Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

пикен

1.
приниматься, браться за что-л., приступать к чему-л.
ĕçлеме пикен — взяться за работу
чупма пикен — побежать, припуститься

пикен

2.
стараться, прилагать старания, усердствовать
пикенсе вула — читать с усердием
пикенсе ĕçле — работать старательно
ача пикенсе вĕренет — мальчик учится настойчиво
пикенсех кайса кур ку фильма — непременно постарайся увидеть этот фильм

пикен

3.
собираться, приготавливаться
пытаться
ачасем шыва кĕме пикенеççĕ — дети собираются купаться
ăна ӳкĕте кĕртме пикентĕмĕр — мы попытались уговорить его

пикен

4.
надеяться на кого-что-л.
вĕсем ман çине пикеннĕ — они надеялись на меня

пикентер

понуд. от пикен

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пикен

трудиться, стараться
пикенсе ĕçлерĕм пуйаймарăм — с большим усердием работал, не разбогател

пихен

см. пикен
стараться
чăваш йăлине пăрахтарма пихеннĕ çын — человек, заботящийся о том, чтобы заставить оставить чувашский обычай

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

Хăрхам

имя женщ. Ст. Чек. Хăрхам Пикен кĕпине шывран малтан тухса тăхăннă; Пики йĕрет тет: Хăрхам Пике пулчĕ, Пике Хăрхам пулчĕ, тесе.

пике

(_пи_гэ), барышня, барыня, гоопожа. Кĕвĕсем. Ай-хай хамăр тантăшсем пурте Питĕр пикисем. И. С. Степ. Пике — барышня, молодая дама. Сенчук. † Сарă хĕр те пике мар, чуп тусан та çылăх мар. Янтик. † Ĕнтĕ пике лайăх, пике лайăх, пикерен те лайăх аппам пур. Ст. Чек. Пике — по внутренним качествам — воплощение кротости, невинности, чистоты сердца; по внешности — чаплă, илемлĕ. Ib. Хăрхам пике хĕр пулчĕ, пике хăрхам пулчĕ. (Из сказки «Пикепе Хăрхам»). Ib. Ху ларатăн вырăнта, яту çӳрет пикере (= яту çӳрет лайăхра). N. † Çын-çын урлă курăнсан та, ырă пикенĕн курăнан. Емельк. † Нар пек чĕре шуралнипе пике пек туçсăм сивĕнчĕ. Бур. † Хĕрне илсе тухăпăр, пике туса кĕрĕпĕр. С. Тим. † Çакă ялăн хĕрĕсем тăра-а-ççĕ пике пек. Алших. † Алших хĕрĕ пике пек, икĕ пичĕ чие пек, тытса çиес çырла пек. Макс. Чăв. I, 65. Ырă пике пек аппăна епле ытарса хварăн-ши? Альш. † Элшеллийĕн хĕрĕсем Питĕрпурăн пикисем. Ib. Ун умĕнче (перед купăсçă, скрипачом) икĕ хĕр пике пек. СПВВ. ЕС. Пике — пит лайăх, илемлĕ, хитре сăнлă-сăпатлă хĕр. Ку сăмаха хĕрарăмсем пĕр пĕринпе тавлашнă чух: ман хĕрĕм пике те, теççĕ. СПВВ. † Яту çӳрет пикере. Н. Лебеж. Ай тетеçĕм, хуçаçăм, ай инкеçĕм пикеçĕм. N. † Пике тĕслĕ аннене тăхлачă туса лартрăмăр. Янтик. Ай-ай, эс пике пек ларан-çке, ик алла арăк çине хурса! Ĕçлес пулать пăртак, эс пике мар. N. Ак çапла каларĕ, тет: эпĕ — пике, ăçтан çав çавăрăнакан кăлтăрмач çинче пурăнăп, терĕ, тет. Зап. ВНО. Аван пусан, пикешĕн, усал пусан, хĕрхăншăн (для девья). Тăв. 59. Çапла пĕрмай йывăр ĕçре çитĕннĕ сатур, пике пек хĕр пулса тăна. N. † Эпир Питĕр пикен йăмăксем. СПВВ. Пике — почетное название девушек (как йĕкĕт для парней). Ib. † Пĕвĕмех илемлĕ, сăнăм хитре: пике-им? тесе ыйтаççĕ. Пазух. Çакă ялăн арăмсем ыр пикенĕн курăнаççĕ. Альш. Пике, кажется, употребляется в смысле «пукане». Ал. цв. 1. Тата çак хуçан пике пек виçĕ хĕрĕ пулнă. Ib. Эй хĕрĕмсем, савнă чунăмсем, чипер хĕрĕмсем, пикемсем. || Яз. имя женщ. Ялюха М., Демидов. Ск. и пред. 105. Пике ятлă хӳхĕм хĕр Ст. Чек. Пике (сказочное имя).

пике майри

госпожа, барыня, дама. Сорм-Вар. † Пике майрипе выляма тияк каччи (так!) кирлĕ мĕн. Б. Нигыши. † Шур кулачне пĕçерме пике майри кирлĕ мĕн, пике майрипа выляма тияк каччи кирлĕ мĕн. Тюрл. Пике майри пек ларатăн. (Гов. женщине). N. † Шур колачне пĕçерме пикен (род. п. от пике) майри кирлĕ мĕн.

пикен

(_пи_гэ_н, _пиг'эн'), энергично приняться, браться, начинать, приступить к чему-либо. Баран. 42. Харпăр хăй ĕçне пикенет. Ib. 150. Славянсем патне пырса кĕрсен, вĕсем ĕçе ĕçлеме пит пикенсе тытăннă. Ib. 54. Анчах пикенсе тарнă хутран Тарас чарăнать те, сасартăк кăшкăрса ярать. Истор. Халех пикенер: хамăра хамăр хĕрхенес мар. ЧС. Манăн йăмăк вилнĕ сурăхшĕн пикенсе йĕрет (настойчиво, горько плачет). ЧП. Чипер инке пикенсе вăрçат-çке (настойчиво бранится). N. Акă пикенер те, вун пус хурса кĕнеке илме ярар. Бюртли-Шигали. Кулача çиме пикенеттĕмĕр. Ib. Ларсан-ларсан, вара пикенетчĕ юмăç пăхма. N. Икел шӳсе çитĕннĕ, çурăлнă, çĕрелле тымар янă, çӳлелле ӳсме пикеннĕ. N. Праçник кун хĕрарăмсем ирех çимĕç пĕçерме пикенеççĕ. Истор. Кун каçиччен виç хут чарăнса, виç хут çĕнĕрен пикене-пикене вăрçнă. Ib. Çав тĕлтен вырăссем хулана çĕмĕрсе кĕме пикеннĕ, анчах патша кĕме хушман. Ib. Вăрра пикеннĕ. N. Вĕсен ашшĕ вилме пикеннĕ (собрался), тет. Ст. Чек. Пикенсе ĕçлес, старательно работать. N. Вара тата пикенсе хывма тытăнаççĕ. Изамб. Т. Унтан вара пикенсех вырма каяççĕ (принимаются как следует). См. хыв. Четпути. Сысна çитерме пикенсен, сысна витине епле те пулсан таса тытма тăрăшас пулать. Ст. Шаймурз. Çиленсе пикенсе каят ачасене илмешкĕн. Кан. Аха, эс пирĕн укçапа сутă тума пикеннĕ иккен-ха, теме пуçларĕç. Юрк. Пикенсех кайса курам. СПВВ. Пикенмешкĕн тесе, пĕр-пĕр ĕçе пĕтĕм вăйпа тума тытăнсан калаççĕ. N. Тепĕр кун ирех тăчĕç те, каллех канав алтма пикенчĕç. Ст. Чек. Каç пулсан, арçури лаша çинчен анма пикенчĕ. N. Ĕçĕм çырли пуçтарса çӳрекен çынсем хыçĕнчен, юлашкине пухса çӳренĕ пек, пуринчен кайран эпĕ пикенсе тăрăшрăм. Янш.-Норв. Вĕсем (родители парня) вара урăх хĕр çинчен пĕртте шухăшламаççĕ, пĕр çавăн çине анчах пикенеççĕ (устремляют свои мысли). N. Халĕ лаша çинче вăрçма пикенетпĕр. Баран 80. Карнă парăсĕ малалла шума пулăшмасан та, унăн ураписем пикенсе малалла кусаççĕ.

пикентер

(-д-), понуд. ф. от гл. пикен. N. Эпĕ ăна ĕçлеме пикентертĕм.

Пикен

(-г-), яз. имя женщ. Т.-И.-Шем.

пикет

(_пи_гэ_т), понуд. ф. от гл. пикен. N. Чăн тĕне тытакан çынсене Несторий ересне (= ерĕçне) ĕненесрен сыхланма пикетнĕ. .

пикĕн

(-_гэ̆н'), то же, что пикен. Çĕнтерчĕ 13. Праççи çăварне хуплама пикĕнсе.

пихен

(-_h-), то же, что пикен. СПВВ. Пихенсе тытăн (старательно). N. Хытă пихен, чĕрӳне хавшама ан пар. Шибач. Эс пихентĕн (решил) хола каймашкăн, орăх ĕç те тумастăн.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

браться

глаг. несов. (сов. взяться)
1. за что (син. хвататься) тыт, тытăн, тытăç; ярса тыт; браться за руки алла-аллăн тытăн; браться за ручку двери алăк хăлăпне ярса тыт
2. за что (син. приниматься, начинать) тытăн, пикен, пуçла; браться за учёбу вĕренме пикен; браться за книгу кĕнеке вулама пуçла
3. за что и с неопр. ф. (син. обязываться) тума пул, сăмах пар; я берусь помочь вам эпĕ сире пулăшма пулатăп
4. (син. появляться, возникать) тух, тупăн; Откуда у него деньги берутся? Ăçтан тупăнать-ши унăн укçа? ♦ браться за ум ăса кĕр, тăнлан

начать

глаг. сов. (ант. кончить)
пуçла, тытăн, пуçăн, пикен; начать работу ĕçе пуçăн; дети начали играть ачасем выляма пуçларĕç

обратиться

глаг. сов.
1. (син. повернуться) çаврăн, пăрăн; обратиться лицом к окну чӳрече еннелле çаврăн
2. (син. попросить) ыйт, ыйтса кала, ыйтса çыр; обратиться за помощью к друзьям туссенчен пулăшу ыйт ♦обратиться в бегство тара пар, тарма пикен

приняться

глаг. сов.
тытăн, пуçăн, пуçла, пикен; приняться за чтение вулама пуçла

пробовать

глаг. несов.
1. тытăн, пикен, хăтлан; девочка пробует писать хĕр ача çырма хăтланать
2. тутан, астив, тутанса пăх; пробовать суп на соль яшкана тăвар каланине тутанса пĕл

пытаться

глаг. несов.
хăтлан, тăрăш, пикен; -шăн (-шĕн) пул; ребёнок пытается ходить пĕчĕк ача утма хăтланать

сесть

глаг. сов.
1. лар, вырнаçса лар; сесть за стол сĕтел хушшине лар; сесть в автобус автобуса кĕрсе лар; птица села на ветку кайăк турат çине анса ларчĕ
2. лар, кĕр; после стирки рубашка села çунă хыççăн кĕпе ларчĕ ♦ сесть за книги кĕнеке вулама пикен; сесть на диету диета тытма пуçла; сесть в тюрьму тĕрмене лек; солнце село хĕвел анса ларчĕ

стать

2. глаг. несов.
1. 1 и 2 л. не употр. (син. сделаться) пул, пулса кай; Что с ним стало? Мĕн пулчĕ ăна?
2. с неопр. ф. (син. начать) тытăн, пуçла, пикен; он стал лучше учиться вăл лайăхрах вĕренме тытăнчĕ
3. кем-чем и безл. (син. превратиться ) пул, тух, пулса тăр; он стал артистом вăл артиста тухрĕ ♦ дорого стало хакла ларчĕ; во что бы то ни стало мĕнле пулсан та; стало быть вводн. сл., союз çапла ĕнтĕ

уйти

глаг. сов.
1. (син. прийти) кай, тухса кай; уйти из дому килтен тухса кай
2. тухса кай, пăрах, тух; уйти с работы ĕçрен тух
3. (син. пройти) 1 и 2 л. не употр. иртсе кай; молодость ушла çамрăклăх иртсе кайрĕ
4. 1 и 2 л. не употр., на кого-что (син. потребоваться) кай, тух, кирлĕ пул; на теплицу ушло много стекла теплица тума кантăк нумай кайрĕ
5. во что (син. отдаться) пут, парăн, пикен; он весь ушёл в работу вăл ĕçе путнă ♦ ушёл из жизни вилнĕ

хвататься

глаг. несов. (син. браться)
1. за кого-что ярса тыт, ярса ил, çатăрласа тыт; хвататься за нож çĕçĕ ярса тыт
2. за что пуçла, пуçăн, тытăн, пикен; хвататься за любую работу кирек менле ĕçе тытăн (суйласа тăмасăр) ♦ Утопающий за соломинку хватается посл. Аптранă кăвакал кутăн чăмнă тет

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

стараться

несов., постараться сов. тӑрӑш, тӑрӑшса ĕҫле, пикен.

пытаться

несов., попытаться сов. пикен, хӑтлан, тӑрӑш, хӑтланса пӑх; пытался бежать тарма тӑнӑ (хӑтланни), тарма хӑтланса пӑхнӑ.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

зарядить

сов. 1. что (вложить заряд) авăрла; 2. что (приготовить к действию) авăрла, хатĕрле, майла; зарядить фотоаппарат фотоаппарата ӳкерме хатĕрле; зарядить капкан капкан майласа ларт; 3. что, физ. зарядла (аккумулятора); 4. кого-что, перен. çĕклентер, çĕклентерсе яр; хĕрӳлентер, хĕрӳлентерсе яр; 5. (зачастить) тапрат, тытăн, пуçла, пуçăн, пикен (вĕçĕмсĕр, татти-сыпписĕр); зарядил дождь çумăр таттисыпписĕр çума тытăнчĕ.

налечь

сов. 1. на кого-что (опереться) пуçса вырт, таян, уртăн, ӳпĕн; налечь на стол грудью какăрпа сĕтел çине вырт; 2. на что, перен. разг. (энергично приняться за что-л.) пикен, çине тăрса ту, вăя хурса ту (е ĕçле); налечь на работу ĕçе çине тăрса ту; налечь на еду çиме пикен.

наутёк

нареч.: пуститься наутёк разг. тара пар, тарма пикен.

обратиться

сов. 1. к кому-чему (повернуться) çаврăн; обратиться лицом к свету пит-куçпа çутă еннелле çаврăн; 2. во что (превратиться) пул, куç; куколка обратилась в бабочку куколкăран лĕпĕш пулнă; 3. к чему (взяться за что-л.) тытăн, пикен, ĕçлеме пуçла; обратиться к науке наукăна тытăн, наукăра ĕçлеме пуçла; обратиться в бегство тара пар, тарма тытăн.

приняться

сов. 1. за что (приступить) тытăн, пикен, пуçла, тапрат, тапран; приняться за дело ĕçе тытăн; приняться за еду çиме тытăн; 2. сад. (привиться) чĕрĕл, кай.

приступить

сов. 1. к чему пуçла, тытăн, пикен, пуçăн; приступить к тканью кăнăçтар; сразу же приступить к чему-л. çийĕнчех тытăн; приступить к работе ĕçе пуçăн; 2. к кому-чему, уст. (близко подойти) патне (е çывăхне) пыр, çывхар; 3. с чем, уст. (настойчиво обратиться) çыпçăн, тапăн, çулăх, йӳтет (пĕр-пĕр ыйтупа).

пытаться

несов. с неопр. ⸗асшăн [⸗есшĕн] пул, хăтлан, пикен, тăрăш; пытаться войти кĕме пикен; пытаться поднять бревно пĕрене çĕклеме хăтлан.

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Пикемпи

слово, встречающееся в загадках и песнях: "барышня; девочка; княжна" / Пикенпи, то же, что Пикемпи (Ашм. Сл. IX, 262—203): Пикем/Пикен + пи; мар. ж. и. Пикамви (Черн. СМЛИ, 358). См. Пикепи.

Пикен

яз. и. ж. Т.-И.-Шем. (Ашм. Сл. IX, 203).См. Пике, тат. ж. и. Бикә.

Çавăн пекех пăхăр: