĕлнине калаççĕ, тата авнă япала тăсăлсан та: кăннă, теççĕ; çуна тупанĕ кăннă, теççĕ. Изамб. Т. Сăра кăннă (= сĕвĕрĕлнĕ). N. Сăра кăннă (говорят про пиво, когда оно долго простоит в теплом месте и потеряет свой приятный вкус).

кăраççын

(кы̆рас'с'ын), с очень слабым ы̆; «ы» конечного слога произн. почти как и), керосин. Юрк. Каç кӳлĕм (вечером) нумай ларма ху хушмастăн: çыварас килет; кăраççына пĕтерсе ан ларăр (не тратьте), часрах çывăрма выртăр, тетĕн. || Лампа. Орау. Караççын парас-и сире? Дать вам лампу? Тогач. Пин-пин шăтăк, пин шатăк, пирĕн Микулайăн пĕр шăтăк. (Кăраççын). Абыз. Кăраççын çутсан, когда зажгли (или: зажгут) вечером лампу. Тогаево. Вăлсем порте çывăраççĕ, кăраççынни пчиккĕн (= пĕчĕккĕн) çунса ларать.

тĕк

толкать. Ала 74. Çакă Кăвал ачисе алăк хыçне тĕкрĕмĕр. N. Манăн çăварсем питĕрне ларчĕçĕ, çăкăр çиме памастчĕ, аран-аран пĕрер тĕпренчĕкĕн пурнепе тĕксе кӳртсе çатăмччĕ. Сюгал-Яуши. Вара ăйăра шыв хĕрне илсе кайнă та, шăтăка тĕксе янă. Имен. Эпĕ ăна тĕксе ятăм çуна çинчен, лашине пушăпа çапрăм та, тартăм. В. С. Разум. КЧП. Алăка сасартăк тĕкрĕм те, уçăлсах кайрĕ. Ib. Порис тĕксе ярать. Орау. Эп ун киммине çыран хĕрнелле сĕтĕреп, вăл шалчапа çырантан тĕксе шалалла туртăнать. Е. Орлова. Кĕсменпе чултан тĕксе кимме тапратса ятăм. Я оттолкнулся от камня и поплыл. Ib. Çтенаран алпа (урапа) тĕксе уйăрăлтăм. Я оттолкнулся от стены. N. Халăха вĕрентес ĕçе, епле те пулсан, майлаштарса, малалла тĕкесшĕн пулнă вăл. Çамр. Хр. Тенкел ури илсе Çтеппанăв куçне тĕксе шăтарнă. || Касаться. N. Патакпа тĕкрĕм, коснулся. || Кан. Пĕр пулккă сурăх пĕр пĕрин çине пуçсене тĕксе, кашăлтатса каяççĕ. || Бодать. Ишек. Тĕкрĕç, тĕкрĕç, тет те, хĕрне мыйрисемпе, вĕлерсе прахрĕç. Скотолеч. 26. Ĕнесем час часах пĕр-пĕрне мăйракисемпе тĕксе шăтараççĕ е тирне чĕрсе яраççĕ. А.-п. й. 108. Качакисем ăна ирччен пĕтĕмпех тĕксе вĕлереççĕ. Сятра. Такасам ирччен хора тĕксе пăракнăç, тет. || Трогать, задевать. Пшкрт. Тĕк = тив. || Поджечь. Курм. Кăраççын сапса вот тĕкнĕ. Кан. Çын тĕкнĕ теççĕ. Говорят, что от поджога. N. Вот тĕкнĕ. || Запирать. Яргуньк. Алăк тĕкрĕн-и? Запер ли ворота засовом? || Сомкнуть. Яргуньк. Пĕр пуç чĕнчĕ, тет: пушалстă мана кĕлеткепе пуçа тĕксе хăварччĕ, терĕ тет. Шибач. Çав кӳлĕри шупала аллисене хире хирĕç тĕксе çав шупала йăваласа сĕркелесе сыпăнчĕ. || Черкнуть. Орау. Вăхăт пулсан пĕр икĕ сăмах тĕксе ярсан аван пулĕччĕ. Ib. Мĕскер çыран? — Салтак патне хут ярас-ха, кăшт хамăр епле пурăннине пелтерес.— Маншăн та эппин пĕр-ик сăмах тĕксе хур. || Дать взятку. Орау. Леш сутийине тĕкнĕ те, ун майлă турĕç. Он сунул взятку судье, потому присудили в его пользу. || Намекать. N. Сăмах тĕксе ян яр. || Тыкать (в землю).

чанклаттар

понуд. ф. от гл. чанклат. КС. Кантăка чанклаттарчĕ. || Дать оплеуху. КС. Пĕрре питрен чанклаттарчĕ те (ладоныо), куçран вут тухрĕ.

чыхтар

дать жрать. N. Сире чыхтарса çитереймĕн. Вас всех не накормишь. Йӳç. такăнт. 2З. Чыхтарса усрани харам сана!

шаклат

стукать, стучать; стукнуться, стучаться. N. „За здравие молодых“! — тесе шаклатрĕç те, хĕрлĕ эрех стакканĕсене харăс пушатрĕç. Йӳç. такăнт. З1. Ну, кум, тавай вырăсла, шаклатса ĕçер. Якейк. Патака çĕре прахрăм та, шаклатса ӳкрĕ. Сĕт-к. Пуçĕнчен виççĕ-тăваттă шаклатса илтĕм те, лăпланч вара. N. Пĕрин-пĕрин пуçĕ çине шаклатса анин тата (если упадет еще; о щетке). || Щелкнуть, дать щелчок. КС. Çамкаран шаклатас, дать щелчок сильно. Çамкаран шăклатас (не сильно). Пшкрт. Эп сăмсинчен шаклатрăм порняпа. || Яргуньк. Иван каяла шаклаттарĕ, тет те, салтаксем каяла кĕчĕç, тет, çак шăхран ăшне. || Переносно — выпить. КС. Эсĕ малтанхи курканах ан сĕнтер-ха, тӳрех шаклат.

шывлантар

понуд. ф. от шывлан; намочить, дать намокнуть.

шăллат

понуд. ф. от гл. шăлла; дать зубрить, насекать зубцы, насечку. Изамб. Т. Тимĕрçе çурла шăллат. N. Савăнса çурласене шăллатма каятпăр. N. Çемйипех тырă вырма кайĕç те, манăн çурлана та шăллатмĕç.

шăллаттар

вдвойне понуд. ф. от гл. шăлла; дать зубрить, насекать зубцы, насеку. N. Хăшĕ тимĕрче çурла шăллаттарма каяççĕ.

шăрантар

понуд. ф. от гл. шăран. Якейк. Паян хĕвел шăрантарать анчах (палит). Ib. Паян хĕвел шăрантарсах ярать (прямо-таки палит). || N. Шăрантар, переварить пищу в желудке. КС. Хырăма пăртак шăрантарас-ха. Дать пище перевариться, способствовать пищеварению. О сохр. здор. Хырăм кӳпсе кайсан хырăма шăрантаракан „магнезия“ ĕçес пулать. || Исполнять с чувством (петь, играть и т. д.) КС. Шăппăрне йăмăхтарса (шăрантарса) пыраççĕ (очевь изящно, внушительно играют на пузыре, так что хватает за сердце). Ib. Шăппăр лайăх калакан çын çинчен: шăппăрне шăрантарать, тиççĕ. СПВВ. Х. Юрра шăрантарас. Альш. Вăл юрлама тытăнсан шăрантарат кăна. Шел. П. 16. Хăш чух шăнкăрч юрри пек шăрантартăм. Букв. 1904. Йывăç пахчисенче, пур çĕрте те кайăксем шăрантарса юрла пуçларĕç. Альш. Вăл калаçнă чухне сăмаха шăрантарат кăна. Ст. Чек. Сăмаха вăл шарантарса калаçат. Он говорит очень красноречиво. Сред. Юм. Йăмахха шăрантарайса сăмахлать вит. N. Тутисене пăркала-пăркала, саспаллисене мерчен шăрçа пек умлă-хыçлă шăрантарса пынă. Ст. Чек. Хута вăл шăрантарса çырат. Унăн çырни шăратнă пек тухат (пишет красиво). Кан. Никĕссене хывакан маçтăрсене технĕккăмсем те лайăхах шăрантарса кăлараймаççĕ.

шăршлантар

понуд. ф. от гл. шăршлан; дать тухнуть, гнить, вонять. N. Шăршлантарса выртĕ, выртĕ те чарăнĕ. Повоняет, повоняет да перестанет.

шăршлаттар

понуд. ф. от гл. шăрла; дать нюхать.

шăхăрт

свистеть, дать свисток. Альш. Ку ача тухнă та çĕрĕ витĕр шăхăртнă. N. Шăхăртса илсен. Бугульм. Сирĕн урамăрпа виççĕ иртрĕм шăвăçлă çунана шăхăртса. Ск. и пред. чув. 8. Кĕçĕр усал-тĕселсем шыв урапи хушшине çакланнă та, тытăнчĕç урапана çилĕпе çухăрттарса çавăрса арман чулне шăхăртма. Ау 183. Ку кĕтӳçĕн çитмĕл тĕлтен шăхăртакан шăхличи пур, тет. СТИК. Шăхăрт, играть на „шăхлинчĕ“; но там же и о самой дудке сказано: тупăлхи шăхăртас вырăнне (дудка вместо того, чтобы производить звуки...). Шурăм-п. № 24. Çитменнине пăрахут шăхăртрĕ ячĕ. || Ст. Чек. Шăхăртса янă, т. е. çапса янă. Ib. Хăлха чиккинчен шăхăртса ярăп акă. Орау. Ентри хулха чиккинчен шăхăртса ячĕ-çке лешне... || Абаш. Киле шăхăртса ятăм пĕр 15 тенкĕ (послал). || Сред. Юм. Шăхăртса хăварнă, оставил ни с чем. Орау. Пĕр-пĕр çынна лартсан (улталасан): шăхăртса килтĕмĕр, шăхăртса хăвартăмăр, теççĕ.

нӳрлет

дать отсыреть.

нӳрет

намочить, дать отсыреть. Шурăм-п. Тыррине нӳретесшĕн мар, çавăнпа пур пилĕк ана çинчи кĕлтине те çĕмел тума шут турĕ. || Ир. Сывл. Чĕрем çунать, нӳретсе чуна сывлăм парам-ха.

палтăрт

дать признать, быть заметным. В. Олг., Пшкрт.

памахлан

то же, что пама хăтлан, попробовать дать.

пар

дать, давать, подавать, отдавать. Турун. Хуçа вара: çĕр тĕнкĕ парап пĕр çăмартине, тенĕ. Регули 509. Эс окçа та паман-ç халь мана. Ib. 450. Ман хамăн номай полинччĕ, (номай полсан) парăттăмччĕ. Ib. 676. Эс пани çĕмĕрлнĕ. Ib. 662. Эс панă окçа конта. Ib. 663. Эс панă окçана эп çохатрăм. Ib. 664. Атти мана панă лаша лайăх манăн. Ib. 312. Вăл мана окçа панă полсан, эп каяттăмччĕ. Ib. 1082. Çак утшăн çĕр сом парать вăл. Ib. 671. Мана паракан çын çавă. Ib. 320. Вăл мана окçа он чох парсаччĕ, эп кайсаттăмччĕ. Ib. 293. Окçа пор хошăра кисен, парăп сана. Ib. 1458. Эп итрĕм онтран, вăл мана пачĕ; при (= пĕри) килте, тепри вăрманта. Ачач 99. Мĕн юрать? парам акă сана пĕрре. N. Ним те парса кăларманшăн... N. Халĕ эсĕ кама парса ыр кăтартатăн. КС. Памаллах пар, совсем отдать. ЧС. Вара пур ачасене те икшер çăмарта парса тухат (раздает). Хурамал. Çырлаха пулин пар, турă. Кан. Сахал пачĕç, терĕ çуннă çынсенчен пĕри. Юрк. Эй, чунăм, эсĕ мана çурри чуна çурса париччен, пĕтĕм мулна парасăнччĕ, тет. ТММ. Аллупа пар та, урупа ут. Орау. Парсам, ан тилмĕрт çынна! Отдай, не томи человека! (Говорит жена мужу о другом человеке). Ib. Каймасп — парам эп сана, кахала. Ib. Пуç ыратать — парам эп сана. Сред. Юм. † Кайса кôрас теейсе, малтан хыпар патăмăр (известили). N. † Хура çĕр айне кĕмĕттĕм, хура çăрха парса юлăттăм. СТИК. Сассăна ан пар (не подавай голоса), анти шыраса çӳретĕр-ха, эпĕ ӳсĕрсен тин сиксе тух. (Говорят, когда ради шутки или всерьез спрячут кого-нибудь при приходе постороннего лица). Никит. Салтакран ним парса та йолмасть (не отстает), тет. Синерь. Икĕ ывăлне икĕ çĕре кĕтю пăхма панă (отдал в пастухи). N. Хăйĕн аслă ывăлне вĕренме çын патне панă (отдал на ученье). Ала 8°. Эсĕ пирĕн çуккине ăçтан парса çитерĕн. ||Сдавать. Ирч-к. Атăл параççĕ. Сдают Волгу. || Орау. Паян географипе экзамĕн патăм. || Выдавать замуж. Якейк. Арăм илес тесен те, парас çĕртен парас çок (не выдадут). || Принести в жертву. ЙФН. † Корак-касси хĕрĕсем, пирĕн пата пырасшăн, турра така панă, тет. (Туй юрри; насмешка). НАК. Тата киремете пама ял пуçне пĕрер вăкăр е така хатĕрлесе хураççĕ. || Бить, ударять. Кан. Шалта рояль клавишсем çине чышкăсемпе параççĕ, тулта вăрçаççĕ. Янбулат. Опăшки тăчĕ те, ачана ричакпа парать те парать, хытă хĕртрĕ ачана. Йӳç. такăнт. 17. Атте тухса кайнă чухне, лашана пĕр-иккĕ пачĕ те, кайăк пек тухса вĕçрĕç. N. Лайăх тăракан çыннах пычĕ те, хăлха чиккинчен пĕрре пачĕ (ударил по уху). || Copiam sui facere, marem ad se admittere. || Доносить, ябедничать, клеветать. N. Вара ун çннчен элек парса, ăна тимĕрлесе тĕрмене хуптарнă. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Толст. Ыран кил-ха, уйăрса парĕç (отроятся), эпĕ вара сана амине кăтартăп (матку пчелиную). Юрк. Сăрисене ĕçсе параканнисем, куркисем тĕпне укçа ярса, тепĕр хут сăра тултарса кĕрӳшне ĕçтереççĕ. Ib. Никăш пĕлсе каласа параканни çок. Орау. Апат çисан кайса пама пулать ăна. Ib. Чăмласах памалла-им тата? 1) Неужели ты не понимаешь? 2) Ешь, раз тебе дали. Эльбарус. Пĕр çын чопса пыра парать. Имен. Виç çол иртсен Елена Петр ятлă ача çоратса панă, а Фекла Нйколай ятлă ача çоратнă. N. Теçеткийĕ 40 тенкĕ тăрать те, сире катса паратпăр ĕнтĕ (сбавим); илĕр, илĕр! тесе кăçкăраççĕ. Чăв. ист. 31. Чăваш чĕлхи укăрпа финсенчен пуçланса кайнине ниепле те кăтартса пама пулас çук, тет. О земл. Тарăн çемçе сире (в слое) тырă тымарĕсем сарăларах параççĕ. N. Кĕлтĕне капан çине ывăтарах пар. Менча Ч. Утемĕш вăл хăй çынсене пит нуммай асаплантарнăран, хăй те: асапланарах патăр-ха, тесе часах тӳрлетмен, тет. Орау. Çиярах парăр (ешьте больше), çиярах парăр, каçсăр урăх апат мĕн пулас çук. Юрк. Вĕсем çавна курарах парасчĕ. Абыз. † Тухать и та тухмаçть-и, часрах туха парсассăн та, хĕреслĕ тенкĕ парас, тит. (Свад. п.). БАБ. Хыçалалла çаврăнса пăхатăп та, хам патăмрах пĕр темĕскерле, пăхма çук хăрушă, уна пекскер тăра парат. N. Вăл çапла лашине хăварса чупса пынине пĕр çын пăхса тăра панă (как раз видел), тет. Т. VII. Малти (человек) пĕр усăнса тăракан çаппа тытрĕ, тет те, кайри (человека) çине яра пачĕ (как пустит, в лесу), тет. ЧС. Эпĕ ăна куртăм та, хама калла килсе хĕнесрен хăраса, киле тара патăм. N. † Ташлăр, тантăшсем, симĕс шăрçа ярăмĕ пек; силленеех парăр-ха, сарă шăрçа ярăмĕ пек; саркаланса парăр-ха (= развернитесь-ка во всю, чтобы показать свое искусство в пляске. Хĕр йĕрри). Кан. Лач-касси ялне кăçал çула Яншихăв леçниччĕстви 81 ĕне Тăрмăш таччине ямалла туса пачĕ. ТХКА 38. Хамăр ĕçлемесен, пире çын ĕçлесе парас çук. N. Лучше эсĕ авланса ямалла та и пурăна памалла. N. Пристăнь çинчен пакаш йăтса та параççĕ, шыв та йăтса параççĕ, вутă та татса çурса параççĕ. Баран. 98. Çав хушăран эпĕ ăйха кая панă. ВС. Разум. КЧП. Эсир сĕтел хушшинче ĕçлерех паратăр çав. ТХКА 27. Асту, ӳке паран. N. Вĕсем каялла çавăрăннă та, тара панă. СТИК. Чупа панă (чупса çитнине чарăннине кăтартмаст; чупрăм карăм, чупрăм килтĕм, чупрăм çитрĕм — обозначает законченность действия). Альш. Лешсем урайне шурă кĕçе сарса хураççĕ, тет. Качаки варалать парать, тет, кеçине.

пехил ту

благословить, дать в благословение. Чист. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, ике кăкру сĕтне пехил ту. Изамб. Т. Пехил ту, обращ. к умершим на поминках.

ултура йĕки кăшăлĕ

(кы̆жы̆л’э̆), circull ferrei, quibus vincitur улт-ура йĕки, ne in circinatione diffindi possit. Обручи на стояке. Тоскаево. Ултура йĕки кăшăлне: йĕке ан çурăлтăр, тесе, тăхăнтараççĕ. Обручи на стояке набиваются затем, чтобы не дать ему расколоться.

асăн

(азы̆н), reminisci, recordari, вспоминать, поминать, упоминать. Якейк. Эп виçĕм çол ĕçтернине кĕрӳ халь те асăнать. Ib. Мана онта кам асăнакан полĕ? Кто, поди, меня там вспоминает? (или вспомнит). N. † Кайăк хур каят картипе хăмăш кӳлне ясăнса. Ах, тетеçĕм (тетеçĕм)! эсир каятăр ушкăнпа, атте килне асăнса, эпĕ юлатăп пĕчченçи çичĕ-ют килне асăнса! Дикие гуси летят вереницей, памятуя об озере с камышом. Ах братец (братец)! Вы отправляетесь гурьбой, намятуя об отцовском доме, а я остаюсь одна в чужом доме, памятуя, что я теперь уже в чужом доме, чужая! Сред. Юм. Асăннипе самай пõлтăр. Пõр япалана каçта туса пĕтерен, кăшĕ тăта асăннипе самай пõлччăр. (Об иной вещи хорошо, если и поговоришь только). Череп. Асăннипе иртĕ. Пройдет упоминанием (т. е. дальше разговоров дело не пойдет). Янш.-Норв. Анне кăмăлĕ çемçе кăмăл: асăнсан та йĕрет, асăнмасан та йĕрет. У мамы мягкое сердце: она плачет и тогда, когда вспомнит, и тогда, когда не вспоминает (бессознательно). (Хĕр йĕрри, из плача невесты). Ст. Чек. Асăннă — ака кӳлнĕ, тет. Как вздумал, так и за плуг. (Послов.; говорится неодобрительно о том, кто вздумает о чем-нибудь и сейчас же захочет выполнать свое намерение, не соображаясь с обетоятельствами). N. Сана асăннипе ал тытатăп. Жму твою руку, вспоминая тебя. || Memoriam alicuius cum caritate usurpare, поминать добром. Ст. Чек. Пирĕн ял-йышсем халĕ те сана асăнаççĕ. Наши деревенские до сих пор вспоминают о тебе. || При перемене интонацои та же фраза может иметь и дурное значение («поминают лихом»)]. Ст. Чек. Эп сана манмăп, асăнăп мана кăпла телейлĕ тунăшăн. Ib. Икерчĕ пĕçерсен, пирĕн анне калаччĕ: асăнса килекен çисе кайтăр, курайман хапхумĕнчен (= хапха умĕнчен) çаврăнса кайтăр. Когда мать пекла блины, она (всегда) приговаривала: «Поминающий добром пусть приходит и поест (этих блинов), а ненавидящий пусть повернет от ворот назад и уйдет. Ст. Айб. † Ай-хай савнă тусăм, хура куçăм! асăнать-ши пире курасшăн? Милый черноглазый друг! есть ли у него (нее) желание, стремится ли он (она) повидаться с нами? || Iniquo animo recordari. Также поминать лихом. Т.-И.-Шем. Умăнта пултăр, сĕт кӳле пултăр; эпир асăнатпăр, эсир ан асăнăр. Да будет это (т. е. поминальные яства) перед тобою молочным озером; мы вас поминаем, а вы нас не поминайте лихом. (Из поминального обряда «автан сăри»). Байгл. Эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Мы тебя поминаем, а ты нас не поминай лихом. (Из «нумилкке юрри», поминальной песни). Fontes I, 12. Ибрахим кĕрсенех, Тĕнче-çăвар тăрса ларчĕ, тет те: тархашшăн ан вĕлер, Ибрагим! ӳлмĕрен эпĕ сана асăнмăп, эсĕ мана ан асăн, терĕ, тет. Как только Ибрагим вошел в избу, Всемирное Хайло встало, село и говорит: «Ради бога не убивай меня, Ибрагим! С этих пор ни я не буду поминать тебя лихом, ни ты меня не поминай!» || Nomine appeilare alqm. De sponsa dicitur, quae prodiens inchortem omnes, quos ipsa diligit, nominatim appeilare solet, flebilibus modis de sorte sua querens. Также говорится о невесте, когда она выходит на двор и причитает, упоминая имена любимых ею лиц и угощая их пивом. Эй при этом дают и деньги в ковш. Череп. Сред. Юм. Качча каякан хĕр асăнма, тõхнă. Невеста вышла на двор «поминать». Ib. Качча каякан хĕр мана асăнчĕ. Невеста «помянула» в причитании мое имя (и дала мне пива). N. Хĕрĕ те кама хирĕç пулать, кураканне-пĕр асăнса йĕрет. || Deos nominatim appellare (de iis dicitur, qui rei divinae operantur). Также благоговейно произносить имена божеств во время жертвоприношений и молений. N. Алă çусан калать: «турра асăнар!» тет. Вымыв руки, он говорит: «Помолимся богу»! («помянем бога»). Сиктер. Хура халăх асăнать çичĕ тĕслĕ тыррипе, ачи-пăчипе, чӳ-ӳк (т. е. чӳк, producta voce, протяжно) — çырлах! Честный (трудовой) народ поминает имя твое (т. е. божие) и вместе с своими детьми приносит тебе жертву семью родами хлеба. Ib. Хăй вара çĕлĕкне хул-хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕле тума «тытăнать: «пӳлехçĕ, çырлах (scr. пӳлĕхçĕ-çырлах), пуснă шурă вăкăрăмпа (scr. вăкрăмпа) чӳ-ӳк... (h. е. чӳк, producta voce, протяжно) çырлах. Килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе пӳлĕхçĕ, чӳ-ӳк, çырлах», тесе ӳксе пуççапать. Ун хыççăн пурте: «ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ хапăл ил», тесе, ӳксе пуççапаççĕ. Асăнса ларса, çиеççĕ те, киле пуçтарăнса таврăнаççĕ. А сам кладет шапку свою под мышку и так молится: «Определитель, помилуй! С зарезанным белым быком, приняв жертву, помилуй. Со всем своим домом и с домочадцами, со всей скотной, молим тебя о помиловании». Товоря это, молящийся кладет земной поклон, а за ним и остальные поклоняются, говоря: «Определитель, прими святую жертву!» Потом, благоговейно, памятуя о божествах и произнося их имена, садятся и едят, а затем, собравшись, возвращаются домой. Чхĕйп. Вара пурне те асăнса (scr. ассăнса) пĕтерсен, юмăçне ĕçтерсе, укçа парса, усатса, лашана килне еçнĕ (и q. леçнĕ, scr. йĕçне). Вара ун хыççăн кил-хуçи, ăçта асăннă (scr. ассăнă), унта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Потом, помянув всех, накормили жреца (юмăç) и проводили его домой на подводе. Затем после него хозяин дома, по тем местам, где обитают духи, упоминавшиеся в молитве, побросал нухраты. || Parentare, поминать покойников. Нюш-к. Авалхи çынсем ӳкçисе (= укçисене) хунă чухне: е çынна вĕлерсе, е лаша-мĕн пусса асăнса çиекен-çиç илтĕр çак укçана, тесе, хунă пулать вара. Старинные люди, когда зарывали свои деньги (клады), то заговаривали так: «Пусть доищется этих денег только тот, кто убьет человека или принесет с молитвой в жертву лошадь, вспоминая положившего (т. е. произнося: «умăнта пултăр») и имея ввиду сказанное им заклятие». Шихазаны. Анне каларĕ: Пĕрре кĕрсĕра каç (накануне осенних поминок) хамăр пăяхамсем патне ваттисене асăнма кайса килтĕмĕр.... Мать моя сказала: «Однажды, накануне осенних поминок, мы съездили к деверю (точнее: «в дом старшего брата моего мужа») на поминки. || Alqd faciendi consilium inire. Также вознамериться сделать что-либо. Такмак 2. Асăннă кун тухаймарăмăр, тухнă кун çитеймерĕмĕр. В тот день, когда мы хотели выехать, нам выехать не удалось; в тот день, когда мы выехали, нам доехать непришлось. || Polliceri, promittere. Также обещать что-либо. N. Çураçнă чух асăннă япаласене, пыла леççе параççĕ. Они привозят им мед и (вообще) те вещи, которые были обещаны при сватовстве. N. Кунта лаша илсе килеççĕ, çураçнă чухне асăннине. Тут приводят лошадь, обещанную при сватовстве. Требн. 81, ₁₄. Вĕсене ху пама асăннине илме тивĕçлĕ тунă. || Vovere. Говорится о религиозном или суеверном обещании или обете. Ч. С. Вара аттесем: Митрие чĕрт, чĕртсен, чӳк тăвăпар, тесе асăна пуçларĕçĕ. Тогда мой родители стали давать обещание принести жертву, если он исцелит Дмитрия. Ib. Пĕр асăннăскер (у др. асăннăскере) тăвас пулĕ; пĕр асăнсан, тумасан, юракан мар. Раз дан обет (принести жертву), то, я думаю, надо его исполнить; иначе нельзя. Макка 224. Унпала та черĕлмесен, юмăç мĕн калать, çавна тума тытăнать. Напр., юмăç хушăть вĕсене если вăсем хăйсен киремечĕсене туса, т. е. чӳклесе, пĕтернĕ пулсан, пирĕн святой çĕрсене асăнма хушать. Çапла асăнса хурсан, вăхăт çитет кайма. Çав святой ячĕпе така пусать и т. д. Если больному не поможет и это, то он прибегает за советом к йомзе. Напр., если они уже принесли жертвы всем своим киреметям, то йомзя советует ему дать обет посетить наши святые места. После такого обета наступает время его выполнения. Он закалывает в жертву этому (sic!) святому барана и т. п. КС. Кил-ăш-чиккинче (к’ил’ы̆шч’ик’к’ин’џ̌э) пĕр-пĕр çын чирлесен, укçа асăнса хураççĕ. Если в семействе кто-нибудь захворает, то кладут на определенное место деньги, давая при этом обет купить на них свечку тому или другому божеству. Сред. Юм. Асăнса хõнă õкçа. Кĕлле аяккалла (Ишеке, Хõсан хыçне) каяппăр, тесе, асăнса õкçа илсе хõраççĕ, çавна çапла калаççĕ. Деньгами, отложенными с обещанием, называются деньги, которые откладывают куда-либо, давая обет сходить на дальнее богомолье, напр. в Ишаки или на Пустынь. СТИК. Асăнса пĕрене çурăкне укçа хутăм (с определенной религиозной целью, с назначением, с ожиданием чего-то). Ст. Чек. Пытарнă укçана епле шыраса алтса тупмалла? — Йăтă, така, кăвакал, ĕне, кулачă. — «Кам та кам, мана, асăнса, така (е урăх япала, мĕн каланă хăй) çимесĕр ан тупайтăр» (т. е. пусть только тот отыщет зарытый мною клад, кто съест назначенную мною вещь, помянув меня). N. Ăста асăннă, çавăнта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Ходили и бросали нухратки там, где они дали обет (принести пожертвование). Изамб. Т. 28°. Масар çине шыв сапас, тесе, асăнсанах çумăр хăпарать. Не успел он высказать обещания полить водою кладбище (во время засухи), а уж собирается дождь. Ст. Чек. Микула кĕллине кайма асăнтăм та, куçăмсем тӳрленчĕç. Я дал обет сходить к Николаю (в Промзино), и глаза у меня поправились.

ахаль

(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.

ахах

(аhах), i. q. (то же, что) акак. Н. Карм. Lapis quidam, cujus duo sunt genera, unum, quod чăн ахах appellator, magnoque pretio emitur, alterum, quod cyяxax (i. e. cyя axax) vocant, villus est. Камень, двух родов; один из них, чăн ахах, ценится дорого, другой, суяхах (т. е. суя ахах), — дешевле. Ib. Ахах — мăй-çыххи тăваççĕ. Ахах — из него делают ожерелья. Ч. П. Ахахĕсем хĕрлĕ. Сердолики — красные К. Кушки. Ахах — бледно-красного цвета (редкость). Т. II. Загадки. Атăл урлă ахах куртăм. (Палан; в той же загадке, записанной другим лицом в Раковой, вм. палан поставлено пăлан, что, конечно, не имеет смысла). Через Волгу я увидал сердолики. (Калина). Ex quibus exemplis facile colligere possumus rubro colore esse. Эти примеры доказывают, что цвет камня — красный. Ib. Тĕпсĕр тинĕсре ахахсем выртаççĕ. (Çăлтăрсем). В бездонном море лежат сердолики. (Звезды). Ч. П. Ахах куçлă çĕрĕ. Перстень с сердоликовым глазком. Ib. Ахах куçлă çĕррĕм пур. У меня есть перстень с сердоликовым камнем. Ib. Кĕмĕл çерĕ ахах куç. Серебряный перстень с сердоликовым камнем. Альш. † Хура вăрман витĕр тухнă чух çунам тупан, ахах пулинччĕ! Ах, если бы при проезде через большой лес полозья моих саней стали сердоликовыми! || Qui margaritam esse putant, falluntur. Некоторые считают ахах за жемчуг но, как видно из предыдущего, ошибочно. См. ĕнчĕ. || Nunc quidem per inscitiam etiam alias gemmas viliores ex vitro aliave materia con-fectas eodem vocabulo appellant. Так как в настоящее время чуваши уже не видят настоящих драгоценных камней, то они перенесли назв. ахах на некоторые искусственные бусы. Т.-И.-Шем. Çынна çуса вырттарсан, сăмси шăтăкĕсене, хăлхи шăтăкĕсене, куçĕсем çине пурçăн (шелк) хураççĕ, çăварне ахах чулĕ хыптараççĕ; е нухрат хыптараççĕ. — Ахлатса вилнĕ çынна ахах хыптарас, теççĕ. Когда покойника обмоют и положут, то кладут ему в ноздри, в уши и на глаза шелку, а в рот — ахах чулĕ или старинную серебряную монетку (какие употребляются для приготовления женских уборов). Они называют это: «дать в рот человеку, умершему со вздохами, камень ахах (зам. народную этимологию). — Далее автор рукописи пишет уже по-русски: «Не отсюда ли и название ахах? Мне показывали и самый ахах: граненая стеклянная бусинка, поддельный жемчуг». Из его последних слов мы видим ясно, что жемчуга он никогда не видал.

ахăр

(аhыр), veri simile est, veri simillimum est. Autabsolute ponitur, aut cum aliis coniungitur verbis, quae probabilitatem aliquam designant. In sermone Latino etiam aliis modis reddi potest, velut videtur, vercor ne, вероятно, наверно, по всей вероятности, должно быть; надо думать (предполагать), что. Иногда ставится отдельно, но часто соединяется и с другими речениями, выражающими уверенность или предположение. СПВВ. N. Ахăр — пур тенĕ сăмах пулат. Слово «ахăр» означает есть (sic!). Ст. Чек. Ахăр ĕç çук. Вероятно, нет дела (работы). Сред. Юм. Ахăр килтисĕм пит чĕнеç (i. q. ченеççĕ) пõлмалла, ытла пит киле каясшĕн хыпаланать. Должно быть, его очень зовут домашние, уж очень он спешит домой. Ib. Ахăр çăмăр пõлать пõл, паян. Вероятно, сегодня будет дождь. Ч. П. Ахăр паян эпир пурте пĕтетпĕр пулĕ. Наверно, сегодня мы все погибнем. Чăв. й. пур. 19. Кĕркка! эсĕ унта каятăн та, ахăр сана ырă пулмĕ, эпĕ кĕçĕр пит усал тĕлĕк куртăм. Хотя ты идешь туда, но, должно быть, тебе не сдобровать, потому что в нынешнюю ночь я видела очень нехороший сон. Изамб. Т. 57°. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. Хăй час-часах ятлакалать çемьене. Ахăр хаяр пуль. Пăй-атамма хăй пăхăнтарса пурăнать. Не знаю, каков (мой) свекор, а уж свекровь очень остра на язык. Частенько ругает семью. Должно быть, лютая. Свекра она держит у себя под башмаком. Ib. 58. Çапла калаççа, ĕçе-ĕçе, ахăр эпир нумай та ĕçнĕ пулат: ул та чипер хĕрчĕ, манăн та пуçа кайрĕ. Беседуя таким образом и попивая, мы, должно быть, выпили с ним не мало: и он порядком захмелел, и у меня в голову ударило. Баран. 93. Манпа пĕрле пыракан çын: çанталăк пăсăлĕ, тесеччĕ; анчах ун сăмахĕ тӳрре килмерĕ ахăр: çанталăк уяртса кайрĕ, тӳлек кун пулассăнах туйăнать. N. Ахăр ун чухне хăранипе ăсăм çитеймерĕ, курнĕ. Тогда у меня, от страха, видно, не хватило догадки. N. Ахăр упăшкăна юратмастăн пулĕ. Ты, должно быть, не любишь своего мужа. Ib. 67. Ахăр турăш патне пит аслă çын пычĕ пулĕ. По всей вероятности, к иконе подошел очень важный человек. Изамб. Т. 4. Елим! ахăр параймастăп пулĕ! Елим, должно быть, я не смогу дать! Альш. Ытла питех хутшăнсах каймаççĕ ахăр вăл икĕ ял. Должно быть, эти две деревни, не очень-то сообщаются между собою. Сказки и пред. чув. 82. Тăрса юлчĕ кăлăхах Сетнер çавтер чун савни — турă çырни ахăрах, çаплатăр çав самани. Ib. 7. Ахăр тылă кăтăрнă: çĕр çĕмĕрсе таврăнать. Ib. 30. Вăрçма-çапăçма хатĕрленнĕ ахăр. Должно быть, приготовились к бою. Кн. для чт. 21. Çын вĕрентекене хăй патне пит ăшă кăмăлпах кӳртмен ахăр, мĕншĕн пынине сиснĕ курăнать. Ib. 30. Эй тăванăм, ахăр атă-пăри те пулаймасть пулĕ! || Tandem, наконец-то. Альш. † Юна-юна хĕрсене ахăр алла ӳкертĕм.

пустар

заставлять наступить, давить; позволить наступить и пр. Ск. и пред. 21. Халиччен çынна култарман, ури çине пустарман. Альш. † Хусахсем те утланнă хура ут ялан тумхах çинчен пустарат. Юрк. † Утлантăм та кустартăм эпĕ турă утма, шурă мулкаç çине пустартăм. Çĕнĕ Пурăнăç. Унта (туда) пире ярса та пустармаççĕ (не допускают совсем). || Отдать материю в набойку. Золотн. || Заставить валять, дать валять. || Печатать. Истор. Москвара вĕсене кура кĕнекесем пустарма тытăннă. N. Çапла алăра çӳрекен хай хутсем станпа çаптарма юрăхлă пулсан, эпир вĕсене пурне те станпа пустарăттăмăр. || Отделать, обить, обшить, вышить. Бигильд. † Тимĕр-кăвак лаша çинче йĕс пустарнă йĕнер пур, теç(çĕ). В. Байгул. Эпир тытас тытмине шуçпа пустарса хывнă, унта ылтăн çĕрĕсĕр тытас çук. ЧП. Çинчен шăрчăк ука пустартăм. Юрк. † Тытса хăпарас карлăкне йĕс пустарнă. N. Апи, хăна валли кивĕ кĕрĕк çине хура пустарса...

пусăрăнтар

(-дар), понуд. ф. от гл. пусăрăн. ХЛБ. Хăйăра мĕскер пусăрăнтарать, ун çине çавна тăк (чтобы задержать, не дать лететь и пр., утекать и пр.): тăм, шурлăх юшкăнне, пылчăк, çерем, мĕн пур лепрешкене, пуринчен лайăх шывлă тирĕслĕк. ППТ. Хай Питĕркке, çумăр килсен, çунă чух, çумăра хирĕç çăварне карса тăрса ăшĕ çуннине пусрăнтарасшăн (хочет утолить жажду), тет. N. Хирĕçсе тăракан Филистим халăхне пусăрăнтарнă (усмирил). N. Ĕçес-çиесрен чаруллă пулса çан-çурăма пусăрăнтарас пулать. Чăв. й. пур. 10°. Чĕлхипе те хуйхăлă çынна пусăрăнтарнă (утешал). N. Çанталăк ăшăрах кун, юр йĕпетсĕн, ăна таптаса пусăрăнтарма аван пулать вара.

пуççап

(пус'с'ап), поклониться, кланяться. N. Эп çол памасăр полтаримарăм; пуççапмасăр полтаримарăм. Мне нельзя было не дать ему дороги, не поклониться. Юрк. Эпир, вăл (мать) сăмахсене каламассерен, хирĕç: юрĕ! тесе пуççапса лартăмăр. Калашн. Пуççапăр кайса Алюна патне. N. Японипа вăрçнă чох кашнă кон молебĕн полать. Çынсам пуçĕсене (не твор. п.) тимлесе çĕре çапаççĕ çав. Альш. Пăтă çирĕç мĕн турĕç, капла пуçтарăнаççĕ. Килĕр, хăтана-тăхлача, е аттепе-аннене, е çавна-кăна пуççапса хăварар, теççĕ. Тăраççĕ хай хăнасем ура çине. Ку хуçасене тыттараççĕ сăра курки сăрапа, лартаççĕ сĕтел пуçне сак çине. Хăйсем пурте пĕшкĕнеççĕ. Хуçапă арăмийĕн ури пуçне хăрах аллисемпе (пурни вĕçĕсемпе) тивертсе тăраççĕ. Хăйсем кирлĕ-кирлине кала-кала юрлаççĕ. Лешсем çамрăксене пахилеççĕ вара, ватăсене тав тăваççĕ. Пуççапсан мĕн тусан, тумлансан-çыхăнсан, тăраççĕ тухмашкăн. Çул курки ĕçтереççĕ ĕнтĕ хăнасене: çапла кайăр та, капла ан кайăр, ӳлмĕрен тата çапла савса килĕр, теççĕ. || Молиться. Регули 1253. Авалхи пек торра поçапатпăр. Авалхи пек кĕлтума каламаççĕ.

пӳр

(_пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.

пăрăн

(пы̆ры̆н, пŏрŏн), повертываться, поворачивать, заворачивать. Сёт-к. Карчăкпа старик порăннă, порăннă, онтан пуçĕ пăрăннă, сăмси чалăшнă. (Начало сказки). N. Кукăртан пăрăнсанах, аякра вут çути курăнса кайрĕ. Баран. 96. Хирĕç пулас пулсан, ниепле те кунта икĕ урапа пăрăнса иртес çук. Альш. Çав Этремене, Сĕве пăрăнса кĕнĕ тĕлелле тухат вăл пирĕн Сурăх-каççи. || Изменить (о счастье). Сёт-к. Онăн телейĕ пăрăнчĕ онтан. || Свернуть с пути. N. Яла каймĕ, ăçталла та пулсан, пăрăнса кĕрĕ, терĕ. || Объезжать. N. Ку япаларан пăрăнса каяс пулĕ (объехать на дороге). || Корчиться, извиваться. Чураль-к. Потаçăм, потаçăм, пăрна-пăрна ан макăр, пăрăнса вилĕн, потаçăм. См. потаçăм. Неверк. Ĕмĕр пурăнас тесе, пĕр хĕр илтĕм, турă та çырмарĕ пурăнмашкăн, пăрăнса йĕрсе юлчĕ укалча тулне. ЧП. Вăрăм чăршă тăрринче пăрна-пăрна кук авăтать. Тораево. † Унтри пичи лаççинче пăрна-пăрна куку автать, эпир çавнашкал автас çук. || Дать дорогу. Ск. и пред. 45. Пăрăнăр çынсем! Мăншу хĕпĕртет хăйĕн çĕршывне сутнă укçипе! N. Çул çинче вăл пичĕшсене хуса çитнĕ те: пăрнăр! тесе кăçкăрнă. СТИК. Эй, пăрăн! Берегись! (при тихой езде или если кто что-нибудь несет; в др. гов. и «пăрăн»). Тим. † Улăх ути çулнă чух пăрăнчĕç партас утисем [срв. партас кĕпçи]; пирĕн ял хĕрĕ кайнă чух пăрăнчĕç Кивĕ-ял хĕрĕсем. || Уклоняться, отворачиваться. N. Йывăр ĕçрен ан пăрăн. N. Пытана пуçларĕ, пăрăнса çӳре пуçларĕ. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлать пăрăнса (в стороне). Юрк. † Аслă вăрман витĕр тухнă чух пăрăнса юлчĕ пушă аври; аслă ял витĕр тухнă чух пăрăнса юлчĕ чун савни. Кр. Чет. Тайба-Т. † Улăх утине çулнă чух хир утисем пăрăнĕç. || Отлынивать (от работы). Юрк. Лешсем хăш чухне хăне те ĕçлеме чĕнсен, вăл хăй ялан сăлттав мĕн тупам пек пулса, пăрăнса юлма тăрăшнă. || Изгибаться, извиваться. Янш.-Норв. † Эпир пырас çул çинче пăрăнса шăтнă пĕр хурăн. N. † Пăрăнса ӳснĕ пĕр тулă (выросла изгибаясь). Альш. † Эпир пырас çул çинче пăрăнса ӳкнĕ пĕр пăри. Юрк. † Эпир пырас çул çине пăрăннă-шăтнă пĕр тулă. N. Пирĕн хирĕн варринче пăрăнса ӳкнĕ пĕр миша (межа проведена не прямо). || Разъехаться. Иревли. Курасшăн пит çуннăччĕ; сире курса пулмарĕ, тахшĕ тĕлтре пĕр-пĕринчен пăрăнса кайнă. || Размахиваться. С. Айб. † Пăрăнса та утă эп çулмарăм, татса та пĕрлĕхĕн те, ай, хыпмарăм. || Поскользнуться. N. Манăн урамсем кăштах пăрăнса каймарĕç.

пĕлĕрт

дать узнать. Сарат., Н. Уз.

пĕтĕçтер

соединять, объединять. Сунт. Култарать те сăмах, хуйхăртать те сăмах, пистерет те, пĕтĕçтерет те сăмах. || Собрать, подготовить, сколотить, дать окрепнуть (напр., девушку на выданье). Хурамал. Качча каяс хĕре калаççĕ: ăна ашшĕ-амăш пĕтĕçтернĕ ĕнтĕ, тумтирĕсем мĕн кирли пур те пур.

алла пар

(п̚ар), in manus dare, i. e. fruges percipiendi potestatem dare, дать возможность собрать хлеба. Тырă-пулă лайăх пулчĕ, тучккĕ тем чул турă алла парать, теççĕ. Çанталăк лайăх, тăпă, кăмăллă тăркаласан пари (h. e. парĕ-и) алла, теççĕ. Хлеба хороши, но только неизвестно, как бог приведет их собрать. Если погода будет хорошая, тихая и приятная, то, бог даст, и соберем.

апатлантар

(абатландар), cibum praebere (homini), дать кому поесть, кормить кого-либо обедом. Альш. и др. КС. Паян хамăр пĕлĕшшене кĕртсе апатлантарса ятăмăр. Сегодня мы пригласили к себе и накормили обедом своих родственников (свойственников). Альш. Кил эппин, апатлантарса ярам. Ну так иди, я тебя накормлю.

апиçăм

(а_биз’ы̆м), idem est, quod апим, sed ad caritatem significandam maiorem vim habet, то же, что „апим“, но выражает любовь я ласку более сильно. Шумшевашский приход Ядр. у. † Апи ĕне туянас тит; ĕни пăру тусассăн пăрушне мана парас тит. Ай апиçăм, ырăçăм! тата сана мĕн калас? Мама хочет завести корову, а когда корова отелится, дать мне теленка. Ах, дорогая моя и добрая матушка! что мне еще тебе сказать?

апра

(апра), i. q. аптăра. В. Олг. Ним те пама апрарĕ. Не знал, что дать, т. е. недоумевал.

аптăра

(апты̆ра, brevissima ы̆ littera, с очень коротким ы̆), a mente deseri, perturbari; quid agas, nescire; in discrimen adduci; animo concidere; in angustias adduci; obstupere, не знать, что делать; растеряться; почувствовать себя в критическом положении; оробеть; одуреть; прийти в совершенное недоумение. Тоскай. Аптăранă кăвакал кутăн чăмнă, теççĕ. Не зная, что делать, утка нырнула задом. Ст. Чек. Аптаранă амăшне тапăннă. Qui in summas angustias adductus est, matrem salit. (Prov.) Ст. Чек. Аптăранă кăвакал амăшне тапăннă. Anas masubi ad incitas redactus est (h. e. feminarum inopia), matrem salit. (Prov.). Вино-яд. Инкек-сиен е хуйхă-мĕн килсен эсĕ аптăраса ӳкместĕнччĕ. В горе и несчастии ты не терял головы. Панклеи. Тепĕр холара çичĕ çол шусăр аптăраса порнаççĕ. В другом городе (жители) семь лет страдают от отсутствия воды (или: маются без воды). Кильд. Я. Йăлтах аптăрарăмăр, нимĕн тума та çук. Мы просто потеряли голову — не знаем, что нам делать. Изамб. Т. Эпĕ укçаçăр аптăрарăм. Я испытываю крайнюю нужду в деньгах. Аөин. 1904, 99. Çав енче пит йывăр выçлăх пулнă, ку аптăра пуçланă. В этой стороне был голод, и его положение сделалось весьма тяжелым (критическим). Орау. Аптăранипе = нимĕн тума çуккипе, çуклăхпа еtc. Якей. Эп сорхори тĕлĕнче тырăсăр аптрасах çитсеччĕ; Микколай вонă пăт пач (= пачĕ) те, сӳлĕш (= сывлăш) çавăртăм вара. Около Рождества („овечьей ноги“) я, не имея хлеба, попал было в крайне затруднительное положение, но Николай дал мне 10 пудов, и я вздохнул (свободнее). Чăвйпур. 17. Вăл „мукка“ тени мĕн-ши? тесе шат аптăранă. Он никак не мог понять (точнее: был в совершенном недоумении), что означает (русское) слово „мукá“ (farina). || Cum excessivo. С исх. пад. Пурте йăлтах аптăрарĕç, анчах Г. çыннисем шывран аптăрамарĕç. Все очутились в критическом положении, только жители Г. не испытывали недостатка в воде. Якей. Валтан акнă калчасам (кал’џ̌азам) аптрамаççĕ те, каран акнисем япăх. Более ранние посевы в хорошем состоянии, но более поздние плохи. || Tentari (corripi, implicari) morbo; frangi dolore, succumbere dolori; exanimari. Также страдать от болезни; заболеть; лишиться сознания. ЧС. Ахаль пуç ыратнипе аптăраççĕ пулĕ те, ăна вара çын çилли çакăнчĕ, тесе калаççĕ пулĕ, теттĕм. Я думал, что они просто страдают от головной боли, но объясняют ее тем, что их поразил чей-либо гнев (по мнению чуваш, встреча с сердитым или злобным человеком может причинить болезнь). Вăсен асламăш час-часах пуçпа аптрать. Их бабушка (мать отца) часто страдает головною болью. Ib. Çтаппан пичче çăпанпа аптранă. Дядя Степан замучился с чирьем. Ib. Эп пĕлтĕр çăпанпа аптранăччĕ. В прошлом годе я замаялся с чирьем. ЧС. Каçпала киле таврăнтăм та, анне ĕлĕкхинчен те хытăрах аптăранă. Вечером я вернулся домой (и увидал, что) матери стало еще хуже, т. е. ее болезненное состояние ухудшилось. Шибач. Вара амăшĕ те аптăраса çитнĕ: вилес патне çитет ĕнтĕ. Потом и мать его стала совсем плоха, так что уже была почти при смерти. О сохр. зд. Кĕрсессĕн çын кӳкĕрт шăршипе (пăчланса) аптраса кайса вилет. Если человек войдет в избу, то от запаха серы лишится сознания и умрет. Календ. 06. Сĕрĕмпе аптăранă çын, человек, который угорел. Ib. Чĕрепе аптăракан çын, человек, страдающий от сердцебиения или болезни сердца. Орау. Паян Якур арăмĕ аптăранă, тет. Ывăл тăвать-и, хĕр тăвать-и ĕнт? Сегодня у жены Егора говорят, начались сильные схватки. (Не знаю) уж, сына-ли родит или дочь. || Заметим еще своеобразные обороты: аптăранă енне, реrturbato animo etc. будучи в растерянности, не зная что делать и т. п.; нимĕн тума аптранă енне, id.; нимĕн тума та аптăра, nescire, quid sit agendum, не знать, что делать; растеряться и т. п.; нимĕн калама та аптăра, nescire, quid dicas, не знать, что сказать; ниçтан тупма та аптăра, nescire, unde petas, не знать, где найти, и т. д. Истор. 78. Хăраса нимĕн тума аптăранă енне Владимирти аслă княç патне ярса çарă ыйттарнă. От страха, не зная, что делать, он послал (послов) к великому князю владимирскому просить войска. Орау. Вара аптăранă енне ун патне кайнă. Тогда, не зная, что делать, он отправился к нему. Нимĕн калама та аптăрарĕ. Не знал (был в недоумении, не мог), что сказать. ЧС. Вара эпĕ нимĕн калама та аптăраттăм. Тогда я был (точнее: бывал) не в состоянви что-либо ответить или: не знал, что сказать. Орау. Никама яма аптрарăм. Не мог найти, кого послать. СЧЧ. Çемьесем вăл ачана нимĕн тума та аптрарĕçĕ. Семейные не знали, что делать с (заболевшим) ребенком. ЧС. Мĕн тăвас ĕнтĕ? ним тума та аптăранă. Что делать? положение было безвыходное. Сред. Юм. Ашшĕпе амăшĕ хавасланнипе ним тума та аптăранă. Их родители от радости не знали, что делать, т. е. страшно обрадовались. Собран. Халăха пухсассăн (çăмартине) никама та памасăр аптрарĕ, тет, мĕшĕн тесен Йӳрĕкĕ килте пулнă. Когда он собрал народ, то не знал, кому дать яйцо, так как Юрик (тогда) был дома. № 47 Истор. 13. Салтакĕсем нимĕн çиме аптăраса çывăхри ялсене çаратма çӳре пуçланă. Солдаты, не имея, что есть, стали грабить ближние селения. || Также заметим обороты: ĕççĕр аптăраса, ad tempus fallendum, от скуки (точнее: не зная, что предпринять от безделья), ним тума аптăраса, languens (-tes) otio; otii consumendi causa; ad tempus fallendum; impatientia morae; urgente moerore, томясь от безделья; для провождения времени; в нетерпении; от тоски и т. п. Юрк. Чисти ĕççĕр (ĕçсĕр) аптăраса тăнă чухне. В часы томительного безделья. Орау. Ним тума аптраса тухса суллантăм вара ăрам тăрăх. Не зная, что делать (или: не зная, как убить время, или: не зная, чем заглушить тоску), я вышел и поплелся по улице. N. Вара пит аптăраса туя каймах пухăнаççĕ каяллах каччă патне. Тогда, горя нетерпением, они снова собираются у жениха, чтобы уже отправиться за невестой.

арçын кĕпи

(к̚э̆_би, к̚’э̆_би), interula virilis, мужская рубаха. Изамб. Т. 64. Унтан ачин ашшĕ-амăшĕ. „Пилĕк арçын кĕпи, тăватă хĕр-арăм кĕпи парне памалла пулать“, теççĕ. Потом родители жениха говорят: „Вы должны дать в дар пять мужских и четыре женских рубашки“.

кантар

понуд. ф. от гл. кан. Альш. Леш, икĕ аслă ачи, ашшĕне пĕрте кантармаççĕ (не дают покоя), аптратаççĕ. N. Çав утмăл ункăран пĕр ункине пире утсене кăкарса кантарма ирĕк памăр-ши? Пшкрт. Çĕре кантарсан, лайăк тырă полат. Ердово. Халь ĕнтĕ Макарпа Ваçили утсене, кантарма тесе, кӳлсе тухмаççĕ пулмалла. || Удовлетвориться; успокоить. БАБ. Манăн ытти тăвансем (братья и сестры) пек атте-анне чунне кантарса, чипер канăçлă ку таранччен ӳссе пурăнмалла пулмарĕ. N. Эсĕ ĕмĕрне те ниçта чунна кантарса пурăнайман... Альш. Выртса ĕçсен, шыв кантарат, тет ăша (утоляет жажду), алăпа ĕçсен, кантармас, тет. (Поверье). N. Ăна (кашу, кĕрпе пăттине) çисен, хырăм, чиперех сарăлса кайса, чĕрене кантарат. Букв. 1904. Кунта епле аван-çке, сулхăн, шывĕ те сивĕ, ăша кантарсах ярать. || Дать свежему мясу несколько отлежаться. Емельк.

кар аври тыттар

дать шиш (т. е. ничего не дать). КС. Ун панче ĕçлерĕ, ĕçлерĕ те, кар аври тыттăрĕ (получил шиш). Череп. Кар аври тыттарăп. Ничего не дам (неприличное ыр.). Орау. Октябриссем хуласенче Думăна суйланă çĕрте (или: çĕтре) кар аври тыта-тыта юлчĕç (провалились).

карт карт

сделать зарубку. Дать зарок, зарекаться. Изамб. Т. Эрех ĕçмессе карт картса пăрахам (дам зарок). Курм. † Çакă яла килмессине торта пуçне карт картнăччĕ, Çимон шонса пăраххĕр.

ăнлантар

объяснять, дать понять.

ăнлат

разъяснить, дать понять, втолковать, растолковать. Хыпар № 45, 1906. Çак ĕçе тăвакан çынсем тата епле суйламалли çинчен, халăха ăнлата-ăнлата памалла. Работающие над этим делом должны еще растолковать народу, как производить выборы.

ăш çунни

беспокойство, тоска, горе. Янтик. † Эп юрламастăп савăнса, юрлап ăшăм çуннăран. Я пою не оттого, что радуюсь, а пою с горя. N. Ачасемшĕн ăш çунать. Сердце болит за детей. Сёт-к. Ăш çонать ман саншăн. Болит у меня за тебя сердце (беспокоюсь). Орау. Ăш çунать — калама çук, тем пулать ĕнт тата. Очень болит сердце (неспокойно), не знаю, что и будет. Трхбл. † Йĕлме касса купăс турăм ăшăм çуннă чухне калама. Срубив ильму, я сделал себе скрипку, чтобы игрой разгонять тоску. Сала 25. † Ăшăм çунать, тутам кулать, икĕ хура куçăмран шыв юхать. На сердце боль, губы смеются, из двух моих глаз льются слезы. || Сильная жажда. Беседы на м. г. Ĕçес килсе ăш çунакан çынсене шыв парса ăшне кантарас пулать. Тем, у кого сильная жажда, надо дать воды, чтобы утолить их жажду. КС. Ăш çунни — жажда от психических причин, напр., горя и пр. Срв. ăш хыпни.

ĕмĕрт

(ӧ̌_мӧ̌_рт', э̆_мэ̆_рт), дать пососать (грудь), кормить грудью, кормить ребенка. Альш. Ача ĕмĕртекен арăм. Н. Ч. Пурне те пултаракан турра эсĕ кăкăрна ĕмĕртнĕ. Пшкрт. Амы̆ш а_чин'ӓ _чэ̆_ч э̆_мэ̆_рдӓ_т.

ĕнселе

(-л'э), дать по затылку, побить по затылку, надавать подзатыльников; выгнать в шею; побить. Демидов. Ăна кантăртан ĕнселесе кăларса янă. Из волостного правления его выгнали в шею. Цив. Ĕнселе, бить по затылку. КС. Ăна паян халăх çинче лайăх ĕнселерĕç. Сегодня его здорово побили на сходе. Орау. Ачана пĕр иккĕ ĕнселерĕм те, лашине пăрахах тарчĕ. Çапла тыр çине яраççи (= яраççĕ-и) лашана, мур? Я дал мальчишке раза два по затылку, и он удрал — и лошадь бросил. Разве, чорт возьми, так пускают лошадь в хлеб?

ĕçкĕрт

то же, что ĕскĕрт, дать ребенку «сходить», т. е. faire ses besoins. М. П. Петр. «Ĕçкĕртес — дать ребенку сходить».

явтар

(-дар), понуд. ф. от гл. яв. Сказки и пред. чув. 34. Сарă хĕрсем çивĕтне пурçăнпала явтарса туртса çыхнă хытарса. Красавицы обвили свои косы шелковыми лентами и крепко завязали. N. Ура явтарса ӳкер. Дать подножку; уронить, подставив ногу.

янах шăмми

нижняя челюсть. П.У. Янах шăмми, челюсть. М. П. Петр. Янах шăмми — нижн. челюсть. Сред. Юм. Янах шăмминчен парас-чĕ! Прибить бы его! («дать бы ему по нижней челюсти»).

яр

(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.

ят хур

дать имя. Рус. Ача çуралсан, час часах виç кунтан ят хураççĕ, или же пĕр эрне, 2 эрне иртет. Ят хунă чухне пур ăратнесем пухăнса ят хураççĕ. Ят хуриччен, мĕн пур ăратнесем ача яшки кӳрсе пĕçермелле (sic!). Унтан сăра туса, кам яшка кӳнине чĕнсе крестит тăваççĕ. Пурте пухăнса шутлаççĕ, мĕн ятлă хумалла (?) ачана. Большинством голосов или дедушки называют главное (?!) имя. Ят хурсан, çăкăра та, чăкăта та сăмсашар (?) касса илеççĕ те: кам та кам малтан çисе ярат? тесе, тавлашаççĕ. Ашшĕ малтан çисен, тепĕр ачи ывăл пулат, амăшĕ малтан çисен, хĕр пулат. || В следующем ниже примере знач. этого выражения осталось не выясненным. Бугульм. † Эпир те пырар, тиеççĕ. Пирĕн сирĕнпе мĕн тăвас? Ятне хуни (избранница?) пур пирĕн. || Назвать по имени. Альш. † Элшелийĕн хĕрсене ятне хур та, çумне вырт. IЬ. Мертлĕсенĕн хĕрсене ятне хур та, çумне вырт.

лапăртат

некогда – понуд. ф. ог гл. лапăрта. || Бултыхаться. Чув. пр. о пог. 232. Хур шыв çинче ишсе çӳренĕ чух чăмса лапăртатсан, çăмăр пулать. Если гусь, плавая, бултыхается и ныряет, будет дождь. || О неправильном полете. Сред. Юм. Çôначчине амантнă (повредившая) кайăк чипер вĕçеймес, лапăртатса вĕçет. || КС. Кайăк лапăртатса вĕçсе карĕ (полет большой птицы; более слабое подр.— лăпăртатса). || Возиться над чем попусту. Череп. Плохой микроскоп можно дать ученикам „лапăртатса ларма“, т. е. для препровождения времени. || Возиться в грязи. Ст. Чек. Ачасем кӳленчĕкре лапăртатаççĕ. N. Шыв хĕрринче лĕпĕш лапăртатать; лапăртатнăçеммĕнех путать Вăл. || Плескать водой, грязью. Изамб. Т. Ачасем çумăр хыççăн пылчăкпа лапăртатаççĕ (пачкаются в грязи). Сред. Юм. Пĕчик ачасем мунчара шывпа лапăртатаççĕ. || Вести неприличную болтовню, болтать. Череп. В. Олг. Лапăртат, говорить нехорошие вещи. Ст. Чек. Лапăртатас — кирлĕ-кирлĕ мара калаçас. Ib. Ан лапăртат! Пшкрт: пустоj лаβрдатат (болтает). Ib. Пустой лап(-β-)ăртатса ларан! (= кирлеми соясам соляса ларат). Ала 85. Апай, мана пĕр аршăн пир пар та, кутамкка çĕлесе пар. Кăна илтсен, ăна амăшĕ: мĕн ухмаха еретĕн эсĕ, ан лапăртасса çӳре! тенĕ. || Биться (о птице). КС. См. çапкалан. Сред. Юм. Пуснă (заколотый) алтан лапăртатать.

мар

(мар), не (отрицание). Ала 10. Эпĕ уна (с нею) çыпăçас мар та (если не...), манăнне сăмсана йытă çитăр! N. Тĕнче хĕсĕр мар. (Послов.). N. Хаклă таварсем анчах, мар-и онăн! Алекс. Нев. Шăммисене пĕрте хăварар мар! (давайте не оставим!). N. Улма кирлĕ мар-и? — Мĕн улми тата! Не хочешь ли (не издоли) яблоков? — Какие там еще яблоки! Альш. Унта та пĕрттех каймаççĕ мар. Тяпшяево. Эпĕ курпуна курмасăр вилес марччĕ. Не хотел бы я умереть, не увидев конька горбунка. Регули 269. Он (вăл) тытмалла мар. Ib. 270. Она тытмаяла мар. Ib. Эп паян ĕçлеме мар (не на работу) кайрăм. Ib. 272. Паян ĕçлес мар пирĕн. Ib. 281. Окçа кирлĕ маршăн та каймастăп эп онта. Ib. 414. Паян лапра мар. Сегодня не грязно. Ib. 33. Паян ĕçлемелле мар-и? Ib. 109. Эп конта мар (не здесь) ĕçлесшĕн, эп лере ĕçлесшĕн. Ib. 110. Эп конта ĕçлесшĕн мар кисе. Ib. 1152. Икш мар кирлĕ, пилĕк кирлĕ. Ib. 1464. Эп ялта порнатăп, холара мар. Ib. 1465. Эп холара мар порнатăп (или: холара порăнмастăп), эп ялта порнатăп. Ib. 1490. Ашшĕ мар (мар анчах), амăш те килнĕ Ib. 1492. Эп çулла мар анчах пырса, эп хĕлле те пырса. Ib. 1493. Тытма мар, пре те коримăрăмăр. Ib. 1495. Эп илме мар (не покупать) кисе, эп сотма кисе. Ib. 1496. Корма (корасшăн) мар анчах кайса эп, поплеме кайса. Ib. 1497. Вăл мана пама мар (не только не дал, но), кăтартмарĕ те. Ib. 1498. Вăл мана кăтартнă мар, пачĕ те она (не только показал, но и дал). Трхбл. Вуннă, темерĕç-и вара? (в Ст. Семенк.: „вуннă терĕç мар-и вара?“), Орау. Пилĕк çухрăм пулать-и унта? — Пиллĕк мар, улттă та пулать пуль. Ib. Эсĕ маншăн Иван арăмĕ; Иван арăмĕ марри пĕрех (жена ли ты Ивану или: нет — для меня безразлично); эпĕ санран уншăн-куншăн хăраса тăмастăп. Другие варианты того же высказавания: „Маншăн эсĕ Иван арăмĕ пулни нимĕн те мар“— „Санран: Иван арăмĕ, тесе, хăраса тăмалла-и-ха.“ — „Ав кала, такăш пулнă (какая персона!) Иван, арăмĕ!“ Халапсем 21. Кунта халĕ те çын пур мар-и? тесе уксах-чăлахĕ (хромой чорт) чипертерех çӳлелле пăхкала пуçлать. Юрк. Памасан, лайăх марне пĕлет.— Знает, что не хорошо, если не дать. Орау. Кайимасть те мар-и-ха вăл паян? Может быть, он и не поедет сегодня? Н. Шихабыл. Çав турăсене çилентерес мар, тесе (чтобы не прогневить), вĕсене парнесем панă. N. Вуй (= вăй) полма мар (у меня не только нет силы, но), ора çине тăримастăп. ЧС. Çав çынсем варринче лаша тесен, лаша мар; ĕне тесен, ĕне мар,— темĕскер тăрат. Аттик. Вĕсем çавăрăннă чух (во время опахивания) çырма та çырма мар, ту та ту мар, вăрман та вăрман мар (т. е. ничего не разбиарают), тӳрех шатăртаттарса (напролом) сухаласа каçса каяççĕ. (Хĕр-сухи). Панклеи. Çак лоткă айĕнче (под этой лодкой) халь çок мар-и итлесе выртакан (нет ли подслушивающего)? Байгул. Унтан упăшки; тултан кĕрет те: ку мĕн тата? тесе тĕлĕнсе каять. Арăмĕ: Иван пичче мар-и-ха [да (ды̆) это дядя Иван]; пĕлĕм (блины) çиме чĕнтĕм те, пырне типĕ пĕлĕм лартса вилнĕ пулас, хам çу илме тухсан, тет. П. И. Орл. Хайхипе калаçса пăхмăр-ши, калаçма аванах мар мар пулсан?— Не поговорите ли вы с тем человеком, если это не представит неудобства? (Заметьте повторение „мар“). Орау. Тутар мар мар-и? Может, не татарин он? Ib. Каяс мар мар-и? Не оставить ли намерение итти-то? (т. е. может быть, лучше не пойти). N. Çилентермелле мартарах каларăм. Я сказал об этом осторожно, чтобы он не рассердился. Ск. и пред. 104. Пилеш хĕрес çан алра пур марччĕ ара ун чухне? N. Ĕç-ха тырă пулнă чухне, кăçал тырă çук мар-ха! (не нет, т. е. есть). Çĕнтерчĕ 29. Чухăнсем çинине курас марччĕ. N. Ним мартан та нумай усăллă япала тума пулать. КС. Эс апла калатăн та, вăл апла мартарах пулмалла. Ты говоришь так, но оно (это), повидимому, не совсем так. Отн. употр. отр. „мар“ см. Опыт иссл. чув. синт. I и II. Различные говоры представляют здесь некоторые особенности, при чем иногда не исключена и возможность иноязычного влияния.

мĕнле

(_мэ̆_нлэ), какой; что за. N. Кĕсем мĕнле япаласем? N. Ку мĕнле япаласам? Регули 937. Эс мĕнле çын конта? Эп тарçă контине пурмис (бурмистр). Янтик. Кăтат-пăртик укçа памăн-ши эс мана? — Мĕн пулĕ-ха (мĕнле пулĕ-ха, если придется дать спустя некоторое время; или: тем тăвас вара, если денег просят тут же. Есть надежда на получение). Альш. Ирхине çьшсем тăраççĕ те:. мĕнле йывăр шăршă тухат, теççĕ. N. Эй тăвансем, кама мĕнлипе чĕнсе илнĕ, çын умĕнче пурте çаплипех юлăр. СТИК. Мĕнлескер çав хапха умне пырса тăчĕ? (Означает всякого смертного; этот вопрос понимается в смысле: торговец ли, собиратель-ли подати, шапулник-ли). Орау. Мĕнле аптăранă вăл (какой болезнью)? || Как, каким образом. Сред. Юм. Нô, мĕнле тăвăпăр вара. Ну так, как же сделаем. Иванова. Хай аннерен ыйтаттăм: мĕнле эпĕ киле таврăннă? Шкултаччĕ-çке эпĕ? теттĕм. Янтик. Мĕнле ку капла! Пит лайăх пек-и мĕн çапла туни? Намăса пĕлес пулать пăртик. СТИК. Мĕнле пырса кĕрес ĕнтĕ унта (стехнение). Ib. Мĕнле пырса кĕрĕ-ши ĕнтĕ хăй унта (если „хайхи“ — раздражение с теми, к которым предполагается он пойдет). Ib. Мĕнле-ха вăл унпа çапăçса кайнă — тĕлĕнмелле! Удивительно, как это он с ним раздрался (человек был смирный, не пьющий). Б. Нигыши. Урисем каланă: мĕнле те пулсан тарса хăтăлас, тесе, чупрăм, тенĕ. || N. Всякий, какой-угодно. Тĕнчере мĕнле халăх та хăйсенчен тăван чĕлхине тĕппипе пĕлмелле. Баран. 59. Мĕнле усал çанталăкра та хуралла кайнă (ходил).

юс

лишиться; отбиться; обмануться; ошибиться. Изамб. Т. Çапла эпĕ лашасенчен чут юсаттăм (чуть не лишился). Ст. Шаймурз. Ырă ут таканмасăр пулмасть, ырă çын юсмасăр пулмасть. (Послов.). Хурамал. Чирлĕ çын чĕлхипе калаçаймасан: чĕлхерен юсрĕ, теççĕ. Ib. Хăйĕн лашине сутсассăн, урăх лаши пулмасан, калать: ĕнтĕ лашаран та юсрăм, мĕн тăвас ĕнтĕ! тет. Ст. Чек. Вĕсен вылăхĕсем юснă (не ходят к ним, отбились от дома). Ib. Ырă çын юсмасăр пулмас (по объяснению П. К. Токмакова ― без ссоры). Ч. П. Пусӓп, юсмăн, тесе, ан кала, юстараççĕ уллах çĕрсенче. Ст. Чек. Юснă = улталаннă. Ib. Юснă – майлă вăхăта хăтарса яртарнă (упустил), улталаннă. Ib. Ку лашана илсĕ юсрăм (обманулся). Ib. Авланса юсрăм, Çипире кайса килмелле-ччĕ. Стюх. Юсас, обмишулиться, дать маху. Альш. Юсми-юлми пил пар (иначе: писми-юлми пил пар). Дай нам правильное, верное, точное понимание вещей. Ильк. Юсать (чĕлхерен юсать). У него отнимается язык, или смешивается язык.

йăвăр

(jы̆вы̆р, jŏвŏр), тяжелый, трудный. Козм. Йăвăр (jŏвŏр) тяжелый. Полтава 61. Тимĕрленĕ Кочубей гетман тĕрми пашнинче (scr. башнинче) ларать йăвăр шухăшпа («в глубокой думе»). Ердово. † Пĕчик торă лашине йăвăр лава ан кӳлĕр. Не запрягайте маленькую гнедую лошадь в тяжелый воз. Самар. † Аслă шыв хĕрри кăвак чечек, йăвăр тăмсем ӳксен, тӳсеймест. А. П. Прокоп. † Çамрăк пуçма йăвăра хутăм (поставил в тяжелые условия), çичĕ ютшăн мар-ччĕ, тăваншăн. Цив. Пӳртĕнче çавăрăнса тухма та çук йăвăр шăршă кĕрет (тяжелый запах). || Грозный (о дожде). Собр. Пит йăвăр çăмăр килнĕ чухне, чĕкеç-курăкне татса илсе, икĕ алăпа икĕ енелле чĕрсе пăрахсассăн, çăмăр ик енелле сирĕлсе каят, теççĕ. || Густой. Н. Лебеж. † Хура вăрман çинче йăвăр тĕтре (густой туман), кайре пулĕ вăрманăн тăршшĕне. || Трудно, тяжело. Орау. Чăваш хушшинче пулман япаласам çинчен чăвашла калаçма йăвăр. Трудно говорить по-чувашски о том, чего нет в чувашской жизни. Н. Сунар. Пĕр кĕмĕл шăхличă панă: çак шăхличăпа шăхăрт, йăвăр кисен (если тебе будет трудно), тенĕ те, иртсе кайнă (старик). Орау. Йăвăр-им сана пĕр-ик-виç тенкĕ парасси? Чего тебе стоит дать 2—З рубля. С. Йăвăр килĕ сана (эп вилсен). Трудно тебе придется (после моей смерти). Сёт-к. Орапая йăвăр тьярăм (= тиярăм, тиерĕм) та, аран лăчăртаттаркаласа (скрипя) çитсе. || Альш. † Манран юлнă тур лашана ĕçе йывăр ан кӳлĕр. || Обида. Орау. Кăмăлна йăвăр ан ил те, вăл сирĕн ача вилет пуль. Не обижайся, но ваш ребенок, как мне кажется, умрет. Янтик. Çавсан сăмахсене вăл пурне те пит йăвăра илнĕ. На все эти слова он очень обиделся. Шемшер. † Виç картлашки посмине, эпир посмасан, кам посас? Çакă Шемшер йăвăр ятне, эпир илтмесен, кам илтес? (Солд. п.) Буин. † Çичĕ-юта йăвăр калас мар (не нужно говорить обидного слова): кăмăл çемçе, чăтаймăп. (Хĕр йĕрри). || N. Ку арманта шайкка йăвăр: хуçа шайккине йăвăр илет (т. е. слишком много берет лопатного). См. йывăр.

вĕлер

убить. К.-Кушки. Вăл усала вĕлерес пулат. Эту дрянь надо убить. N. Вĕлерсе пăрах çак усалсене. Убей этих негодяев. Сред. Юм. Вĕлерсен те каймасп! Хоть убей, не пойду! Кан. Вĕлерес пек хĕненĕ. Избили чуть не до смерти. Регули 743. Çапса вĕлертĕм, персе вĕлертĕм. Ала 94. Исе кĕрĕр сӳс пушă, эпĕ ăна вĕлерес пек хĕнем (изобью до полусмерти). Ст .Чек. Пĕрне вĕлерсе, пĕрне чĕртес. || Уничтожать. N. Çчена çинче темĕн чухлĕ хăнтăла вĕлернĕ. На стенах надавлено клопов ― полно! Орау. Пĕтĕм пӳлĕмне хăнкăласене вĕлерсе вараласа пĕтернĕ. Ib. Пĕтĕм пӳрт ăшчиккине хăнкăла виллисемпе вараласа пĕтернĕ. Все стены измараны раздавленными клопами. || Дать умереть, попустить умереть. Шигали. Мĕншĕн эпир макраппăр-шин? Мĕншĕн тесен никам та хăйĕн тăван амăшне вĕлерес килмес (не хочется, чтобы она умерла) и нiкам та ама-çури амăшне (мачеху) юратмас. Ч.С. Çапла аттепе анне, лаша асапланнине курса, нимĕн тăва пĕлмесĕр, пăхса тăрсах вĕлерсе янă (как бы дали умереть). Рекеев. Эпир аттене вĕлертĕмĕр (т. е. у нас умер отец; означает то же самое, что «пирĕн атте вилчĕ»). В. Олг. Пĕр ôпăшка вĕлертĕм эн (у меня один муж умер), тепре туянса. Сред. Юм. Ик ôпăшка вĕлернĕ ĕнтĕ эн. Я уже двух мужей схоронила. НТЧ. Вара Елекка арăмĕ, упăшкама вĕлерсе пулмĕ (нельзя же допустить, чтобы муж умер), чӳклес пулĕ, тесе, килне тавăрăнчĕ, тет. Череп. Ачана вĕлерсе ятăмăр. Схоронили мы свое дитя (не уберегли; гов. с сожалением). || Мять (плохо косить). Сред. Юм. Утă вĕлерсе-çиç пырать. Утă çăлаймасăр, ватса, таптаса-çиç пырсан, калаççĕ. || Быть восхитительным, приводить в восторг. К.-Шемякино. Эх, явлăкĕ!.. вĕлерсе ярат! (Очень хорош). Орау. Эй, пулать те-çке кам япала, пĕтĕмпе вĕлерсе ярать! (De coitu ad exitum spectante). || Страстно желать. Ч.П. Çав Ирçе яль ачисем хĕр илесшĕн вĕлереççĕ (страстно желают). || Производить весьма сильное действие. Чураль-к. † Ал(л)уна уткаласа ан кала: алă, ыратса вĕлерет (страшно болит). Уруна тапса ан кала: ура ыратса вĕлерет. См. уткала. Сёт-к. Вутă çинче шăрăх пĕçертсе вĕлерет. На сенокосе ужасно жарко. || Выражает усиление. Орау. Эп авланап, тесен, мана вĕлерес пекех тухмалла та вăл качча... (выйдет за меня с радостью, с охотой). Ib. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать (пляшет с крайним увлечением); кам ачи-ши вăл? Ib. Вĕлерес пек пырать (быстро, о человеке), таçта каять. Кан. 1929, № 75. Тек те текех (то-и-дело) çапла хăтланаççĕ те, юри тунă пекех туйăнса вĕлере парать (ну, так и кажется, что они это делают нарочно, сознательно).

вĕрентсе кăлар

дать возможность окончить курс. Кан. Вăл ачисене технĕккăмра вĕрентсе кăларчĕ. К. Вĕренме шкула ярсан та, аине вĕрентсе кăларичченех пăрахтарать (чуваши берут детей из школы раньше окончания курса). Эпир çур. çĕр-шыв. 38. Уччиттĕле (дат. п.) вĕрентсе кăларакан шкул, учительская школа.

йăхăр

(jы̆hы̆р), звать, приглашать, манить. См. йыхăр. Чист. Юлташсем ман пата пычĕç те, мана пăрçана йăхăраççĕ (зовут меня воровать горох). Пшкрт. Прузан’а jы̆ҕы̆рачы̆. Манят телят. Ib. _пи_чэ̆_шсӓн’ӓ jы̆ҕы̆рат: ад’ы̆р соры̆к _тири_зӓн’ӓ _сӳ_мӓ _т̚ӓт. Зовет старших братьев: „Идемте снимать овечьи шкуры“. Собр. † Сĕтелĕр хушшинче, ай, хăнасем, йăхăрмасăр килнисем пĕри те çук. За столом сидят гости, (среди них) нет ни одного не приглашенного. Сред. Юм. Йытта кайса йăхăрса кил-ха, йôлашки яшка парас. Примани-ка собаку, надо дать ей остатки похлебки. Шибач. Йăхăр йытта. Помани собаку М. Сунчел. Пуссассăн, унăн пыршисене, урисене тасатма хĕрсем йăхăрса пыраççĕ (сзывают девушек мыть внутренности животного).

вилтер

(_дэ_р), дать умереть; употр. только в таких предл., как следующ. К.-Кушки. Эпĕ вилептĕр ахăр час. — Эпĕ сана вилтерĕп!... ачусем мĕн чухлĕ те... Я, наверное, скоро умру. Я тебе дам умру!. . с такой-то кучей детей... (Говорит жена мужу).

вăйтар

понуд. ф. от вăй. Çак япалана çавна вăйтарас-ха! (тому дать нести).

Елекка варĕ

назв. оврага, верстах в 2 от НТЧ. Однажды, осенью, человек по именй Элекка пошел в этот овраг рубить орешник (шăшкă касма); там ему послышался голос, проспвший у него хлеба. Дать было нечего. По возвращешш домой он захворал. После хождения по йомзям выяснилось, что его поразила киреметь. Тогда жена Элекки принесла киремети жертву (чӳк), а за нею стали там приносить жертвы и прочие — осенью, так как жена Элекки принесла жертву именно в это время года. Иные закалывают киремети годовалого теленка, другие — овцу или гуся. || Овраг рядом с дер. Уразметевой (тот же, что и Елекка?).

ирĕк яр

позволять. Дать волю. Лашине ирĕк яраççĕ. (Эту) лошадь пускают на волю. Изамб. Т. Кĕрӳ вара ялтах ирĕк ячĕ. (позволил снять с себя поддевку). Бюрганский. О, диакон, манăн мĕн тăвас-ши, — вара эпĕ чунтан-вартан пăрахăтăм ку чăваш ялине; мана, вĕт, хĕрарăмсем ирĕк ямаççĕ. Выла, Курм. Пуçтарса килсен, çав пăтта кам хăй ирĕк яракан патне пĕçерме хатĕрлесе хураççĕ. Ч. С. Кăна эпир, капла кăкарса асаплантарса тытиччен, луччĕ ирĕке ярар (пустите на свободу). Трехбалт. Çамрăка ирĕк ярсан, пуçу çинех хăпарса сысĕ.

ирĕкле

дать свободу. Городище Б. У друг. чув. этого слова, повидимому, нет.

уçăлтар

заставить раскрываться; освежать, оживлять. Собр. 63°. Атте лаши, кăвак лаши, уçăлтарма тухрăмар. Чума. Пӳрт алăкне уçса е чӳрче уçса, тулти сывлăша кӳртсе, пӳрте уçăлтарас пулать. || Дать раза, т. е. ударить, звездануть. N. Пĕррĕ уçалтарса яр-ха çавна. Дай-ка ему раза. || Делать ясным. Ясно показывать (об очках). В. Олг. Уçăлтар — ясно показывать предметы (об очках).

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

агрессор

сущ.муж.
вăрçăпа тапăнакан; дать отпор агрессору вăрçăпа тапăнакана хирĕç тăр

безвозвратный

прил. (ант. возвратный)
тавăрусăр, тавăрмалла мар; дать безвозвратную ссуду тавăрмалла мар укçа пар

весть

сущ.жен.; вести множ. (син. известие, сообщение)
хыпар; без вести пропавшие воины хыпарсăр çухалнă салтаксем; дать весть хыпарла, хыпар çитер

взятка

сущ.жен.
взятка, алла тыттарни (саккуна пăсма хистесе хаклă япала е укçа пани); дать взятку взятка пар, алла тыттар ♦ с него взятки гладки унран нимĕн те ыйтаймăн

внести

глаг. сов.
1. кого-что во что (ант. вынести) йăтса кĕр, çĕклесе кĕр; внести в дом охапку дров пӳрте пĕр çĕклем вутă çĕклесе кĕр
2. что (син. уплатить) тӳле, хыв; внести деньги в кассу кассăна укçа тӳле
3. что (син. представить, дать) пар, тăрат, сĕн; внести предложение сĕнӳ пар
4. кого-что во что (син. включить; ант. исключить) кĕрт, хуш, хушса çыр; внести поправки в закон саккуна юсавсем кĕрт ♦ внести раздоры хирĕçтерсе яр; внести ясность ăнлантарса пар

возможность

сущ.жен.
май, мел; у нас нет возможности помочь вам пирĕн сире пулăшма май çук ♦ дать возможность май пар; по возможности май пур таран, май пулсан

ворота

сущ.множ.
1. хапха; полевые ворота уй хапхи, укăлча хапхи; ворота дома кил хапхи; отворить ворота хапха уç
2. хапха (спорт вăййисенче); футбольные ворота футбол хапхи; забить мяч в ворота хапхана мечĕк тапса кĕрт ♦ дать от ворот поворот каялла çавăрса яр, ан йышăн; Пришла беда — отворяй ворота посл. Инкек пĕччен килмест

воспитание

сущ.сред.
воспитани; ăс пани, пăхса ӳстерни; трудовое воспитание ĕçе хăнăхтарса ӳстерни; дать детям правильное воспитание ачасене тĕрĕс пăхса ӳстер

выход

сущ.муж.
1. (ант. вход) алăк, туху, тухăм; тухни; выход во двор кил карти алăкĕ; стоять у входа алăк патĕнче тăр
2. (син. доход) тупăш, пайта; норма выхода тупăш виçи ♦ выход из затруднительного положения йывăрлăхран тухмалли мел; дать выход гневу çилле кантар; найти выход из положения йывăрлăхран тухма май туп

грудь

сущ.жен., множ. груди
1. кăкăр; широкая грудь сарлака кăкăр; дышать полной грудью тулли кăкăрпа сывла
2. кăкăр, чĕчĕ; дать грудь ребёнку ачана чĕчĕ пар
3. кĕпе умĕ; вышитая грудь рубашки кĕпен тĕрленĕ умĕ

давать

глаг. несов.
1. см. дать
2. давай, давайте частица, выражает побуждение к совместному действию айта, атя, тавай; Давайте пойдём в кино! Атьăр кинона каятпăр!; Давай шагай! Атя ут!

дать

глаг. сов.
1. кого-что кому (син. вручить; ант. взять, принять) пар, тыттар; дать в руки алăран тыттар; дать книгу кĕнеке пар; дать взаймы денег кивçен укçа пар; Сколько дадите за шапку? Çĕлĕкшĕн мĕн хак паратăр?
2. что или с неопр. ф. кому (син. предоставить) пар, туянтар; дать работу ĕç пар, ĕçе ил; дать образование пĕлӳ туянтар, вĕрентсе кăлар; дать покой канăç пар
3. что кому (син. доставить) кӳр, пар; поля дают богатый урожай уй-хир пысăк тухăç кӳрет
4. (син. ударить, стукнуть) çап, тиверт, тыттарса яр; дать по голове пуçран çап
5. что (син. провести) пар, ирттер, йĕркеле; дать концерт концерт ирттер
6. в сочетании с сущ. выражает действие по его значению: дать согласие килĕш; дать звонок шăнкăравла; дать трещину çурăлса кай; дать начало пуçарса яр; дать поручение хуш ♦ дать знать хыпар яр; пĕлтер; дать слово сăмах пар, тума пул; ни дать ни взять каснă лартнă, пĕр пекех; Я тебе дам! Парап ак эпĕ сана! (юнаса калани); Ему не дашь шестидесяти Вăл утмăлта тесе каламăн; Дай-ка я пойду к нему! Ун патне каям-ха!

дом

сущ.муж., множ. дома
1. çурт, пӳрт; деревянный дом йывăç пӳрт; двухэтажный дом икĕ хутлă çурт; построить дом çурт ларт
2. кил, кил-çурт; все разошлись по домам пурте килĕсене кайса пĕтрĕç
3. çурт (учреждени); дом отдыха кану çурчĕ; дом торговли суту-илӳ çурчĕ; дать задание на дом киле ĕç пар

задний

прил. (ант. передний)
кайри, хыçри, хыçалти; задние колёса телеги урапан кайри кустăрмисем ♦ дать машине задний ход машинăна каялла чакар; без задней мысли уçă кăмăлпа, улталама шутламасăр

залп

сущ.муж.
харăс, харăссăн, пĕр харăс (тупă-пăшалтан пĕр харăс пени); дать залп из орудий тупăсенчен пĕр харăс пер

клятва

сущ.жен. (син. обещание, уверение)
тупа; сăмах пани, тупа туни; дать клятву тупа ту

команда

сущ.жен.
1. (син. приказ, повеление) хушу; хушни; дать команду остановиться чарăнма хуш
2. (син. отряд) ушкăн; пожарная команда пушар ушкăнĕ
3. (син. экипаж) команда; команда корабля карап команди
4. команда (спортсменсен ушкăнĕ); футбольная команда футбол команди

наряд

2. сущ.муж.
1. (син. распоряжение) наряд, хушу; наряд на погрузку вагонов вагонсене тиеме хушни; выписать наряд наряд çырса пар
2. наряд (çар çыннисене хушнă ĕç); дать наряд вне очереди черетсĕр наряд пар (айăпа кĕнĕшĕн)
3. наряд (çар çыннисен ушкăнĕ); пограничный наряд чикĕри наряд; наряд милиции милици нарячĕ

объявление

сущ.сред.
1. (син. извещение) пĕлтерӳ; доска объявлений пĕлтерӳ хăми; дать объявление в газету хаçат урлă пĕлтер, хаçатра пĕлтерӳ пичетле
2. пĕлтерӳ, хыпарлав; пĕлтерни, хыпарлани; объявление дня свадьбы туй кунне пĕлтерни

ответ

сущ.муж. (ант. вопрос)
хурав, явап; дать ответ хуравла, хурав пар ♦ держать ответ явап тыт; призвать к ответу явап тыттар

отпор

сущ.муж.
хирĕç тăни, хирĕç çапни; дать отпор врагу тăшмана хирĕç çап

оценка

сущ.жен.
1. хаклав; хаклани, хак пани; оценка имущества пурлăха хаклани; дать высокую оценку пысăк хак пар
2. (син. отметка) хаклав, паллă, отметка (вĕренӳри); поставить хорошую оценку за диктант диктантшăн лайăх паллă ларт

повод

1. сущ.муж., множ. поводы (син. причина)
сăлтав, йӳтĕм; повод для ссоры харкашу сăлтавĕ; дать повод для слухов сас-хура сарма йӳтĕм пар ♦ по поводу кого-чего , предлог с род. п. (син. относительно, насчёт) пирки, тĕлĕшпе; идут разговоры по поводу повышения зарплаты ĕç укçи ӳстересси пирки сас-хура çӳрет

подумать

глаг. сов.
шухăшла, шухăшласа пăх; Подумай, прежде чем дать ответ Хуравличчен малтан шухăшласа пăх ♦ подумаешь вводн. сл. мĕнех вара, темех мар; Подумать только! Шухăшлăр-ха! (тĕлĕнсе калани)

положительный

прил. (ант. отрицательный), положительно нареч.
1. (син. утвердительный) майлă, килĕшлĕ, ырлавлă; положительный ответ майлă хурав, килĕшсе хуравлани; дать положительную оценку ырласа хакла
2. (син. хороший, полезный) лайăх, усăллă; эксперимент дал положительные результаты сăнав лайăх результат пачĕ
3. пурлă (паллăллă); положительная температура нультен ăшă температура ♦ положительный заряд пурлă заряд (физикăра); положительная степень прилагательного паллă ячĕсен тĕп степенĕ

понять

глаг. сов.
ăнлан, ăнланса ил, ăса хыв; понять друг друга пĕр-пĕрне ăнлан; дать понять систер

пощёчина

сущ.жен.
çупкă; çупса яни, питрен çапни; дать пощёчину çупса яр

предупреждение

сущ.сред.
1. (син. извещение, уведомление) асăрхаттару, пĕлтерӳ; асăрхаттарни, пĕлтерни; штормовое предупреждение çил-тăвăл çывхарни çинчен пĕлтерни
2. (син. предостережение) асăрхаттару, хытару; асăрхаттарни, хытарни; дать выговор с предупреждением ĕçрен кăларасси çинчен асăрхаттарса выговор пар

приют

сущ.муж.
1. хӳтлĕх, канлĕ вырăн; дать приют хӳтлĕх пар
2. усрав (ватă, килсĕр çынсене йышăнмалли учреждени); детский приют ача-пăча усравĕ

разрешение

сущ.сред.
ирĕк; ирĕк пани, ирĕк илни; дать разрешение ирĕк пар

ракета

сущ.жен.
1. ракета (çутă парса çунакан патрон); дать сигнал ракетой ракетăпа паллă пар
2. ракета (реактивлă хăватпа куçакан аппарат); космическая ракета космос ракети

расписка

сущ.жен.
расписка (мĕне те пулин çирĕплетсе алă пуснă хут); дать расписку в получении денег укçа илни çинчен расписка пар

расчёт

сущ.муж.
1. тӳлев, татăлу; тӳлени, татăлни; произвести расчёт с поставщиками товаров тавар тăратакансемпе татăл
2. (син. намерение) шут, шухăш, кăмăл, сунăм; его расчёты не оправдались вăл шутлани тӳрре тухмарĕ
3. (син. выгода, польза) услам, пайта; нет расчёта заниматься этим делом ку ĕçпе аппаланнин пайти çук
4. (син. увольнение) татăлни, ĕçрен хăтарни (тивĕçлĕ укçа парса); дать расчёт ĕçрен хăтар; получить расчёт ĕçрен татăлса тух
5. расчёт (тупă, миномёт çумĕнчи салтаксен ушкăнĕ) ♦ в расчёте на ... -а (-е) шанса; принять в расчёт шута ил

слово

сущ.сред.; множ. слова
1. сăмах (чĕлхен тĕп пайĕ); производное слово иккĕмĕшле сăмах; значение слова сăмах пĕлтерĕшĕ; заимствовать слова сăмахсем йышăн (урăх чĕлхесенчен)
2. (син. выступление) сăмах, тухса калани; взять слово на собрании пухура сăмах ил ♦ понять без слов сăмахсăрах ăнлан; свобода слова сăмах ирĕклĕхĕ; дать слово сăмах пар, тума пул; сказать к слову сăмах май кала; одним словом вводн. сл. пĕр сăмахпа каласан

совет

сущ.муж.
1. (син. рекомендация) канаш, сĕнӳ, сунăм; дать совет канаш пар
2. канаш (суйлавлă орган); Государственный Совет Чувашской Республики Чăваш Республикин Патшалăх Канашĕ
3. совет (1917 çул хыççăн пирĕн çĕршывра çирĕпленнĕ, халĕ пăрахăçланнă тытăм органĕсен ячĕ); районный Совет район Совечĕ

телеграмма

сущ.жен.
телеграмма; дать телеграмму телеграмма яр

указание

сущ.сред.
кăтарту, хушу; дать указание кăтарту пар

характеристика

сущ.жен.
хаклав, сăнлав; хак пани, хаклани, сăнлани; дать положительную характеристику лайăх хак пар

ход

сущ.муж., множ. ходы и хода
1. (син. движение) куçăм, утă; куçни, утни, пыни; два часа ходу утмалли икĕ сехет; разговаривать на ходу калаçса ут; дать задний ход каялла куç; дать ход делу ĕçе тĕпчеме пуçла
2. (син. развитие, развёртывание) аталану; аталанни; ход событий ĕçсем аталанса пыни
3. (син. действие, работа) ĕç; ĕçлени; точный ход часов сехет тĕрĕс çӳрени
4. çӳрени, тухни, шуçтарни (сăм., шахматла выляна чух); Ваш ход! Сирĕн çӳремелле! ♦ парадный ход чаплă алăк (пысăк çуртăн малти пайĕнчи); ход сообщения чавнă çул, çыхăну окопĕ; пустить в ход тапратса яр; ходу не давать çула пӳл, чарса ларт; прямым ходом тӳррĕнех

шапка

сущ.жен.
çĕлĕк, калпак, пухча; заячья шапка мулкач тир çĕлĕкĕ; вязаная шапка çыхнă калпак; шапка-ушанка хăлхаллă çĕлĕк, мулаххай ♦ газетная шапка хаçатри пысăк заголовок; шапками закидаем ним те мар парăнтаратпăр; дать по шапке хӳтерсе яр

шея

сущ.жен., множ. шеи
мăй; гусиная шея хур мăйĕ; вытянуть шею мăй тăс ♦ на свою шею хама нушта курмалла; сидеть на шее у кого-либо çын ĕнси çинче лар; гнать в три шеи хăвăласа яр, хӳтерсе яр; получить по шее ĕнсе чикки туян; дать по шее ĕнсе чикки пар; свернуть себе шею путланса лар; намылить шею тустар

щелчок

сущ.муж.
шаккит; шаклаттарни; дать щелчок по лбу çамкаран шаклаттар

экспертиза

сущ.жен.
экспертиза, эксперт тĕрĕслевĕ; судебно-медицинская экспертиза суд-медицина экспертизи; дать материалы на экспертизу материалсене экспертизăна пар

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

гарантия

гаранти, шантару, шантарни, шанӑҫ; дать гарантию шантар.

гарантия

гаранти, шантару, шантарни, шанӑҫ; дать гарантию шантар.

давать

-даю, даёшь кому, чему, что несов., дать, дам сов. пар, парса тӑр; дай дорогу ҫул пар; давай пойдём в лес айта вӑрмана каяр; давать знать систер, пӗлтер; ни дать, ни взять каснӑ-лартнӑ.

дать

см. давать.

зарок

усал йӑлана пӑрахатӑп тесе сӑмах пани; дать зарок не курить туртма пӑрахатӑп тесе сӑмах пар.

знать

о ком, о чем, что несов. пӗл; он знает свое дело вӑл хӑй ӗҫне пӗлет; дать знать кому-либо кама та пулин пĕлтер.

интервью

интервью (хаҫат валли пӗр-пӗр пысӑк ӗҫри ҫынран общество интересленекен ыйтусем ҫинчен унӑн шухӑшĕсене ыйтса пӗлни); дать интервью интервью пар; получить интервью интервью ил.

лещ

- 1. ҫупах, ҫупах пулӑ, лапка пулӑ (вӗт ҫупаха хӑрпан пулӑ, синюха теҫҫӗ); 2. ҫупкӑ; дать леща ҫупса яр.

обед

анат, кӑнтӑр апачӗ, кӑнтӑрлахи апат, апатлану; званый обед ятарласа чӗннӗ ҫынсемпе апатланни; дать обед в честь кого-нибудь кама та пулин чысласа апатлану ирттер.

острастка

пӑскӑртни, пӑсӑрлантарни, сӑсӑрлантарни; дать острастку пӑскӑрт, пӑсӑрлантар, хытӑ хӑтӑр, ятла.

сдача

мн. нет 1. пани; 2. парӑнни; 3. сыхлама пани (багажа); 4. каялла пани, тавӑрса пани; 5. каялла панӑ укҫа; дать сдачи кому разг. каялла пар, тавӑрса пар (хӑйне ҫап).

слово

1. сӑмах; 2. калаҫма пултарни, калаҫни; 3. тухса калани; прошу слова сӑмах пама ыйтатӑп; сказать приветственное слово саламлӑ сӑмах кала; 4. шантарни, ĕнентерни; дать слово сӑмах пар (шантар); сдержать слово сӑмахна тыт, панӑ сӑмаха пурнӑҫла; последнее слово науки наукăри чи ҫӗнӗ открыти; слово за словом сӑмах хыҫҫӑн сӑмах; одним словом пĕр сӑмахпа каласан, кӗскен каласан; взять слово назад сӑмахна каялла ил; слов нет паллах, каламасӑрах паллӑ.

почувствовать

-вую кого, что сов. сис, чухла, туйса ил; дать почувствовать систер, чухлаттар, пĕлтер.

пощёчина

ҫупкӑ, ҫутӑлтарса яни; дать пощёчину ҫупса яр, ҫупкӑ пар.

придача

1. хушса пани; 2. сĕтев, çине панӑ япала; дать в придачу çине (ҫинчен) пар, сĕтев пар; поменялись без придачи (баш-набаш, ухо на ухо) пуҫма-пуҫ улӑштартӑмӑр (сĕтев памасӑр).

тяга

мн. нет 1. туртни (мăрьерен кăмакари сывлăша); 2. туртакан вăй; электрическая тяга электричество вăйĕпе туртни; 3. перен. немал туртни, туртăнни (культура патне); дать тягу çын патĕнчен тухса шăвăн, тар.

банкет

банкет (паллăрах çынсене чĕнсе, саламлă сăмахсем каласа ирттерекен чаплă апатлану); дать банкет в честь кого-нибудь кама та пулин чысласа банкет ирттер.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

благоприятный

прил. 1. майлă, ăнăçлă; благоприятный момент майлă самант; 2. (одобрительный) лайăх; дать благоприятный отзыв на книгу кĕнекене лайăх хак пар.

вздохнуть

сов. и однокр. 1. ассăн сывласа ил; 2. разг. (передохнуть, отдохнуть) сывлăш çавăрса ил, канса ил; дать вздохнуть лошадям лашасене сывлăш çавăрса илме пар.

взять

сов. 1. кого-что ил, тыт; взять руками алăпа тыт; 2. кого-что (принять с какой-л. целью, обязательством) ил; взять ребёнка на воспитание ачана усрава ил; взять под защиту хӳтлĕхе ил, хӳтĕле; 3. кого-что (с собой) ил; взять работу на дом киле ĕç ил; взять с собой товарища юлташна хăвпа ил; 4. кого-что (нанять) ил, тыт; взять такси такси тыт; 5. что (купить) ил; взять билеты в театр театра билет ил; 6. кого-что (захватить) ил; взять в плен тыткăна ил; 7. кого-что (арестовать) тыт; 8. (в сочетании с союзами «да», «и» при выражении внезапного действия) тыт; возьми да скажи тыт та кала; ◇ наша взяла пирĕнни çиеле тухрĕ; ни дать ни взять см. дать; взять (или брать) быка за рога см. брать; взять верх çиеле тух, çĕнтер; взять себя в руки хăвна алла ил; взять голыми руками пушă алăпа тыт; взять на буксир см. буксир.

вольный

прил. 1. ирĕклĕ, ирĕк; вольный труд ирĕклĕ ĕç; вольная жизнь ирĕк пурнăç; вольная продажа ирĕккĕн сутни; вольная птица 1) ирĕкри кайăк; 2) перен. ирĕклĕ çын; 2. в знач. сущ. вольная ж. ист. ирĕклĕх хучĕ (крепостла йĕркерен хăтарни çинчен); дать вольную крепостному крепостной хресчене ирĕке яр; ◇ вольные и невольные поступки пĕлсе е пĕлмесĕр тунă ĕçсем; на вольном воздухе см. href='/s/воздух'>воздух; вольный город ист. ирĕклĕ хула (никама пăхăнман хула); вольные движения ирĕклĕ гимнастика (снарядсăр тăвакан гимнастика); вольный казак ирĕклĕ казак (никама пăхăнман ирĕклĕ çын).

воля

ж. 1. кăмăл çирĕплĕхĕ (лартнă тĕллеве е тытнă шухăша пурнăçлама пултарни); 2. (желание) кăмăл, ирĕк, ху тăвас тени; сделать по своей воле хăвăн ирĕкӳпе ту; последняя воля кого-л. çыннăн юлашки кăмăлĕ; 3. (свобода) ирĕк, ирĕклĕх; вырваться на волю ирĕке тух; на воле ирĕкре; ◇ воля ваша хăвăр ирĕкĕр; дать волю рукам 1) (бить) алла çӳле çĕкле (çапасшăн); 2) (трогать, хватать) тыткала; по воле волн хум юххипе.

впридачу

нареч. çийĕнчен, çине; дать что-нибудь впридачу çине мĕн те пулин пар.

выговор

м. 1. (произношение) калани, калаçни; у него окающий выговор вăл «о»-па калаçать; 2. (порицание) ятлани; (официальный) выговор; сделать выговор за небрежность тирпейсĕр пулнăшăн ятла; дать выговор выговор пар.

высказаться

сов. кала, пĕлтер, каласа пар; дать высказаться каласа пĕтерме пар; высказаться против хирĕç кала; откровенно высказаться пытармасăр кала.

выход

м. 1. по гл. выйти; выход на работу ĕçе тухни; выход из игры вăйăран тухни; 2. (место) тухмалли вырăн, алăк; стоять у выхода тухнă çĕрте тăр; из этого помещения есть три выхода ку пӳлĕмрен виçĕ алăк тухать; 3. перен. (способ, путь) май, мел, çул; найти выход из затруднения йывăрлăхран тухмалли май туп; 4. (продукции) тухăç, тухăçлăх; выход продукции продукци тухăçĕ; ◇ дать выход чему-л. ан чар; знать все ходы и выходы ăçтан кĕрсе ăçтан тухмаллине пĕлсе тăр.

газ

1. м. хим. газ; топливный газ çунтармалли газ; гремучий газ шартлатакан газ; угарный газ сĕрĕм; 2. мн. газы (в кишечнике) сывлăш (хырăмри); ◇ дать газ хытăрах яр (машинăна); сбавить газ хулленрех яр (машинăна).

гражданство

с. гражданлăх, çĕршыв гражданĕ пулни; принять гражданство граждан пулса тăр; ◇ дать права гражданства йышăн, йышăнтар; получить (или приобрести) права гражданства сарăл.

давать

несов. 1. см. дать; давай книгу кĕнеке пар; 2. повел. давай(те) разг. айтăр, тавай, атя; давайте поговорим айтăр калаçса пăхар; 3. повел. давăй(те) пуçла, тытăн; он давай нас пробирать вăл пире вăрçă пуçларĕ; я давай кричать эпĕ кăшкара пуçларăм.

дать

сов. 1. кого-что, в разн. знач. пар; дать книгу кĕнеке пар; за книгу ты сколько дал? кĕнекешĕн мĕн чухлĕ патăн?; 2. что (устроить, организовать) ирттер, пар; дать обед в честь юбиляра юбиляра хисеплесе апат ирттер; дать концерт концерт ирттер; 3. по чему, во что, разг. (ударить) çап, пар, тыттарса яр; дать по рукам алăсенчен çап; 4. повел. дай(те) кӳр, тай; дайте я вам помогу кӳр эп сире пулăшам; ◇ дать волю ирĕк парăр кăна; дать знать систер, пĕлтер, хыпарла; ни дать ни взять каснă лартнă; я тебе дам (угроза) эпĕ сана кăтартăп-ха (хăратни).

договорить

сов. что и без доп. каласа пĕтер (е çитер), вĕçне çитиех кала; дать договорить каласа пĕтерме пар.

дорога

ж. 1. çул (йĕр); большая дорога мăн çул; сбиться с дороги çултан пăрăн, çултан çухалса (е çĕтсе) кай; 2. (путешествие) çул; отправляться в дорогу çула тухса кай; ◇ железная дорога чугун çул; скатертью дорога таси паха, тухса кай; забыть дорогу (куда-л.) см. забыть; по дороге çула май; дать дорогу çул пар; стоять на дороге или стать поперёк дороги çула картла, çул çине тăр, пул; туда ему и дорога çав кирлĕ те ăна; идти своей дорогой хăв çулупа ут (ĕçĕ хăв шутланă пек туса пыр).

жизнь

ж. 1. пурнăç; возникновение жизни на Земле Çĕр çинче пурнăç пуçланса кайни; жизнь растений ӳсентăрансен пурнăçĕ; кипучая жизнь вĕресе тăракан пурнăç; общественная жизнь общество пурнăçĕ; хозяйственная жизнь хуçалăх пурнăçĕ; зажиточная жизнь тулăх пурнăç; борьба за жизнь пурнăçшăн кĕрешни; стоимость жизни пурнăç хакĕ; зарабатывать на жизнь пурăнмалăх ĕçлесе ил; при жизни пурăннă чух; проводить в жизнь пурнăçа кĕрт; образ жизни пурнăç йĕрки; лишить себя жизни хăв пурнăçна тат; 2. (продолжительность существования) пурнăç, ĕмĕр, кунçул, кун; за всю свою жизнь хăй ĕмĕрĕнче, хам ĕмĕрте, ĕмĕр тăршшĕнче; прошлая жизнь иртнĕ пурнăç, иртнĕ кун-çул; на всю жизнь ĕмĕрлĕхех; 3. (оживление) пурнăç, кун; улицы полны жизни урамсенче пурнăç вĕресе тăрать; ◇ даровать жизнь каçар, вилĕмрен хăтар; дать жизнь çурат, чун пар; отдать (или положить) жизнь пуç хур; прожигать жизнь асса-тĕссе пурăн; войти в жизнь 1) йăлана кĕр; 2) хăнăх; вычеркнуть из жизни см. href='/s/вычеркнуть'>вычеркнуть; возвратить к жизни см. возвратить; вопрос жизни или смерти чи кирлĕ ыйту; право жизни и смерти пурнăçпа вилĕм прави (е ирĕкĕ); между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче; не на жизнь, а на смерть вилесле, вилес пек; жизни не рад пурăнас та килмест; ни в жизнь, в жизнь (в жизни) не... нихăçан та; ĕмĕрне те; по гроб жизни мĕн виличчен.

задарить

сов. кого 1. (дать много подарков) парне парса тултар; 2. (задобрить подарками) парне парса çавăр, парне парса ыр пул.

задать

сов. 1. что (поручить для выполнения) тума хуш, пар; задать сочинение сочинени çырма хуш; задать работу ĕç пар; 2. (указать, назначить) пар, кăтарт, хуш; задать курс çул кăтарт; 3. что, разг. (устроить) пар, ирттер, ту; задать пир ĕçкĕ ирттер; задать свадьбу туй ту; 4. что, чего (причинить, наказать); задать страху сехре хăпарт; задать головомойку тăна кĕрт; 5. что, чего (дать, насыпать) пар; задать лошади овса лашана сĕлĕ пар; ◇ задать вопрос ыйту пар; задать загадку сутмалли юмах кала; задать жару кому-л. çунтарса ил.

задний

прил. 1. хыçалти, хыçри, кайри; заднее колесо кайри кустăрма; задние ноги кайри урасем; 2. (обратный) каялла, кутăн; дать задний ход кутăн чак, каялла тух; ◇ задняя мысль вăрттăн шухăш; без всякой задней мысли тӳрĕ кăмăлпа, вăрттăн тĕллевсĕр; задним умом крепок вăхăт иртсен тин тавçăрса илекен; задним числом 1) иртсе кайнă числопа (çыр); 2) вăхăт иртсен; без задних ног ураран ӳксе; стоять (или ходить) на задних лапках см. лапка; уйти (или отступить) на задний план каярах чакса тăр, пĕлтерĕшне çухат.

законный

прил. 1. (основанный на законе) законлă, саккунлă; на законном основании закона никĕсе хывса; дать делу законный ход ĕçе закон тăрăх пăхса тух; 2. (справедливый) тĕрĕс, тивĕçлĕ, вырăнлă, саккунлă; законное возмущение вырăнлă тăрăхни; ◇ законный брак саккунлă мăшăрлану.

залп

м. залп; дать залп залп пар, пĕр харăс пĕрсе яр.

заморозить

сов. 1. кого-что (дать замёрзнуть) шăнт; шăнтса яр; заморозить рыбу пулă шăнт; 2. что (остудить) сивĕт, шăнт; заморозить шампанское шампански сивĕт; 3. что, перен. (оставить неиспользованным) усă курмасăр тытса тăр, усă курмасăр хăвар (укçа-тенкĕ); 4. перен. (приостановить) чарса тăр, пĕр шайра тыт, ан ӳстер; заморозить зарплату ĕç укçине ан ӳстер.

занять

сов. 1. что (заполнить собой, поместиться) йышăн, йышăнса тăр; тултарса ларт; книги заняли всю полку кĕнекесем çӳлĕк тулли; 2. что (какую-л. должность) лар, йышăн, кĕр; занять должность инженера инженера ĕçлеме кĕр, инженер вырăнне йышăн; 3. что (овладеть, завоевать) йышăн, йышăнса (е çавăрса, ярса, тытса) ил; занять город хулана ярса ил; занять первое место пĕрремĕш вырăна йышăн; 4. что (продлиться) пыр, тăсăл; беседа заняла два часа калаçу икĕ сехете пычĕ; 5. кого (дать дело, работу, занятие) ĕç пар, ĕçлеттер; занять срочной работой васкавлă ĕç пар; 6. кого чем (развлечь, не дать скучать) йăпат, выляттар (ачасене); пăх, калаçса лар; занять гостей разговорами хăнасемпе калаçса лар; 7. кого (заинтересовать) интереслентер, кăсăклантар; его ничем нельзя занять ăна нимпе те интереслентерме çук; дух (или дыхание) заняло сывлăш пӳлĕнчĕ; занять оборону хӳтĕленме хатĕрлен, оборона йышăн.

зарок

м. сăмах, тупа; дать зарок сăмах пар.

затрубить

сов. 1. во что мĕкĕртсе яр, кăшкăртса яр; 2. что (дать сигнал звуком трубы) кăшкăртса яр, пар; 3. разг. (заговорить громогласно) мĕкĕрсе яр (хулăн сасăпа калаçма пуçла); 4. о ком-чём (начать усиленно распространять) такăлтатма пуçла, калаçма пуçла (е тапрат, тытăн).

захотеть

сов. чего и с неопр. кăмăл ту, шут тыт, те; пул, кил, ыйт; захотеть есть çиес кил; я обещал ему дать всё, чего он захочет эпĕ ăна мĕн ыйтнине пурне те пама пултăм.

имя

с. 1. ят; дать имя ребёнку ачана ят хур; назвать по имени ятран чĕн; по имени Иван Иван ятлă(скер); как твоё имя? Эсĕ мĕн ятлă?, яту мĕнле?; библиотека имени Ленина Ленин ячĕпе хисепленекен библиотека; письмо на твоё имя сан ятпа килнĕ çыру; 2. грам. ят; имя существительное япала ячĕ; имя прилагательное паллă ячĕ; имя числительное хисеп ячĕ; ◇ именем закона закон ячĕпе; во имя мира миршĕн; человек с именем паллă çын, ятлă çын; составить (или сделать) себе имя паллă пул, палăр, хисеп ил, чапа тух; доброе имя ырă ят; запятнать своё имя ята кĕр (е варала); позорить чьё-л. имя ята çĕрт.

интервью

с. нескл. интервью (пĕр-пĕр паллă çын общественноçа интереслентерекен ыйту тăрăх корреспондентпа калаçни, çав калаçу тăрăх çырса пичетленĕ статья); дать интервью интервью пар; взять интервью интервью ил.

кличка

ж. 1. ят (выльăхсене, чĕрчунсене панă ят); дать собаке кличу йытта ят пар; 2. витлемелли ят, хушамат (çынна тарăхласа е витлесе е юри вăрттăнлатса панă ят).

кредитовать

сов. и несов. кого-что 1. (дать в долг) кĕтмелле пар, кивçен пар; 2. фин. кредит пар, кредитла (строительствăна).

лопнуть

сов. 1. (дать трещины) çурăл, çурăлса кай (е пĕт); (разорваться) татăл; стакан лопнул стакан çурăлса кайрĕ; струна лопнула хĕлĕх татăлчĕ; 2. (о нарыве, гнойнике и т. п.) шăт, шăтса юх; 3. перен. разг. (потерпеть крах) пĕт, хупăн; çука юл; все дело лопнуло пĕтĕм ĕç пĕтрĕ; ◇ терпение лопнуло чăтăмлăх пĕтрĕ.

мах

м. 1. (взмах) сулăм, сулăну, чӳхенӳ; 2. (оборот) çаврăм, пĕрре çаврăнни; 3. (шаг лошади) пусăм (ут чупнă чух); ◇ дать маху маххă пар, йăнăш ту; одним махом пĕрре тытăнсах, пĕрех; с маху пĕтĕм вăйран; сасартăк, шухăшламасăр.

нагоняй

м. разг.: дать нагоняй пăсăрлантар, хытă ятла, пăскăрт.

нагореть

сов. 1. (дать нагар) хăрăмлан, кăмрăклан; 2. безл. (о горючем, электричестве) çун, çунса хух (е чак); керосину нагорело немного краççын сахал çуннă; 3. безл. разг. (достаться — о наказании) лек, тив; мне нагорело мана лекрĕ.

назвать

сов. кого-что. 1. (дать имя) ят хур, ят пар; 2. (перечислить) ятне (е ятсене) кала; назвать кандидатов кандидатсен ячĕсене кала; 3. (охарактеризовать) те, тесе кала; его можно назвать учёным ăна учёнăй теме пулать.

наказать

сов. кому, уст. (дать наказ, поручить) каласа (е хытарса) хăвар, хуш (мĕн те пулин тума).

направить

сов. 1. что (дать направление) яр, тыт (пĕр-пĕр çулпа, йĕрпе); тĕллеттерсе (е кăтартса) яр; тĕлле; направить лодку к берегу кимме çыран еннелле тыт; направить лучи прожектора прожектор çути яр; направить оружие на кого-л. пăшалпа тĕлле; 2. кого (послать) яр, кайма сĕн (е хуш); направить больного к врачу чирлĕ çынна врач патне яр; 3. что (адресовать) яр, ярса пар; направить заявление в профком заявление профкома яр; 4. кого, уст. (научить, наставить) вĕрент, тăна кĕрт, кăтарт; направить на путь истинный тĕрĕс çул кăтарт; 5. что, разг. (отточить) çивĕчлет, тӳрлет; направить бритву бритвăна çивĕчлет; 6. что (наладить) юса, майлаштар, йĕркеле; направить работу ĕçе йĕркеле; ◇ направить путь (или шаги, стопы) кай, çул тыт.

наряд

м. наряд 1. (мĕн ĕç тумаллине кăтартса пани); наряды по ремонту пути çул юсамалли нарядсем; 2. наряд (тавар пама е яма хушса çырнă хут); выписать наряд наряд çырса ил; предъявить наряд наряд кăтарт; 3. воен. (группа, подразделение) наряд (ятарласа служба ĕçне тума уйăрса янă ушкăн); сторожевой пограничный наряд чикĕри хурал нарячĕ; 4. воен. наряд (çар çыннине панă задани); дать наряд вне очереди черетсĕр наряд пар.

нарядить

сов. кого-что (дать наряд) наряда яр, наряд пар.

нахлобучка

ж. разг. хытă ятлани, пăсăрлантарни; пăскăртни; дать нахлобучку паскартса ил.

невыезд

м. пĕр вырăнтах (е ниçта каймасăр) пурăнни; дать подписку о невыезде ниçта каймасăр пурăнатăп тесе алă пус.

обещание

с. сăмах, панă сăмах, сăмах пани; дать торжественное обещание тупа туса сăмах пар.

обида

ж. кӳренӳ, хур, ӳпке(в), хаяв, мăшкăл; ◇ не в обиду будь сказано кӳрентерес тесе мар калатăп; быть в обиде на кого-л. кӳрен, ӳпкеве хыв; не дать в обиду кого-л. хута кĕр, хур тума ан пар; проглотить (или снести) обиду хур тунине чăтса ирттер (хирĕç ним те каламасăр).

объяснение

с. 1. по гл. объяснить(ся) и объяснять(ся); 2. (истолкование) ăнлантару; дать объяснение ăнлантар, ăнлантару пар; 3. (выяснение чего-л.) каласа пани, пĕлни; ◇ объяснение в любви юратни çинчен пĕлтерни (пĕр-пĕрне).

одолжить

сов. что, чего 1. (дать в долг) кивçен (е кĕтесле) пар; 2. разг. (дать на время) вăхăтлăх пар.

определить

сов. 1. что (установить) палăрт, пĕл, уйăрса ил; определить болезнь чире пĕл; 2. что (дать формулировку) палăрт, паларту пар; 3. что (назначить) палăрт, хур, палăртса хур; определить пенсию пенси хур; 4. что (обусловить) сăлтав пул, кил; хорошая обработка почвы определила богатый урожай вăйлă тырă пуласси çĕре лайăх ĕçлесе хатĕрленинчен килчĕ; 5. кого, уст. (устроить) кĕрт, вырнаçтар; определить на курсы курса вырнаçтар.

осадок

м. 1. лĕкĕ (тăрăлса ларни); дать осадок лĕкĕлен, лĕкĕ лар; 2. обычно мн. осадки геол. юшкăн, хытса ларнă юшкăн (е лĕкĕр); 3. мн. осадки метеор. нӳрĕк; атмосферные осадки атмосфера нӳрĕкĕ, ӳкекен нӳрĕк; 4. перен. йывăр туйăм, чĕрене ларни; от этой встречи у меня остался какой-то неприятный осадок манăн вăл тĕлпулуран темĕнле йывăр туйăм юлчĕ.

отвесить

сов. 1. что, чего (взвесить) турттарса (е виçсе) пар; 2. что, прост. (дать пощёчину, нанести удар и т. п.) çуп, янлаттар, тыттарса яр, тăхăнтарт; ◇ отвесить поклон саламласа пуç тай.

отвод

м. 1. по гл. отвести; 2. йышăнманни, сирсе яни; дать отвод кандидату кандидата ан йышăн; 3. (ответвление) юпă; ◇ для отвода глаз çынсене улталама, урăххи çинчен шухăшлаттарма.

отказ

м. 1. по гл. отказаться; 2. (отрицательный ответ) килĕшменни, ыйтнине (е сĕннине) туманни; дать отказ ан килĕш; ◇ до отказа чиккине çитиччен; действовать без отказа кăлтăксăр.

отпор

м. отпор, хирĕç пани (е çапни, тапанни); дать отпор агрессорам агрессорсене отпор пар.

отсечение

с. по гл. отсечь; ◇ дать голову на отсечение пуçа кастарма хатĕр; дать руку на отсечение см. рука.

отчёт

м. отчёт; финансовый отчёт финанс отчёчĕ; отчёт о научной работе наука ĕçĕн отчёчĕ; дать себе отчёт в чём-л. ăнланса ил; не отдавая себе отчёта шухăшласа-туса тăмасăр.

перегон

м. 1. по гл. перегнать; перегон скота выльăха хăваласа куçарни (çĕнĕ çĕре); 2. (участок пути) пĕрешке; дать отдых лошадям после одного перегона пĕр пĕрешке кайсан, лашасене кантар.

передать

сов. 1. кого-что (отдать, вручить кому-л.) пар, илсе пар, яр; передать из рук в руки алăран алла пар; 2. что (сообщить, пересказать) каласа яр, кала, яр; передать привет салам кала; 3. что (изобразить, воспроизвести) кăтартса (е сăнласа, ӳкерсе) пар; передать красоту родной земли тăван çĕршыв илемне кăтартса пар; 4. что (распространить) пар, пĕлтер, яр; передать последние известия çĕнĕ хыпарсем пĕлтер; передать из уст в уста ламран лам яр; передать по радио радиопа пар; 5. что (какие-л. свойства, признаки, качества) ерт, кӳр, куçар; передать инфекцию чир ерт; 6. кого-что (направить) пар; передать дело в суд ĕçе суда пар; 7. что, разг. (дать лишнее) ытлашши пар; передать пять рублей пилек тенкĕ ытлашши пар.

передышка

ж. кану, сывлăш çавăрса (е канса) илни; дать коням передышку утсене канма пар; без передышки пĕр канмасăр; сделать передышку сывлăш çавăрса ил.

перекрестить

сов. 1. кого-что хĕрес хыв (е хур); 2. кого (окрестить в другую веру) тепĕр тĕне кĕрт, урăх тĕн йышăнтар; 3. кого-то, разг. (дать другое имя) урăх ят пар, ят улăштар; йăнăш ятпа чĕн; 4. что (сделать крестнакрест) хĕресле, хĕреслесе хур.

пить

несов. что и без доп. ĕç, сып; (о собаках и кошках) лакка; пить чай чей ĕç; пить хочется безл. ĕçес килет; как пить дать çапла пулатех, иккĕленмелли çук.

повадка

ж. разг. иленни, иленӳ, вĕренни; йăла-сăлай, хăтланăш; дать повадку илентер, вĕрентсе яр.

повод

м. (мн. поводы) сăлтав, май, йӳтĕм, çăмăл; без всякого повода пĕр сăлтавсăрах; ◇ дать повод кому-л. сăлтав тупса пар; по этому поводу кун пирки.

подать

сов. 1. что илсе пар; подать пальто пальто илсе тыттар; 2. что (на стол) ларт, антар; подать обед апат ларт; 3. что и без доп. (дать милостыню) пар (ыйткалакана); 4. что (доставить) тăрат, пар, леç, илсе пыр (е кил); подать поезд к платформе поезда платформа çумне (пырса) тăрат; 5. чгши и без доп. (представить) пар; подать в суд суда пар; подать заявление заявлени пар; 6. что, разг. (подвинуть) яр, шутар, пар; подать вперёд мала(рах) яр; подать назад чакар; подать в сторону аяккалла пар (е яр); 7. что и без доп., спорт. ывăтса пар; çапса яр; 8. что пар; подать весть хыпар пар, хыпарла; подать помощь пулăшу пар, пулăш; подать совет канаш пар; подать команду команда пар, хуш; подать сигнал сигнал пар, систер; 9. кого-что (изобразить) кăтарт, сăнласа кăтарт; ◇ подать голос 10 сасă кăлар; не подать голоса сасă кăларшисăр лар; 2) (проголосовать) сасăла; подать руку алă пар; рукой подать çывăхрах, юнашарах.

поддержать

сов. 1. кого-что (не дать упасть) тыт, тытса (е тĕкелесе) тăр; 2. кого-то (оказать помощь) пулăш, пулăшу пар; 3. кого-что (выступить в защиту) хӳтĕле, майлă пул, ырла, килĕш; поддержать предложение сĕннипе килĕш; поддержать кандидатуру кандидатурăна ырла; 4. что (не дать прекратиться, нарушиться) ⸗ма [⸗ме] ан пар, ан пĕтер, ан çухат, хӳтĕле, упра, тыт; поддержать разговор калаçăва чарăнма ан пар; поддержать огонь вутта сӳнме ан пар; поддержать свой авторитет авторитетна чакма ан пар; поддержать дружбу туслăха упра; поддержать чистоту таса тыт; поддержать связь çыхăну тыт.

подковать

сов. кого 1. таканла, таканласа яр; 2. перен. (дать запас знаний) вĕрентсе хатĕрле, ăс пар.

подножка

ж. 1. (висячая ступенька) пускач, ура пусси; подножка трамвая трамвай пускачĕ; 2. разг. ура хуни, ура явса ӳкерни; дать подножку ура хур.

подписка

ж. 1. по гл. подписать и подписаться; подписка на журнал журнал (илме) çырăнни; получать по подписке çырăнса ил; 2. (письменное обязательство) алă пусни, сăмах пани (е илни); дать подписку о невыезде ниçта та каймастап тесе алă пус.

подхватить

сов. 1. кого-что (поднять) ярса ил, илсе çĕкле; 2. кого-что (не дать упасть) хăвăрт ярса тыт (е ил); 3. кого-что (увлечь, унести течением) илсе (е юхтарса) кай; лодку подхватило течением кимме шыв юхтарса кайнă; 4. что, перен. разг. туп, çаклат, ерт; подхватить болезнь чир çаклат; 5. без доп. (стремительно рвануться, напр. о лошадях) сиккипе яра пар; лошади подхватили лашасем сиккипе яра пачĕç; 6. что (поддержать начатое другим) хапăл ту, хапăлласа йышăн; подхватить инициативу масс халăх пуçарăвне хапăлласа йышăн; 7. что и без доп. (начать подпевать) хыççăн юрлама тытăн.

позволить

сов. 1. что и с неопр. хуш, ирĕк пар, ан чар; позволь посидеть ларма ирĕк пар; 2. (дать возможность что-л. сделать) май пар, пар; приедем, если позволит погода çанталăк май парсан пырăпăр; 3. повел.: позволь(те) чим(ĕр)-ха; ◇ позволить себе 1) хăвна ирĕк пар; позволить себе отдых хăвна кану пар; 2) хăйса ту, тума хăй; позволить себе грубость пуçтахлан.

пользоваться

несов. 1. усă кур, тыт; дать пользоваться усă курма пар; этими вещами ещё не пользовались ку япаласене тытман-ха; пользоваться случаем май килнипе усă кур; 2. (обладать чём-л., иметь что-л.) ырă кур, ⸗лă [⸗лĕ] пул; пользоваться свободой ирĕкре ырă кур; пользоваться авторитетом авторитетлă пул.

помилование

с. каçарни, каçару; просить помилования каçарма ыйт; дать помилование каçар.

понятие

с. 1. ăнлав, ăнлану, ăнланни; дать понятие ăнлантар; абстрактное понятие абстрактлă ăнлав; 2. (представление о чём-л). пĕлни, чухлани; понятия не имею пачах пĕлместĕп.

понять

сов. кого-что 1. ăнлан, чухла, ăнкар, тавçăр, тĕшмĕрт; глубоко понять тĕплĕн ăнланса ил; я не все понял эпĕ пĕтĕмпех ăнланса çитереймерĕм; понять двояко иккĕлле ăнлан; вас не поймёшь сире ăнланма çук; 2. (оценить по достоинству) хакла, пахала; ◇ дать понять систер.

постоять

сов. 1. тăр, пул; выйти постоять тухса тăр; дивизия здесь ещё постоит дивизи кунта тăрать-ха; 2. за кого-что (защитить, не дать в обиду) тăр, хӳтĕле; постоять за себя хушăн тăр; ◇ постой(те)! повел. тăхта-ха!, тăхтăр-ха!, чим(ĕр) -ха!; за ценой не постоим хакĕшĕн тăмăпăр.

потачка

ж. разг. ирĕк пани, чарманни, иртĕнтерни, еккине яни; дать потачку кому-л. ирĕк пар.

пощёчина

ж. 1. (удар по щеке) çупкă, çупни, çутăлтарни, çупса яни; дать пощёчину çуп, çутăлтарса яр; 2. перен. (оскорбление) хур (е мăшкăл) туни.

пояснение

с. 1. по гл. пояснить; 2. (объяснение) ăнлантару, ăнлантарни, ăнлантарса пани; дать пояснение ăнлантарса пар.

предоставить

сов. 1. кого-что пар; предоставить отпуск отпуск пар; предоставить право ирĕк пар; предоставить льготы çăмăллăх пар; 2. кому-чему что и с неопр. хуш, ирĕк пар; предоставить ему самому решать этот вопрос ку ыйтăва татса пама хăйне ирĕк пар; ◇ предоставить самому себе 1) (дать самостоятельность) хăйне ирĕк пар, хăй пĕлнĕ пек тутăр; 2) (оставить без присмотра) пăхакансăр (е пĕччен, хăйне кăна) хăвар.

предупреждение

с. 1. по гл. предупредить; предупреждение заболеваний чир ересрен сыхланни; 2. (предупреждающее замечание) асăрхаттару; дать выговор с предупреждением асăрхаттарса выговор пар.

придача

ж. çи, сĕтев, хушса пани; получить придачу сĕтев ил; дать в придачу çине пар; без придачи пуçма пуç, сĕтевсĕр.

приказ

м. 1. приказ, хушу; зачислить приказом приказпа ил; подписать приказ приказа алă пуç; дать приказ приказ пар; 2. ист. приказ (учреждени).

принести

сов. 1. кого-что (неся, доставить) илсе (е йăтса, çĕклесе) кил, килсе (е пырса, кӳрсе) пар; принести откуда-либо кайса ил; принести наверх илсе хăпар; принести воды (из колодца) шыв ăсса кĕр; 2. что (дать какой-л. результат) пар, кӳр; принести пользу усă пар; принести вред сарăпла; принести доход тупăш пар; принести убыток тăкак кӳр; принести несчастье инкек кӳр; 3. кого, разг. (дать приплод) туса пар, ту; корова принесла тёлку ĕне тына тунă; 4. кого-что (дать) кӳр, пар, ту, ⸗ла [⸗ле]; принести в дар парнеле; принести клятву тупа ту; принести в жертву парне кӳр, чӳк ту; ◇ принести благодарность тав ту.

пробовать

несов. 1. что тĕрĕсле, сăна, тĕрĕслесе (е сăнаса) пăх; пробовать свои силы вăйна виçсе пăх; пробовать голос сасса тĕрĕслесе пăх; 2. что (отведывать) астив, тутан, астивсе (е тутанса, сыпса, çисе) пăх; дать пробовать астивтер, тутантар; пробовать суп яшка сыпса пăх; 3. с неопр. (пытаться что-л. сделать, стать каким-л.) ⸗са [⸗се ] пăх (е кур), тытăн, хăтлан, тытăнса (е хăтланса) пăх; пробовать взять кого-что-л. илсе пăх; пробовать лечить эмеллесе пăх; мы пробовали и так и сяк апла та капла та туса пăхрăмăр.

проектировать

несов. 1. что (разрабатывать проект) проект ту (е хатĕрле), проектла; 2. что и с неопр. (предполагать сделать) ⸗ма [⸗ме] шутла (е шухăшла); проектировать дать газ газ пама шутла.

прозвище

с. хушамат, хушса чĕнни (тăрăхласа); дать прозвище хушамат пар.

произвести

сов. 1. что (сделать) ту, ирттер, туса ирттер, ⸗са [⸗се ] яр (е пăх), ⸗лă [⸗лĕ]; произвести опыт сăнаса пăх; произвести деление пайла; произвести ремонт дома çурт юса; произвести выстрел персе яр, пер; 2. что (выработать) туса кăлар; произвести тысячу комбайнов пин комбайн туса кăлар; 3. что, чего (вызвать, породить) ⸗са[⸗се ] яр, ту; произвести переполох пăтăрмах ту; 4. кого (дать жизнь) ту, çурат, хуна; 5. кого в кого (присвоить звание, чин) ят (е звани) пар, вырăна ларт, чина кăлар; произвести в офицеры офицера кăлар; ◇ произвести на свет çурат.

проморозить

сов. кого-что 1. (дать замерзнуть) витĕр шăнт, шăнтса яр; 2. разг. (продержать на холоде) сивĕре тыт (е тăрат).

пропустить

сов. 1. что (дать проникнуть сквозь что-л.) яр, витер яр, кăлар, кĕрт; 2. кого-что (обслужить) пăхса яр (сăм. столовăйра); 3. что (продеть) тир, тирсе ил, витĕр кăлар; пропустить нитку сквозь игольное ушко йĕп çăртине çип тир; 4. кого-что (позволить пройти, проехать) ирттер, ирттерсе яр, çул пар; пропустить вперёд кого-л. мала ирттерсе яр; 5. что (сделать пропуск) сиктер, хăвар, сиктерсе хăвар, ⸗ран [⸗рен] юл; пропустить очередь черет сиктер; пропустить два занятия икĕ заняти сиктерсе хăвар; 6. что (упустить) ирттерсе яр, уса курмасăр юл; ◇ пропустить мимо ушей хăлхана ан чик.

пустить

сов. 1. кого-что (выпустить, отпустить) яр, кăлар, кăларса яр; лошадь в табун лашана касăва яр; 2. кого-что (впустить, пропустить) кĕрт, яр; пустить переночевать выртма яр; 3. что (привести в действие, выпустить) яр; тапратса (е ĕçе) яр; пустить турбину турбинăна тапратса яр; пустить электростанцию электростанцие ĕçе яр; 4. что (с предлогами в, под, на) яр, хăвар, уйăр; пустить в продажу сутма пуçла; пустить в воду шыва яр; пустить на племя йăхлăх хăвар; 5. что (бросить, заставить двигаться) ывăт, пер, яр; стрелу пустить ухăран пер; 6. что, разг. (распространить) сар, яр; пустить слух сăмах сар; 7. что (дать росток, корни — о растениях) кăлар, яр; пустить росток хунав кăлар; ◇ пустить в дело ĕçе яр; пустить кровь юн кăлар; пустить по миру çука хăвар; пустить красного петуха вут тĕрт; пустить корни тымар яр, çирĕплен.

развить

сов. 1. что (раскрутить) сӳт, тăс; развить верёвку вĕрен сӳт; 2. что (дать созреть, окрепнуть) аталантар, ӳстер, çирĕплет; развить мускулы мускулсене аталантар; 3. что аталантар; развить промышленность промышленноçа аталантар; 4. что (широко развернуть) сарса яр, вăйлатса яр; развить агитацию агитацие вăйлатса яр; 5. что (постепенно увеличить) пысăклат, ӳстер, хăвăртлат; самолёт развил скорость самолёт хăвăртлăха ӳстерчĕ; 6. что (расширить содержание) ӳстер, аталантар, аслăлат; развить идею тĕп шухăша аталантар; 7. кого (расширить кругозор) пĕлĕве ӳстер.

разгуляться

сов. разг. 1. (начать кутить) ĕçкĕпе иртĕхме пуçла, ĕçкĕпе ашкăнма тытăн; 2. (дать себе волю) ирĕккĕн хăтлан, хăвна ирĕке яр; негде ему разгуляться ăна ирĕккĕн хăтланма вырăн çук; 3. (перестать хотеть спать) ыйхă тарт, выляса çывăрма пăрах; ребёнок разгулялся ача выляса çывăрма пăрахнă; 4. (о погоде) уярт; день разгулялся уяртрĕ.

рассесться

сов. 1. вырнаçса лар, ларса (е вырнаçса) тух; рассесться по местам вырăнсене ларса тух; 2. (дать трещины) çурăлса кай; стена расселась стена çурăлса кайнă.

расчёт

ж. 1. по гл. рассчитать; ошибка в расчёте шутланă чух пулнă йăнăш; правильный расчёт тĕрĕс шутлани; 2. (уплата) расчёт, тӳлени, тӳлесе татни; произвести расчёт тӳлесе тат; 3. (увольнение) ĕçрен тухни, ĕçрен кăларни, расчёт; получить расчёт расчёт ил, ĕçрен тух; дать расчёт расчёт пар, ĕçрен кăлар; 4. перен. (расправа) тавăру тавăрни; 5. (намерение, предположение) шут, шутлани; мои расчёты не оправдались эпĕ шутлани пурнăçа кĕмерĕ; 6. разг. (польза, выгода) усă, пайта; мне нет расчёта ехать туда мана унта кайни усă кӳмест; 7. (бережливость) тирпейлĕх, тирпейлĕ тытни; жить с расчётом тирпейлĕ пурăн; 8. воен. расчёт; орудийный расчёт тупă расчёчĕ; ◇ в расчёте с кем-л. татăлнă, тӳлесе татнă; из расчёта шута илсе, шутĕнчен.