Шырав: йĕрке
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
полит.
авторитарный (влаçа пĕр хирĕçлемесĕр пăхăнмалли)
авторитарлă йĕрке — авторитарный режим
больничный
больница листи — разг. больничный лист
район больници — районная больница
больницăри йĕрке — больничный режим
больницăна хур — положить в больницу
больницăран тух — выписаться из больницы
военный
военное
граждан вăрçи — гражданская война
империализм вăрçи — империалистическая война
сивĕ вăрçă — холодная война
тăван çĕршывăн аслă вăрçи — великая отечественная война
термоядерлă вăрçă — термоядерная война
тĕнче вăрçи — мировая война
вăрçă бази — военная база
вăрçă блокĕ — военный блок
вăрçă техники — военная техника
вăрçă хатĕрĕсем — военное снаряжение
вăрçă хыççăнхи тапхăр — послевоенный период
вăрçă чухнехилле йĕрке — военное положение
вăрçăпа промышленность комплексĕ — военно-промышленный комплекс, ВПК
вăрçа кай — идти на войну
вăрçă пуçар — начинать войну
деспотический
деспотизмлă йĕрке — деспотический режим
диета (мĕнле-мĕнле апат çимелли йĕрке)
иерархия (кĕçĕннисем аслисене çирĕп пăхăнса тăмалли йĕрке)
1.
порядок, упорядоченность
ĕçре çирĕп йĕрке кирлĕ — в работе нужен строгий порядок
йĕркене кĕр —
1) приходить в порядок, упорядочиваться
2) перен. образумиться, одуматься; войти в рамки
йĕркене кĕрт —
1) приводить в порядок, упорядочивать, устанавливать порядок
2) перен. урезонить, образумить
йĕркене пăс — нарушать порядок
йĕркерен тух —
1) лишаться порядка, становиться беспорядочным
2) перен. испортиться, избаловаться; выйти из рамок чего-л.
йĕрке ту — наводить порядок, упорядочивать
2.
ряд, строй, шеренга
пĕр йĕркене тăрса тух — выстроиться в одну шеренгу
йĕркерен кăлар — 1) выводить из строя 2) перен. развращать, портить
3.
порядок, очередь
йĕркене тăр — становиться в очередь
4.
порядок, правило, положение
ĕçшĕн тӳлес йĕрке — порядок оплаты труда
кĕнекесемпе усă курмалли йĕрке — правила пользования книгами
5.
распорядок, режим
кун йĕрки — 1) распорядок дня 2) повестка дня
перекетлĕх йĕрки — режим экономии
6.
система, строй
капиталзим йĕрки — капиталистический строй
коммунизм йĕрки — коммунистический строй
тытăм йĕрки — система управления
7.
образ жизни, уклад
çĕнĕ пурнăç йĕрки — новый уклад жизни
8.
обычай, обряд
туй йĕрки — свадебный обряд
авалхи йĕркепе — по старинному обычаю
9.
строка
сăвăллă йĕрке — стихотворная строка
çĕнĕ йĕркерен пуçла — начинать с новой строки
собир.
порядок
кил-çуртри йĕрке-тирпей — порядок в домашнем хозяйстве
капиталистически
капитализмла туса кăларни — капиталистическое производство
капитализмла йĕрке — ист. капиталистический строй
ист.
крепостной
крепостла йĕрке — крепостное право
крепостла хресчен — крепостной крестьянин
полигр.
линотип (йĕрке пухмалли машина)
юр.
майорат (пурлăх ашшĕнчен аслă ывăлне куçас йĕрке)
ист.
матриархат (ару пуçĕнче хĕрарăм тăрас йĕрке)
монархия (аслă влаçа пĕр çын тытса тăрас йĕрке)
3. диал.
то же, что йĕрке
2.
норма (çирĕпленнĕ йĕрке)
литература чĕлхин нормисем — нормы литературного языка
мораль нормисем — нормы морали
патриотизмпа интернационализм — пирĕн пурнăç норми — патриотизм и интернационализм — норма нашей жизни
1.
знак, метка, примета
йышăннă паллăсем — условные знаки, принятые обозначения
кăшкăру палли — восклицательный знак
нота паллисем — ноты, нбтные знаки
пĕртанлăх палли — знак равенства
çул паллисем — дорожные знаки
çыру паллисем — письменные знаки
уйрăм паллăсем — особые приметы
уйрăмлăх паллисем — знаки различия (напр. у военнослужащих)
чарăну паллисем — знаки препинания
ыйту палли — вопросительный знак
паллă ту —
1) отмечать, ставить отметку
кăранташпа паллă тунă йĕрке — отмеченная карандашом строчка текста
курсивпа паллă ту — выделить текст курсивом
2) отмечать, праздновать (напр. юбилей)
Лара-тăра пĕлмен çынна паллă лекнĕ. — погов. Кому не сидится, тот получает метку. (соотв. Бог шельму метит).
парламентский, парламентарный
парламентлă йĕрке — парламентарный строй
патриархат (йăх-ăрура арçын пуçпулса тăрас йĕрке)
книжн.
плутократия (пуянсем пуçпулса тăрас йĕрке)
полигамия (пĕр арçын темиçе хĕрарăмпа пурăнас йĕрке)
1.
положение (çирĕплетнĕ йĕрке)
ăмăрту положенийĕ — положение о соревнованиях
суйлав положенийĕ — положение о выборах
премисем çинчен положени хатĕрле — разработать положение о премиях
правило (çирĕплетнĕ йĕрке)
гигиена правилисем — гигиенические правила
обществăри пурнăç йĕркин правилисене хисепле — уважать правила общежития
провинциализм (провинцири йăла-йĕрке)
1.
процедура (пĕр-пĕр ĕçе тумалли йĕрке)
регламент (çирĕплетнĕ йĕрке)
регламент тытса пыр — соблюдать регламент
регламента пăхăнтар — регламентировать
2.
ритуал (çирĕпленнĕ йĕрке)
самодержавие (пĕтĕм влаçа патша тытса тăрас йĕрке)
самообслуживание (харпăр хăйне пăхас йĕрке)
самообслужнвани йĕркипе — в порядке самообслуживания
самообслужнвани лавкки — магазин самообслуживания
самообслужнвани столовăйĕ — столовая самообслуживания
сдельщина, сдельная работа (ĕçĕн тӳлес йĕрке)
1.
система (çирĕпленнĕ йĕрке)
ист.
сословный
сословиллĕ йĕрке — сословный строй
II.
стиль (çул хисепне шутлас йĕрке)
кивĕ стильпе январĕн пĕрремĕшĕнче — первого января по старому стилю
1.
прям. и перен.
устойчивость, крепость, прочность
хӳ тĕреклĕхĕ — крепость стены
социализмлă йĕрке тĕреклĕхĕ — ист. прочность социалистического строя
юман тĕреклĕхĕ — прочность дуба
полит.
тоталитаризм (демократие хирĕçле йĕрке)
полит.
тоталитарный (демократие вăйпа пусаракан)
тоталитарлă йĕрке — тоталитарный режим
традиционность
йăла-йĕрке традицилĕхĕ — традиционность обычаев
13.
блюсти, соблюдать
дисциплина тыт — соблюдать дисциплину
йĕрке тыт — соблюдать порядок
типĕ тыт — соблюдать пост, поститься
фашизация (фашистла йĕрке туни)
5. грам.
числительное
вак хисепĕ — дробное числительное
йĕрке хисепĕ — порядковое числительное
шут хисепĕ — количественное числительное
хутлă хисеп — сложное числительное
хисеп ячĕ — имя числительное
строго, твердо
хытă йĕрке — твердый порядок
хытă асăрхаттар —строго предупредить
Хытă алă тылла та чуптарать. — посл. В твердых руках и мялка побежит.
централизм (центра пăхăнса тăрас, центртан ертсе пырас йĕрке)
демократиллĕ централизм — патшалăхăн чирĕ — демократический централизм — болезнь государства
церемониал (йышăннă чаплă йĕрке)
[лат. caerimonialis — таса йăла, йĕрке]
экзогамия (пĕр ăрури, йăхри çынсене пĕр-пĕринпе мăшăрланма чаракан йĕрке)
ист.
эндогамия (пĕр ăрури, йăхри çынсене пĕр-пĕринпе мăшăрланма чарман йĕрке)
2.
этика (харпăр хăйне тыткаламалли йĕрке)
лицензионный
тавар кӳмелли лицензи — лицензия на ввоз товаров
лицензи укçи — лицензионный сбор
лицензипе сунара çӳрес йĕрке — лицензионный порядок охоты
10.
порядок, последовательность, последовательное расположение
алфавит йĕркипе — в порядке алфавита
предложенири сăмахсен йĕрки — порядок слов в предложении
◊
йĕрке хисепĕсем — порядковые числительные
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
порча. Г. А. Отрыв. | Так же встреч. в названиях божеств в соединении с турă çĕр. Хурамал. 1) Тур-сулу, 2) тур-сулу ама, З) тур-сулу тавраш, 4) çĕр-сулу, 5) çĕр-сулу пӳлĕхçи, 6) çĕр-сулу пулĕхçи амăш. (Упоминается в „Тур-тавраш тасатас йĕрке“). М. Васильев. Çĕр-сулу = çĕре сулса парсан илекенни. Кама та пулин çиленсен е вăрçсан, таса çĕрте вăрçнине каçар, манран ан шыра, çавăнтан кайса шыра, тесе, тухса çăвăх вĕçтернĕ. Ib. Турă-сулу — турра сулса панине илекен (бож. 7 разр.).
назв. женского наряда. Альш. Кĕске сăрка (сăран, янах айĕнче кăна; сăран çине пилĕк йĕрке кĕмĕл, çирĕмшерлĕхсем çакнă; аялта виççĕ-тăваттă, пулттиннĕкшерлĕхсем).
(с’имэ̆к), назв. праздника, семик. Орау., К.-Кушки. Байглыч. Çимĕк, последний четверг перед троицей; в этом день проводили обязательное поминовение умерших. См. Магн. М. 185. Н. Седяк. Çимĕке чăвашсем эрне каç тăваççĕ, тройтсă умĕн. Çак каç вилнĕ çынсем киле таврăнать, теççĕ. Çăмарта пĕçереççĕ, кашни вилнĕ ачана пĕрер, çак çăмартасемпе выляса çӳрет, теççĕ. Хурăнташсене пуçтараççĕ, вара ĕçеççĕ, çиеççĕ. Хурамал. Çимĕке, акана иртерех пĕтерсессĕн, вырас çимĕкĕ умĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ, акана час пĕтереймесессĕн, вырăс çимĕкĕ (троица) хыçĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ. Аттик. Вĕсем пуринчен ытла çимĕк тенине мункун иртсен çичĕ эрнерен виçĕ кунччен пĕтĕм ĕçĕсене пăрахса уяççĕ. Тайба-Т. † Çимĕк çите пуçласан, хĕр пуçтарăнат урама; Хăят (назв. ярмарки в с. Кияти) çите пуçласан, хĕр саланат урамран. Сред. Юм. Çимĕке вилĕсĕм пыраççĕ. (Çимĕк ыран чôхне, ратил ыран тенĕ чохне, вилĕсĕм хăйсĕм вилнĕ киле пыраççĕ, тет). Якейк. Первайхи çимĕкчен çиччĕ шăва кĕрсен, е çич тьыха корсан, çын тепĕр çолталăкчен лайăх порнать, теççĕ. Ib. Çимĕкре пусăк пир кĕпи полсан та, çĕнĕ полтăр, мăнконта çĕтĕк полсан та, шорă полтăр. Регули 1198. Çимĕк тĕлĕнче килимарĕ вăл. Ib. 1188. Çимĕкренпе сумар выртать. Ib. Çимĕкчен онта порнатăп. СПВВ. ИА. Çимĕкрен чăваш хĕрĕсем вăйя тухаççĕ (начинают устраивать хороводы). Шурăм-п. Çуркунне, çемĕкчен шыва кĕме пуçларăн пулсассăн, çичче çитиччен кĕр, ахаль лайăх мар. Çимĕкчен е пĕртте кĕрес пулмасть, е çеччĕ кĕрес пулать. Ильково. Çимĕк виç эрне юлсан, çамрăк ачасем выляма пĕр-пĕр пушă вырăна тухаççĕ. N. Çимĕк çитеччен çиччĕ шыва кĕрес пулать, теççĕ. С. Дув. Çимĕк вăййи çичĕ эрне каç выляни килĕшет. Собр. † Çимĕк çич кун, терĕçе, çимĕк çич кун, терĕçĕ, ма çич эрне килмен-ши, ма çич эрне килмен-ши. ТХКА 34. Çимĕк сăрн ĕçме кăçал эпĕ хам арăмпа кукки патне карăм. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем: чарасах, терĕç. Т. И.-Шем. Вилнĕ çынсене çимĕкре хывас йĕрке. Çимĕк çитес умĕн вилнĕ çынсене сăра туса хураççĕ. Вăл сăрана çимĕкре ĕçмелли сăраран ăрасна тăваççĕ. Унтан çимĕк умĕн кĕçнерникун ирех икерчĕ пĕçереççĕ. Чăн пирвайхи икерчине хуçа арăмĕ алăк патне чашкăсăр, çуртасăр, ахаль анчах вилнĕ çынсене хывать, унтан икерчине çемйипе ларса çиеççĕ. Сăра тунă чух та, ăсли ĕлкĕрсен, ăслине малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем ĕçеççĕ, сăра сĕрнĕ чух та çапла тăваççĕ. Кăнтăрла сулăнса каçхи апат енне кайсан, кашни килĕре хăйсен çемйисемпе мункунти пекех алăк патне çуртасем çутса сĕтел лартса хываççĕ. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсен килĕсенче хăйсен çемйинчи вилнĕ çынсене хываççĕ. Унтан каçхи апат тĕлĕнче кашни килĕрен икшерĕн, виçшерĕн лаша кӳлсе урапа çине, тарантас пуррисем непременно тăрантас çине минтерсем хурса ларса, лакăмпа сăра илсе, эрек илсе, масар çине каяççĕ. Масар çинче ăратни-ăратнипе хăйсен вилнĕ çыннисене пытарнă тăприсем патне пырса хываççĕ. Кашни ăратне хăйсен вилнĕ çыннисене ытти çынсен вилнĕ çыннисенчен ăрасна çĕре — пурте пĕр çĕре пытараççĕ, çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. Хываççĕ тӳрех çĕре, çимĕçпе пĕрле тата, камăн пурри, симĕс сухан хывать, унтан эрекпе сăра хываççĕ. Кашни татса пăрахмассерен вилнĕ çынсене асăнса: çавăн умĕнче пултăр, çавăн умĕнче пултăр, эпĕр асăнатпăр, эсĕр ан асăнăр, сĕт-кӳлĕ пултăр умăнта, теççĕ. Унтан вара çавăлтех ăратнипе ларса ĕçсе çиеççĕ; ĕçеççĕ ӳсĕрĕличченех, вара çĕрле пулас умĕн таврăнаççĕ. || Троица. Череп. СТИК. Çимĕке (к тронце) пурте сăра тăваççĕ. Ib. Çимĕк иртсен хыт-сухана тухаççĕ. Т. IV. Çăва çине çимĕке кайса, вилнĕ çынна асăнса ĕçсе-çисе юрламасан, ташламасассăн, вăл выртнă чухне те хурлансах выртат (ему бывает горько), теççĕ. || Назв. однодневной ярмарки. N. Çимĕк нумай полат: Микон-кон (9 мая) çимĕк, Хораç-ту (Вознесение) çимĕк, Явăш-кон çимĕк (за три дня до троицы) Троски-кон çимĕк (в день троицы). Якейк. Сар-кайăк, сар-кайăк, йăмăксене кортăн-и? Корсаттăмч, калаçсаттăмч, çимĕкрен çимĕке чопатьчĕç. В. С. Разум. КЧП. Халăх утать çимĕке хуп-хура та шап-шурă. || Назв. рыбы. Шибач. См. çимек пулли.
(с’ит, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.
дом, жилые постройки вообще. N. Çуртра-йĕрте йĕрке пултăр тесен, пĕр хуçа кирлĕ. Кан. Çурт-йĕр тăвакан коппераци — 22 çемье валли. Сред. Юм. Çорт-йĕр пит аван çавăрчĕ. Хороший дом выстроил. Рук. календ. Прокоп. Çурт-йĕр тĕлĕшĕ. НАК. Чăвашсем çурт-йĕр тунă чухне те тĕрлĕ йăласем тăваççĕ. Дик. леб. З8. Унтан пире хамăрăн атте çурчĕ, хамăр çуралнă, пурăнса ӳснĕ çурт-йĕрĕмĕр курăнать. Кн. для чт. 29. Вăл та çурт-йĕрте кирлĕ пулать.
(-дар), понуд. ф. от гл. таян, прислонять. Байг. Вăл Ивана çуна çинчен илет, тет те, поп калинки юпи çумне таянтарса хăварать (прислоняет), тет. Изамб. Т. Кĕлтисене пĕр йĕрке çумне тепĕр йĕрке таянтарса пыраççĕ (прислоняют ряд к ряду).
приветствовать. Янш.-Норв. Упăшки арăмне сак çине лартсан, ывăлин (т. е. жениха) ашшĕпе амăшĕ вара тултарса лартнă куркана тав-туса ĕçеççĕ: ашшĕ ывăлне тав-тăвать те, акă çак сăмахсене калать... N. Эсĕ мана аса илсе праçникшĕн пĕр виç курка тав-туса сăра ĕç-ха. (Письмо). N. Тав турĕ те, ĕçсе ячĕ. Пазух. Йĕрке çитмессерен тав-тăватăр, савнă хăнăрсем эпир-и (мы ли желанные гости)? N. Хĕрĕ пӳрте кĕрсен, ашшĕпе амăшне ӳксе пуççапать. Ашшĕпе амăшĕ вăл вăхăтра куркапа сăрă тытса тăраççĕ; вĕсем, сăрине ĕçсе, тав-тăваççĕ: тав сана, хĕрĕм! теççĕ. N. Вара хĕре ĕçтереççĕ тав-туса, пĕркенчĕк илсе пыраççĕ. Корсун. † Тăванçăм тав-тумасăр ĕçмерĕм: тав-тăва, тав-тăва ĕçтерчĕ. Юрк. Чи малтан тултарнă эрех куркине, кӳршипе хăнине тав-туса, хуçи тĕппипех хăй ĕçсе ярать. Тепĕр черккине тултарса, кӳршине тыттарса, ăна ĕçсе пама хушать. Т. VI, 60. Унтан ĕçтерекенни: арçынсене ĕçтерсе пĕтертĕм, тет. Вара кĕл-кĕлекенни: ĕçтерсе пĕтертĕн пулсан, хĕрарăмсене тав-ту, тет. Юрк. Кĕл-туса илсен, лешсем пекех пăраçникпе тав-тăваççĕ, мĕн тăваççĕ, укçа парасса кĕтсе. Микушк. † Тав-тусам-и (надо: тăвам-и), тайăлам-и, ăсталла, тăван, каям-и? Т. VI, 64. Вара хуçисем ларсан, ытти юрлаканнисем ахаль пуççапаканнисене тав-туса параççĕ те, ĕçеççĕ. N. Унтан пăлтăрта мăн-кĕрӳрен курка илсе, упăшки (новобрачный) арăмне, ятне каласа, тав-туса ĕçтерет. Унтан хĕрĕ те (новобрачная) упăшкине ятран каласа тав-туса, ĕçтерет. || Благодарить. Хурамал. Ĕçсе çисен, вара тав-тăвать. N. Вĕсем ĕçсе çиеççĕ те, вара хуçисене тав-тăваççĕ. Поев и попив, они благодарят хозяев. N. Вăл хăйне ырă тунăшăн темĕскер пек тав-тăвать. За сделанное ему добро он бесконечно благодарит (т. е. очень признателен).
спотыкливый. N. Мĕнле такăнчăк лаша вăл. || Спотычка. || В переню см. Виçĕ пус. З8. Тата çĕнĕ йĕрке тунă чухне çакнашкал такăнчăк пулма пултарать.
(тараза), весы (так в многих верховых и переходных гов.; см. кăрамис, виçе, весси). Ст. Чек. Кăрамисе тараса теççĕ. N. Паян эпĕ тараса çинче виçĕнтĕм (весился, взвесился). Орау. Ку хуçан (у этого купца) тараси йăвăр (мошеннические весы, тяжелые), тырă нуммай тухмарĕ (при ссыпке). Бел. Гора. † Тарасапа таяççĕ (мед), ушатпала тeлтаççĕ, сар алтăрпа сĕнеççĕ. || Оцеп, очеп, журавль, журавец. СПВВ. ТМ. Пус юпи çине пысăк вĕрлĕк хураççĕ, çавна тарас.а теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тараса — пус юпи çине, шыв кăлармашкăн (так!), урлă пĕр пысăк вĕрлĕх хураççĕ. || Колодец. N. Пусса (тарасана) пĕр-пĕр таса мар япала кайсассăн кĕл-тăвас йĕрке. N. Тараси çула çăмăрпа куçса кайнă. Сред. Юм. Тараса пыри (= пури, „сруб“) çĕрсе пĕтнĕ пôлас пирĕн, çĕнĕрен (заново) пыра ямалла полать поль. Кан. Тараса пурине виçĕ чалăш пуранă, унтан шывĕ, витрене кăларнă чухне, вăлашка çине тăкăнса-юхса тухмалла тунă. N. Ачасене тарасаран шыв кӳртерсе ан асаплăр. ЧС. Арăм, вăл вĕлернине никам та ан пĕлтĕр тесе, тарасана кайса янă (девушку).
обряды, связаные с божествами. Хурамал. Тур тавраш тасатас йĕрке.
понуд. ф. от гл. тух. || СЧЧ. Тӳклесе чарăнсан, çынсене чашкисене пурне те икĕ йĕрке лартса тухтараççĕ (заставляют ставить). О заступл. Арăма хăй патне илсе тухтарнă.
прямизна. || Мир, согласие. N. Çырăва вĕренмесĕр эпир лайăх пурăнас çук, пирĕн хушăра йĕрке те, тӳрĕлĕх те пулас çук. || Честность. || Правда, правдивость, справедливость.
подр. стуку копыт. N. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем (стук копыт, мягкий, на месте, а не на ходу). Альш. † Тăп-тăп кăна тăп-тăп турă ут: сарăлнă-тăр унăн чĕрнисем. Чураль-к. † Тап-тăп тăпиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). || Удобно. N. Халĕ кĕнекесене тыткалама тăп-тăп, вĕсем нумай чăрмантармаççĕ. Ун чухне уйрăм-уйрăм тир татăкĕсем çине çырнă, хальхи пек хут çине пуçтарса ӳкерме пĕлмен. || Нежно, осторожно, бережно. Сборн. по мед. Ача вилĕ пек çуралсассăн, ăна кăкăрĕ çине, хырăмĕ çине сивĕ шыв пĕрĕхсе, е алăпа тăп-тăп пускаласа чĕртеççĕ. Букв. 1904. Лашисене пырса аллипе тăп-тăп савса ачашласа каланă. Альш. † Тăп-тăп тытса савнă чух (когда ты меня ласкал, бережно держа в руках), ытараймарăн, аттеçĕм. (Хĕр йĕрри). Ib. † Чупса-чупса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса савнă чух, ытарасла марччĕ, аттеçĕм: халĕ епле ытарăн-ши? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. Ашшĕ ачине тăп-тăп савать (тихий удар руками). || Крепко. N. Пĕр йĕрке кирпĕч сарлакарах хурса тухса, ун çине пĕрене хурас пулать, вăл вара кирпĕчсене тăп-тăп тытса тăрать. || Аккуратно; бережно. Сред. Юм. Ута хол айĕнче пит тăп-тăп тытса кайрĕ (собрал хорошо и не сорил). Ачач 49. Хăйне таса та, тăп-тăп тытнăшăн ытараймасть ăна. Кан. Шур çип кĕпи çĕлетрĕм, клетке тăп-тăп тăмашкăн. N. Окçа-тенке тăп-тăпрах тытса осрăр. Деньги держите поаккуратнее. Слеп. Тыткалама тăп-тăпрах тăп-тăп япала (çĕмĕрĕлмест). Çутт. 19. Анне кĕлтисем тăп-тăп, пурте пĕр пек, илемлĕ. N. Апла-капла — саррине, уна-куна — хурине, тăп-тăп яшă пĕвлине. НИП. Тăп-тăп çын, аккуратный. N. Пурăнăçа тăп-тăп тытаççĕ. КС. Вĕсем тăп-тăп пурăнаççĕ (без лишних расходов и пр.). N. Тăп-тăп пурăнма тăрăшăр. Ачач 90. Елĕк ялан шухăшлăрах, тăп-тăпрах çӳрекен ача халь хăйне валли сасартăк урăх çул суйласа илет. || Аккуратный, опрятный, стройный. Пазух. Çак ялăн хĕрĕсем, тем чул тăп-тăп пулсан та, Тăрăн хĕрне çитес çук. Тюрл. Тăп-тăп = пĕчĕкĕрех. Ib. Тăп-тăп-тыткалама лайăх.
(ты̆р, тŏр), вставать; стоять. N. Икĕ ура çине тăрса ӳкерттер. Çутт. 70. Икĕ ура тăрне тăрса йĕри-тавра пăхкалать. N. Хăвăр аппусампа портăпа тăрса вăрçнă. N. Чĕнмесĕр тăрать-тăрать те, мĕн те пулсан каласа хурать (вдруг скажет о том, что уже было). Могонин. Çавăн пек йĕрĕх те çынна тытать; йĕрĕх тĕлне тăрсан, е таптасан, е сурсан, вăл вара çав çынна кĕсен-çăпан чирĕпе асаплантарать. Чуратч. Ц. Вăл хапха патне тăчĕ те, каçчен те ниçта та каймарĕ, çантах тăчĕ. Якейк. Ĕçлен, мана кориччен, чăмăртанса выртнăччĕ; мана корсан, тăрса шăтăкне тарса кĕч. || Вставать с постели. N. Пуринчен иртерех тăратăп. Мы встаем с постели раньше всех. N. Вăл халь те çывăрса тăман. Орау. Эсир тăнă-и? Эсир тăтăр-и? Вы встали? Ib. Эсĕ тăнă иккен. Ты, оказывается, встал. Ib. Эс тăним? Разве ты встал уже? Оринино. Çывăрса тăрчĕ, кайса тăрчĕ. Орау. Хăна тăн(ă)-и? Встал ли гость? Регули З57. Эп килнĕ чох вăлсам порте тăнăччĕ. || Стоять (напр., о войске). N. Кайра тăратпăр. Мы стоим в тылу. || Задерживаться; воздерживаться. Шибач. † Лайăх арăм илес терĕм, хак хаклă. Хак хаклăшăн тăрмастăм(ччĕ), яшкĕрĕмрен хăрарăм. Б. Олг. Виç тенкĕшĕн ан тăр. Не спорь из-за трех рублей, не стой, не задерживай. Кореньков. Трапхим пуçĕ ĕçленĕ саплăкшăнах пит тăман (произн. тăмон), толькă онăн сăкмонĕ пиншак майлă чут полман. Яргейк. † Чемей çулĕ лакăмлă, çул усалтан тăрмастпăр, хĕр лайăхшăн тăрмастпăр; Чемей хĕрĕ пур çинче эпир арăмсăр пурăнас çук. N. Килте хĕрсем: питĕ мар-и(?) мĕн çамрăк, тесе, тармасчĕ полмала. || Стоять за кого (за что), заступаться, защищать. КС. Сутра маншăн пит хытă тăчĕ (заступался, защищал). || Происходить. N. Халĕ конта вăрçă выйлах тăрмаç. N. Вăрçă халĕ вуйлах тăрмаст. || Находиться где-либо; находиться в известном состоянии. N. Пĕр эрнерен ачанăн акăшĕ хăмăшлăха кайса пăхат та, шăмăсем çапла тăнинех курат. N. Унта кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларнă (или: тăнă). N. Эпĕр вăрçăра ик уйăх тăтăмăр. Альш. Çуркунне шыв тăрат, çула та типмес (в болоте). Бес. чув. 14. Халĕ вăл вырăнта пĕр лачака анчах тăрать. N. Вăрçи-вăрçми тăратпăр. N. Вăл унта яланах пĕр пек, пĕр чарăнмасăр тăрать (холера). Календ. 1906. Унта ир пулнă чухне пирĕн çĕрле тăрать. О сохр. здор. Вара шыв тăми пулса курăксем çĕрмен те, тин сивĕ чир пĕтнĕ. Бугульм. † Хранцусски тутăр виç панулми, эрне тăчĕ арчара. Н. Карм. † Сĕтел çинче тăракан, ай, хăпарту, пăрирен мар-ĕçке, тулăран. Регули 20. Ĕçлемесĕр виç кон тăрать çак кĕпе. || Висеть (о кнуте). || Храниться. N. Клетре тырсем мĕле тăраççĕ? О сохр. здор. Кĕççе (войлок) таса тăтăр тесе, ăна пиртен çĕленĕ пит тăхăнтарас пулать. || Сидеть (об одежде, белье). Якейк. Ман кĕпе лайăх тăрать-и, пăх-ха. || Служить, находиться, состоять в должности. Альш. Вĕсем пĕр çул кăна тăнă. Бес. чув. 4. Малтан вăрман улпучĕ патĕнче виçĕ çул тăрса ирттернĕ. N. Хăшĕ халĕ вĕрентекен пулса тăраççĕ, хăшĕ тата урăх ĕçре тăраççĕ. N. Чиркӳ старастинче тăрасси темĕнех мар. || Быть в ожидании чего-либо. Тюрл. Пирĕн атте аппăшин хĕрне çураçнăччĕ те, туй тăвасшăн тăратьчĕç. || Держаться (в памяти). N. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, нуммай чĕркĕр çинче вылятрăр, халь те тăрат чĕре варринче. || Находиться в чем. ЧП. Мĕн пур кил ун пуçĕнче тăрат. N. Çав кӳкĕрт шăршипе пӳрт ăш-чиккинчи пĕрене çурăксенче тăракан чирсем пĕтеççĕ. || Стоить. N. Унта кайма тенкĕ тăрать. N. Вĕсен пĕр тумтирĕ те хăшшĕн пирĕн çурт хакне тăракан пур. N. Сирĕнпе пĕр сехет курса калаçни пĕр ĕмĕре тăратьчĕ. N. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн, вĕт, теççĕ. N. Укçа пĕр тенки пĕр пуса тăман вăхăт килĕ. N. Пĕр-икĕ сăмах çырсан та, çĕр сăмаха тăрать. N. Ку япала нимĕне те тăмас (ничего не стоит). N. Мĕн чухлĕ тăрат? Перев. Мансăр пуçне эсир ниме те тăмастăр. Регули 104. Çав кĕпе ĕçлесси те пĕр сом тăрать. Ib. 133. Çав кĕпе ĕçлеме пĕр сом тăрать. Хурамал. Кунта этем ячĕ мĕн пурĕ иккĕ, а эсир виççĕн, виçĕ этем те манăн пĕр чурама тăмаç, тет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Анчах шыраса вăхăт ирттерме тăрать-и? — Тăмасть. N. Эсир пурсăр та нимĕне тăмастăр. Чинер. Манăн 25 тенкĕ укçа 25 пуса та тамарĕ пулас (не оценили посылки). N. Мана кĕнеке вуласси те мĕн тăрать (= паха). Юрк. Старасти те ăна хирĕç, аллипе умĕнчи çуртисем çине тăсса кăтартса: кăсем акă икшер пус тăраççĕ, кăсем виçшер пус, кăсем пилĕкшер пус, аккусем тата, шултăрараххисем, вуншар пус тăраççĕ, тесе каласа парат. N. Хамăр ăслă, ыттисенчен кая пулмасан, çын мăшкăланни мĕне тăрать вăл? N. Нумаях та пулмаст, вăл 50 миллион кивсен илчĕ. Анчах вăл укçа нимĕн те тăмаст: 2З кĕпĕрне çыннине выçă вилесрен хăтарас тесен, темиçе миллион тенкĕ кирлĕ. ТХКА 48. Пирĕн лаши виççĕ, хăлхи улттă, хӳри виççĕ, виç лаша чунĕ пулин те, пĕр лайăх лашана тăмаççĕ вĕсем, тесе пуплетчĕ пирĕн атте. || Стоять в цене. Кан. Тыр-пул, апат-çимĕç хаксем çапла тăчĕç. || Стоять твердо, настаивать. N. Вăл туртма пăрахас тесен те, час пăрахаймасть. Хăй сăмахĕ çине тăракан çын анчах пăрахма пултарать. N. Эппин сăмахăр çине тăма тăрăшăр (держите слово). || Стоять (о погоде. Здесь „тăр“ иногда не переводится). N. Кун сивĕ тăрат. День холодный. N. Кунсем пĕр май сивĕ тăраççĕ. N. Çанталăк мĕнле тăрат? Какова погода? Якейк. Ай, халь авăн илме çанталăк уяр тăрать (ясная погода). Букв. 1908. Çанталăк ăшă тăнă. Толст. Çĕр çинче çанталăк пур тĕлте те пĕр пек тăмасть (не везде одинаковая погода). || Продолжаться. Панклеи. Тĕтре тăрчĕ (продолжался) тăватă кун. Кан. Çĕр чĕтрени 30 çекунлă тăнине пĕлетпĕр. Ib. Выставккă сентябĕрĕн 29-мĕшĕнче уçăлса октябĕрĕн 1-мĕшĕччен тăрать. Толст. Вăл вырăнта çу виçĕ уйăх анчах пулать, ытти вăхăтра пĕр маях хĕл тăрать. || Держаться на чем. Орау. Пӳрт çийĕ юпасам çинче тăрать те, пит начар, кĕç-вĕç ӳкес пек туйăнать. Крыша держится на столбах плохо. || Удержаться. Бгтр. Пылчăкĕ тăмарĕ, тет те, шыв киле çитиччен пĕтĕмпех юхса тухрĕ, тет. Грязь не удержалась (в решете), и вся вода вытекла. ЙФН. † Ырă çурт çинче юр выртмасть, пирĕн пуç çинче çӳç тăмасть. (Салтак юрри). N. Хăвăнта тăман сăмах çынта тăмасть. (Послов.). Якейк. Эпĕр туйя кайнă чох хĕр аллинче çĕрĕ тăмаçть (т. е. на время отдают парням ехать на свадьбу). || Приниматься, начинать. Скотолеч. 17. Анчах пĕрре сĕрме тăрсанах, пĕтĕм лашана сĕрме юрамасть (нельзя в один прием, сразу протирать всю лошадь). N. Килте хут пĕлекен те çук; писме çыртарма тăрсан та, виçĕ-тăватă киле çитес пулать. N. Письмо çырма тăрсан та, темиçе начальник чĕнеççĕ (зовут, т. е. не дают покоя): Гурянăв та Гурянăв, тесе. N. Çам пек çырма лараччин, çырмали питĕ нăмай пекчĕ, çырма тăрсан.. пурне те манса пĕтрăм. Ачач 25. Кунĕ уяр, ăшă. Хĕвел пăхать Тумла юхма тăрасшăн. Ib. 53. Алăкран кĕнĕ чух такăнма тăчĕ. N. Çисен, пуçах пуçтарма тăнă вăл. || Собираться. Толст. Çуртана сӳнтерес тесе тăраттăм ĕнтĕ, сасартăках темĕскер çыртнине сисех кайрăм. Б. Олг. Эп онтан кайма тăртăм, вăл каларĕ: çарăн-çарăн, паратăп, паратăп, ик кĕренке вонçиччех, тет. Турх. Вĕлерме тăнă вăхăтра... Чăв. й. пур. 9. Хăй çынна япала парса пулăшса тăрсан та, çапах çынсене нимĕнпе те кӳрентермен. || Пытаться (сделать что-либо), намереваться.N. Пурăнма йывăр пирки çак хĕрача темиçе хутчен те çакăнма, çăла сиксе вилме тăнă. Пир. Ял. Çакăнса вилме тăнă. Ст. Шаймурз. Катма тăтăм, шăл витмерĕ (орехи). В. Олг. Салтакне касса пăрахма тăрчĕç: чăсатăн, тесе. Кан. Хăйĕн малтанхи арăмĕ патне револьвĕрпе пырса кĕрсе, арăмĕнчен япаласем илсе тухма тăнă. || Задерживаться. N. Анчах нуммаях ан тăр, часрах тупса кил вăлсене! — Юрĕ, нуммай тăратмăп, тупса килĕп эпĕ. ЧП. Нуммай тăмăпăр, час кайăпăр. Юрк. Нуммай та тăмаст, калле çаврăнса тухат та: кĕтсе тăрăр, час тухĕ, тет. N. Нумай тăмастăп калах яратăп (письмо). О земл. Сӳрене пăртак тăрарах тепĕр хут тусан, эпир усă куратпăр. || Ждать, подождать, потерпеть. N. Тархасшăн пăртак тăр, чăт. N. Вăл ĕлĕкхи пекех, нимĕн те тăваймĕ тесе, тăрса пулмаст. ЧП. Çичĕ кун та ан тăр, килсе тăр. Альш. † Эрнен хушши ултă кун. Эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. || Относиться к кому. N. Бюрократия тесе чиновниксене пурне те, вĕсем халăха мĕнле тăнине калаççĕ. || Считаться за кем. Капк. Хут çинче унăн хваттерĕ Сĕнтĕр-вăрринче учитĕлницăра пурнакан акăшĕ çийĕнче тăрать. || Иметь желание. О сохр. здор. Унăн ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать (при лихорадке). N. Нихăçан та ӳпкелешмеççĕ, çынна хирĕç усал сăмах калаçмаççĕ, никама та усал тăвасшăн тăмаççĕ. || Быть готовым. N. Парас пек тăр. Н. Седяк. Тилĕ çăхана тытрĕ, тет те, çиме тăрат, тет. || Побывать. ЧС. Эпĕ пиччесем патĕнче пăртак тăтăм-тăтăм та, ăйхă киле пуçларĕ. || Бывать, находиться. N. Çавăнпа ăсен укçисем темĕн чухлĕ çĕлесен те, алра тăмас, тет. О сохр. здор. Çĕр нӳрлĕ тăмасть (не бывает сырою, на горе). Ст. Ганьк. Çĕлен сăхсан, выльăх та, этем те шыçăнса каят, ун шыççи хытă тăрат. Ходар. Хурал пӳртĕнче хай кăнтăрла çын питех тăмаçть. || Оставаться целым, находиться в целости и сохранности. Пухтел. Çăнăх та тăмас. ЧС. Лаша умĕнчи çиме çаплах тăрат: пĕртте иксĕлмен. N. Хăйсем сывă-и, çӳреççĕ-и, выльăх-чĕрлĕхсем тĕрĕс-тĕкĕл тăраççĕ-и? || Принадлежать. Кан. Эсеккасси ялăн çĕрĕ çинче тăватă ял çинче тăракан халăх вăрманĕ пур. || Взлетать. || Следовать. N. Манăн сăмах çине тăр. || Восстать. N. Хирĕç тăр. || Жить, обитать, здравствовать. N. Вăл ман патра тăрать. Календ. 1904 Праçшкре те кӳрше кайса килетĕп те, вара кунĕпе килте тăратăп, тет. N. Нумаях та тăмăн, çуркунне пулĕ, унтан çу та çитĕ. Алешк.-Сапл. Сыва тăратна? тесе салам яр. Альш. Унтан тата: ят улăштармасан ача тăмас, тенĕ. Çавăнпа улăштарнă (прежние чуваши). Хăшĕ-хăшĕ ачи начар ӳссессĕн: ятне улăштарас, теççĕ. N. Епле шухăшпа тăратăр, мĕн шухăшлатăр, мĕн калаçаççĕ сирĕн ялта? тетĕп. Альш. Çăммисем: ĕлĕк пит аван тăраттăмăр, тет. Бес. чув. З. Сывă тăратăн-и, ачусем мĕнле пурăнаççĕ, выльăхусем мĕнле тăраççĕ, тесе ыйта пуçларĕ. Сборн. по мед. Ачасене туртса илтĕн пиртен, киле пымаççĕ, кунтах тăрасшăн. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет. N. Акă нумаях та тăмăпăр — салтак пулăпăр. Кан. Пĕр çынпа. Çавнашкал ĕçпе тăнăскерпе, лав çине ларса тухса вĕçтерет. N. Санран çыру илмесĕр пилĕк уйăх тăтăмăр. || Не переводится при „пек“ N. Тăвансем тăраççĕ йĕрес пек. N. Çăмăр çăвасшăн. Ун чухне çăмăр çăвас пекех тăратьчĕ (собирается дождь). || Употребляется в качестве вспомогат. глагола. N. Кайса тăратпăр, укçа çук. Мы ходили туда, но там (всё) нет денег. N. Эсĕ пирĕн пата кайкаласа тăр. N. Каймасăр-килмесĕр ан тăрăр. Захаживайте почаще. N. Пичче, ан çилен, эпир ярсах тăнă, çитмеç апла сан пата. N. Хĕветĕре эрнере пĕре курах тăрап. В. Олг. Халь çисе тăримест вăл, каймалла. ЧС. Кăнтăрлачченех киле кайса тăраймăпăр-ха, çак керемет çеремне кăшт та пулш сухалар. N. Вăл çапла каласа тăнă чухнех... СЧЧ. Ну, кусем чăнах та пăрахса тăраççĕ ĕнтĕ (совсем вот кажется готовы бросить языческие молитвы). Пĕри-пĕри чирлесенех, хай-ĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. Трень-к. Вĕсем уя тухса тăратьчĕç те, пире кĕтетчĕç. N. Шăтăк алтса тăчĕ те, алтса çитерсен, хатĕрленĕ шăтăкне хăех кĕрсе ӳкрĕ. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, хуран тулли аш çакса: пиçе тăтăр, терĕр пуль; хĕрĕре аякка парса: йĕре тăтăр, терĕр пулĕ. Юрк. Эпĕ килте ĕçлемесен те, кашни уйăхра эпĕ сире укçа ярса тăтăм. Истор. Ăна хирĕç янă çар чарса тăрайман, пĕр май чакса пынă. N. Ман короле çын ирĕкне тивес çук, юсах тăрсан, нихăçан та вилес çук. N. Камăн та пулса сасартăк сиен пулса тăрсан анчах хăй тума пулнă ĕçе тăваймасть. N. Ăна курасшăн çĕмĕрт йывăççи çине улăхса тăнă. N. Унччен те пулман, сут тавраш çитсе те тăнă. N. Çав вилнĕ çын ӳчĕ типсе хытса тăнă, ун пек кĕлеткене мумия теççĕ. N. Çак йĕрке тăрăх акă мĕн пулса тăнă. Юрк. Çав сăмаха илтсен, хай çыннăн вăтантарас вырăнне, ирĕксĕрех ăна мулпа пулăшас пулса тăнă. Ивановка. Шкулта эпир пынă çĕре урăх ачасем те нумай пухăнса тăнă. Сред. Юм. Нăмай шохăшласа тăрса полмас. Долго раздумывать нечего (нельзя). Изамб. Т. Салтака кайсан, килтен укçа ыйтас вырăнне, хăй ярса тăчĕ. Алших. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх хӳме-тĕр; аршăн-аршăн пĕвĕм-тĕр, ылттăн ука çӳçĕм-тĕр, кĕмĕл черкке куçăм-тăр, йăлтăраса тăрат-тăр; ай-хай чунçăм, вăйçăм, янăраса тăрат-тăр. Чăв. юм. 1919 ç. 11. Ука çӳç тыткаламалла та мар: хускаланса, ваткаланса çеç тăрать. Шăна чир. сар. 18. Çимелли япалисене пĕр маях витсе тăрать. Чураль-к. † Çинçе урама хыпар яртăм, хĕрсем тухса тăрмалла; хĕрсем тухнă, ачисем тухман, ачисем тухнă, эпир мар. Орау. Пĕр-пĕринпе тавлашса тăмастăр-и? Истор. Час-часах тата монахсем тăвас ĕçе вĕсене хушса тăриччен хăй тăва-тăва пăрахнă. N. Çынсемпе çапăçса алли-урисене амантса пăрахаççĕ. || Употребляется в чувашизмах. Букв. 1904. Савăннипе пĕртте туйман, хĕвел каçалана кайнă-тăнă. Ib. Инкек çине инкекех тата: çав вăхăтрах ун ури салтăннă-тăнă. Ib. Унтан хайхи вăрăм-туна эрешмен картине çакланать-тăрать. Альш. Пĕр-пĕр улпут тавраш виç-тăватă лашапа кӳме кӳлсе, хăнкăртаттарса иртсе каят-и, вăкăр кĕтĕвĕсем хăваласа каяççĕ-и, унта мĕн те пулсан курах-тăран: ахаль иртмес пĕртте вăхăт. Ib. Вăрманта çул такăр, тӳрем. Ниçта çырмана-мĕне анса-туса тăмалла мар пирти пек. Сред. Юм. Калах тăран-ха эс она, пăртак тăрсан каллах манса каять. Все ему сказываешь, а он немного погодя опять все забывает. N. Унăн тавлашасси, чĕлхепе çĕнтересси анчах киле тăрать. Собр. Хăни килех тăрат, кĕççи сарлах тăрат. (Пӳрт улăхтарни). N. Каç выртсатăма питĕ кансĕр: çанталăк сивĕ. Яжутк. Пирĕншĕн аттен ма макăрас, тăрас-кӳлес лаши пур. Скотолеч. 27. Тăнă çемĕн хытăрах кӳпĕнсе пырать.
порядок. Абаш. Çын хапай те çук. Ib. Унăн ĕç хапай çук (йĕрке, манер).
хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.
то же, что тухья. С.-Устье. Тăхăр йĕрке тăхна, тăри йăва çавăрчĕ, вар пуси пак çӳçĕме кăткă йăва çавăрчĕ, майра сăнĕ пек сăнăма хурăн сари çапăрĕ. (Выражение печали в сказке).
упираться. В. Олг. Хăма çомне тĕкĕнет. Малт. шк. вĕр. фиç. 34. Мĕншĕн чукун çул сарнă чух, релсăсене пĕр-пĕрне кăшт тĕкĕнмелле мар туса хушăсем хăварса хураççĕ? || Касаться, прикасаться, коснуться. Эпир çур. çĕршыв 20. Мал енчи чиккинче пирĕн çĕр ункă урлă каçса Сĕлескер ятлă ял патĕнче Çĕрпӳ уесĕн чиккине пырса тĕкĕнет. N. Санăн ултă пуçу, ман аллăри хĕç тĕкĕнсенех, пĕр пуç тĕшне те тăрас çук. Ст. Яха-к. Ярăнса аннă чухне хăшĕ çынсем айне пулнисем кăшкăраççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ аран-аран çуна хĕрринче тĕкĕнсе пыраççĕ. (Çăварни). || Задевать, дотрагиваться. N. Сана вăл сăмахсем тĕкĕнеççĕ полсан та... Кан. Вăл йĕрке кил вырăнĕсене танаштарнă çĕре тĕкĕнмест. Н. Сунар. Ан тĕкĕнех, ӳкетĕп. (Капля). || Лезть (куда, к кому). || Приставать. Синьял. Ан ти, Тимахви, ан ти, Тимахви, тимен çĕртен тĕкĕнĕп. (Коршанкă). || Соваться. || Зариться. N. Япаласене тĕкĕнет. N. Ăна тĕкĕнмен эп. || Прийти в упадок, в расстройство. Бижб. Тĕкĕннĕ выльăх тĕкне çиет, тет, ăннă выльăх пăхне çиет, тет. КС. Тĕкĕннĕ выльăх тĕкне çинă тет. Ib. Пурăнăçĕ ман ахаль тĕкĕнсе пырать: тырри пулмарĕ, выльăхсем вилсе пĕттĕрĕç, çитменнине тата ачи чирлерĕ. Çĕнтерчĕ 9. Çитмен пурнăç хăйне хăй тĕкĕнсе пырать. N. Тĕкĕннĕ пурăнăçа аталантарма йывăр. N. Тĕкĕнсе çитрĕç. У них неудача во всех делах. N. Анчах ун чухне хресченсен хĕн пурăнăçĕ çавах юлнă: çуклăх пурнăç тĕкĕнсе çитни ĕлĕкхинчен пĕрте улшăнман. Чертаг. Тĕкĕнсе çитнĕ порнăç. Н. Седяк. Тĕкĕннĕ — çука юлнă çын. Шихаз. Пурнăç пĕр тĕкĕнсен çапла тĕкĕнсех пырать. N. Пурăнăç тĕкĕннипе тарăхса çитнĕ çын. N. Унăн пурăнăçĕ тĕкĕнсе пыра пуçланă. || Приняться. N. Унтан чавма тĕкĕнчĕç.
то же, что чух. Такмак 1. Çав çулпа килнĕ чухне çак хăтасен ялĕ курăнчĕ хула пек. Ib. 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын, пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын. Образцы 28. † Хура вăрман витĕр тухнă чухне уртăш туя юлчĕ авăнса. Ib. † Атьăр уттарар-и те чуптарар-и, çулсем çинче шурă юр пур чухне. Ib. 40. † Çак картари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çыншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Н. Карм. † Ай выляр-и, тăван, ай кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне. Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные. Юрк. Пиччӳ те, мĕскĕн, савăнса пурăнас чухне вилсе кайнă иккен. Кан. Пĕр килнĕ чухне пĕтерсе каяс, вунтăватшар йĕрке тиетпĕр. N. Хăш кун каç пулнă чухне йĕрет, алла тытсан чарăнать. Юрк. Калаçса ларас чухне те выртса калаçма тăрăшать. СПВВ. БМ. Чухне= чуне, когда; кайнă чухне= кайнă чуне. Регули 175. Эп холара чохне ман кил çонса кайнă. Трень-к. Вăл вăрманта Чăкăртан тавăрăннă чухне çулăн сулахай енче пĕр тарăн çырма пур. Тогаево. Вара йомах янă чухнех тол çутăлса карĕ. А.-п. й. 12. Пĕçернĕ чухне мулкачăн пăчăр-пăчăр çу юхать, тет.
(пиhамбар), назв. духа «раздающего людям добрые качества и сообщающий йомзям (шаманам) пророческие видения; он — покровитель домашнего скота, охраняющий его от хищных зверей». МПП. Изамб. Т. Пихампар — «ангел хранитель». Ib. Манăн Пихампар ик анпуççи çинче иккĕ, усем мана сыхлаççĕ (говорит чувашин, напр., когда ему указывают на опасность). Рус. Пихампар — ангел хранитель. Череп. Пихампар, пророк. Конст. Чăв. Мухамет пихампар. Сред. Юм. Тôтарсĕм Христоса пихампар тесе калаççĕ, тет? Ib. Пихампар, божество I разряда. М. Васильев. Пихампар — пĕтĕм çынсене пĕлсе тăраканни. N. Пихампара чӳклени çак йĕрке. Чертаг. Пихампар — выльăх пăхаканскер картара. Ст. Чек. Пихампар= кашкăрсен пуçлăхĕ. Сурăха кашкăр тытсан, Пихампара пăтă паратчĕç. Н. Седяк. Пихампар, вождь волков (белый волк). N. Пихампар, «князь волков». Арç. Пире пăхан Пихампар, ху йыттуна хăвах чар. (У чуваш некоторые злые духи находятся во власти пихампар'а, а волки считаются его собственностью). СПВВ. ИА. Пихампар, йыттуна чар. Ib. Эй, Пихампарçăм! Пихампар! тырă-пулă пуласси, ăна пăртан, ар-пиртен сыхласси пурте санра. Микушк. Пихампара чăвашсем асăнаççĕ, вăсем ăна тискер кайăк выльăха тытасран асăнаççĕ. Вăл турă пирĕн Георгий выррĕне (так!) асăннă. Ib. Пихампарăн пăвăрлă лаши çилхи çине хăçан пырса пулĕ тум-хаяр, çавăн чухне тин килсе пултăр çак (ят) тум-хаяр. НТЧ. Тата тепĕрне (говорит): эсĕ Пихампара пар, вăл хăй ачисене чартăр, тет, (т. е. дай в жертву ковш пива. Сăра чӳклени). Ерк. 91. Сăнне пăхма пихампар, аран çилне шăнарать. В. Олг. Пихампар — кашкăр хонĕ.
назв. детской игры. Сёт-к. Поппи коннилла. Вылякансем йĕрке туса тăраççĕ. Пĕри калама пуçлать: поппи-конни, слатта-питта, руçăк-ваçăк, кнеç. Вара «кнеç» тени кама полать, çав ыттисене хăваласа çӳреме пуçлать.
лестница. СТИК. Пусма, лестница у здания. Кан. Ишчейккăсем пусма тăрăх улăхса анни курса ларакансене питĕ те тĕлĕнтерет. Ib. Кашни йăттăн тенĕ пекех пусма çине пусса улăхас йĕрке урăхла. N. Хăшĕ пусмасем лартса хӳме çине хăпарнă. N. Пусмана чул çурт çумне тăратрĕ те, пусма кутне ваттине тыттарчĕ; хува çӳле хăпарса карĕ. N. Пусма тăрăх чупса хăпарса (анса) карăм. Микушк. † Атăл тĕпĕнче энче закладка пур, кĕрсе илме пусми çук. (Энче, драгоценный камень, так думает автор). || Крыльцо. ЧС. Пăлтăр пусми, кĕлет пусми. Бгтр. Посма вĕçĕнче (на крыльце избы) пĕр старик ларать, тет. Изамб. Т. Унтан пусма (крыльцо) патне пыраççĕ. Альш. † Сирĕнех пусмăрсем решетке: аллăрсенче симĕс перчекке. Хурамал. † Пусма вĕçне тăрса пăхса юлăр. ЧС. Анне пӳрт пусми çинче хуйхăрса ларат. Б. Олг. Хыйматлăх çатса тохат посма вĕçне утсане, тăратат. || Ступеньки крыльца. Альш. Ку сиктерет, тет те, сразу вунă пусмана çитерет, тет. N. Пусмăрсем пустав та, эп пусаймăп. Якейк. † Ати посми йĕс посма, килмен полсан, посман полсан, сăрланă посма полаччĕ. Ма килтĕм-ши, ма посрăм-ши? || Мостки. N. † Пуян хĕрĕ калпак çăват, пусми сайра пусмашкăн. || Стремя. N. Ылттăн йĕнер, кĕмĕл пусма. Сюгал-Яуш. Тата тепре пусрăм та, ман пусма çакланса ларчĕ. || Назв. всякой материи, кроме суконных материалов. Алших. Пурçăн пусма, шелковая ткань. Альш. Пусмасем-çипсем, таканасем-касмăксем курса пăхса çӳренĕ. Ib. Пусма кĕпе пит пусать. Нижар. † Тăрăх-тăрăх хура пусма, кĕпелĕх мар, кĕштеклĕх. Сунчел. † Лапка илемне кӳрекен, хрантсус пусма мар-ши çав? Кильд. † Улача кĕпе умĕ чăн пусма. Толст. Пуканине хăй хĕрлĕ пусма татăкĕсемпе тумлантарса пĕтернĕ. Имен. Пусма, бумажная материя. Ib. Пусма кĕпе тăхăннă. Ib. Ман пĕр пусма кĕпе те çук-ха. Сред. Юм. Хĕрарăмсĕн кĕпе арки вĕçне тытакан çитсӳне (ситец) посма теççĕ. Ib. Кĕпе аркине тытма хôра пôсма илтĕм-ха. Ib. Хĕрарăмсĕм кĕпе аркине тытакан хăмаçа пôсма теççĕ. Имен. Пусма — кĕпе арки тытмалли, тĕрлĕ тавартан касса кăларса, кĕпе аркине çавăнпа тытаççĕ. Ст. Чек. Пусма (ткань), пӳрне пусăм сарлакăшĕ, кĕпе аркине тытаççĕ. Ĕлĕк мăнтăр пусмаран касса тытнă, халь тĕрлĕ тавартан касса тытаççĕ. ЧП. Улача кĕпе сар пусма — арăмсенĕн юсанĕ. Изамб. Т., Янтик. Пусма, ситец. Пухтел. Çитсăпа пусма пĕр ятах (обозначает одно и то же). || Ясли. Питушк. || Назв. рыболовной снасти. Якейк. Пусма — алтăр пек, çипрен çыхса тăваççĕ.
(пы̆р, пŏр), лед. Альш. Сĕве пăрĕ кайнă вăхăтра-мĕнте. Во время ледохода на Свияге и т. п. Ib. Хĕрарăмсем шыв хĕррине пыраççĕ те: манăн чирĕм-чĕрĕм çак пăрпа ларса кайтăр! тесе, каякан пăр çине пĕр-пĕр пăх муклашки ывăта-ывăта лартса яраççĕ (весною). Ib. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке (Волга замерзает). N. Пăр ун чух пит хытах шăнманччĕ. N. Атăл пăрĕ вăйлă каять. На Волге сильный ледоход. Торп-к. Атăл пăрĕ час тапрансан, тырă ĕнсе (= ăнса) пулать, теççĕ. Пухтел. Сĕвери пăр кайса пĕтрĕ. Ib. Пăрсем пĕр çĕре купаланса ларнă (затор). N. Хĕлле пĕвесенче пăр пит хулăн шăнса ларать. Изамб. Т. Пăр кайсан, кайран, пĕр уйăхран, пĕве пĕвеççĕ. Ib. Пăр кайнă чухне, чир кайтăр тесе, кăçкăрса ватти-хĕттипе (= вĕттипе) навус (= тислĕк) пăр çинелле ытаççĕ. N. Шывсем йăлтах тулса çитсен, çырмасенче пăрсам кайма пуçлаççĕ. Ib. Пăрсам кайнă чухне пур ватти-вĕттипех çырма хĕрне курма тухаççĕ, пурте пăр кайнине савăнса пăхса тăраççĕ. N. Атăл пăрĕ лайăх кари? Собр. † Шыв йăтайми пăр шăнат. N. † Аслă çулăн тусанне шăпăрпа шăлса ямалла, аслă ялăн хĕрсене пăрпа лартса ямалла. Тет. Шыв шавлат, пăр каят-тăр. N. Çырминче пăр тасалман полĕ-ĕçке. Б. Янгильд. Пăрĕ ял тĕлĕнче анчах шăннă. N. Шĕнер пăр (пŏр) Апаш тĕлĕнче кайнă ĕнтĕ. Около Абаш лед на речке Шинери уже прошел. Янтик. Капан кӳлĕ çинче пăр шăннă, ачасем пăр çинче чупса çӳреме пуçланă. Ib. Эл çинче пăр шăннă. Орау. Çавăнпа пăр çине шыв тухнă. Ib. Атăлта пăр кайса пĕте пуçланă, пăр катăксем унта-кунта анчах юхса иртеççĕ. Ib. Пăр кăларнă вырăна çĕнĕрен пăр шăннă. Ib. Пăр капланса шыв хĕрĕнчи картасене, мулчасене юхтарса кайнă (напором льда унесло изгороди и бани). Ib. Çавал пăрĕ хăпарнă (поднялся), пăр час каять пуль. N. Тăррисем çӳлте вĕçмен пекех тăрлаттарса тăраççĕ: пăр тапраннă, пăр тапраннă, теççĕ. N. Атăлра пăр пур-и? (Из письма). N. Ĕнисем шыв ĕçнĕ чух, пăрушĕсем пăр çуласан та юрать, тет. (Поговорка). Шел. 73. Пăр каять, пăрпа пĕрле чир каять. Чуратч. Ц. Унта канав айĕнче шыв тумласа вăрăм, çӳлтен пуçласа аяла çитичченех, пăр юпасем усăна-усăна тăнă. Орау. Яка пăр çине лартса хăварчĕ (надул, обманул). || Град. Альш. † Пăри пек, пăри пек пăрсем çăвать: епле пӳхмес-ши пăланăн тихисем? Изамб. Т. Пăр çуса иртсе кайсан. N. Тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳк тунă йĕрке. Якейк. Пирн уя пăр çĕмĕрсе карĕ; ним те йолмарĕ. Паян виç уйра пăр çĕмĕрнĕ, тет. Сёт-к. Пăрпа çĕмĕрчĕ, градом побило. N. Ыраша пăр çапса кайса, тури картая, ой вăта — çĕрĕнчен пĕр çĕр алă чалăш полĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем, е çăмăр пулмасан, е тырă-пулсем лайăх ешерсе юлмасан, тата тырă-пулла пăр ан çаптăр тесе, тăм таврашĕ те ан ӳктĕр тесе, кашни çулах çăмăр чӳкĕ тăваççĕ. Аттик. Акнă тырра-пулла пăр кăларса ан çаптар. (Моленье). || Сосулька. Альш. Ампар çумĕнчи пăр вăрăм шăнсан, йĕтĕн вăрăм пулат, тет. Сятра: с'орк¬он'а пӧрт видэлэ̆ђэ̆нџэн вŏрŏм п¬ŏр озы̆нзан вы̆л с'¬ол тыры̆ п¬олат, тэт. Чув. пр. о пог. Тумла аннă пăрĕ шăнсан, çулла хăяр аван пулать. Если внизу намерзают сосульки (лед), летом будут огурцы. Орау. Хуралтă çунаттисенчен юхса шăнса ларнă пăрсем хĕвĕл пулсассăн, тырăсем выçă пулаççĕ, тиççĕ. IЬ. Сарай çунаттинчен (края крыши) юхса шăнса ларнă пăрсене çапса ӳкертĕм. || Гололедица. N. Çап-çутă пăр, на дворе гололедица. В др. гов. Пăр шăвать, на дворе гололедица. || Проныра. Ст. Чек.
то же, что пăлчав. Ерк. 138. Пĕчевре — эреке, туй çитсен — кĕреке: аку хĕрне панă чух пулатех пылакки, анчах шутларăн-и, кайран пулĕ мĕн йĕрке?
, ал-валли, (алы̆ вал’л’и, ал-вал’л’и), partes parvae hostiae immolatae aliorumque ciborum, quibus diis res divina fieri solet, quae omnibus iis, qui sacrificio intersunt, distribuuntur et precatione facta ibidem religiosissime comeduntur. Стюх. Чув. 19. „Эти розданные по рукам присутствующих на молитве части от жертвенного мяса, вместе с частицею лепешки, называются по чувашски „ал-валли“, что значит: ручная часть или частица. После раздачи частиц глава семейства и прочие члены семьи встают на молитву. Молитву произносит только сам хозяин, а прочие стоят молча, но все, как сказано выше, должны быть в кафтане или в другом каком верхнем платье. По произнесении положенной на этот случай молитвы, все присаживаются на лавку в ряд, и с благоговением съедают частицы мяса и лепешки. При этом строго наблюдается, как бы не обронить крошек, так как это считается величайшим оскорблением для того божества, кому была принесена жертва“. V. Рекеев, V. 8. Альш. Пиçсен. Хурне кăларса тиркĕ çине хураççĕ, пĕчĕкçĕрех тиркĕпе пашалу. Вара хуранне пăттипе сĕтелĕн сылтăм енне лартать. Пиçнĕ хурне тир кĕпе алла тытать, сĕтел таврарах (умнерех) тăрса кĕл-тăвать. Кĕл-тунă хыççăн хура каскалать. Унтан хай каланă пек кăкăрĕ çинчи ашне, пакартине, пашалу; миçе çын, çавăн чухлĕ пай туса, алла тыттарать çав виçе япалана. „Алă валли“ теççĕ ăна. Ăна валеçсен пурте тăрса кĕл-тăваççĕ. „Паçăр пĕтĕмĕпеччĕ, халĕ ала валлипе; эпир çитерейменнине алă валли çитертĕр. Çырлахах, Мăн Кĕл-илен; савса панине савса ил; айван кĕллĕмĕре хапăл ил“, тет. Пуççапаççĕ (тайăлаççĕ-кăна) те çиеççĕ. Кашма сараççĕ çерем çине, ларса çиеççĕ пăттине те. Когда сварится. Вынимают гуся и кладут его на блюдо; (при этом бывает положена) на небольшом блюде лепешка. Потом он ставит котел и кашу по правую сторону стола, берет блюдо с вареным гусем в руки, становится поблаже к столу и произносит молитву. После молитвы он разрезывает гуся на части. Потом, как было сказано выше, он разделяет мясо с груди гуся, его желудок и лепешку на части, по числу присутствующих, и раздает каждому из них эти три предмета. Это называется ручными частями. После раздачи частиц все встают и молятся. Он говорит: „Давеча было (моление) целым гусем, теперь ручными частями. Пусть ручные части дополнят то, что нами было опущено. Помилуй. Великий Жертвоприимец [т. е. приниматель великой жертвы, приносимой от великаго душевнаго мучения (тарăхса)]! Прими с любовью то, что мы тебе с любовью приносим; прими нашу нескладную молитву!“ Они кланяются (не в землю) и начинают есть. Расстилают на лужайке кошму, садятся и едят также и кашу. Ib. Алă валли: 1) пэшалу, 2) ашĕ (кăкăрĕ çинчен), З) пакарти (хурăн) е пĕверĕ (пысăк выльăхăн). Ручные части (состоят из): 1) лепешки, 2) мяса (с груди), З) желудка (гуся) или печени (крупного животного). Эта последняя заметка в рукописи сначала написана, потом похерена. Менч. Чист. Çак кĕлле кĕл-туса пĕтерсессĕн чашăк çинчи çăкăра, чăкăта каскаласа ал-валли тăваççĕ. Вăл ал-валлисене пӳртри çынсене пурне те валеçсе параççĕ. Алă валли валеççĕ пĕтерсессĕн тата тепĕр хут пурте ура çине тăраççĕ те, ал-валлипе партак асăнаççĕ. Ал-валлипе асăнакан кĕлĕ ак çапла пуçланат: „Эй ырă туррă(м), ырă пӳлĕхĕм! сана ал валлипе асăнатпăр, витĕнетпĕр. После этой молитвы разрезывают хлеб и сыр, находящиея в чашке, и делают ручные части. Эти части раздают всем присутствующим в избе. После раздачи ручных частей все опять встают на ноги и творят краткую молитву с ручными частями. Молитва эта следующая: „О святый боже, о святой разделитель! мы поминаем тебя с ручными частями и к тебе прибегаем“! (Из обряда „ача ят хуни“). Чăв. кĕл. Çакă алă валли çитертĕр, çӳлти турра асăнатпăр. Пусть эти ручные, части дополнят (то, чего не достает); мы молимся небесному богу. (Из моления „Вăкăрпа учӳк“). Сиктер. Хĕвел тухăçнелле тăрса мĕн пур халăха алă-валли валеçсе пачĕç те, кĕлле ватти-вĕттипе тăчĕç. Обратились лицом к востоку, роздали всему народу ручные части, и все, старые и малые, стали на молитву. (Из „тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳктунă йĕрке“). „Алвалли“ — ломоть хлеба на кайăк чӳк в Ядр. у. Н. Лебеж. † Виç хĕл каçан такине алă-валли тумашкăн килтĕмĕр. Мы приехали, чтобы наделать ручных частей из их барана, которому исполнилось три зимы. (Из „саламалик“, речи которую произносил на свадьбе „мăн-кĕрӳ“]. Сиктер. Вара чӳклекен алă-валли аш касса илет, пĕчикçеççĕ татăксем: чĕрине, пĕверне, кăкăр ӳтне, пуçĕнчен, хӳре-чиккинчен (от репицы); вăл аш татăкĕсене пурне те кĕлĕ тунă чух алă çинче тытса тăма парать. Хăй вара çĕлĕкне хул хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕлĕ тума тытăнать еtс. V. Магн., 61.
(алы̆к), ianua, porta а, дверь; ворота. Якей. Алăка ан тăр. Не становись в дверях. Ib. Алăкне уç, вăлсам кĕччĕр. Отвори дверь, пусть войдут. Ib. Эп алăк питĕртĕм, вăлсам ан кĕччĕр тесе. Я запер дверь, чтобы они не вошли. Ib. Эп алăк питĕрсе, вăл кĕримĕ. Я запер дверь, он не сможет войти. ЧК. Пире анне алăка уçса ăсатса ячĕ. Мать отворила нам дверь и проводила нас. Истор. Славянсем пӳрчĕсене темиçе алăк кастарнă. Славяне прорубали в своих избах несколько дверей. Собран. 59. Тухсан та кĕрсен те алăка хупса çӳре. И при входе и при выходе всегда затворяй за собою дверь. ЧС. Алăкран тухсан алă тĕслĕ ăс кĕрет. Когда выйдешь из дверей (дома), то мысли (под разными влияниями) изменяются. (Послов.). Изамб. Т. 102. Урай каштинчен пĕр-ик йĕрке çӳлте алăк касаççĕ. Венца на два выше переруба прорубают дверь. Ib. 102°. Чӳрече, алăк янаххисене лартсан, кăмака хыси (хыᴣиы) тусан, сакăсене тусан вара: „Ăста çĕнĕ пӳрте алăкне хупса тухса кайрĕ“, теççĕ. Когда будут вставлены окна и дверные косяки, а также устроен маленький сруб, на котором кладетея печь, и лавки, то говорят; что „мастер (плотник) затворил дверь в новую избу и ушел“ (т. е. изба готова). Чăвашсем, 8. Юмăç алăкне нумай тапратрăмăр. Немало ходили мы к йомзям. Альш. Ĕлĕкрех кĕрӳшне алăк патне чаршав карса лартаччĕç (i. q. лартатьчĕç), теççĕ ватăраххисем. Люди постарше говорят, что прежде жениха сажали у двери, за („повесив там“) занавес. ЧП. Вĕрене курка — сар курка, алăран-алла çӳретĕр, алăк патнелле ан ярăр. Пусть желтый кленовый ковш ходит из рук в руки, но не передавайте его (по направлению) к дверям. Собран. 199°. Хурт-кăпшанкă тапранат, ылттăн алăк уçăлат. (Сĕлĕ шерепи тухни). Начинают шевелиться насекомые (не летающие), отворяется золотая дверь. (Загадка: появление метелки у овса). Актай. Пĕр килемине кăвапинчен туртса кăларап. (Алăк). Одну старушку я вытаскиваю за пупок. (Загадка: дверь). N. Вăл мĕскĕн алăк панчен тĕпелелле пĕре те иртмеçчĕ (т. е. иртместчĕ). Он, бедный, никогда не проходил в перед избы, а все сидел у дверей. Якей. Алăкра ан тăр. Не стой я дверях. Альш. Алăка пырса тăчĕ. Встал в дверном пролете (т. е. на пороге). Ib. Алăкра тăрать. Стоит в дверном проеме (т. е. на пороге). Якей. Çак алăка çӳрене чох хопса çӳрес полать. Надо затворять эту дверь, когда ходишь. Панклеи. Лаша тӳрех хайхи хĕр патне отать. Херĕн молча пак пӳрчĕ патне çитсен алăкĕнче кокальтяма тапратать. Лошадь прямо идет к выщеупомянутой девушке. Подошедши к ее избе, похожей скорее на баню, она начинает рыть копытом у ее дверей. С. Александровское. Алăкăнче (i. q. алăкĕнче) хуралçăсем хурал тăнă. У дверей стоял караул. Шевле. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа алăк патнелле пăхса пĕтĕм турра асăннă. Мулла калпакне хул айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă; унпа пĕрле ыттисем те хăш чухне мĕн çимĕç те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл-туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх-сăхнă, унччен сăх-сăхман. Во время моления сначала отворяли дверь и, обратавшись лицом к двери, молились поименно всем богам. Лицо, произносившее молитвы, затыкало шанку подмышку и держало в руках кушанье; вместе с ним стояли и остальные, иногда также держа в руках какое-нибудь кушанье. Лишь по совершении молитвы лицом к двери, они обращались лицом к красному углу (к тяблу) и крестились; ранее этого они на себя креста не клали. Альш. Пуп алăкран кăна пĕр-ик виçĕ сăмах калатьчĕ, тет, турăшсемпе-мĕнсемпе килсен. Когда священник приходил с иконами и п., то, говорят, ограничивался тем, что скажет слова два-три в дверь и уйдет (т. е. даже и не входил в избу). Альш. † Çак ялсенĕн ачисене алăк хыçне хĕсрĕмĕр. Парней из этой деревни мы вытолкнули за дверь (скорее: прижали за дверью). Якей. Алăк хошшине ан пол. Не попади (рукою или ногою) между дверью и косяком, (т. е. не прищеми их). Ст. Чек. Йăттăн хӳри алăк хушшине пулнă. Собаке прищемило хвост дверью. Ст. Чек. Мĕн алăк виттĕр калаçса тăран? — пӳрте кĕр. Что ты разговариваешь через (приотворенную) дверь? — взойди в избу. Ib. Акка патне хăнана карăм та, алăк виттĕр калаçса тăрат манпа, пӳрте те кер темес. Те хунь-ашшĕнчен хăрăт мана чĕнме. Я пошел в гости к старшей сестре, а она стала у двери и разговаривает со мною через (приотворенную) дверь: даже в избу не зовет. Не знаю, свекра, что-ли, она боится (и потому не решается) позвать меня. КС. Ма алăк виттĕр калаççа тăратăн? Зачем ты разговариваешь через затворенную дверь? Бугурусл. Эпĕ алăк çине улăхрăм. Я залез на ворота (на гумне). Якей. Алăк уççа хопса тăрать. Служит привратником или: временно заменяет его. Ib. Он мĕн пор ĕçĕ те алăк уççа хопасси анчах. Все его дело заключается в том, чтобы отворять и затворять дверь. Eadem vox postpositionibus „урлă“ е! „çи“ coniuncta limen inferum et superum significat. В соединении с послеслогами „урлă“ и „çи“ это слово часто означает порог и притолоку. Шурăм. 26. Алăк урлă шалалла пăхатăп. Смотрю через порог (т. е. через отворенную дверь) внутрь комнаты. Пуп алăк урлă каççанах хай чирлĕ карчăк сиксе тăнă та, пупа мăйкăçпа çаклатса та илнĕ. Как только поп перешагнул через порог, — упомянутая выше больная старуха вскочила и живо захлеснула его за шею удавкой. КС. Ма алăк урлă калаççа тăратăн? — шала кĕрсе калаç. Почему ты говоришь через дверь (или: через порог)? — ты войди для разговора в избу. См. выше „алăк виттĕр“. БАБ. Алăк урлă вырттарса тапмалла. Надо пинать, положивши через порог. Альш. Алăк урлă каçаймас. Не может перешагнуть через порог. КС. Алăк çанче ларать. 1. Сидит на пороге. 2. Сидит на полотне двери. Ib. Ача алăк çине хăпарса ларчĕ. Мальчик залез на полотно двери. Срав. Ib. Алăк тăрăнче (Iеgе: тŏрнџ̌э, ехtrita ŏ littera, i. q. тăрринче) сала-кайăк ларать. На притолоке двери сидит воробей. Турх. Алăк çине пусса кĕрет. При входе ступает на порог. Срав. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан чир ермест, шуйттан та хăрать, т. е. для предупреждения болезни и отогнания чорта кладут на дверь рябину, татарник и железо. Л. Кошки. Алăк çине ан лар, хурт тухса каят. Не садись на порог, пчелы улетят. Череп. Алăк çине ан тăр. Не вставай на порог. (Срав. чӳрече çине, на окно, т. е. на подоконник). Цив. Алăк çинче ларать. Сидит на пороге. Альш. Чăхха алăк çине хурса пусрĕ. Он заколол курицу на пороге. Ib. Мĕн алăк çинче ларан? Что ты сидишь на пороге? Jn dialecto Альш., si G. Timofeievio credimus, „aлăк урлă“ earn rei positionem significat, cum iuxta limen inferum posita est in longitudinem eius porrecta, sin autem in ipso limine transverse sit collocata, non „алăка (алы̆га) урлă“ dici solet. В Альш. „алăк урлă“ говорят о вещи, которая лежит поперек двери, т. е. около порога, но параллельно ему; если же она лежит поперек порога, т. е. пересекая порог, то говорят не „алăк урлă“, а „алăка урлă“.
(поăττиы, пы̆ττиы), назв. моленья. Коракыш. Тата карта пăттисем тунă; пĕçерсен, хăйсем çиеччен, хĕрт-сурта парас тесе, кăмака çине (так!) пăрахнă. С. Алг. Спасибо Шĕкĕр турра, выльăха-чĕрлĕхе лайăх алла илтĕмĕр; виçĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн карта пăтти чӳклетпĕр. Çырлах, амин! Кĕсри хыççăн тихи чуптăр, ĕни хыççăн пăрушĕ чуптăр, сурăх хыççăн путекки чуптăр. Çырлах, амин! (Моленье). КАХ. Пирĕн выльăхсем пыйтланнăран, тата чипер тĕрĕс-тĕкел пурăнччăр тесе, çӳллен выльăхсемшĕн карта пăтти чӳклеççĕ. Т. VI. 46. Кĕрхи сăра иртсен, карта пăтти чӳклеççĕ. Карта пăтти хыççăн вута мимĕр килĕшпе чӳклеççĕ; унтан шыва икĕ мимĕр чӳклеççĕ те, вăл йĕрке пĕтет вара. ЧС. Пĕрре анне карта пăтти пĕçерчĕ. Пăтта антарса куç хыврĕ. Ib. Вĕсем карта пăттине: выльăхсем вилсе ан пĕтчĕр, тесе, чӳклеççĕ. N. Тата карта пăтă (siс!) чӳклеççĕ: виçĕ тĕслĕ выльăхшăн картара чӳклеççĕ. Картана вут хураççĕ, пăттине лартаççĕ, виçĕ пашулу (так!) хураççĕ, виçĕ çӳхӳ хураççĕ. Унтан ĕçлĕкне хул-хушшине тытат, турра кĕлĕ тума тапратат: виçĕ тĕслĕ выльăха виçĕ картана хупма пар, турă. Тĕкĕнчен-çӳçĕнчен тӳлĕтĕр (чит. тӳлеттер), пăхăнчен самăрт. Пĕр вĕçĕ картара пултăр, тепĕр вĕçĕ шăв хĕрĕнче пултăр. (Неясное слово) тур пар уна та. Вара пăттине ларса çеççĕ. Ст. Шаймурз. Карта пăтти те параттăмăр (приносили в жертву).
зря? без толку? СПВВ. Ĕрескесĕр хытланат (?). Вопрос — в оригинале. Ковалевский, Русск. Ист. I, 129. Мускав патшалăхĕнче... ĕрескесĕр вакланас йĕрке пулман.
(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.
матица. Пшкрт, Чертаг. Изамб. Т. Пурана улăхтарса пĕтериччен, пĕр-ик йĕрке аяларах, мачча кашти хураççĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Исак пур: мĕншĕн пăхан çӳлелле, мачча кашти сăватнам?
(-hи), назв. украшения (у девиц). Альш. Мăй-çухи пусмаран, икĕ пӳрнĕ сарлакăшĕ; пусма çине пĕр ерет ылттăн шăрçа пусаççĕ, унтан пĕр йĕрке вĕтĕ кĕмĕл — нухрат. Юрк. Мăй-çухи.
(вы̆дам), средний; умеренный. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 42. Пирĕн Раççейре вăтам çĕртипе çур-çĕр енчи кĕпĕрнесем валли пилĕк пусăллă акас йĕрке лайăх пулмалла. СПВВ. Вăтам çын, человек среднего роста. (Сред. Юм. id.). Альш. Пирĕн чăваш вăл вăтам çын темелле: ытла çӳлĕ çын мар, сарлака мар. Орау. Пирĕн пата паян Хапăссем, пĕр вăтам çын, кĕрсе тухса карĕ (заходил человек среднего роста). Календ. 1904. Праçниксем аслисем, вăтаммисем, кĕçĕннисем пур. Н. Шинкус. Хăй ку (она) вăтамрах, лутрарах, хурарах арăм; çийĕ-пуçне яка тытаканскер ку (она). КАХ. Юлашки чустинчен тепĕр вăтам пашалу тăваççĕ. См. лапрашки. Н. Карм. Вăтам çын, средний человек, пысăк та мар, пĕчĕккĕ те мар. Ал. цв. 22. Вăтам çулти пулсассăн, импиччем пул. Истор. Тутарсем вăтамрах, сарлака çан-çурăмлă çынсем пулнă. Кан. 1927, № 234. Вăтамран илсен (если взять в среднем) перес тĕлĕшпе (в отношении стрельбы) питĕ начаррисемех курăнмарĕç. Ib. Çунасси вăтамран (в среднем) сакăр-вунă (сакăр-вун) минута пырать. || Мыслец. Вăтамĕ — средняя часть льна. Пшкрт: Вы̆дам — второй сорт конопли. См. кантăр. Алгазино. Сорта волокна (льна и конопли): 1) лапрашки, 2) вăтам, 3) палчас (с л'), 4) вар. || Неолог. Эпир çур. çĕр.-шыв. 23. Вăтам шкул çук-халĕ. Средней школы пока нет.
(jэ̆ргэ, jэ̆рэ), порядок, чин, церемония. N. Вăл чӳкĕн йĕрки ак çапла. Порядок этого жертвоприношения вот таков. N. Пĕри пĕр тĕрлĕ, тепри тепĕр тĕрлĕ кăшкăрашнă, ним йĕрки те пулман (никакого порядка не было). Чăв. й. пур. 26. Пӳртне çынсем йĕркине лартман, хыçала, çынсем хыçне, лартнă. Избу поставил не в общем порядке, а на задах. КАЯ. Çавăн пек ĕç йĕркине ăстариксем хытă пĕлеççĕ. || Очередь. Ашшĕ-амăшне. Ну, Лисахви, тенĕ: халĕ санăн йĕрке ĕнтĕ (теперь твоя очередь). N. Вырăн çине выртма-кăна йĕрке юлсан... Юрк. Чăваш та пырса чарăннине курсан, лешсем кунтан куласшăн: итле-халĕ, чăваш, сана авăртма йĕрке (рет) час тивес çук, эсĕ чи кайран килтĕн. Куратăн, санран малтан килнисем нумай; час авăртса каяссу килсен, тутар сăмахне: бзав, тесе, пире каласа пар, тенĕ. Рекеев. Йĕрке хывас или: рет хывас, обходить родных (визитировать) в первый день Пасхи. || Ряд (людей). Янбулат. † Йĕрки-йĕрки хĕр тăрать; ларас текен нăмай полч чон савани (саванни?) полас çок. Стоят рядами девицы; много оказалось желающих сесть, но нет среди них такой, которая была бы по душе. Сĕт-к. Выçакансем йĕрке туса тăраççĕ. Играющие образуют ряд. || Строка. Якейк. Б. Олг. Йĕрке, строка (письма). || Венец (бревен). Б. Олг., КС. Изамб. Т. Кутник тĕлĕнче маччаран пĕр-ик йĕрке аяларах сент(ĕ)ре пулат. || Строка в лапте. Пухтел. || Табель, таблица. М. П. Петр. || Обряд, обычай. Туй. Ашшĕпе амăшĕ калаççĕ: эй ачам, пиртен тухнă йăла мар, авалтан, ваттисем кăларнă йĕрке, теççĕ. N. Ку йĕрке çапла пĕтет. Чхĕйп. Вăл йĕрке пĕтсен. Когда окончится этот обряд. Бюрганский. Акă унăн йĕркине эпĕ сире каласа кăтартам-ха. Ib. Акă эсĕ мана вилнĕ çынсене асăнас йĕркене каласа парчĕ. Юрк. Карта пăтти те çӳк йĕркиех. N. Вара чӳк йĕркине калама пуçлать (молитву). Шурăм-п. № 22. Ĕлĕкрен юлнă йĕрке. Стариниый обычай. К. -Кушки. Тата, пит кирлĕ пулсан, тăхăр ялпа учук тунă йĕркине ярăпăр; ăна çырса хурас терĕç. || Повод; обстоятельство. Макка 130°. Эпĕ авланнине есир пĕлетĕр-халĕ. Йĕркине те пĕлетĕр пулĕ. || Обыкновение, правило. Ст. Чек. Упăшка хыççăн кайса: упăшка йĕркине тытса, упăшкана мĕн кирлине парса тăрса... Суждение. Намăс йĕркине пĕлмен вĕсем, çарамасах пурăннă. || Дело, касающееся чего-либо. Ч. С. Унта (т. е. в больницу) кайсан та, самай пулас çук çав (то-то и есть что... ему не будет легче...), ку пулнитса йĕрки мар; пулнитса йĕрки пулсан, кунта та турленĕ-ччĕ вăл. (Из рассказа «тетене керемет тытни»). Такмак. Эсир мĕн йĕркепе (зачем) килтĕр? N. Эпĕ вăрă туса, вăрă йĕркипе мар (не по воровскому делу) карăм салтака. || Уклад жизни. Изванк. Ватă-вĕтĕ пулмасан, пĕр йĕрке те килмеçт, теççĕ. (Посдов. Чхĕйп. Пуçлăхсам та, çаксĕне тĕрĕс туса тăмасан (если не будут это выполнять), халăха ырă йĕркепе усрияс çук. || Значение. Юрк. Курпунна кăларса, кутна мăкăртса, хытăрах ĕçлесен, тин çын йĕркине кĕрĕн, унсăрăн кахал анчах пулса тăратăн. || В качестве послелога. Юрк. Салтак йĕркипе (по делу о воинской повинности) пире, тетепе иксĕмĕре, прикаса чĕнтерчĕçĕ. Регули 167. Эп омпа поплесе пол тытнă тăрăх (или: тытнă йĕркипе). Я говорил с ним о (по поводу) рыболовства. || Случай. Кан. 1927, № 210. Ыӳрт пĕренисене те çав йĕркепех йӳне илтĕм. N. Эпĕ унăн йĕркине тупăп. Я разберусь в этом деле, т. е. добьюсь того, чтобы оно было решено по закону. (Так сказал человек, неправильно увояенный с должности). || Поветрие. В. Олг., Пухтел. К.-Кушки. Халăх йĕрки, поветрие. Ib. Санăн куçă мĕшĕн пăсăлнă? — Темĕншĕн, те халăх йĕрки пулчĕ. ||. Занятие; отрасль хозяства. Чтен. по пчел. № 17. Вĕлле хурчĕ йĕркин усси çинчен.
(jэ̆ргэ), быть чересчур поспешным и небрежным. Паас.
то же, что йĕрке(в рукоп. Сир.).
(ыры̆ла), одобрять. Хып. 06, № 8. Патша Патшалăх ырăланă законсене анчах кăларать. IЬ. № 36. Тата Ковно кĕнĕрнинче çав йĕрке малалла та пултăр тенине ырăланă. Ист. Все слава ырăласа ун вырăнне княçа лартсаттăмăр.
изменяться в ошибочную сторону; поменяться; переменяться; сбиться (в счете); ошибиться. Юрк. Мĕшĕн ташланă чухне чуптумасăр вырăнăртан улăшрăр? Вырăнтан улшăннă чухне пĕрне-пĕри чуптуса илмесĕр улшăнса ташлама хĕтленсен, купăççисем сасартăк купăсĕсене калама чарăнаççĕ. N. Çĕр çинче пурăнмалли йĕрке начальниксем урлă улăшса тăрать. || Сбиться с истинного пути. Вм. печатного «усал çынсем» (Сир. 307), мы читаем в рук.: «ырă йĕркерен улăшнă çынсем». || Перемешаться, попасть вместо другой вещи. Орау. Хăрах алса таçта улăшнă ман. N. Утланнă утçăм та ула иккен, улăшăнниккен улпутăн лашине; улăшниккен улпутăн лашипе, паллашниккен ырă çын ачипе. || Меняться (т. е. делать обмен). Шел. 91. Эп кунта сирĕн лашăра улăшма кĕтĕм, юлташсем! Орау. Иксĕмĕр лаша улăшар-и (поменяемся)? Сред. Юм. Лаша ôлăшасчĕ ман, хамăн пăртак ватăрах, пăртак çамрăкраххине тôпасчĕ. N. Ку пырать, тет те: ача улăшар (поменяемся), тесе калать, тет. СПВВ. Улăшас, улăшуç. || Затмеваться. Хыпар. № 34. 1906. Халĕ самана улăша пуçларĕ ĕнтĕ.
бревна, на которых настлан пол. Вомбу-к, Изамб. Т. Йĕри-тавра икшĕр-виçшер йĕрке хурсан, урай кашти хурса хăвараççĕ. IЬ. Ташлама урай кашти-кăна чаттăр. Чертаг. Õрай кашти — балка. Рус. Урай кашти — переруб. Качал. Урай кашти тĕкĕсем çинче (на мельнице).
, орăм-сорăм, состояние невменяемости. Шорк. Эпĕ ĕнер хытă ĕçнĕччĕ те, орăм-сорăмпа темскер тунă, астумастăп. || Неприятный человек. Сред. Юм. Урăм-сôрăм тесе кăмăла килмен кирлĕ мар çынна калаççĕ. IЬ. Ун пик урăм-сôрăмсем çӳреççĕ-çке осĕм! (напр., о незваных гостях). || Часто указывает на силу стихийного явления. Юрк. Сайра пĕре урăм-сурăм тăвăлсем те пулкаларĕç. IЬ. Сасартăк урăм-сурăм сивĕ тăман пулчĕ. IЬ. Вĕсем кайнă чухне темĕн тĕрлĕ урăм-сурăм тăман пулчĕ. || Бурно, бешено. Сказки и пред. чув. 33. Урăх тĕслĕ пурнăç мар, урăх майлă йĕрке мар: хĕвел ансан тапранать, лăпах çур-çĕрччен пырать. Виле çинчи хуйхă мар, çурла-çава сасси мар, ял варринче янтратать, урăм-сурăм çуй тăвать. IЬ. 74. Хăйĕн савнă хĕрĕшĕн урăм-сурăм туй пуçлать. || Для усиления. СПВВ. Х. «Урăм-сурăм — тоже для усиления» Срв. акăш-макăш. Юрк. Урăм-сурăм чăнкă — весьма крутой. || Нечистый дух. Тюрл. Орăм-сорăм (с̚оры̆м)! мана таптаса вĕлерсе чут каяччĕ, тамаша, тет. || Эй, орăм-сорăм! (брань).
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ., муж., множ. абзацы
1. çĕнĕ йĕрке (ăна пуçламăшĕнче кăшт таса вырăн хăварса çыраççĕ); писать с абзаца çĕнĕ йĕркерен пуçласа çыр
2. абзац (икĕ çĕнĕ йĕрке хушшинчи текст); прочитать три абзаца виçĕ абзац вула
сущ.муж. (син. сумбур, неразбериха; ант порядок)
1. йĕркесĕрлĕх, пăтрашу, арпашу, арăш-пирĕш; йĕрке çукки; в доме полный беспорядок пӳртре ним йĕрки çук
2. (син. анархия, волнения) пăлхану, йĕркесĕрлĕх, йĕркене пăсни; в городе начались беспорядки хулара пăлхану пуçланнă
сущ.жен., множ. графы
графа, юпа (страницăри текстăн пайĕ) ♦ графа в анкете анкетăри йĕрке
сущ.жен.
демократи (аслă влаçа халăх тытмалли йĕрке); принципы демократии демократи принципĕсем
1. сущ.жен.
дисциплина, йĕрке; нарушение дисциплины дисциплинăна пăсни; воинская дисциплина çар дисциплини
прил. (син. одинаковый, сходный; ант. различный, разный)
пĕр пек, пĕр евĕрлĕ; единообразная система отчётности отчёт тумалли пĕр пек йĕрке
глаг. сов.
1. кого-что (син. ввести) илсе кĕрт, çавăтса кĕрт; завести лошадь в конюшню лашана витене çавăтса кĕрт
2. кого ертсе кай, илсе кай; тропа завела нас в болото сукмак пире шурлăха илсе кĕртсе кайрĕ
3. что (син. устроить, организовать) йĕркеле, ту; завести новые порядки çĕнĕ йĕрке ту
4. кого-что (син. приобрести) ил, туян, туянса яр; завести кур чăх тытма пуçла
5. что (ант. заглушить, остановить) тапрат, ĕçлеттер, ĕçе яр, тапратса яр; завести мотор мотора тапратса яр ♦ завести разговор сăмах тапрат; завести знакомство паллаш; завести переписку çыру çӳретме пуçла
сущ.муж.
1. саккун (аслă власть йышăннă, пуриншĕн те тивĕç хут); законы о труде ĕçлев саккунĕсем
2. саккун, йĕрке (çут çанталăкри, обществăри пулăмсен çирĕп çыхăнăвĕ); законы природы çут çанталăк саккунĕсем
сущ.муж.
1. институт (аслă шкул е тĕпчев учрежденийĕ); педагогический институт педагогика институчĕ; научно-исследовательский институт ăслăлăх тĕпчев институчĕ
2. (син. нормы, установление) институт, йĕрке (халăх пурнăçĕнче çирĕпленнĕ пулăм); институты демократии демократи институчĕсем (уççăнлăх, власть органĕсен суйлавлăхĕ, этем прависене хӳтĕлени т. ыт.)
прил.
1. конституци -ĕ; конституционный закон конституци саккунĕ; конституционная комиссия конституци комиссийĕ
2. конституциллĕ; конституционный строй конституциллĕ йĕрке
сущ.жен.
1. линейка (тӳрĕ планка); провести прямую по линейке линейкăпа тӳрĕ йĕр турт
2. (син. шеренга) йĕрке, рет; выстроиться в линейку ретĕн тăрса тух (пĕр-пĕринпе юнашар)
3. (син. сбор) линейка (стройра тăракансен уяв пухăвĕ); линейка по случаю открытия лагеря лагерь уçăлнă ятпа ирттернĕ линейка
сущ.муж. (ант. патриархат)
матриархат (ăру пуçĕнче хĕрарăм тăнă авалхи йĕрке)
сущ.жен.
1. йĕрке; нормы поведения харпăр хăйне тыткаламалли йĕрке
2. виçе, ĕç виçи; дневная норма пĕр кун виçи; выполнить норму ĕç виçине пурнăçла
сущ.муж.
1. (син. облик) сăнар, сăн, сăн-пит; он помнит образ матери вăл амăшĕн сăнне асран ямасть; образ воина в романе романри салтак сăнарĕ
2. (син. способ) йĕрке, мел, май, манер; образ жизни пурнăç йĕрки; образ действий ĕç тумалли мел ♦ главным образом тĕпрен илсен; таким образом çапла майпа; каким образом? мĕнле майпа?
сущ.муж.
йăла, йĕрке, мешехе; свадебные обряды туй йăли-йĕрки; выполнить обряд йăла ту
сущ.муж., множ. обычаи
йăла, йăла-йĕрке; народные обычаи халăх йали-йĕрки; соблюдать обычаи йăла тытса пурăн
прил.
1. патриархат -ĕ; патриархальная эпоха патриархат тапхăрĕ
2. (ст. старозаветный) авалхилле, кивĕлле; патриархальные обычаи авалхилле йăла-йĕрке
сущ.муж.
патриархат (йăх-ăрура арçын пуç пулса тăрас йĕрке, вал матриархат хыççăн çирĕпленнĕ)
прил.
йĕрке -ĕ; порядковый номер йĕрке номерĕ; порядковые числительные йĕрке хисепĕсем (сăм., первый — пĕрремĕш, второй— иккĕмĕш)
сущ.муж.
йĕрке, йĕркелĕх; соблюдать порядок йĕркелĕх тыт; рассказать по порядку йĕркипе каласа пар; всё в порядке йăлтах йĕркеллĕ
сущ.жен.
1. программа (тумалли ĕçсен планĕ); экономическая программа правительства правительствăн экономика программи; программа партии парти программи
2. программа (вĕренӳ предмечĕн тĕп ыйтăвĕсене çырса пани)
3. программа (концертăн, радио е телевидени передачисен тытăмне çырса пани)
4. программа (компьютерпа ĕçлесе пайăр ыйту татса памалли йĕрке)
сущ.муж.
прокат (япала усă курма илмелли тӳлевле йĕрке); пункт проката прокат пункчĕ; прокат автомобилей автомобильсем проката пани
сущ.жен.
пунктуаци (чарăну паллисене лартмалли йĕрке)
сущ.муж.
йĕрке; больничный режим больница йĕрки; машина работает в автоматическом режиме машина автоматла йĕркепе ĕçлет
глаг. сов. и несов.
1. çурал; у них родилась дочь вĕçен хĕр ача çуралнă
2. 1 и 2 л. не употр. çурал, пуçлан, кун кур; рождаются новые традиции çĕнĕ йăла-йĕрке çуралать
сущ.муж., множ. ряды
1. рет, йĕрке; ярăм; идти рядами ретĕн-ретĕн пыр
2. чылай, нумай; на заседании рассмотрен ряд вопросов ларура чылай ыйту пăхса тухнă
сущ.жен.
йĕрке (нумай япаласен, пулăмсен çураçуллă йĕркеленнĕ пĕрлĕхĕ); политическая система общества обществăн политика йĕрки; привести знания в систему пĕлусене йĕркене кĕрт ♦ нервная система нерв тытăмĕ (организмри мĕнпур нервсем); солнечная система Хĕвел тавралăхĕ (Хĕвел тата ун тавра çаврăнса тăракан планетисем)
сущ.муж., множ. строи
1. тытăм, йĕрке; государственный строй патшалăх тытăмĕ
2. строй, йĕрке, рет; идти строем стройпа пыр ♦ выйти из строя пăсăл, ĕçлеме пăрах
сущ.жен., множ. строки
йĕрке (кĕнекери, çырури); написать пять строчек пилĕк йĕрке çыр
сущ.муж.
1. (син. польза) усă, пайта, тулăк; Какой с него толк? Мĕн усси пур унран?
2. (син. смысл) йӳн, йĕрке; рассуждать с толком йӳнлĕ шухăшласа калаç ♦ без толку ним усăсăр; сбить с толку ăса минрет; Что толку? Мĕн усси?
прил., формально нареч.
1. ячĕшĕн тунă; формально относиться к делу ĕçе ячĕшĕн кăна ту
2. (син. законный) йĕркеллĕ, саккунлă, тивĕçлĕ; формально он прав йĕрке енчен вăл тĕрĕс капать
сущ.жен.
1. вăчăра, çинçе сăнчăр; цепочка от часов сехет вăчăри
2. (син. ряд, вереница) рет, ярăм, карта, йĕрке; цепочка солдат салтаксен речĕ; идти цепочкой карталанса пыр
сущ.жен., множ. цепи
1. сăнчăр; якорная цепь якорь сăнчăрĕ; посадить собаку на цепь йытта сăнчăрпа кăкар
2. (син. ряд) рет, ярăм, йĕрке; цепь событий ĕçсен вĕçе-вĕç йĕрки; горные цепи сăрт-ту хырçисем; солдаты рассыпались в цепь салтаксем сапаланса ретленчĕç
сущ.сред.: имя числительное хисеп ячĕ, хисеп; количественные числительные шут хисепĕсем; порядковые числительные йĕрке хисепĕсем
прил. (син. исключительный; ант. обычный, заурядный), чрезвычайно нареч.
1. питĕ, çав тери, майсăр, шутсăр, акăш-макăш; чрезвычайный успех питĕ пысăк çитĕнӳ; я чрезвычайно рад видеть вас эпĕ сире курма çав тери хавас
2. ятарлă, васкавлă; чрезвычайная комиссия ятарлă комисси; чрезвычайное положение хытарнă йĕрке (сăм., варçă, çут çанталăк инкекĕ чухне тăваканни)
сущ.муж.
мешехе (йышăннă йĕрке); дипломатический этикет дипломати мешехи; речевой этикет пуплешӳ мешехи
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
абзац (1. çĕнĕ йĕрке; 2. икĕ çĕнĕ йĕрке хушшинчи текст, произведенин пĕчĕк сыпăкĕ).
акростих (йĕрке пуçламăшĕнчи саспаллисенчен сăмах пулакан сăвă).
деморализаци (йӑла-йĕрке пӑсӑлни, йĕркелĕх, дисципицлина пĕтни).
иерархи (кӗҫӗнрех чинлă ҫынсем аслӑраххисене пӑхӑнса тӑмалли йĕрке).
-дка йĕркесӗрлӗх, йĕрке ҫукки.
кого, что несов. водворить сов. 1. вырнаçтар (çĕнӗ хваттере); 2. ту (йĕрке), лăплантар.
-дка, йĕрке, тирпей; распорядок дня кун йĕрки.
-аюсь несов., расстроиться, -оюсь сов. 1. арпашса кайма (йĕрке, рет); 2 юхӑнса кайма, йĕркерен тухма (хуҫалӑх); 3. кӑмӑл пӑсӑлма (хуҫăлма), кӑмӑл пӑтранма; 4. сӳтӗлме, пӑсӑлма; скрипка расстроилась купӑсӑн ӗнерӳ пӑсӑлнӑ (хӗлӗхӗсем пушаннӑ).
1. государство тытӑмĕ, йĕрке; царский режим патша йĕрки; 2. йышӑннӑ йĕрке; больничный режим больницӑри йĕрке.
1. йĕрке, рет; идти рядами ретпе пыр; 2. чылай, темиҫе; целый ряд товарищей чылай юлташ; рыбный ряд пулă сутакансен речĕ.
йĕрке, рет, строй; государственный строй государство стройĕ; советский строй совет стройĕ; грамматический строй языка чĕлхен грамматика стройĕ.
1. йĕрке; с красной строки ҫӗнӗ йӗркерен; читать между строк (автор) пытарса каланӑ шухӑша ӑнланса вула.
-чу что несов. 1. çĕле, ҫӗлесе тух; 2. перен. ҫыр, йĕрке хыҫҫӑн йĕрке ҫырса пыр; 3. перен. пер (автоматпа).
мн. нет субординаци (службӑра, ӗҫре кӗҫӗннисем аслисене пӑхӑнса тӑрас йĕрке).
мн. нет шутлани; десятичная система счисления вуншарлӑ шут йӗрки, вуншарӑн шутламалли йĕрке.
, -дка 1. йĕрке, йĕркелĕх, тирпей, тирпейлĕх; 2. привести в порядок йĕркеле, йӗркене кĕрт, тирпейле, майлаштар; 2. йĕркерен, йĕркипе; рассказать по порядку йĕркипе каласа пар; порядок дня кун йĕрки.
1. правило (грам.); 2. йĕрке; правила игры вӑйӑ йĕркисем.
разг. черет, йĕрке; дело идет своим чередом ĕç хăй майĕпе (йĕркипе) пырать.
1. сăмах-юмах, сӳтсе явни; не придавай значения толкам сăмах-юмаха питех хăлхана ан чик; 2. йĕрке, тĕл, тулăк, пархатар; он говорит без толку вăл йĕркесĕр (тулаксăр) калаçать; из него не выйдет толку унран тулăк (пархатар) пулас çук; никак не возьму в толк ниепле те ăнланса илейместĕп; он сбил с толку вăл ăна ăнтан ячĕ.
традици, йăла, йăлана кĕнĕ йĕрке.
транспарант (1. çырнă чухне йĕрке тӳрĕ пултăр тесе хут айне хуракан хура йĕрлĕ хут; 2. картинăсем ӳкерсе, рама çине карса çапнă, хыçалтан çутатса тăнипе витĕр курăнакан пир).
1. церемони, чаплă йĕрке, çирĕп тытса таракан йăласем, йĕркесем; свадебная церемония туй йăли-йĕркисем; 2. перен. именсе тăни; без церемоний именсе тăмасăр.
йĕркесĕрлĕх, тирпейсĕрлĕх, йĕрке çукки.
мн. нет ударничество, хастарлă ĕçлес йĕрке.
хăй тĕллĕн пулса кайнă е юри тунă йĕрке; уклад жизни пурнăç йĕрки; семейный уклад çемьеллĕ пурнăç.
1. калаçса татăлни; 2. услови, сăлтав; 3. йĕрке, услови, май; создать хорошие условия для работы ĕçлеме лайăх условисем, майсем туса пар.
что несов., установить, -влю, -овишь сов. 1. лартса тух, вырнаçтарса ларт; 2. ту, туса хур, палăрт, кăтарт; установить порядок йĕрке ту; установить истину чăннине кăтарт, пĕл.
1. туни, лартни; устройство ёлки ёлка туни; устройство спектакля спектакль лартни; 2. йĕрке, тытăм; общественное устройство общество тытăмĕ, йĕрки.
йĕркесĕрлĕх, сапаланчăк, йĕрке çукки, тирпейсĕрлĕх.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
м. 1 çĕнĕ йĕрке; начать с абзаца çĕнĕ йĕркерен пуçла; 2. абзац (икĕ çĕнĕ йĕрке хушшинчи текст).
м. абсолютизи (аслă влаçа пĕр çын тытса тăрас йĕрке)
прил. 1. (безотносительный) абсолютлă (нимĕнле условипе те çыхăнман, хăй халлĕ); абсолютная истина абсолютлă чăнлăх; 2. (полный) тулли, пĕтĕмле; абсолютная тишина тулли шăплăх; ◇ абсолютное большинство ытларахăш; абсолютная величина мат. абсолютлă пысăкăш (паллăсăр илнĕ хисеп); абсолютная монархия полит. абсолютлă монархи (патша влаçне нимпе пӳлмен йĕрке); абсолютный нуль физ. абсолютлă нуль (чи сивĕ температура); абсолютный слух абсолютлă сасă туйăмĕ (кирек епле сасса та итленипех палăртма пултарни); абсолютный чемпион спорт. абсолютлă чемпион (ăмăтура пур енĕпе те çĕнтерекен).
прил. 1. авторитарлă (влаçа пĕр хирĕçлемесĕр пăхăнмалли); авторизовать режим авторитарлă йĕрке; 2. харпăр хăй авторитетне çирĕплемпе тăрăшакан.
м. администратор (1. управлени ĕçĕнчи ответлĕ çын, руководитель; 2. йĕрке пăхса тăракан çын).
нареч. бухг. ажур (финанс операцийĕсене бухгалтери кĕнекисене çийĕнчех çырса пыни); у нас в делах полный ажур пирĕн ĕçре пур çĕрте те йĕрке.
м. алфавит (1. пĕр-пĕр чĕлхери мĕнпур саспаллисем; 2. саспаллисене вырнаçтарса тухма йышăннă йĕрке).
прил. çар ⸗ĕ [⸗и]; армейские части çар чаçĕсем; армейский порядок çарти пек йĕрке, çарти йĕрке.
ж. системăсăрлăх, йĕркесĕрлĕх, система (е йĕрке) çукки.
сов. что тирпейле, йĕркеле, тирпей (е йĕрке) кĕрт, хăтлă ту.
м. ирон. сыхлавçă, сыхлакан; блюститель порядка йĕрке сыхлакан.
м. прост. пăлхатуçă, пăтăрмахçă, йĕрке пăсакан.
м. деспотизм (никама пăхăнман власть, законсăрлăх, хĕсĕрлемелли йĕрке).
ж. дипломати (1. ют çĕршывсемпе çыхăну тытаç, хутшăнас йĕрке; 2. разг. чеелĕх, тӳрĕ каламанни).
ж. 1. (порядок) дисциплина, йĕрке; военная дисциплина çар дисциплини; финансовая дисциплина финанс дисциплини; 2. (выдержанность) йĕркене пăхăнни.
м. скл. как прил. дневальнăй (çар чаçĕнче кун каçа йĕрке тытса тама уйăрнă салтак).
м. 1. (обязанность) тивĕç, йĕрке; гражданский долг граждан тивĕçĕ; по долгу службы ĕç йĕркипе; 2. (взятое взаймы) парăм; в долг кивçен, кĕтмелле; взять в долг кивçен ил; отдать долг кивçен илнине тавăр; ◇ первым долгом чи малтан, пуринчен малтан; не остаться в долгу у кого-л., перед кем-л. парăмра ан юл; отдать последний долг кому-л. вилнĕ çынпа сывпуллаш, ăна пытарнă çĕрте пул.
сов. что 1. (кончить писать) çырса пĕтер; 2. (до какого-л. места) çырса çитер; ...çити çыр; дописать до середины çуррине çитиччен çыр; 3. (приписать) хушса çыр; дописать несколько строк к письму çыру çумне тата темиçе йĕрке хушса çыр.
предлог 1. с те. п. (на вопрос «где?») хыçра, хушăра, тулашĕнче, леш енче; стоять за дверью алăк хыçĕнче тăр; сидеть за столом сĕтел хушшинче лар; жить за рекой çырма леш енче пурăн; отдыхать за городом хула тулашĕнче кан; 2. с вин. п. (на вопрос «куда») хыçă, хушша, тулашне, леш енне, тепĕр енне; сесть за стол сĕтел хушшине лар; за спину çурăм хыçне; за реку шыв леш енне; уехать за город хула тулашне кай; сесть за пианино пианино калама лар; 3. с тв. п. (позади, вслед, следом) хыççăн, хыçран; один за другим пĕрин хыççăн тепри; за мной ман хыççăн; читать книгу за книгой кĕнеке хыççăн кĕнеке вула; 4. с тв. п. (во время чего-л. — на вопрос «когда?») хушшинче, вăхăтĕнче, чух; за работой ĕç вăхăтĕнче; за разговорами калаçнă хушăра; за ужином каçхи апат çине чух; 5. с вин. п. (указывает на начало действия) ⸗а [⸗е], ⸗ма [⸗ме]; взяться за работу ĕçе тытăн; сесть за шитьё çĕлеме лар; 6. с вин. п. (в течение, в продолжение) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че, вăхăтра, хушăра; сделать за час пĕр сехет хушшинче туса пĕтер; за это время çак хушăра; за время отпуска отпуск вăхăтĕнче; 7. с вин. п. (раньше, до) маларах, малтан; за день до отъезда тухса кайиччен пĕр кун малтан; за два месяца до.. ⸗ччен икĕ уйăх малтан; 8. с вин. п. (позднее, больше, сверх) ытла, ытлашшипех, иртет, иртнĕ; мороз за двадцать градусов сивĕ çирĕм градус ытла, сивĕ çирĕм градусран та иртет; ему далеко за сорок вăл тахçанах хĕрĕхрен иртнĕ; уже за полночь çурçĕр иртнĕ ĕнтĕ; 9. с вин. п. (на расстоянии). ⸗а [⸗е], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗ран [⸗рен], çити, урлă; ехать за сто километров çĕр километра кай; находиться за двадцать километров от города хуларан çирĕм километрта вырнаç (е тăр, пул); за три дома от угла кĕтесрен виçĕ çурт (е кил) урлă; 10. с вин. п. (по причине, вследствие) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗шăн [⸗шĕн], пирки; уважать за честность тӳрĕ кăмăлшăн хисепле; за отсутствием улик айăплама сăлтав çук пирки; за недостатком времени вăхăт çукран; 11. с тв. п. (с целью, для чего-л.) патне, ⸗ма [⸗ме]; пойти за водой шыв ăсма (е шыв патне) кай; послать за вещами япала патне яр, япала илме яр; очередь за билетами билет черечĕ; 12. с вин. п. (ради, в пользу, в защиту) ⸗шăн [⸗шĕн], майлă пул; сражаться за родину тăван çĕршывшăн кĕреш; борьба за мир во всём мире пĕтĕм тĕнчери миршĕн пыракан кĕрешӳ; заступиться за кого-либо хута кĕр, майлă пул; 13. с тв. п. (при обозначении лица или предмета, на которые направлено действие) ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не]; ухаживать за больными чирлисене пăх; следить за чистотой тасалăха асăрхаса тăр; 14. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, который берут, которого касаются и т. п.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], ⸗чен; взять за руку алăран тыт; дёрнуть дверь за ручку алăка хăлăпĕнчен турт; 15. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, вызывающих какие-л. чувства) ⸗шăн [⸗шĕн]; я рад за вас эпĕ сирĕншĕн хавас; мне стыдно за тебя мана саншăн намăс; благодарю вас за билет сире билетшăн тав тăватăп; 16. с те. п. (при обозначении лица, места и т. п., которому присуще какое-л. свойство) ⸗ăн [⸗ĕн], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; за ним замечается такая привычка унăн çавăн пек йăла пур; 17. с вин. п. (в обмен, по цене) ⸗а [⸗е], ⸗ла [⸗ле]; за деньги укçалла; за плату тӳлевле; купить за десять рублей вунă тенкĕпе ил; 18. с вин. п. (вместо, взамен) ⸗шăн [⸗шĕн], вырăнне; подписаться за неграмотного хутла пĕлмен çыншăн алă пус; работать за товарища юлташшăн ĕçле; 19. с вин. п. (в качестве) вырăнне; принять за правило йĕрке вырăнне йышăн; оставаться за директора директор вырăнне юл; 20. с тв. п. (при указании лица, от которого зависит наступление какого-л. действия) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; дело за вами ĕç сирĕнтен килет; очередь за вами сирĕн черет; 21. с тв. п. с чем-л. ⸗нă [⸗нĕ], ⸗лă [⸗лĕ]; приказ за подписью директора директор алă пуска приказ; письмо за № 210 210-мĕш №-лĕ çыру; ◇ за исключением ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне, ⸗а [⸗е] шутламасăр; ни за что ним парсан та, ним тусан та; ни за что ни про что ним (е пĕр) айăпсăр, айăпсăр-сăлтавсăр; за ваше здоровье сирĕн сывлăхшăн.
сов. 1. кого (увести, привести) ертсе кай, илсе кай (е кил, кĕр); 2. кого, разг. (отвести попутно) ярса хăвар, кĕртсе хăвар, леçсе хăвар (çула май); завести ребёнка в детсад ачана ача садне кĕртсе хăвар; 3. что (отвести движением часть тела) пар, çавăрса тыт, яр (аяккалла, хыçалалла); завести руку назад алла хыçалалла çавăрса тыт; 4. что (устроить, основать, обзавестись чем-л.) çавăр, туян, ларт, уç; завести овец сурăх туянса яр; 5. что (установить, ввести) ту, йăлана кĕрт; завести новые порядки çĕнĕ йĕрке туса хур; 6. что (начать) тапрат, пуçла; завести разговор сăмах тапрат; 7. что (привести в действие механизм) яр; завести часы сехет яр; ◇ завести тесто чуста ларт (е хур); завести глаза см. закатить; завести в тупик аптратса çитер; йывăрлăха кĕртсе ӳкер.
сов. 1. (появиться) тупăн, ер, ĕрче, хуна; (организоваться, устроиться) йĕркеленсе кай; в доме завелись мыши çурта шăшисем ерчĕç; 2. разг. (установиться, начаться) пуçланса кай; завелись новые порядки çĕнĕ йĕрке пуçланса кайрĕ; 3. (начать действовать) ĕçлеме пуçла; мотор завёлся сразу мотор çийĕнчех тапранса кайрĕ.
мн. (ед. замашка ж.) разг. йăла, йăла-йĕрке; барские замашки улпутла тыткалани (хăйне хăй), улпутла йăласем.
с. 1. (нарушение порядка) йĕрке пăсăлни, йĕркерен тухни, пăтранса кайни, пăсăлса кайни, пăтрану, арпашу; 2. (смущение, растерянность) вăтанса кайни, аптраса ӳкни; чувствовать замешательство аптраса ӳк.
с. çĕрпе усă курас йĕрке, çĕрпе усă курасси (е курни).
нареч. уст. сĕм авалтан, мĕн ĕлĕкренпех; этот порядок существовал искони ку йĕрке мĕн ĕлĕкрен пырать.
ж. ист. çурмалла ĕçлес йĕрке.
м. 1. церк. (догмат) канон; 2. перен. (правило) йĕрке.
м. 1. (очерченное место игры) чикĕ; 2. (ряд фигур) йĕрке; 3. (партия игры) кон.
ж. контрактаци (1. мĕн те пулин хатĕрлес е илес тĕлĕшпе вăхăтне тата условисене кăтартса çырнă договор; 2. ялхуçалăх продукчĕсене договорпа хатĕрлемелли йĕрке).
прил. вĕçĕнчи, юлашки; концевая строка юлашки йĕрке.
прил. 1. хĕрлĕ, хĕрлемес; красная краска сентел; красный от волнения хумханнипе хĕрелсе кайнă; 2. в знач. сущ. красные мн. хĕрлисем; 3. уст. поэт. илемлĕ, хитре, ытарма çук; красные девицы сарă хĕрсем; 4. поэт. çутă, йăлтăр; красное солнышко çут хĕвел; ◇ красная доска хĕрлĕ хăма; красный перец хĕрлĕ пăрăç; красная верба хĕрлĕ çӳçе; красное дерево хĕрлĕ йывăç; красный лес хыр-чăрăш вăрманĕ; красное вино хĕрлĕ эрех; красная икра хĕрлĕ вăлча; красная строка çĕнĕ йĕрке; для красного словца сăмах илемĕшĕн; красный уголок хĕрлĕ кĕтес; красная цена чи лайăх хак; красный петух хĕрлĕ автан, вут-кăвар; долг платежом красен посл. çăкăр-тăвар хире-хирĕç; на миру и смерть красна посл., халăх çинче вилме те лайăх.
прил. крепостла; крепостное хозяйство крепостла хуçалăх; крепостные крестьяне крепостла хресченсем; крепостное право крепостла йĕрке.
м. 1. разг. (согласие) йĕрке, килĕшӳ, лат; жить в ладу килĕшӳллĕ пурăн; идти на лад лата лар; 2. (способ, образ) май, манер, лат, евĕр; на свой лад хăйне май, хăйне евĕр; одеваться на русский лад вырăсла тумлан; на новый лад çĕнĕлле, çĕнĕлле майпа; 3. муз. (тональность) кĕвĕ, çеме, йĕрке; попасть в лад кĕвве кĕр; 4. обычно мн. лады (на грифе гитары, балалайки) пускăч, карт (гитара, тăмра çинчи); перебирать лады пускăчсене тĕрĕслесе тух; 5. обычно мн. лады (клавиши гармоники, баяна) пускач (хуткупасан, баянăн); ◇ дело идёт на лад ĕç ăнса пырать; ни складу ни ладу килĕшӳсĕр, тăрлавсăр; в ладу туслă, килĕшӳллĕ.
м. матриархат (ăру пуçĕнче хĕрарăм тăрас йĕрке).
прил. 1. (постоянный) улшăнман, улшăнми, çирĕп; неизменное правило çирĕп йĕрке; 2. (обычный, всегдашний) яланхи; неизменный спутник яланхи юлташ; 3. (верный, преданный) улталаман, шанчăклă; неизменный друг шанчăклă тус.
ж. йĕркесĕрлĕх, йĕрке çукки, йĕркелесе çитерменни.
м. йĕркесĕрлĕх, йĕрке çукки.
с. йĕркесерлĕх, йĕрке çукки.
ж. çĕнĕлĕх, çĕнĕ йĕрке (е йăла).
с. çĕнĕлĕх, çĕнĕ йĕрке (е йăла).
с. çĕнĕлĕх, çĕнĕ йĕрке (е йăла).
м. разг. йĕрке, йăла, кăмăл; у каждого свой норов кашнин кăмăлĕ хăйне май; ◇ лошадь с норовом чăхăмлакан лаша.
ж. 1. нравственность, йĕрке-тирпей (çын хăйне хăй епле тыткаламалли йĕркесем); 2. (поведение) хăйне хăй тыткалани; человек высокой нравственности хăйне пит тӳрĕ тыткалакан çын.
прил. 1. нравственность ⸗ĕ [⸗и]; йĕрке-тирпей ⸗ĕ [⸗и]; нравственные правила нравственность правилисем; 2. йĕркеллĕ, чыслă, хисеплĕ, ятлă-сумлă; нравственный человек ятлă-сумлă çын.
м. 1. (привычный образ жизни) кулленхи пурнăç, хăнăхнă йĕрке; повседневный обиход кулленхи пурнăç; 2. (употребление в быту) куллен тыткалани, кирлĕ-кĕрлĕ; предметы домашнего обихода кил те куллен кирлĕ яйаласем; войти в обиход пурнаçа кĕрсе пыр.
м. (мн. образы) 1. (облик) сăн, сăнар, тĕс, сăн-пит, евĕр; потерять человеческий образ этем сăнарне çухат; 2. обычно мн. образы сăнар, сăнлăх; светлые образы будущего малашлăхăн çутă сăнлăхĕсем; 3. (способ, порядок чего-л.) май, мел, йĕрке, евĕр; образ жизни пурнăç йĕрки; образ мыслей шухăшсен евĕрĕ; 4. иск., лит. сăнар; ◇ главным образом пуринчен ытла; каким образом епле, епле майпа; по образу и подобию евĕрĕпе, тĕслĕхĕне; равным образом пĕр пекех, çавнашкалах; решительным образом татăклăн; таким образом çапла, çапла майпа.
прил. пит лайăх, кăтартуллă; образцовый порядок кăтартуллă йĕрке.
м. йăла, йĕрке; свадебный обряд туй йĕрки.
прил. пурте йышăннă, пурте хапăл тунă; общепринятый порядок пурте йышăннă йĕрке; общепринятое мнение пурте йышăннă шухăш.
с. йăла, хăнăхнă йĕрке; по обыкновению яланхи пек, яланхи йăлапа; против обыкновения йăлана хирĕç, яланхи йĕркене пăсса.
м. 1. йăла; 2. (привычка) хăнăху, хăнăхнă йĕрке; это в его обычае ку унăн хăнăхнă йĕрки.
м. пуш вырăн (йĕрке пуçламăшĕнче хăваракан вырăн).
ж. 1. черет, йĕрке; соблюдать очередь черет тыт; 2. (группа людей) черет, черетри çынсем; стоять в очереди черетре тăр; в первую очередь чи малтан.
м. парламентаризм (çĕршыва парламент тытса тăрас йĕрке).
прил. парламентлă; парламентарный строй парламентлă йĕрке.
м. ист. патриархат (йăх-ăрура арçын пуç пулса тарас йĕрке); эпоха патриархата патриархат тапхăрĕ.
м. юлнă йăла (в йĕрке) юлашки; борьба с пережитками капитализма капитализм юлашкисемпе кĕрешесси.
сов. 1. воен. урăхла тарса тух, строй (е йĕрке) улăштар; 2. перен. ĕç йĕркине улăштар, çĕнĕлле ĕçлеме тытăн.
прил. пурне те тивекен (е ерекен, илентерекен); повальное увлечение пурте иленни; ◇ повальная болезнь шăпăрлан, йĕрке (е касу) чирĕ.
ж. повинность, тивĕç, йĕрке, черет; ямская (или подводная) повинность уст. лав йĕрки; сельская повинность ял черечĕ; трудовая повинность ĕç повинноçĕ; воинская повинность çар тивĕçĕ.
с. вилĕ пытарни; ритуал погребения вилĕ пытармалли йĕрке.
с. 1. тăнă (е йышăннă) вырăн, вырăн, ăçта пулни (е тăни); положение Луны относительно Солнца Хĕвеле кура Уйăх ăçта тăни; придать вертикальное положение тӳрĕ тăрат; 2. (поза) тăни, тытни, пулни, ларни-тăни; в лежачем положении выртса; положение рук, ног ал-урана епле тытни; 3. (место человека в обществе) вырăн, пĕлтерĕш; социальное положение обществăри вырăн; служебное положение службăри вырăн; в его положении ун вырăнĕнче; 4. (состояние, обстоятельства) хал, лару-тăру; попасть в затруднительное положение нушана лек, хĕсĕнсе çит; безвыходное положение май çукки; материальное положение пурлăх-юрлăх; оставить в тяжёлом положении йывăра хăвар; 5. (обстановка) лару-тăру, самана; международное положение тĕнчери лару-тăру; 6. (режим, распорядок) йĕрке; военное положение вăрçă йĕрки; 7. (свод правил) положени, йĕрке; общие положения пĕтĕмĕшле йĕркесем; положение о выборах суйлав положенийĕ; 8. (тезис) шухăш, тĕп шухăш; положения диалектического материализма диалектика материализмĕн тĕп шухăшĕсем; ◇ хозяин положения хуçа; в (интересном) положении çире пур, хырăмлă, пĕтĕ.
прил. йĕрке ⸗ĕ [⸗и]; йĕркери; порядковый номер йĕркери номер; ◇ порядковое числительное грам. йĕрке хисепĕ.
м. 1. йĕрке, йĕркелĕх, тирпей, ĕрет, тăрлав; следить за порядком йĕркелĕхе асăрха; приводить книги в порядок кĕнекесене майла; наводить порядок во дворе картишне тирпейле; нарушать порядок йĕркене пăс; навести порядок тирпей кӳр; 2. чего (общественное устройство, строй, обычай) йĕрке, йăла; порядок жизни пурнăç йĕрки; крепостные порядки крепостла йĕрке; 3. (последовательность чего-л.) йĕрке, ĕрет, черет; алфавитный порядок алфавит йĕрки; сосчитать по порядку ĕретрен шутласа тух; рассказывать по порядку йĕркипе каласа пар; в порядке очереди черетпе; 4. (способ, метод, правила) йĕрке; порядок голосования сасăламалли йĕрке; обрядовый порядок вере; брать в принудительном порядке вăйпа ил; 5. обычно в род. п. с определением карт, шай, мĕнлелĕх; явления одного порядка пĕр картри япаласем; 6. (военное построение) йĕрке; строевой порядок строй йĕрки; 7. обл. (одна сторона улицы) йĕрке, рет, ен; улица в два порядка икĕ ретлĕ урам; ◇ в административном порядке администраци йĕркипе; призвать к порядку йĕркене кĕрт; в порядке йĕркеллĕ, йĕркеллех; в порядке вещей çапла пулмалла та; для порядка 1) (для его поддержания) йĕрке тытма, йĕркешĕн; 2) (для соблюдения правил) йăлишĕн, йĕркишĕн, ячĕшĕн; своим порядком хăй майĕпе (е йĕркипе).
ж. йĕрке; последовательность в рассуждениях шухăш йĕрки.
с. 1. по гл. построить и построиться; 2. (структура) тытăм, йĕрке; построение фразы пуплеври сăмах йĕрки.
прил. йĕркесерен, йĕркен, йĕрке тăрăх; построчная оплата йĕрке тăрăх тӳлени.
с. 1. в разн. знач. правило; орфографические правила орфографи правилисем; гигиенические правила гигиена правилисем; 2. (норма поведения) йĕрке, правило; подчиняться правилам распорядка йĕркене пăхăн; взять себе за правило йĕрке тыт; ◇ как правило ялан (тенĕ) пекех; по всем правилам йĕркене пăхăнса, кирлĕ пек.
хутлă сăмахсен «право», «ирек», «йĕрке» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: правонарушение йĕркене пăсни.
сов. 1. что и без доп. (добавить к написанному) хушса çыр, çумне çырса кур (е ларт); приписать несколько строк темиçе йĕрке хушса çыр; 2. кого-что (причислить) кĕрт, кĕртсе çыр, çумне çыр; приписать к призывному участку призыв участокне кĕртсе çыр; 3. что (преувеличить данные) хушса кăтарт, туман ĕçе тунă пек кăтарт; 4. что (отнести на счёт кого-чего-л.) тесе шутла (е хисепле), вăл (е çав) пулĕ те; приписать найденные стихи известному поэту тупнă сăвăсене паллă поэт çырнă тесе шутла.
ж. процедура, йĕрке; судебная процедура суд йĕрки; лечебные процедуры сывалмалли процедурăсем.
прил. пуританство ⸗ĕ [⸗и], пуританла; пуританские нравы пуританла йăла-йĕрке.
с. 1. по гл. разместить(ся); размещение людей çынсене вырнаçтарни; 2. (порядок расположения) майлашу, йĕрке; размещение электродов электродсен йĕрки.
сов. 1. что (на части) сӳт, пăс, ват, çĕмĕр, уйăр; разобрать сарай сарай пăс; разобрать станок станок сӳт; 2. что (раскупить) сутăн ил, илсе пĕтер; разобрать весь товар пĕтĕм тавара илсе пĕтер; 3. что (привести в порядок) йĕркене кĕрт, йĕрке кӳр, тирпейле; разобрать бумаги хутсене йĕркене кĕрт; 4. что (взять по частям) илсе пĕтер, ил; разобрать все лучшие книги пур лайăх кĕнекесене илсе пĕтер; 5. что (выяснить) пăхса тух, татса пар; разобрать вопрос ыйтăва татса пар; 6. что и без доп. (понять) ăнлан, чухла, чухласа ил, пĕл, уйăрса ил; тут ничего не разберёшь кунта нимĕн те ăнланаймăн; 7. что, грам. разбор ту; разобрать предложение предложение разбор ту.
ж. 1. рамка, пĕчĕк рама; фотография в рамке рамкăри сăнӳкерчĕк; 2. мн. рамки перен. (пределы, границы) чикĕ, йĕрке, карт; держать себя в рамках хăвна йĕркеллĕ тыт, йĕркерен ан тух.
с. 1. по гл. расположить и расположиться; расположение деталей пайсем вырнаçса тăни; 2. (порядок размещения) вырнаçтарнă йĕрке, вырнаçса тăнă йĕрке; 3. (симпатия) кăмăл; иметь расположение к кому-чему-л. кăмăлла; 4. разг. (настроение) кăмăл, кăмăл туртни; нет расположения петь юрлама кăмăл çук; 5. (склонность, восприимчивость) пăхни, пултарни; расположение организма к заболеваниям организм чирлеме пăхни; ◇ расположение духа кăмăл-туйăм.
м. пуçлăх, йĕрке тытакан, йĕркелесе тăракан çын.
прил. йĕрке тытма пĕлекен, лайăх йĕркелесе тăракан (çын).
м. йĕрке, тирпей; распорядок дня кун йĕрки.
ж. 1. халтăркка, хавшаса (е пушанса) кайни; 2. (недисциплинированность, неорганизованность) йĕркесĕрлĕх, йĕрке çукки.
м регламент (пуху ирттермелли йĕрке); соблюдать регламент регламент тытса пыр.
м. в разн. знач. режим, йĕрке, тытăм; царский режим патша режимĕ; режим дня кун йĕрки; режим экономии перекетлĕх режимĕ.
м. 1. рел. тĕн йăли-йĕрки, ритуал; 2. (церемониал) йĕрке, ритуал; ритуал приёма послов посолсене йышăнмалли йĕрке.
м. 1. рет, йĕрке; в первом ряду пĕрремĕш ретре; построиться в ряды рете тăр; 2. мн. ряды рет, хушă; принять в ряды партии парти ретне ил; 3. (совокупность явлений, событий) чылай, нумай; целый ряд вопросов нумай ыйтусем; ◇ в первых рядах чи малта; в ряду кого-чего-л. хушшинче, ретĕнче.
нареч. 1. çиелте, çиелтен; книга лежит сверху кĕнеке çиелте выртать; 2. (с верхней стороны) çӳлтен; третья строка сверху çӳлтен виççĕмĕш йĕрке; 3. (с высоты) çӳлтен, тӳперен, çӳл енчен; вид сверху çӳлтен пăхсан; 4. перен. çӳлтен, аслисенчен; указания сверху çӳлтен панă кăтартусем; ◇ сверху вниз смотреть на кого-л. хăвна мăннăн тыткала (кам та пулин умĕнче); сверху донизу; 1) çӳлтен аяла çити, пĕтĕмпех; 2) пысăккисенчен пуçласа пĕчĕккисем таранах.
ж. 1. (определённый порядок) йĕрке; привести в систему йĕркене кĕрт; 2. (совокупность принципов, методов) система; философская система философи системи; 3. (форма общественного устройства) система; мировая социалистическая система тĕнчери социализм системи; 4. (устройство, структура) система; солнечная система хĕвел системи; 5. (форма, организация чего-л.) система, йĕрке; избирательная система суйлав йĕрки; 6. (совокупность хозяйственных единиц, учреждений) система; в системе народного просвещения халăх çутĕç системинче.
м. 1. (физический облик) пӳ-си, кĕлетке; 2. (нравственный облик) ăс-хакăл, кăмăл-туйăм; 3. (установившийся порядок) йĕрке, йăла-йĕрке; тытăм; склад жизни пурнăç, йĕрки; 4. разг. (слаженность) йĕрке, йĕркелĕх, илем, илемлĕх.
несов. 1. шу, шуса кай (е пыр), шуç; ноги скользит по льду пар çинче ура шуса каять; 2. (падать, вырываться — о скользком предмете) шуса тух (е кай), шуса тухса ӳк; рыба скользит из рук пулă алăран шуса тухса каять; 3. (о взгляде, взоре) васка, чуп, сик, куç; скользить глазами по строчкам куçсемпе йĕркерен йĕрке çине сик.
с. 1. выльăхлăх; 2. разг. (грубость, бескультурье) выльăхла йĕрке, выльăхла хăтланни.
сов. 1. что пăс, çĕмĕр, иш, ват, сӳт, хуç; 2. кого-что, разг. (одолеть) çĕнтер, парăнтар, аркат, çĕмĕр, çапса хуç; сломать сопротивление противника тăшмана çапса хуç; ◇ сломать голову пуçа çĕмĕр (е ват); сломать зубы на чём-л. шăла хуç (тăрмашни харама кай); сломать (или разбить) лёд тапранса кай, пĕрремĕш утăм ту; сломать ряды (или строй) йĕрке пăс; сломать (себе) шею (или голову) майна (е ĕнсӳне) хуç, пĕт; язык сломаешь чĕлхе çаврăнмасть, чĕлхӳне хуçса пăрахăн; чёрт ногу сломает çаврăнса тухма çук, ним йĕрки çук.
м. (способ летоисчисления) стиль (çул хисепне шутлас йĕрке); по новому стилю çĕнĕ стильпе.
ж. 1. çирĕплĕх, хытлăх; строгость дисциплины дисциплина çирĕплĕхĕ; строгость учителя учитель хытă тытни; 2. мн. строгости разг. хытă йĕрке; ввести большие строгости хытă йĕрке туса хур.
м. 1. (система общественного, государственного устройства) строй, тытăм; социалистический строй социализм стройĕ; 2. воен. строй, йĕрке; стоять в строю стройра тăр; 3. (система построения) тытăм, строй; строй языка чĕлхе тытăмĕ; вступить в строй ĕçлеме пуçла, ĕçе кĕр; ввести в строй ĕçе яр; вывести из строя (сделать негодным) ĕçлеми ту, ĕçе юрăхсăр ту; выйти из строя пăрахăçа тух.
ж. йĕрке; начинать с новой строки çĕнĕ йĕркерен пуçла; красная строка çĕнĕ йĕрке; строка в строку йĕркерен(ех); читать между строк йĕркесем хушшинчи шухăша вула.
ж. субординаци (кĕçĕннисем аслисене пăхăнса тăрас йĕрке).
м. пахмат, йĕрке, сăпай; держать себя с тактом хăвна ху йĕркеллĕ тыт.
м. 1. обычно мн. (разговоры, пересуды) сăмах, сăмах-юмах, калаçу; 2. разг. (смысл, значение) шухăш, йӳн, йĕрке, хисеп; нет никакого толка ним йĕрки те çук; рассуждать с толком тĕрĕс шухăшла; 3. разг. (прок, польза) усă, пайта, тулăк; какой толк в этом? мĕн усси пур?; с толком усăллă, пайталлă; ◇ без толку усăсăр; сбить с толку аташтарса яр; знать (или понимать) толк в чём-л. ăнкар; сбиться с толку аташса кай, йĕркерен тух.
м. 1. йĕрке; уклад жизни пурнăç йĕрки; 2. эк. уклад (общество формацийĕнчи хуçалăх форми); социалистический уклад социализмла уклад.
с. 1. (уговор) килĕшӳ, килĕшни, калаçса татăлни, татнă сăмах; 2. (требование) услови, ыйтни; выполнить все условия пур условисене те пурнăçла; 3. мн. условия (правила) йĕрке, правилăсем; условия лечебного режима сипленмелли йĕркесем; 4. мн. условия (обстановка) услови; условия труда ĕç условийĕсем; природные условия çутçанталăк условийĕсем.
сов. что 1. (поставить) ларт, вырнаçтар, вырнаçтарса ларт; установить телефон телефон ларт (е вырнаçтар); установить памятник памятник ларт; 2. (наладить) йĕркеле, ларт; установить мотор мотор ларт; 3. (утвердить) палăрт, çирĕплет; установить дни занятий занятисен кунне палăрт; 4. (добиться) ту, кĕрт; установить порядок йĕрке ту, йĕркене кĕрт; 5. (обнаружить, доказать) туп, пĕл; установить истину чăнне пĕл.
сов. 1. вырнаç, шăнăç; все книги установились в шкафу кĕнекесем пурте шкафа вырнаçрĕç; 2. (укрепиться, утвердиться) çирĕплен, йĕркелен; установился порядок йĕрке çирĕпленчĕ; 3. (сложиться, сформироваться) картне лар, çирĕпленсе çит; голос не установился сасă çирĕпленсе çитмен.
сов. что 1. (соорудитьу построить) ту, туса ларт; устроить плотину на реке шыва пĕвеле; 2. что (наладить) йĕркеле, майлаштар, йĕрке ту, йӳнеçтер; устроить свой дела хăвăн ĕçӳсене йĕркеле; 3. что (организовать) ту, йĕркеле, туса ирттер; устроить выставку выставка йĕркеле; 4. что (учинить) кăлар, пуçар, ту; устроить скандал хирĕçӳ кăлар; 5. кого-что и без доп. вырнаçтар, ил; устроить на работу ĕçе вырнаçтар; 6. кого-что, разг. (удовлетворить) юра, тивĕçтер, кăмăла кай, килĕш; эта работа меня устроит ку ĕç мана килĕшет.
1. по гл. устроить и устроиться; 2. (строй) йĕрке, тытăм; общественное устройство общество тытăмĕ; 3. (конструкция) тытăм, конструкци; устройство машины машина тытăмĕ.
ж. фашизаци (фашистла йĕрке туни).
сов. и несов. кого-что фашизациле, фашистла йĕрке ту.
прил. фашист ⸗ĕ [⸗и], фашистла, фашизмла; фашистская форма фашист тумĕ; фашистский режим фашизмла йĕрке.
ж. федерализаци (федераллă йĕрке туни).
м. 1. (устное народное творчество) халăх сăмахлăхĕ; 2. (совокупность обычаев, обрядов, песен и т. п.) фольклор, йăла-йĕрке, вăйă-кулă, юрă-сăвă.
ж. 1. (вид, облик) кап, капаш, тулаш, евĕр; в форме бутылки кĕленче евĕрлĕ; в форме шара çаврака; в письменной форме çырса; в устной форме сăмах вĕççĕн, сăмахпа; пышные формы (о фигуре) самăркка кĕлетке; 2. (устройство, структура) тытăм, тĕс, пулăм; форма правления власть тытăмĕ; формы энергии энерги тĕсĕсем; 3. филос. форма; форма и содержание формăпа содержани; 4. (приспособление, шаблон) калăп, кăшкар, кăшăл; форма для шляп шлепке калăпĕ; форма для сыра чăкăт кăшăлĕ; 5. (образец) форма, йĕрке; форма протокола протокол йĕрки; 6. (одежда) тум; армейская форма çар тумĕ; 7. лингв. форма; формы слов сăмах формисем; ◇ быть в форме хатĕр пул, хатĕрленсе çит (ăмăртăва е пĕр-пĕр ĕçе).
ж. йышăннă йĕрке, йăла; ради формальности йăлишĕн.
прил. 1. (официальный, законный) йĕрке тăрăх, закон тăрăх; предъявить формальное обвинение йĕрке тăрăх айăпла; 2. (соблюдающий только форму) çиелтен, йĕркешĕн çеç, ячĕшĕн çеç; формальное исполнение дела ĕçе ячĕшĕн çеç туса пыни.
ж. 1. сăнчăр, вăчăра; посадить собаку на цепь йытта сăнчăрла; цепь от часов сехет вăчăри; 2. (ряд, вереница) карта, ката, йĕрке; цепь гор ту кати; цепь озёр вĕçе-вĕçĕн (е йĕркипе) выртакан кӳлĕсем; 3. воен. цепь, йĕрке; цепь атакующих тапăнакансен цепĕ; 4. перен. (последовательный ряд чего-л.) йĕрке; цепь событий ĕçсен йĕрки; как (или будто, словно) с цепи сорвался тилĕрсе кайнă пек.
м. церемониал (чаплă событисем валли йышăннă йĕрке).
ж. 1. (обряд) йăла, йĕрке, йăла-йĕрке; свадебные церемонии туй йăли-йĕрки; 2. обычно мн. церемонии разг. (условности) турткалашса тăни, тархаслаттарни; он не любит церемонии вăл тархаслаттарнине юратмасть.
м. разг. черет, йĕрке; теперь твой черёд халĕ санăн черет; ◇ идти своим чередом хăй йĕркипе (е майĕпе) пулса пыр.
ж. (вереница) йĕрке, карта.
прил.: имя числительное грам. хисеп ячĕ; числительное порядковое йĕрке хисепĕ; числительное количественное шут хисепĕ.
м. 1. ĕлкĕ, калăп, виçе; 2. перен. (штамп, образец) шаблон, йышăннă йĕрке, йăлана кĕнĕ йĕрке.
м. 1. (печать) штамп; штамп учреждения учреждени штампĕ; бумага со штампом штамплă хут; 2. тех. штамп, калăп; 3. перен. (образец) шаблон, йышăннă йĕрке, йăлана кĕнĕ йĕрке.
ж. эндогами (пĕр ăрури, йăхри çынсем пĕр-пĕринпе мăшăрланас йĕрке).
ж. 1. филос. этика (мораль çинчен вĕрентни, мораль вĕрентĕвĕ); 2. этика (мораль, харпăр хăйне тыткаламалли йĕрке); коммунистическая этика коммунизмла этика; врачебная этика врач этики.
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
архаизм -ĕ; аваллăх -ĕ; кивелнĕ, авалхи; архаические обычаи авалхи йăла-йĕрке
вăрçă -ĕ; çар -ĕ; вăрçăлла; военная администрация çар администрацийĕ (ярса илнĕ çĕрсем çинче влаçа тытса тăракан çар органĕсем); военное положение вăрçăлла йĕрке; военные преступники вăрçă преступникĕсем; военный округ çар округĕ; военный комиссариат, военкомат çар комиссариачĕ, военкомат; военные суды çар сучĕсем
дебет (кĕрекен укçана çырса пыракан йĕрке)
дезорганизаци, йĕрке çукки, йĕркене пăсни
идеологисĕрлĕх; идеологисĕрленни (общество пурнăçĕ, культура пĕр идеологие пăхăнас йĕрке пăрахăçланни)
1. демократи (аслă влаçа халăх тытмалли йĕрке); принципы демократии демократи принципĕсем 2. демократи (йышри коллективлăхпа тан правăлăх принципĕ); внутрипартийная демократия партири демократи
деморализаци, арпашу, йĕрке пĕтни; деморализация отступающей армии чакса пыракан çарти арпашу
1. дисциплина, йĕрке; воинская дисциплина çар дисциплини; нарушение трудовой дисициплины ĕç йĕркине пăсни 2. дисциплина, предмет (вĕренӳ ĕçĕнче); гуманитарные дисциплины гуманитари дисциплинисем
1. закон (çут çанталăк тата общество аталанăвĕнчи çыхăнулăх йĕрки); законы общественного развития общество аталанăвĕн законĕсем 2. закон, саккун (патшалăх влаçĕ йышăннă йĕрке); законы о труде ĕçлев законĕсем; проект закона закон проекчĕ; парламент принял закон парламент закон йышăннă
иерархи (кĕçĕнрех чинсем аслăраххисене вĕçе-вĕçĕн çирĕп пăхăнса тăмалли йĕрке); церковная иерархия чиркӳ иерархийĕ; иерархия власти власть иерархийĕ
импичмент, ĕçрен кăларни (аслă пуçлăхсене ĕçрен кăлармалли ятарлă йĕрке); процедура импичмента президента страны çĕршыв президентне ĕçрен кăлармалли мешехе
инструкци, кăтарту; инструкция о порядке регистрации граждан граждансене шута илмелли йĕрке инструкцийĕ; инструкция о пользовании машиной машинăпа усă курмалли инструкци; дать инструкцию кăтарту пар; действовать по инструкции инструкцие пăхăнса ĕçле
исповедь, çылăх каçарттарни (христиан чиркĕвĕнчи йĕрке — пачăшкă умĕнче харпăр хăйĕн тивĕçсĕр ĕçĕсем çинчен каласа парса каçару ыйтса илни)
1. канон (тĕн йăлисене пурнăçламалли, чиркӳ ĕçне-хĕлне туса пымалли йĕркесем); каноны православной церкви православи чиркĕвĕн канонĕсем 2. çирĕп йĕрке; каноны науки ăслăлăхăн çирĕп йĕркисем
канон...; çирĕплетнĕ, канон шутланакан; канонический текст Библии Библин канон тексчĕ; канонический порядок çирĕплетнĕ йĕрке
каторга (тĕрмере ларакансене йывăр ĕçпе асаплантармалли йĕрке; çавăн пек тĕрме)
конкурс, ăмăрту; всероссййский конкурс пĕтĕм Раççейри конкурс; конкурс скрипачей сĕрме купăсçăсен конкурсĕ; конкурс проектов проектсен конкурсĕ 2. конкурс (ĕçе ăмăртуллă мелпе илмелли йĕрке); конкурс на замещение вакантной должности пушă вырăна ĕçе илмелли конкурс
конкурс -ĕ; конкурслă, ăмăртуллă; конкурсная комиссия конкурс комиссийĕ; конкурсное замещение должности ĕçе конкурспа илмелли йĕрке; конкурсный приём в вузы аслă шкула конкурспа вĕренме илни
крепостничество, крепостниклăх (крепостла пусмăр çинче тытăнса тăнă йĕрке; Раççейре ăна 1861 çулта пăрахăç тунă)
çăварни (Аслă типĕ умĕнхи уяв эрни; ун чухне хĕле ăсатса тĕрлĕ йăла-йĕрке ирттереççĕ)
1. норма, виçе; норма прибыли тупăш виçи; норма выработки ĕç норми; нормы представительства представитель ямалли виçе 2. норма, йĕрке; нормы международного права тĕнчери право нормисем
йăла, йĕрке, мешехе; свадебные обряды туй йăли-йерки; церковные обряды чиркӳ йăли-йĕрки
партизан -ĕ; партизанское движение партизансен юхăмĕ; партизанские действия партизанла хăтланни (дисциплина, йĕрке çитменни çинчен)
патронаж (халсăр çынсен прависене сыхлас, вĕсене пулăшас йĕрке
правило, йĕрке; правила приличия этеплĕх йĕркисем; правила внутреннего распорядка шалти йĕрке правилисем; правила дорожного движения çул çӳрев йĕркисем
1. протокол (мĕн каламине çырса пыни); протокол собрания пуху протоколĕ 2. протокол (тишкерӳ акчĕ); милицейский протокол милици протоколĕ 3.: дипломатический протокол дипломати протоколĕ (тĕрлĕрен ĕçсене пурнăçламалли çирĕп йĕрке)
йĕрке; распорядок дня кун йĕрки, ĕç йĕрки; правила внутреннего распорядка шалти йĕрке правилисем
регламент, йышăннă йĕрке: регламент собрания пуху регламенчĕ; придерживаться регламента йышăннă йĕркене тытса пыр
1. режим, йĕрке (патшалăх тытăмĕн меслечĕсем); прогрессивные режимы прогрессивлă режимсем 2. йĕрке; режим питания апатлану йĕрки; режим экономии перекетлĕх йĕрки; колония строгого режима çирĕп йĕркеллĕ колони
мешехе, йăла-йĕрке; свадебный ритуал туй мешехи
мешехе -ĕ, йăла-йĕрке -ĕ; ритуальные услуги йăла-йĕрке ĕçĕнчи пулăшу (сăм., вилнĕ çынна пытарнă чухне)
самодержави (Раççейре — пĕтĕм влаçа патша тытса тăнă йĕрке; 1917 çулта тĕп тунă)
1. строй, йĕрке, тытăм йĕрки; политический строй политика стройĕ; самодержавный строй самодержави йĕрки 2.: ввести объект в строй объекта ĕçе кĕрт
йĕрке, тытăм; хозяйственный уклад хуçалăх тытăмĕ
экстернат (шкула çӳресе вĕренмесĕр тӳрех экзамен тытмалли йĕрке)
мешехе, йышăннă йĕрке; дипломатический этикет дипломати мешехи; соблюдать этикет йышăннă йĕркене тытса пыр
фашизм (пусахлу çинче тытăнса тăракан тоталитарлă йĕрке)
феодализм, феодаллăх (феодалсем çĕре тата хресченсене харпăрлăхра тытнă йĕрке); пережитки феодализма феодализм юлашкисем
тоталитарлă (халăха хĕсĕрлени, террор туни çинче тытăнса тăракан); тоталитарный режим тоталитарлă йĕрке
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
рәт, саф
тәртип
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[jer]
spuro, pado, linio, sulko
йĕр йĕрле — идти по следу, выслеживать
йĕлтĕр йĕрĕ — лыжня
йĕр турт — провести линию
виçĕ йĕрке çыр — написать три строки
урапа йĕрĕ — колея
[jerge]
ordo, linio, vico, regulo, stato, normo, vivstilo, sistemo, horaro
йĕркене кĕр — normaliĝi, ordiĝi
çул йĕркине пăс — rompi la vojregularon
йĕркерен тух — malordiĝi, misfunkciiĝi
йăла-йĕрке — ritaro, tradicioj, moroj
йĕрке хуралçи — gardanto de la ordo
аслă вĕренӳ шкулне кĕмелли йĕрке улшăнать — la regulo eniri altlernejon ŝanĝiĝas
пурнăç йĕрки — vivleĝo
кун йĕрки — tagordo
туй йĕрки — geedziĝa ceremonio, rito
тытăм йĕрки — sistemo de administrado
çĕнĕ йĕркерен пуçла — komenci de nova linio
авалхи йĕркепе — laŭ la malnova rito
перекетлĕх йĕрки — ŝparreĝimo
йĕрке хисепĕсем — ordaj numeraloj
çĕнĕ йĕрке — alineo, nova linio
йĕркеле — ordigi, sistemigi, organizi, krei, establi, aranĝi
йĕркелен — ordiĝi, normaliĝi, sistemiĝi, kreiĝi, establiĝi
йĕркеллĕ — laŭnorma, normala, kutima, natura, adekvata
йĕркелӳçĕ (йĕркелекен) — organizanto
[tit]
teni (tenu); preni (prenu), kapti (kaptu)
алăран тыт — teni je mano
алăран алла тыт — teni je manoj unu de la alia
ярса тыт — kapti
пулă тыт — fiŝkapti
хуçалăх тыт — mastrumi
сивĕ вырăнта тыт — teni en malvarma loko
ĕне тыт — bredi bovinojn
йĕрке тыт — sekvi disciplinon
типĕ тыт — fasti
тара тыт — varbi, dungi
пахча карти тыт — bari ĝardenon, bienon
асра тыт — memori
явап тыт — respondeci
çул тыт — preni vojon al
шут тыт — decidi, ekpensi ion
экзамен тыт — ekzameniĝi
тытăм — ordo, strukturo
gvidado, estraro
reĝimo
тытăн — eki, provi
вăл кайма тытăннă — li estas forironta
тытăнкă — elteno
balbutulo
тытăнкă сасă — raŭka voĉo
тытăнтар — kunligi
пралук вĕçĕсене тытăнтар — kunligi la finojn de drato
тытăç — ligiĝi, kontraŭlukti
тытăçу — lukto, batalo
тыткала — teni enmane, estri, trakti
teni sin, konduti
тыткă — tenilo
тыткăн — kaptiteco
тыткăнла — kapti
тыткăнлан — kaptiĝi, esti kaptita
тыткăнчăк — kaptito
тыткăч — tenilo
[ĥize'p]
kvanto, nombro; honoro, honora
çын хисепĕ — kvanto de homoj
хисеп улшăнни — kvantaj ŝanĝoj
хисепе ил — konsideri
тулли хисеп — entjero
вак хисеп — francia nombro
вак хисепĕ — frakcia numeralo
паллă мар хисеп — nedefinita nombro
пĕрреллĕ хисеп — singularo
нумайлă хисеп — pluralo
йĕрке хисепĕ — laŭorda numeralo
хисеп ячĕ — numeralo
хисеп ту —estimi, honore akcepti
хисепле — estimi
honori, respekti
хисеплен — esti konsiderata
хисеплĕ — honora, respektinda
estimata
aŭtoritata
хисеплĕ ят пар — doni honortitolon
хисеплĕн — kalkuleme, ŝpareme
estimplene, respekteme
хисепсĕр — sennombra, neklkulebla
senhonora
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
pravilă, jĕrke
правило, йĕрке
jĕrke, occeret
йĕрке, очередь
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
«порядок», «ряд», «строй», «распорядок»; Замахш. жерге, АФТ, желт. уйг. джерге (дж-ч), азерб. чәркә «ряд»» «порядок», «строй»; Замахш. жергеле «выстроить в ряд». Вероятно, из монг. жиргә «ряд», «разряд», «степень», «очередь»; . бур.-монг. зәргә «ряд», «степень», «звание».
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Учёта ил брать [ставить] /взять [поставить] на учёт кого-что, на какой.
Коммунистсене учета илес ĕçре парти хуçалăхĕнче тивĕçлĕ йĕрке пулмалла. Коммунизм ялавĕ.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
п.с. Пулни-иртни е пĕлни-илтни чунпа ăс-тăнра упранни; ас. — Эпир большевиксене анчах мар, вĕсен асăмне те хĕртнĕ тимĕрпе сăтăрса çунтаратпăр! В.Бурнаевский, 1961, 18 с. Йĕрке тени Матви мучи асăмне вĕрен пăти пекех çирĕп кĕрсе ларнă. К.Чулкаç, 1961, 4 с. Манăн асăма вара, ача асăмне, кăпчанкă тымарĕ кăкласа хатĕрлени нăкă кĕрсе юлнă. А.Емельянов //Я-в, 1991, 7 /, 1 с. Хальхи власть, çынсен асăмĕнчен çак уявăн [Октябрь уявĕн] чăн-чăн пĕлтерĕшне сирсе ярас тесе, унăн ятне те улăштарса пăхрĕ. Ч-х, 1999, 28 /, 1 с.
ç.с. 1. Электричество сигналĕсене экран çине куçарса информаци илмелли (курмалли тата илтмелли) мел. Хăвăрах шутлăр-ха, нивушлĕ видео юхăмне чарса çитереттĕмĕр. КЯ, 27.10.1990, 2 с. Пысăк тавракурăмлă вăл [хальхи ача]. Тĕрлĕ видео тата ытти техникăна пула хăвăрт аталанать. Х-р, 27.03.1997, 4 с. Кунта радио, телевидени, видео, Интернет системи т.ыт. те витĕм кӳреççĕ. УС, 10.04.1998, 7 с. 2. Видеокамера (туп.). Тем пулас пур тесе ун чухне видеопа ӳкерсе илнĕ. ÇХ, 1999, 29 /, 1 с. Ывăл эпир стройпа пынине видеопа ӳкерсе илнĕ те, пăхасшăн-ха. Х-р, 12.05.2000, 1 с. 3. Видеопленка (туп.). И.Ульянов çул çӳреври пур утăма та видео çине ӳкернĕ. ÇХ, 29.05.1998, 2 с. Эпĕ ку юрра ... видео çине пĕрремĕш хут 1993 çулхине çыртарнă. А-и, 2000, 1 /, 8 с. Хĕрарăмсем çак фильма видео çине çыртараççĕ те ... темиçе хут çавăрттараççĕ. Х-р, 12.07.2002, 3 с. 4. Видеофильм (туп.). Пушă вăхăтра видео курассине [йĕрке-леме] ... кирлĕ хатĕрсене штаб парса ячĕ. Х-р, 22.07.1992, 4 с. Юлташĕ видео курма пырса ларать. ÇХ, 10.04.1998, 5 с. Халь кашни килте видео пăхаççĕ. Х-р, 6.07.1999, 1 с. Видео, «Брил-лиантовый полицейский», «Конец света». ÇХ, 2000, 11 /, 12 с.
ç.с. Декларацие кĕрт; пурлăх-тупăш пирки — налук службине, чикĕ урлă каçаракан тупра пирки таможньăна евитле. Шалти ĕçсен министерствинче ĕçлекен кашни сотрудникăн тупăша, çурт-йĕре, ... хаклă хутсене декларациле-мелли йĕрке туса хутăмăр. Ч-х, 1999, 14 /, 3 с. Пĕр çын деклара-цилемен валютăна чикĕ леш енне илсе каçма тăнă. ÇХ, 1999, 42 /, 8 с.
п.в. 1. Тарăн шухăшлă спектакль пек йĕркеле, драма евĕрлĕ ту. Авалхи чăваш туйĕ — драмăланă, поэзиленĕ йăла-йĕрке уявĕ. ЧС, 1994, 8 кл., 17 с. 2. Лару-тăрăва çивĕчлет, йывăрлатса кăтарт; драматизациле. Çакăнта нимĕн те драмăлама е политика харкашăвĕ шырама кирлĕ мар. Х-р, 5.08.2000, 2 с. — ВЧС, 1971, 174 с.
ç.с. Суйлавра çĕнтернĕ президент е кĕпĕрнаттăр ĕçе пуçăннă кун ирттерекен официаллă йăла-йĕрке (ĕнентерӳ хутне илни, тупа туни т.ыт. те). Депутатсем Чăваш Республикин пĕрремĕш Президенчĕ Н.Федоров ĕçе официаллă йĕркепе пуçăннă ятпа ирттернĕ инаугураци церемонине хутшăнчĕç. Х-р, 22.01.1994, 2 с. ЧР Президенчĕ Н.Федоров ĕçе тытăнассипе çыхăннă чаплă церемони иртрĕ. Ăна инаугураци теççĕ. Т-ш, 1998, 3 /, 1 с. Должноçа кĕнĕ ятпа ирттерекен шавлă ĕçкĕ-çикĕ (халь ăна «инаугураци» теççĕ). Ар, 2001, 6 /, 1 с. Мускав облаç кĕпĕрнаттăрĕн Б.Громовăн инаугурацийĕ. ÇХ, 2000, 5 /, 2 с.
ç.с. 1. Пуçарса яракан, никĕс хывакан çын; пуçаруçă, никĕслевçĕ. ЧНК йĕркелӳçисенчен пĕрин В.Никитин-Станьялăн интервьюне вуласа тухрăм. Х-р, 23.07.1992, 2 с. Йĕркелӳçĕсене чĕнсе каласшăн, фестивале сӳнме, пĕтме ан парăр. ÇХ, 1999, 29 /. 2 с. Н.Петров — стилистика кафедрин йĕркелӳçи. АМХ, 2001, 7—8 /, 9 с. 2. Йĕрке тăвакан, йĕркелесе пыракан çын; йĕркеçĕ. Урамри çӳреве йĕркелекен — йĕркелӳçĕ. Ç-т, 1998, 2 /, 28 с. И.С.Мак-симов-Кошкинский — йĕркелӳçĕ кăна мар, артист, режиссер, драматург, куçаруçă. ÇХ, 1998, 13 /, 1 с. Хаçатăн агитатор, пропагандист, йĕркелӳçĕ пулмалла тени... ÇХ, 1999, 3 /, 1 с. — йĕркелӳçĕ ĕçĕ-хĕлĕ (Х-р, 9.10.1993, 2 с.); йĕркелӳçĕ шайĕ (ÇХ, 17.04.1998, 2 с.); йĕркелӳçĕ таланчĕ (ХШ, 1999, 4—5 /, 118 с.); — ăста йĕркелӳçĕ (Т-ш, 1999, 4 /, 1 с.); лайăх йĕркелӳçĕ (ÇХ, 1999, 42 /, 12 с.); пурнăç йĕркелӳçи (Я-в, 1999, 2 /, 4 с.); туй йĕркелӳçи (ÇХ, 2001, 31 /, 10 с.).
ç.п. Занятисене куллен çӳресе вĕренмелли йĕрке; куçăн (туп.). Кĕретĕн тата кĕретсĕр вĕренӳ. Х-р, 20.05.1994, 4 с. Çулталăк çурă хушшинче тăватă курсшăн мĕн пур экзаменсене тытса пĕтернĕ те пиллĕкмĕш курсра кĕретĕн вĕреннĕ. ХК, 1999, 1 /, 3 с.
ç.с. Саккуна хирĕçле, преступленипе çыхăннă; преступлениллĕ, пуçиле (уголовлă). Чăваш енре криминаллă лару-тăру çивĕчленни. Х-р, 4.08.1993, 2 с. Çакнашкал криминаллă ĕç ... Çĕрпӳ тăрăхĕнчи Рындино салинче те пулса иртнĕ. Т-ш, 1999, 8 /, 3 с. [Çамрăксем] ушкăнпа эрех-сăра ĕçеççĕ, ... пуçсем минресен, криминаллă ĕçсем тăваççĕ. Т-ш, 1999, 12 /, 3 с. — криминаллă ушкăнсем (Ч-х, 1999, 14 /, 3 с.; Х-р, 11.06.1999, 2 с.); криминаллă тытăм (Ч-х, 1999, 14 /, 3 с.; ÇХ, 2002, 17 /, 5 с.); криминаллă истори (Х-р, 14.02.1997, 4 с.); криминаллă йĕрке (Х-р, 6.08.1998, 3 с.); криминаллă тĕслĕх, криминаллă герой (Т-ш, 1999, 12 /, 3 с.); криминаллă бизнес (ÇХ, 2001, 14 /, 9 с.); криминаллă капитал (Х-р, 2.07.2002, 8 с.).
ч.с. Йăла-йĕрке, йăла-сăлай, халăх хавалĕ. Çĕнĕ çул уявĕпе çыхăннă çак мешехесем (йăласем) Чăваш хут-лăхне килсе кĕни нумаях та пулмасть-ха. ХШ, 1993, 5 /, 71 с. Сасă парать пытару мешехи... К.Бельман, 1999, 126 с. Ĕмĕрсен мешехи [Пуçелĕк]. Ар, 2001, 18 /, 1 с. — туй мешехи (Я-в, 1946, 10 /, 27 с.; В.Садай, 1982, 169 с.; ЧС, 1994, 8 кл., 19 с.); кĕлĕ мешехи (М.Скворцов, 1985, 19 с.); мунча мешехи (ЧС, 1993, 10 кл, 147 с.); кĕреке мешехи (ТА, 2000, 2 /, 71 с.); хутшăну мешехи (У-ц, 2001, 38 /, 3 с.).
п.в. Поэт куçĕпе кур, çĕкленӳллĕ сăн кӳр; поэтизациле. Пире тĕнче илемне поэзилеме пулăшаканĕ те, тен, çавах [туйăм] пулĕ. В.Канюков, 1964, 61 с. А.Миттов ĕçĕсен... тепĕр уйрăмлăхĕ — ӳкерчĕке поэзилени. А.Трофимов //Творческое наследие К.В.Иванова. 1990, 70 с. Авалхи чăваш туйĕ — драмăланă, поэзиленĕ йăла-йĕрке уявĕ. ЧС, 1994, 8 кл., 17 с.
ч.с. Асамлă, ытаруллă, тĕлĕнмелле. Темĕнле ăрăмлă ункă тухатăвĕнче эпир. Х-р, 24.08.1993, 3 с. Ăрăмлă (магиллĕ) сăмахлăх тĕслĕхĕсем ытларах йăла-йĕрке поэзийĕнче тĕл пулаççĕ. ЧС, 1994, 8 кл., 13 с. Чăвашăн ăрăмлă йăли-йĕркине, юмах-халапне... юратать çак калавçă. Г.Федоров, 1996, 188 с. — ăрăмлă йăла, ăрăмлă сăмахлăх (ЧС, 1993, 10 кл., 25 с., 35 с.).
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
никама пăхăнмасăр пурăнмалли йĕрке çинчен вĕрентекен çын. Вĕсем (революционерсем. – Э.Ф.) хăйсене кирлĕ паллă туса хунă ĕçĕсем тăрăх социал-революционерсемпе социал-демократсен çумне хутшăнаççĕ; çавăнпа вĕсем никама пăхăнмасăр пурăнмалли йĕрке çинчен вĕрентекен çынсене (анархистсене) пит çывăх тăраççĕ [Высочайшие 1906:77].
йăла. Çакăн пек йĕркене (йăлана) референдум теççĕ [Ширновой 1917:28].
урăхла йĕрке. Вĕсем çĕр çинче урăхла йĕрке тăвасшăн. Вăл йĕркене социализм теççĕ. Социализм тиекен йĕрке пулсан çĕр çинче хуçи те, тарçи те пулмалла мар, пур те пĕрле ĕçлесе ĕçлесе тунине пĕр çĕре пуçтарнине кашнине кирлĕ таран памалла [Хыпар 1906, № 25:401].
чарăн. Вăхăтра патшалăх йĕркисене, лайăхрах çĕнĕ саккунсем кăларса çĕнетнĕ пулсан кивĕ йĕрке пĕтесси кăшта тăхтанă (чарăннă) пулĕччĕ [История 1917:2].
йĕрке. Александр II кăларнă устав (йĕрке) тăрăх (1964 ç. ноябрĕн 20 кунĕ), Россияра сута час, тĕрĕс, шеллеса (хĕрхенсе) пуриншĕн те пĕр тăвас пулать [Çулталăк 1906:44]; Чиркӳ уставĕ (йĕрки) тăрăх праçник кунĕ каçа сулăнсан каçхи кĕлĕрен тухсан вара уяв пĕтет [Поучения 1904:16].
йĕрке. Тепĕр ĕрет (йĕрке) лакăмсем туса тухнă чух кунăн лакăмисем çӳлти ĕретĕн лакăмĕсем хушши тĕлĕнче пулса пыраççĕ [Хабачев 1910:16–17].
Çавăн пекех пăхăр:
йĕри-тавраш йĕри-таври йĕри-тара йĕркĕн « йĕрке » йĕрке-тирпей йĕркеçĕ йĕркелĕ йĕркелĕх йĕркелейĕрке
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
