Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

аммонал

аммонал (шартлату тăвакан япала)
аммонал зарячĕ — заряд аммонала
пăра аммоналпа сиктер — подорвать лед аммоналом

бор

II. мед.
бор (шăл хăвăлламалли пăра)

бур

см. пăра

кат

2.
подражание одиночному стуку
пăра пуртăпа кат! тутар — стукнуть топором по льду

катăкăн

куском, кусками
катăкăн-катăкăн — кусками, обломками, осколками, на куски, на части
пăра катăкăн-катăкăн вакла — разбить глыбу льда на куски
чӳлмек катăкăн-катăкăн ванса кайрĕ — горшок разлетелся вдребезги

катка

II. глаг.

стучать, ударять (копая), долбить
пăра катка — долбить лед

коронка

3. тех.
коронка
алмас коронка — алмазная коронка
пăра коронки — коронка бура

пăра

бурав, бур
кантра пăри — буравчик
шĕвĕр пăра — остроконечный бурав
пăрапа пăраласа шăтар — просверлить буравом
çĕре пăрапа пăрала — сверлить скважину буром, бурить скважину

салма

салма (разновидность клецек)
тутлă чуста салми — салма из пресного теста
кăвас салми — салма из кислого теста
кăвас чусти салми — салма из кислого теста
тулă салми — салма из пшеничной муки
салма яшки — суп с салмой
сĕт салми— суп-лапша молочная


◊
салма пăра — бурав без острия
салма пăри — полукруглая стамеска

сĕлкĕшлет

превращать в месиво из снега и воды, в кашицу, шугу
хĕвел пăра сĕлкĕшлетнĕ — солнце превратило лед в шугу

таткалантар

2.
покрывать трещинами, разбивать на куски
парум çӳхе пăра таткалантарать — паром разбивает тонкий лед

чак

2.
подражание звуку удара
пăра лумпа чак! тутар  стукнуть ломом по льду

чаклаттар

1.
стучать (чем-л. острым)
пăра лумпа чаклаттар — стучать ломом по льду

штопор

1. (пăра)

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пăра

бурав; ат пăри – шило; виç виçлĕ пăра – коловорот; çавăра пăра – навертыш, бурав; пăрапа шăтар – буравить.

128 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сӳре пăри

бурав, пригодный по размеру для вставки зубьев бороны. Сред. Юм. Сӳре пăри — сӳре шăлĕ лартма шăтаракан пăра.

çавракан

кругом(-ами), в кружок. Орау. Ачасем хĕлле пăра (лёд) кӳлĕрен çавракан-çавракан (кругами) касса кăларса, арман тăваççĕ (делают нечто в роде жернова). Ib. Пĕр-пĕрин аллинчен тытса, çавракан (в кружок) карталанса тăраççĕ (в игре в „çил утилле“). Ib. Йĕрле (игра в жгуты) вылянă чухне мĕн пур вылякан ача, урисене пĕр çĕрелле туса, çавракан (в кружок) ларса çавăрнаççĕ.

çил

(с’ил’), ветер. Шумш. Çĕр çинче çил, вот, шу хăватлă, теççĕ. N. Ĕлĕк килте атей-апай калатьчĕ: кашкăр хăш ойăхра çилпе тăранать тетчĕç. N. Паян çил вăйлă. N. Çил çине кăларса, типĕтсе хур. Вынеси иа ветер, высуши и убери. Пухтел. Пĕр çил те çук. Совсем нет ветра. Изамб. Т. Кăçкăрсан та, çиле хирĕç (против ветра) нимĕн те илтмеççĕ. Ib. Пире çил майĕпе (по ветру) хыçалтан усĕр çын сассисем илтĕне пуçларĕç. N. Кашни конах ирсĕр çил тăратĕ. Ежедневно бывает сильный ветер. Сред. Юм. Çил тохакан çăвар пор, тет, çав çăвар конче (= кутĕнче) карчăк сыхласа ларать, тет, вăхчи-вăхчипе çав карчăк çил çăвар пăккине уçса пăхать, тет те, хăш чохне туххăмах питĕрсе лартать, тет, тепĕр чохне çил пит вирлĕ пырса çапăннипе нăмайччен питреймесĕр тăрать, тет. Çапла карчăк çил çăварне питреймен чохне çĕр çинче çил вăйлă пôлать, тет, вара. Ib. Пĕчик ачана тôла илсе тохсан, çил хыпать те, хăрăлтатакан пôлать. Ib. Çил туллать, бушует ветер (гов. прн сильном ветре). Ib. Паянхи çил сăкман витĕрех касать (гов. о пронизывающем ветре). N. Çил çăварĕнчех пурăнатпăр. Мы живем на самом ветру. АПП. † Çирĕк çулçи çил пулчĕ, хурăн çулçи хут пулчĕ. N. Утни-юртни сисĕнмеçт, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Якейк. Çил пек каять (пырать). Несется, как ветер. Чуратч. Ц. Хуçа лаша кӳлтерчĕ, тет, пĕр мих çăнăх, саккускă, эрек, илчĕ, тет те, Ваçкă патне çил пек карĕ, тет. Ст. Чек. Ку хурчăка чĕпĕ çине çил пек вĕçсе анчĕ. Сĕт-к. Çил вĕçтернĕ тосан пак тăвăп. Сделаю как пыль, носимую ветром. Т. VI. Эй турă, çилпе çакланнине çилпе сир. (Из моленья). Орау. Навус айĕнчи пăра (лед) айккисенчен çил çиса, юпа пек, юпа пек тăратса хăварнă, навусĕ тăррисенче çĕлĕк пек тăра-тăра юлнă. Ib. Çил çӳл енчен вĕре пуçларĕ. Подул верховой ветер. Ёрдово. Çав сехетрех çил йăвашлансан, прийомне чакарас пулать (на обдирке). Ib. Çил енчи чӳречесем пурте сĕмĕрлсе пĕтнĕ. Ib. Çил çине ан лар, вĕрĕлĕн (снова простудишься). Ib. Катка çил çинче ларса (стоя на ветру) пĕтĕмпех шултăркаса кайнă (рассохлась). Ib. Çил вĕрекен çĕрте (на ветру) ӳсекен йăвăç начар пулать. Ib. Пӳрт уммĕнче (в сенях) çывăрсан, çил тимĕ-ши (не продует ли?). Ib. Атăл çинчен (с Волги) çил вĕрет. N. Çилĕн çунат çук, шывăн турат çук. N. Çил çинче ан çӳре. Не ходи на ветру. Завражн. Çил хирĕçлеччĕ. Регули 1211. Он пак çилте каçмалла мар Атăлпа. Ib. 1079. Çак çилте каçмалла мар Атăл орлă. Бел. Гора. † Йĕтĕн пирĕ кĕпине сил вĕртмешкĕн тухрăмар (чтобы проветриться). Шор-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ; кайран ял орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Скотолеч. 13. Çил тивмен çĕре (где нет ветра) тăратас пулать (лашана). N. Хăньтю пулсан, лашана çил çинче тăратма (оставить на ветру) юрамасть. Юрк. Çил пăркаланса вĕрсен, çумăр пулат. О сохр. здор. Çума юраман тумтирсене ялан çил çине кăлара-кăлара çакас пулать. Ib. Сивĕ çил çинче тăрсан, если побудешь на холодном ветре... Ib. Тарланăскер, çил çинех ларнă. В. Ив. Çитменнине тата çилпе сăвăрнă чух е çил килмест (не бывает ветра). Пазух. † Кĕпер çине шыв кĕрет, йĕтĕн кĕпине çил илет. СТИК. Çил вылят. Ветер гуляет свободно. Сунч. † Çӳлĕ тусем çинче çил вылять, çилĕ çĕре ӳксе çухалать. Арçури. Ват юмана çил ватнă, çĕмĕртсене çĕмĕрнĕ. Нюш-к. Хăрăк (беспорядочный) çил çăмăр çăвас вырăнне вĕрет. N. Хаяр çил, резкий, пронзительный ветер; назв. духа (его просят охранять хлеба от такого ветра). || В перен. см. N. Тата хăшĕ халăхшăн пит тăрăшас пек туйăнать, анчах унăн пуçĕнче çил çӳрет. N. Эсир апла çиле анчах калаçатăр (говорите на ветер, .т. е. попусту). Бюрганский. Эсир эпĕ каланă сăмахсене ан манăр; манăн сăмахсем çиле ан пулччăрччĕ. N. Пĕр апат çиетпĕр те, иккĕмĕшне çил хыпса тăратпăр, тенĕ салтак. N. Çил вĕрет — образное выражение; о тебе сказано, а ты не замечаешь. || Назв. божества 2-го-разряда. Сред. Юм. Н. Карм. Çиле така параççĕ, çил амăшне путек параççĕ. (Учук). Магн. М. 6З. Çил ашшĕ,— амăшĕ — хаярĕ,— инкекĕ,— синкерĕ,— çыхчи,— çоначĕ. (См. там же стр. 84, 89, 91). || Часть мельницы. Торх. См. арман.

хыр

(хыр), скоблить, сгребать. Изамб. Т. Пусма çинчи пăра хыр. Альш. Çамкана çырна хурана хырса та тăкса пулмаст-çке. || Грести. Изамб. Т. Ик-виç сарăм çапсан ырашĕ нумайланат та, вара ăна креплепе хыраççĕ. Ib. Çак çӳппе пĕр еннелле хырса хур. Г. А. Отрыв. Панă чухне çуркунне хырса парать, кĕркунне хырмасăр илет, тырри таса (хлеб от плателыцика). || Обтирать. Орау. Урине алăк çинче хырса кĕчĕ. Ib. Урине скупа (скобка) çинче хырса кĕчĕ. Обтер ноги об крыльцо. || Брить. Сред. Юм. Хырнă пуç, бритая голова. || Чистить. Чиганары. Стариксем толта хыпаланса навос хыраççĕ шупа юхса пĕтесрен. Ягутли. Ватти-вĕтти пурте тулта: хăшĕ пăх хырать, хăшĕ вут çурать. || Çĕнтерчĕ 25. Пирĕн те кайса авантарах хырасчĕ-ха вĕсене.

кĕрепле пăри

бурав для граблей. СТИК., Изамб. Т. Сред. Юм. Кĕрепле пăри — кĕрепле шăлĕ лартма шăтаракан пĕчик пăра.

шăв

то же, что шу, двигаться. ЧК. Пысăк чăрмавсене, çурçĕр çанталăкĕн йывăрлăхĕсене çĕнтерсе малалла шăватпăр. Кан. Ниçта кайса кĕме пĕлменнисем çеç çав еннелле шăваççĕ. Шел. 48. Алăк панчен вĕсем те сĕтел патне шăваççĕ. Я. Турх. Тăрă шывăн тĕпĕнче пĕлет шăвни курăнать. Ир. сывл. 2З. Шыв хĕвелпе тусланса юхса юлать хумханса, шăвайманшăн хурланса. Хурамал. Çӳлĕ тусем çине ăлăхăттăм, урам шăвассинчен хăратăп. Поднялся бы я на высокие горы, но боюсь, что поскользнутся у меня ноги. Орау. Ачасем шăва-шăва ӳкĕç, пӳрт умĕнчи пăра пăртак касасчĕ. Нюш-к. Лаша та шăвать, вĕлерсе те хăварĕç кусем тесе нимĕн те тăва пĕлмес ку. Череп. Шăват, на дворе скользко. Спасск. у. Паян шăват, гололедица. || N. Çулсем (годы) шăваççĕ кĕр енне. || Толст. Шăва пачĕ, удрала, улепетнула.

шăн

замерзать. N. Витрери шыв шăнса ларнă (совсем). N. Витрери шыв шăнса кайнă (не совсем, но значительно). Витрери шыв шăннă (только подернулась льдом). Орау. Шывпа шăнса ларнă вулашка. Альш. Акă ĕнтĕ мĕн тумалла, ку шуйттан пăр çине шăнса ларчĕ. Янтик. Кантăр кӳлли пĕтĕмпех шăнса ларнă. Шурăм-п. Хĕлле, Атăл шăнсан, ку ял витĕр пысăк çул иртсе кайнă. N. Ку пĕвесем шăнаççĕ-ши, шăнмаççĕ-ши кăçал?... N. Кӳл лайăхах шăннă, çуран çынсем урлă çӳреççĕ те ĕнтĕ. Орау. Кӳл шăнса ларчĕ. Ib. Пĕвесем шăнчĕç. Ib. Пĕвесем шăнса ларчĕç. Баран. 82. Шурлăхсем, тĕпсĕр кӳлĕсем шăнса хытса лараççĕ. Букв. 1900. Çăрттан чăмах пырать, пăрĕ шăнах тăрать. Б. Янгильд. Çапла пĕрре, пăр шăннă-шăнман, ачасем тимĕр тăрмалапа ярăнма тухнă. Т. IV. Çуркунне çуртсем хĕрине шăнса ларнă пăра çĕмĕрсен, тепĕр хут шăнтать, теççĕ. N. Сирĕн чӳречĕрсем халĕ те ĕлĕкхи пекех шăннă. На окнах вашей комнаты такой же мороз, как и прежде. Баран. 166. Çурçĕр енчи пайĕ (Сибири) ялан шăнса тăрать. N. Шăннă çĕртен ăшăтрĕ. СТИК. Шăннă выльăх тĕрĕнсе кĕрет (животное от холода съеживается). Сред. Юм. Шăннă йывăç пик мĕн пăхса тăратăн ôнта! Юрк. Ĕнер те эсĕ, ыйтсассăн, нимĕн пĕлмесĕр, шăннă юпа пек тăтăн. Ib. Вăл вилсен каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Скотолеч. 28. Шăннă улма, мерзлый картофель. || Мерзнуть, зябнуть. Çĕнтерчĕ 48. Асту, ан шăн. Толст. Эсĕ кĕрĕкне тăхăн, капла шăнса пăсăлăн. Альш. Ухат кăна, чӳхет — кĕпе çăват, унăн алли епле шăнмаст-ши? N. Манăн ун чухне ура шăнчĕ те, киле таварăнтăм. Букв. 1900. Ивана сăкманпа вит: вăл шăннă. Изамб. Т. Çуран юлни çитмĕ-ха ул, сивĕре арăмпа иксĕмĕр те шăнса кайăпăр. Баран. 79. Малтанах пит сивĕ кунсем пулчĕç. Мĕн те пулсан майлама алла кăларсан, пурнесем шăммине çитех шăнса каяççĕ. Кан. Шăнса хытса кайнă (замерз), ним калаçми пулнă. Т. VI. 29. Сивве шăнса килекене ăшăтса ямалăхне пар. СТИК. Слабого человека, который скоро зябнет, у нас называют „шăннă кучан“. А.-п. й. 29. Такасем сиве шăна пуçларĕç. Ib. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине манса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || Стынуть, застыть. БАБ. Тăхлан чашкă çинче пăшал майлă шăнса ларсан, каччă пулсан, хăй салтака каят, тет. (Çĕн-çул каç). Орау. Темскер, ман çурăм шăнса ыратакан пулнă-ха. У меня продуло спину. N. Шăнса пăсăлнă, простудился. Юрк. Шăннă çу час ирĕлĕ-и-халĕ? (хотя бы и летом). || Обледнеть. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледнели комли камышей. || В перен. знач. Юрк. Мускавран пĕр хут та илӳ çук, те масар яраймасăр шăнса тăраççĕ. Кан. Теприсен ку хушăра чĕлхисем шăннă (не смеют пикнуть). N. Начар çынна шăннă карăш теççĕ. Сред. Юм. Шăннă пуç, дурак, непонятливый. Альш. Çын патне пырсан, шăннĕ çăвар (неповоротливый, недогадливый, ротозей), нимĕскер те калаймас. Ст. Чек. Шăннă çăвар пек нимĕн те калаймарăм. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! N. Шăнса ларчĕ (дело не выгорело, не удалось). N. Манăн унта (за ним, у него) пилĕк тенкĕ шăнчĕ (пропало, нечезло и пр.). Кан. 2000 тенкĕ шăнатех-ши? Ст. Чек. Вăл япала унтах (у него) шăнчĕ пуль ĕнтĕ (остался предмет у кого-либо безвозвратно).

пăр

(пы̆р, пŏр), повертывать, поворачивать. Шел. П. 66. Куçне урăх енелле пăрса тăрать. Чертаг. Пăрмалли патаксам (у сохи, вставлены в подвои, патвай, их 2). Синьял. Пĕр карта сурăх, пурте пуçне пăрса выртаççĕ. (Кăмакари кукăлсем). Чем люди живы. Амăшĕ вырăнĕ çинче пĕр хĕр çине йăванса карĕ те, хăрах урине пăрса ячĕ (свернула). Орау. Яратав Йăхăначĕ ĕлĕк пăрусене, тыр çине-мĕне тухсан, яланах хӳрисене пăра-пăра яратчĕ, тет (чтобы отвадить). || Выжимать. Сёт-к. † Порçăн тоттăр — варличчĕ, халĕ эпĕ карăм та, пăрнă тоттăр полса йолчĕ. Байгул. Пăрнă тутăр, выстиранный и выжатый платок. Скотолеч. 12. Таса пире (холст) сивĕ шывпа йĕпетсе пăраççĕ. N. † Шур Атăл шывĕпе пăрса илĕпĕр (выжмем). Кратк. расск. 17. Эпĕ çав пиçнĕ çырласем шывне Фараон курки çине пăрса илтĕм. N. Вăйăран кĕрсен, кĕпесене пăрса тăкатпăр — çара шыв пулать? N. Кĕпесене хăвăрт-хăвăрт чӳкесе пăрма тытăнчĕ. Кулине юлашкинчен Марук кĕпине пăрса типĕтрĕ. || Драть (за ухо). Шорк. Асту, холхуна тытса пăрăп. Смотри, я надеру тебе уши. IЬ. Кил-ха конта, эпĕ сана холхунтан пăрса ярам. Иди-ка сюда, я надеру тебе уши. N. Хăваласан-хăваласан, ватнă ачине тытрĕ те, холхинчен питĕ хытă пăрчĕ те, ачи çохăрса ячĕ. || Разводить (пилу). N. Пăчăк шăлне пăр. || Ввертывать. Изамб. Т. Малти шăлсенчен икĕ енне пĕрер турта пăраççĕ. N. Ламппа пăрса кӳртсе лартнă. || Свивать на станке. N. Пăрнă пушă, кнут свитый на станке из кудели. || Отклонять, отворачивать, устранять, обходить. Сёт-к. Вăл хошнисене хамран пăримастăп. Я не могу отклонять от себя его приказаний. N. Вĕсем шанчăксăр çынсем, вĕсене куç умĕнчен пăрма çук (за ними нужен глаз да глаз). N. Пуянсене анчах кӳртсе пĕтерчĕç (приняли в часть при аренде леса), чухăнсене пурне те пăрса хăварчĕç. Кан. Тырăпа услам тăвать, ăна та суйлавран пăрман. || Искажать смысл. N. Çын калаçнă чух пĕр сăмах çинчен тепĕр сăмах çине пăрса кайман-и? || Уклониться от темы. N. Сăмахне урăх çĕрелле пăрса яма тăрăшаççĕ.

пăра

(пы̆ра), бурав. Мыслец. Тĕплĕ пăра, большой бурав с донцем. Торх. Шертешнĕк пăри, бурав, которым сверлят дыру для сердечника. Тĕплĕ пăра, бурав с донцем. Якейк. Шĕвĕр пăра, остроконечный бурав. Мыслец. Кантăра пăри, буравчик винтом, навертыш. Сӳре пăри, бурав пригодный по своему размеру для вставки зубьев бороны. Сӳре шăлĕ шăтарма вăхăтран çапла каланă. N. Салма пăра; вăл иййĕ пек, анчах çаврака вĕçлĕ пулать. Буравчик с желобком в конце. Пазух. Пăра пек, пăра пек пăрсем çăват, епле пӳхмес-ши пăланăн тихисем? || Шило. Зап. ВНО. Атă пăри, сапожное шило.

пăрах

(пы̆рах), бросить, оставить. Коракыш. Эпĕ епле хам упăшкана пăрахах сана качча пырăп. N. Пăрахса кай ман патăмран. Оставь меня. N. Аçу-аннӳ çуртĕнчен пăрахса кайса. Янш.-Норв. Унта пырсан вĕсенĕн пĕр ачи пĕр çăмартине хăй пуç урлă виçĕ хут çавăрать-те, çав çырмана пăрахать. (Сĕрен). Микушк. Ăçта каян, кума, каласа кай? — Шыва кĕмĕл çĕрĕ пăрахмашкăн. (Это, вероятно, старинный языческий свадебный обряд. На другой день свадьбы молодая в сопровождении сестры мужа идет на речку за водой и там бросает в воду кольцо или монету божеству воды «вутăш»). В. С. Разум. КЧП. Вăйĕ пĕте пуçласан, вăл пăрахса тарнă. Ачач 188. Тимуш хăрама пăрахнă. Орау. Пăраха пачĕ, бросил (неожиданно). Букв. 1904. Ахăр хĕрт-çурт пулĕ ку, тесе, Иван шартах сикет те, хайхине пăрахах тара пуçлать. Изамб. Т. Ку сурăхне пăрах та тар. || Свалить. Якейк. Алăк хошшинех пăра пăрахса хăварнă (свалили лед). || Навалить. Çутт. 153. Хыр тымарĕсене лакăма тултаратăп та, чĕртсе яратăп, çиелтен тăпра е çерем пăрахатăп. || Положить. N. Вутă пăрахам-ха. Положу-ка дров (в печку). N. Вута пăрахса çунтар. || Класть. Якейк. Эп чĕмелсене (= çĕмелсене) прахса турăм; чĕмелсене лап прахса турăм (чĕмел пуçланă чох тват кĕлтея хреслĕрен хреслĕ хораççĕ, онтан вара çавăрса каяççĕ). || Подкинуть. Бюртли. Санăн ăна укçа пăрахмалла, теччĕ. || Стлать (напр., для беленья). N. Шуратма пăрахнă пирсем. || Прикинуться. Кильд. Аптранă енне вара ӳсĕре пăрахăрĕ, тет. || Сажать. Хорачка. Кăмакая пашалу пăрах. В. Олг. Хăяр прах (садить). N. Чăн первей паранкă пăрахаççĕ. Ачач 37. Амăшĕ ывăлне кашни ирех, çунакан кăмакана паранкă пăрахса илсе тăварланă купăстапа тăрантарать. Кан. Кам çуркунне хăмла пăрахас, чĕртес, тет, унăн кĕркунне çĕре çемçетме тăрăшмалла. IЬ. Кăçалах çур теçеттин волынь хăмли семшевăй сурт пăрахнă. Пахча çим. 3. Нумайăшĕ (картофель) суха хыççăн пăрахса пыраççĕ. || Скидывать, снимать. Юрк. Вуникĕ сурăх усрăттăм, улăм пама каймăттăм, çирен тăлăп пăрахмăттăм. N. Пĕр уйăх ĕнтĕ ураран атă пăрахман. N. Пăрах, снимать (сапог) с другого. || Сбавить (цецу), сбросить. Б. Олг. Хакне пăрахсам пĕр ластăк, ытла хытă тытса тăратăн, сотас теместĕн-и? Пасара антарса тăк, киле каллях исе каятни? || Линять, ронять перья, шерсть и пр. N. Тĕк пăрах, пуç пăрах (урпа). || Делать выкидыш. Орау. Сурăх путек пăрахнă. Изамб. Т. Лаша тиха пăрахнă, ĕне пăру пăрахнă, сурăх путек пăрахнă (выкидыш). || Испражняться. Орау. Ах, ку ача-пча! Çинă-çиманах кайса та пăрахат (испражняется)! || Перестать, бросить. Орау. Ху вулама пăрахсан, кĕнекĕне мана пар. Когда перестанешь читать, передай книгу мне. N. Çăвла хут вĕренме пăрахсан, аттесене хресьян ĕçсенче пулăшрăм. Хыр-к. Хут вĕренме пăрахсан, çулла, ачасемпе пулă тытма, рак тытма çӳреттĕмĕр. N. Çиессе пăрах, перестать есть. Панклеи. Порнаççĕ, порнаççĕ ватăрах çынсам, эсрелĕ килме пăрахнине (что перестал ходить) сисе пуçларĕç. || Прекратить, бросить. N. Мĕнле паян кооператив сутма час пăрахнă. Ку вăхăтра хупакан марччĕ-çке? тесе килнелле çаврăнса каяççĕ вара. || Перестать что-нибудь делать. КС. Хăяр пăрах, последний раз собрать огурцы. || Раздумать; отменить, отказать. ЧС. Аннесем вара: вилет пулĕ, юмăçа кайса укçа та пĕтерес мар, терĕç те, юмăçа кайма пăрахĕрĕç. N. Эп сăра тăвасса пăрахрăм. Я раздумал варить пиво. N. Вăл хăй (она) кайма пăрахрĕ. Ивановка. Çакăнтан кайран эпĕ чула алла тытма та пăрахрăм. Тим. † Ах, хăтаçăм, Микулай, пăрахма-пăрахма тытăнатчĕ, пăрахасран чунăм çук, пăрахсассăн чунăм çук. || Уступить (в цене). Н. Карм. Ну, апла пулсан, вун тенкине пăрахап, тет. N. Пăрах (пăрахса пар) тепĕр пилĕк пусна! — Юрамаçт, пăрахмасп. || Отказаться. N. Çăкăра пăрахăп, уна пăрахмăп. || В качестве вспомог. глаг. Яргуньк. Акă сана хуçа сенкĕпе чиксе пăрахма килет. N. Мана луш (зря) çинченех кăшкăрчĕ-пăрахрĕ. N. Курак çăварне карчĕ-пăрахрĕ те, татăк ашĕ тухрĕ-ӳкрĕ. N. Лаша пĕççине чарчĕ-пăрахрĕ (беспомощно). Сорм-Вар. Упа Ахматяка çыхса пăрахрĕ. N. Вăл вара мĕн туса пăрахмĕ манпа? (т. е. нагадит мне). М. Сунчел. Пӳрт алăкне уçса прахнăччĕ те, пӳрт умне çап-çутă çутатса пăрахнăччĕ. Панклеи. † Каяс марах тесеччĕ, илчĕç-пăрахрĕç, мĕн тăвас. (Салтак юрри). Альш. Улпучĕ пăруласа пăрахасран хăранă, тет. Барин боялся, как бы не отелиться. Юрк. Тӳрлетес вырăнне (вместо того, чтобы вылечить) тата хытă пăсса пăрахаççĕ (испортили). IЬ. Çуртăрисем ĕлкĕрсен, çав укçапах çуртăрисене те выртарса пăрахат. IЬ. Тытăнсан, ĕçе часах туса пăрахнă. Ст. Яха-к. Атьăр часрах кунта чӳклесе пăрахар та, вара пирĕн пата кайăпăр, теççĕ. Изванк. Пулла тухсан та, ăна пĕре çех (только) кăшкăрса пăрахаççĕ (крикнут на него). Кан. Тепĕр хут чĕтретсе пăрахрĕ. Капк. Эпĕ Улия юратса пăрахрăм. Пуç çавăрса пар-ха. N. Çан чохне ĕçсе пăрахрăм-çке (напился)! Т. II. Загадки. Шăлсан, шăлса ямалла мар; çĕклесен, çĕклесе пăрахмалла мар; вăхăт çитсен, хăех каять. (Мĕлке). ЧС. Эпир вăл анана, ир кайнă-ĕскерсем, кăнтăрлаччен сухаласа та пăрахрăмăр. N. Вĕсем малтан нумай çĕрлĕ çынсенчен темĕн чухлĕ çĕр илсе пăрахаççĕ, унтан вăл çĕре, банк урлă, сахал çĕрлĕ хресченсене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сутса пит нумай ытлашши укçа пуçтараççĕ.

пăро

(пы̆ро), бурав. Тюрл. Он пăри, его бурав. См. пăра.

проток

назв. инструмента. Шарбаш. Проток — тимĕр, чукун шăтармалли пăра.

калт

подр. легкому расколу или довольно сильному тычку. Тет. Калт! туса кайрĕ (полено сразу раскололось). Сред. Юм. Пĕренене çӳлтен антарнă чохне, пĕрене карчĕ: калт! хăпăнса кайрĕ. Ib. Пĕрене пуçĕ калт! катăлса кайрĕ. СТИК. Пĕрене пуçĕ, пуртăпа лартсан, кăлт! катăлса каят. («Выражает не только звук, но и то, с какой легкостью колется»). Ib. Ăшă пăра катас пусан (= пулсан), вăл калт! катăлат. Юрк. Ан йĕр, тесе, калт! тĕртрĕç. СТИК. Калт тĕртрĕ. Толкнул рукой довольно сильно. || Подр. разеванию рта. N. Анасланă пек çăварне калт карса...

каптăм

полностью, во всю ширину, целиком. МПП. Яргуньк. Вăл пăра каптăмпех илсе хутăмăр (взяли целиком).

кат

(кат), подр. толчку, стуку, одеревенению. Орау. Чавсапала кат! перĕнтертĕм (задел локтем). Альш. Туйипелен кат-кат (так-так) пустарса пырат. Ib. Пăлтăр урайĕнчи пăра (лёд) кат-кат катаççĕ. Орау. Аркатас мар чейнĕке! Кат! тутартăм, хытă перĕнтертĕм. Сред. Юм. Кат! туса катлать сахăр. Ib. Кат хытнă, затвердел. Ib. Михри çăнăх хĕрсе кат хытнă кайнă. Якейк. Тĕлĕнсе: кат! хытса лартăм. Разинул рот от удивления. КС. Ир лайăхчĕ, кăнтăрла çитерехпе (около полудия) ал-урасам катах хытса ларчĕç: лараймастăп та, тăраймастăп та.

кахатлăх

голод. Вут-кăвара, юр-пăра, выçлăх-кахатлăха, вилĕме — пурне те сăтăрлăхшăн пултарнă. Орау. Турă çырлахах, ваçка, кусампа (из-за этих, из-за них) çултан çул кахатлăх çул (голодный год) пулса пырать. Питушк. Кахатлăх полчĕ. Был голодный год. || «Кризис». Кан. 1923, № 251. Чукун çул кахатлăхĕ (кризисĕ) пăртак çемçелет. || Недостаток. Пир. ял. Кахатлăх = çитменлĕх.

янкăртат

(jаҥгы̆рдат), звенеть. КС. Кĕрхи пăра çапсан, янкăртатса каять. СТИК. Пăрлă çулпа турттарса пыракан пĕрене янкăртатса шуса пырат. (Звук бревна, волочимого по льду). Орау. Пӳрчĕ янкăртатнă пĕтĕмпех. Изба выстыла. || «Вздыхать». М. П. Петр. Пынă ун патне улпут майрисем: вутă хаклă, тесе, янкăртатнă («вздыхали»). || Эльбарус. Хĕвел янкăртатса çап-çут çутатса тăраччĕ. Солнце светило ярко-преярко.

юр-шывĕ

(ш^¬ы_в), вешняя (снеговая) вода. Орау. Юр шывĕ пăра шăтарса кайнă (промыла лед снизу, напр. на дороге, на дворе). Сала 245. Анкарти хыçĕнче, çерем çинче шăнкăртатса юхать юр шывĕ.

марата

(марда), назв. рыболовной снасти из прутьев; мереда. Ст. Сахча. СПВВ. ЕХ. Марата — пулă тытмашкăн мунчаларан пĕтĕрсе çыхаççĕ. Ăна пĕвене хываççĕ. Альш. Çуркуннесенче, кĕркуннесенче, пулла пăр айĕнчен тытнă чухне, марата (морда) лартаççĕ пăр айне, пăра касса шăтарса. Маратана та шак пекех тунă. Анчах вăл пĕчĕкрех те, унăн лешĕнни пек (как у того) пĕççисем çук; ăна та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан-çипрен мар. Ib. Маратана хăваран авса тăваççĕ. Ib. Марата лартас = морды ставить? (Вопрос оригинала).

юхан

(jуhан), проточный; течение. Макка. 54. Пирĕн ялта юхан çырма çук. Торган. Юр кайса пĕтсен, çырмари шу, хупарса, пăра çӳлелле хупартать те, аялалла шыв юханпе (= юханĕпе) юхтарса каять. Чураль-к. † Чăл-чăл юхан çырми урлă çапă пăрах та, каç та кай. Ib. Юхан-юхман çырма урлă çапă прах та, каççа кай. || Гнойное истечение. Макка 234°. Юхана ер (болезнь). Гнойный. Альш. Юхан суранлă. Изамб. Т. Юхан чир. || Имеющий гнойное истечение. Ст. Чек. Эй, юхан! Мĕн шăлна йĕрсе çӳрен-ши? Эх ты, гниляк! Хоть бы зубы-то не скалил!

йĕкев

(jэ̆_гэ_в), подпилок. А. Турх. Изамб. Т. Йĕкевиелен хыраççĕ. Толст. Хуçи Жилина ĕçлеме кирлĕ япаласем: пăра, йĕкев илсе панă. См. поппилккă.

вак

(вак) или вака (вагы̆), прорубь. Альш. Кĕпе çума пăр çине, пăра касса, шăтарса тăваççĕ. Тогаево. Çав ялта çăл полман, çавăнпала пирĕн лашасене вакран ĕçтерес полать (приходится лошадей поить из проруби). N. Вăл вак касни тепĕр хут шăнса ан кайтăр, тесен, шăтăка çапнă кĕлте кӳртсе лартас пулать. СЧЧ. Кăсем вак кутне çитрĕмĕр, тет те... (подогали к проркби). Ч. С. Çичĕ тĕслĕ выльăхма-чĕрлĕхме çичĕ картана хупма парăсăнччĕ. Шыва антарсассăн, пĕр вĕçĕ картара, тепĕр вĕçĕ вакăра пултăрччĕ. (Моленье ака пăтти). Б. Пĕр вакка хĕрĕх çерçи тăкăнать. || Хурамал. Вак — водопой (и летом).

волакла

(волакла), употр. в сложении: волакла пăра.

волакла пăра

назв. инструмента (бурава). Хорачка. Волакла пăра (тĕкмелли; тĕрĕ тĕрлеччĕ онпала, т. е. им делают резьбу).

волакла про

(про), то же, что волакла пăра. Пшкрт. (Отн. построения ерв. йосо).

и

(и), долото. В. Олг. Хун (= свое, твое) ина исе кай. IЬ. Çак ия (ие) исе кай. То же слово в Щ. С., Хорачка, Пшкрт. Где-то есть ф. тв. п. ипеле. СПВВ. ТА. И=пĕчĕкçĕ пăра.

ирĕлтер

(-д’э_р, -_дэ_р), растопить, заставлять таять; плавить и пр. Орау. Паян ирĕлтерет. Сегодня тает. IЬ. Çул çинчи тирслĕк пăра ирĕлтермеçт (не даёт таять). Якей. Ай-ай, хытă ирĕлтернĕ! (сильно тает). || О сохр. зд. Аша ытла хытă пĕçерсе ирĕлтерсе ярас пулмасть. || Тузить, дубасить и т. п. Абаш. Кĕсем вăрçма пĕлмеççĕ: ăна тапкăпа, çопкăпа, çӳçрен ирĕлтерес поть (= полать) пĕр-пĕрне!

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

бур

сущ.муж.
пăра; ледяной бур пăр пăри (пулăçсен)

бурав

сущ.муж.
пăра (алăпа ĕçлемелли)

долбить

глаг. несов.
1. шакка, такка, шăтар; долбить стену стенана шăтар; долбить прорубь вак кас (пăра шăтарса)
2. (син. говорить, повторять) суп, кала; он целый день долбит одно и то же вăл кунĕпех пĕр япала çинчен каласа супать

дрель

сущ.жен.
пăра (пăраламалли хатĕр); электрическая дрель электричество пăра

лом

1. сущ.муж., множ. ломы
лум; скалывать лёд ломом пăра лумпа кат

штопор

сущ.муж.
штопор, пăра (кĕленче пăкки кăлармалли)

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

бурав

пăра.

бурить

, -рю, -ришь что несов., пробурить сов. çĕре пăрапа пăрала, çĕре пăра евĕрлĕ хатĕрсемпе шăтар.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

бор

м. мед. бор (шал хăвăлламалли пăра).

бурав

м. пăра.

бурильный

прил. пăра ⸗ĕ [⸗и]; пăраламалли; бурильный станок пăраламалли станок.

выдолбить

сов. что 1. чав, чавса шăтар (е кăлар), ыр, ырала; выдолбить лёд пăра шăтар; выдолбить в бревне паз ырала; 2. прост. (вызубрить) астуса юл, вĕренсе çит (аран-аран).

коловорот

м. коловорот (пăра йышши хатĕр).

прибить

сов. 1. что çумне çап (е çак), çапса ларт; прибить вывеску вывеска çак; прибить гвоздями пăтапа çапса ларт; 2. что (дождём, градом и т. п.) ӳкер, тĕшĕр, пусар, çап, ват; всходы прибило градом безл. калчасене пăр çапнă; дождь прибил пыль çумăр тусана пусарнă; 3. обычно безл., кого-что (пригнать) хăваласа пыр (е кил), илсе пыр (е кил); лёд прибило ветром к берегу çил пăра çыраналла хăваласа килнĕ.

проломить

сов. что çĕмĕр, ват, иш, хуç, çапса шăтар; проломить лёд пăра çĕмĕр; проломить голову пуçа çапса шăтар.

разбивка

ж. 1. аркатни, аркату, çĕмĕрни; разбивка льда пăра аркатни; 2. (распределение) пайлани, уйăрни, ваклани; разбивка на группы ушкăн-ушкăн пайлани; 3. (распланировка; посадка) уйăрни, пайлани, палăртса тухни, лартса тухни, туса тухни; разбивка садовых участков сад вырăнĕсене палăртса тухни; 4. (устройство) туни, майлани, карни; разбивка лагеря лагерь туни; 5. полигр. сайралатни, уйăрни; разбивка строк в наборе наборти йĕркесене сайралатни.

сверло

с. пăра.

сколоть

сов. что 1. çапса (е шаккас, таккаса) кат, катса тăк; сколоть лёд с тротуара тротуар çинчи пăра катса тăк; 2. (скопировать накалыванием) чиксе йĕрлесе ӳкер (хут е пусма çине); 3. (соединить, прикалывая) тирсе çыпăçтар, чиксе хур.

спираль

ж. спираль (1. пăра евĕр явăнса пыракан лини; 2. электричество плиткин, пралукĕ).

штопор

м. штопор (1. пробка кăлармалли хатĕр; 2. самолет пăра пек çаврăнса анни).

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

пăр

[por]
turni (turnu), rifuzi (rifuzu)
пăрса хур — (fiks)turni
сăмаха урăххи енне пăрса яр — ŝanĝi (turni) la interparolon en alian direkton
сĕнĕве пăрса яр — rifuzi proponon
пăра — borilo
пăрала — bori
пăрăн — turniĝi
пăрăну саманчĕ — turnopunkto, turnomomento
пăркăч — ŝraŭbilo, komo
пăркăчла — ŝraŭbi
тутана пăр — paŭti, koleri

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ака

1. «пашня»; «сев»; 2. «стариниый двухколĕсный деремитный плуг (сабан)»; в этом значенни употребляется также акапуç из ака «пашня», «сев» + пуç «голова». Является древним причастием, перешедшим в разряд существительных: ак «сеять» + апăр «поворачивать» + а > пăра «бурав»; турт «тянуть» + а > турта «оглобля».

атпăри

«шило». Из атă пăри: атă «сапог», пăра «бурав», букв. «сапожный бурав»; в диалектах с перестановкой т и п: аптăри и эптĕр.

пăра

«бурав», «сверло»; башк., тат. борау, уйг. бурға, бурма, узб. бурги, парма, кирг. бургу, буроо, к. калп. бургы, бурау, казах. бургы, азерб., тур. бургу, туркм., ног. бурав «сверло», «бурав»; производные: чув. пăрала, башк., тат. бораула, азерб., тур. бургула, уйг. бургили, узб. бургила, казах., к. калп. бургыла, туркм., ног. буравла «буравить», «сверлить». Образованы от пăр (см. пăр), бур, бор и пр. «повертывать»; русск. бурав заимствовано из тюрк. языков.

Çавăн пекех пăхăр: