Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ахăр

I.
ахăр самана — рел. светопреставление, конец света

ку

1. мест. указ.
этот
эта, это, эти
ак ку — вот этот
ку кĕнекесем — эти книги
ку эрнере — на этой неделе
ку таранччен — до этого времени, до сих пор
ку хутĕнче — на сей раз
ку чухне — в настоящее время
ку чухнехи самана — современная эпоха
ку яхăнта — за последнее время
ку хушăра — за последнее время
ку яхăнта çумăр пулманччĕ-ха — за последнее время дождей не было

ленинизм

ленинизм
ленинизм идейисем — идеи ленинизма
ленинизм — пирĕн самана ялавĕ — ленинизм — знамя нашей эпохи

пăлхавлă

1.
смутный, тревожный, беспокойный
пăлхавлă самана — смутное время
пăлхавлă чĕре — беспокойное сердце
пăлхавлă шухăшсем — тревожные думы

саман

II.
ахăр саман  — диал. = ахăр самана, см. самана

самана

1.
время, времена
эпоха, пеоиод
век
ĕлĕкхи саманара — в давние времена
наукăпа техника революцийĕн самани — век научно-технической революции
космос тĕпчевĕсен самани — эпоха космических исследований
совет самани — советская эпоха
хальхи самана — современная эпоха, современность
саманапа шай пыр — шагать в ногу со временем

самана

2. уст.
уклад жизни
обстоятельства
самана улшăнни — изменение уклада жизни

самана

3. диал.
миг, мгновение, момент

◊
ахăр самана — светопреставление, конец света

сĕмсĕр

4. перен.
суровый, мрачный
страшный
сĕмсĕр самана — суровая эпоха

сыпă

1.
стык, соединение, сочленение, место стыка, соединения, сочленения
резьбаллă сыпă - резьбовое соединение
çул сыппи — перекресток дорог, распятье
хăмăш сыппа ларать — стебли камыша образуют сочленения
икĕ самана сыппинче — перен. на рубеже двух эпох

тапă

5. перен.
пульс, ритм
пурнăç таппи — пульс жизни
самана таппи — ритм времени

тăнăç

мирно, в мире
тăнăç самана — мирное время
тăнăç пурăн — жить мирно, в мире

улăш

II. глаг.

1.
изменяться, меняться
самана улăшрĕ — времена изменились
унăн сăнĕ труках улăшрĕ — он вдруг изменился в лице

хальхи

современный, текущий
настоящий
нынешний, теперешний разг.
хальхи çамрăксем — теперешняя молодежь
хальхи самана — современная эпоха
хальхи вăхăт — 1) наше время, современность 2) грам. настоящее время
хальхи чăваш литератури — современная чувашская литература
хальхи пек астăватăп — помню как сейчас

хуптĕр

тяжелый, полный невзгод, тягот
хуптĕр вăхăт — тяжелое время
хуптĕр самана — тяжелое время

хытлăх

3.
тяжелый, трудный
хытлăх самана — трудные времена

ăраскаллă

счастливый, удачливый
ăраскаллă çын — счастливец
ăраскаллă пурнăç — счастливая жизнь
ăраскаллă самана — счастливое время
ăраскаллă пул — быть счастливым

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

самана

син.: саман
время; кăчунехи саманара пурăнма йывăр – в теперешнее время жить трудно.

161 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

самана

время (обстоятельства), период времени, период жизни; порядок, положение вещей. Капк. Самани ахалех (и так) хуран пек вĕрет (в период гражданской войны). Буин. † Саманасем (обстоятельства, положение вещей и пр.) йывăр, пуçсем çамрăк, эпир йĕменнине кам йĕтĕр. N. Самана пуçнелле кайрĕ. N. Самани çавăнта юлчĕ ĕнтĕ. N. Самана йăтăнса анчĕ (в период гражд. войны). Ачач 91. Самани урмăшнипе пулĕ ку. Богдашк. Çавăнпа чăваш арăмĕсем: юлашки самана пулĕ, теççĕ. Шел. 39. Эх, авалхи самани! çăтмахри пек тăтăмăр. Букв. 1904. Иштеркелесе тухрăм çаксем патнелле, пăхатăп — çул тап-такăр! ак саману! шăлса лартас йĕрки асра та çук! ГТТ. Хăйне уйрăм самана йăли. Календ. 1911. Çавăнпа эпир вырăс халăхĕ ĕлĕкхи саманара епле кун курнине малтан пĕлер. КС. Самана улшăнни, перемена порядков. Ib. Саманине хирĕç, согласно тогдашним обстоятельствам. Ib. Чи малтан чăваш ятне эпир вăта çĕрти самана пĕтнĕ вăхăтра тин пĕлтĕмĕр. || Миг. Рукоп. Календ. Прокоп. Хатĕр карас парсан, хурт ăна пĕр саманарах пыл тултарать.

самана хушши

времена (обстоятельства). Н. Шинкусы. Самана хушшине чипер лăплантарса усра... N. Самана хушши пăсăлнăранпа... N. Самана хушши мĕнле тăнине...

самант

то же, что самана (искаженное слово вследствие своеобразного истолкования и анализа ф. местного пад. самантра. И.С. Степ. Самант? Ир. Сывл. З. Кăнтăр шăрăх халь тăрать, хаклă пирĕншĕн пĕр самант. Хастарлăх 24. Такамшăн та хаклă çак çутă самант. Кан. Юлташĕсемпе юлашки самант калаçать.

сехре хăппи

нечто страшное, ужасное. КС. Сехре хăппи кăтарттăрĕç, ачам, вăсам мана. Орау. Ах сехре хăппи, тата мĕн курас-ха, килсе пăхсан! Хора-к. Сехре хăппи. Сехрем хăппипеле сивве шăнни хамăн таçта тарса кĕчĕ. Çутт. 155. Ку — сехре хăппи!.. ырă самана мар! пĕтрĕ пуç! — терĕç. Ib. 115. Тинĕс çине çитмен çын — сехре хăппи курман çын. || Страшный, ужасный. N. Хăш çĕрте сехре хăппи тусем. N. Вĕсен пурăнăçĕнче хурапа шурă нумай пулнă: сехре хăппи драмăсем те сахалах пулман.

сăвап тăпри

„земля, которую кладут с покойником, с его же могилы в гроб“. Начерт. 152. Из описания, приведенного ниже, видно, что земля эта кладется не в гроб, а под гроб у изголовья покойника. Вопрос требует уточнения. Юрк. Чи малтан сăвап тăприне касса илеççĕ. Ăна пуртăпа касаççĕ. Каснă чухне пурттине пурт тĕшшинчен (обух) тытса çĕре касса илеççĕ. N. Чăн малтан пĕри (вилекен кама хушса хăварнă, çавă) тăваткал тăпра касса кăларса илет, ăна „сăвап тăпри“ теççĕ; вăл тăпрана çынна пытарнă чух çын пуçĕ тĕлне тупăк айне хурса хăвараççĕ. Ăна пăснă чух: вилнĕ (ятне калаççĕ) алăкĕ, тесе калаççĕ. Вăл тăваткал тăпра пит кирлĕ, хаклă япала: ахăр самана (кончина мира) килсен, вилнĕ çын тăнă чух ăна çав тăваткал тăпра çĕклесĕ çĕре уçса кăларат, тет.

сăвă кала

петь хороводные песни. СТИК. Орау. Çула хĕр-ачасем, арçын-ачасем ăрамра сăвă калаççĕ (стихи без определенного смысла). N. † Сăвă кала, тиетĕр, тиетĕр, хăрта кала пĕлместĕр, пĕлместĕр. N. † Арăм (арçын) сăвă каласан, самана йывăр тиеççĕ. (Уйав юрри).

çавăк

приятный, радостный. Кан. Пирĕн, çавăк ĕмĕрте çĕн самана илемлĕ. Не опечатка вм. савăк?

çĕнĕлен

обновиться, стать новым. Утăм. Çĕнĕленнĕ самана, обновившаяся жизнь.

тамаша

(тамажа), диковина, изумительная вещь. Баран. 17. Çилĕлĕ старик пĕр чĕнмесĕр ăсран кайса шухăшлать: ак тамаша! кам пулчĕ-ши? Ib. 24. Мĕн тамаша иккен: йывăçсене эпĕ шарт та шарт хуçатăп, çапах пĕрне те авса пĕкĕ тăваймарăм. Юрк. Ак тамаша!.. ытла ырă пурăннă çĕртен, темĕн-те-пĕр шыраса çӳрет! СПВВ. Тамаша куртăмăр. Ib. Ак тамаша. Вот диковина. Юрк. Мана мĕн тамаша пулчĕ-ши? Куç ӳкмерĕ-тĕр-çке? Тем масар йăвăрлантăм (заболел сильно). ЧС. Атте: лаша апла пулнă, тенине илтсен, хуйхăрса: ак тамаша тата! Паян, килтен кайнă чухне, сывăччĕ. Мĕн пулчĕ тата? Пĕр-пĕр синкер ленкрĕ-шим? терĕ. Ск. и пред. чув. 78. Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим? суйса парас тенĕччĕ. Ак тамаша! тĕрĕс-шим? Янтик. Ак тамаша! Ма мана каламасăрах кайнă-ха вăл? Хăй: каламасăр каймастăп, тетчĕ. N. Ак тамаша, вырăс çармăс тăвать! (О rem mirabilem, ex Russa nascitur Tscheremissius!). СПВВ. ИА. Ай тамаша! аплах пулмĕ-çке çак (не может быть этого). Сред. Юм. Акă тамаша, кĕре кĕнĕренпе те авăн çапма пĕр йôраллă кôн полмарĕ-çке ĕнтĕ.. Ib. Ак тамаша, мĕн пôлчĕ-ха ĕнтĕ тăта? Собр. Ак тамаша, самана, ытармалла мар сана. ТХКА 76. Ак тамаша, ку питĕ кирлĕ, вырăнлă япала-çке! терĕм эпĕ. Шибач. Йорлать, поплет, аташать, она итлемешкĕн тамаша! || Нечто чудное и страшное. Изамб. Т. Эпир çапла тамаша куртăмăр (страшное и чудное явление). || Часто выражает досаду. Шорк. Еккей тамаша, пулмарĕ вĕт! Ib. Ах, тамаша, укçа çукки хуплать-ха. (Выражается сожаление и досада). || Беда. КС. Вăл çын паян тамашана кăтартăрĕ (наделал беды). ЧП. Вот тамаша, топрăм хама хам валли. Качал. Пирĕн ачине япала, лашисене тамаша. (Свад. п.). || Обозначает затруднение (= мĕн тăвас, нимĕн тума та çук. Так обьяснил А. С Курушин). Хурамал. † Ула лаша тамаша, ака туртмаç (= туртмасть) тамаша. N. Еккей тамаша! СПВВ. Х. Ула лаша тамаша (= тумаша), ака туртмас мĕн тăвас? Ст. Ганьк. † Ула лаша тамаша, ака туртмаст тамаша. Хура лаша тамаша, суха туртмаст тамаша. Кĕрен лаша тамаша, киле килмест тамаша. Чуптар лаша тамаша, чупа пĕлмест тамаша. Çӳрен лаша тамаша, çул çӳреме тамаша. || Так кричат на лошадь. Амалăк-Кипек. Тамаша! (кричат лошади). || На диво. N. Якур тытса хунă çаран çинче курăк тамаша ӳссе кайрĕ. N. Малтан ку ялти çынсем тамаша аван пурăнатьчĕç (жили удивительно хорошо).

туртса кăлар

выдвигать. || Вытаскивать. Юрк. Улпучĕ эрех ĕçме юратнине пĕлсен, эрехне те туртса кăларат. || Затевать. || Придумать, изобретать. Альш. Ун чухнехи самана йывăрлăхне камсем туртса кăларнă-ши.— Улпутсемпе купсасем, вĕсен тытăм йĕркийĕ. N. Эсир мана хирĕç мĕн туртса калассине пĕлетĕп эпĕ. N. Çак эрехе малтан туртса кăларакан çын ылханлă пултăрах, тесе вăрçать, тет, арăмĕ.

тӳре

(_тӳ_рэ), судья; чиновник. П. Федотов. Элек паракан тӳрене юранă, тӳрĕ калакан тăванне юрайман, теççĕ. (Послов.). Юрк. Малашне эпĕ Пăвара тӳре пулса пурăнăп. Шалунни уйăхне 100 тенкĕ. Ст. Дув. † Аттем пĕччен пулсан та, карĕ-ларчĕ тӳрене. N. † Эпĕр иккĕн, тăван, пурăннине çичĕ çул ларнă тӳре çитес çук. Н. Тим. † Чĕмпĕр тӳри витĕр çыру килет, пирĕн куç-çулçене çав тăкат. N. † Инçе çула ан яр ачăна, хулари тӳресем куç хывĕç. N. Тӳре-аслăрах олпут. N. Тӳре эс! Барин (ленивец). ЧП. Пурте хамăр хура халăх тӳре. Юрк. † Çакă самана пăлханнă чух лартаççĕ тӳресене вырăна (о прежней солдатчине?). Собр. † Кĕрекере ларан стариксем Хусан тӳри пекех курăнат (кажутся). || Помощник старшины. Сред. Юм. Тӳре, помощник старшины.

хасар-писерлен

стать страшным от злости, принять страшный вид. Яльчик. Тет. Хасар-писерленсе кайрĕ, рассердился, стал страшным. Ib. Самана (природа) хасар-писерленсе кайрĕ.

хытлăх

строгость, затрудненне, помеха, запрет. Н. Шинкусы. Пăсташ тасатас тĕлĕшĕнчен çав тĕрлĕ хытлăх пулнă пулсан та, çапах та ăна чыстиех пăрахман вĕсем. Тюрл. Ун чух хытлăх пулчĕ: вăрмана кайсан тытаççĕ, лаша кĕрсен те тытаççĕ. КС. Пĕрре хытлăх пулчĕ (голодный год) Ib. Хытлăх самана (трудные времена). || Скупость. См. хытăлăх.

хур

хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.

кӳршĕ-кӳп

кӳршĕ-кӳпĕ, соседи, шабры. Тюрл. Кӳршĕм-кӳппĕм лайăх полсассăн, ял-йыш лайăх полсассăн, самана хошши лайăх полать. Альш. Тепĕр кунне ял-йышпа, кӳршĕ-кӳпĕпе ĕçме тытăнатпăр. Ib. Ӳчӳкре (халĕ пулмаст та Ӳчӳкĕ, ĕçки пулать) ĕçет кӳрши-кӳппипе. Ib. Карташ енне, тăрăх сак çине, арçынсене лартаççĕ чăвашсем, хăнана-мĕне пырсан, кӳршĕ-кӳппе тухсан.

кĕчӳне

теперь. ЧП. Собр. Кĕчӳне самана йĕп çинче, теççĕ. (Послов.).

хмалăх

то же, что хăналăх. ПТТ. Вăл çын мĕн ахăр-самана çитеччен тĕккеленсе пурнат, теççĕ, мĕншĕн тесен вăл çынна ытти вилĕсем: вăл каллах кунта та хналăхра пурăннă пек пурна пуçлĕ. Вара, турă ун пирки пурсăмра хĕстерсе хурĕ тесе, ирĕк ямаççĕ, тет. (Питĕркке шăтăкĕ).

шăнăç

поместиться, занять достаточное место, разместиться (при тесноте). N. Ку пӳрте пурте шанăçас çук. В этой избе всем не уместиться. Золотн. Пĕр килте номай хĕрарăм шăнăçаймаççĕ, шăнăçса порнаймаççĕ. Если в одном дому много женщин, то им тесно. Сред. Юм. Епле шăнăçăпăр. Как мы там поместимся. Ib. Шăнăçаймассинчен хăрап. Боюсь того, как бы им мест не мало было. Зап. ВНО. Уя шăнăçĕ, вăрмана шăнăçмĕ. (Суре). Чув. календ. 1910. Йĕп вĕçне çав пĕчĕкçеççĕ япаласем темиçе çĕр миллион шăнăçма пултараççĕ. || Поступать на место; влезать. Юрк. Наян çынсем, слушит тăвас теменнисем, пурте çавăнта шăнăçаççĕ. || Скрываться. Золотн. Начар ăслă çын ниçта та шăнăçмасть. Злоумышленник нигде не скроется. || Угомониться. N. Самана шăнăçса кайнине курса пулĕ-ши?

пулхан

(-hа), то же, что пăлхан. N. Тырă-пулă аван пулман, самана та пĕртте лăпкă тăман, шав пулханнă. СПВВ. Х. Пулханас, пăлханас.

ахăр-самана

(аhы̆р-самана), i. q. (то же, что) ахăр-саман. N. «У чуваш нет понятия о воскресении мертвых, но они говорят, что будет кончина мира, «ахăр-самана». Как будет это «ахăр-самана», неизвестно, но только при «ахăр-самана» умершые все восстанут. По верованию чуваш, люди после смерти живут так же, как и здесь: веселятся, едят, пьют, тытаççĕ (т. е. поражают других болезнями), трубку курят, лапти плетут; потому о воскресении они говорят, что мертвые восстанут; но зачем восстанут и что будет после «ахăр-самана», — ничего неизвестно. Это написано по-русски. СПВВ. Ахăр-самана — тĕнче пĕтнĕ чухнехи вăхăт. «Ахăр-самана чухне хĕрлĕ тăпра таранччен çĕр çунса килмелле». Последние времена — кончина мира. «Когда наступит кончина мира, то придет пожар, прп чем земля будет гореть до красной глины. N. Чăн малтан пĕри (вилекея кама хушша хăварнă, çавă) тăваткал тăпра касса кăларса илет, ăна «сăвап тăпри» теççĕ; вăл тăпрана çынна пытарнă чух çын пуçĕ тĕлне тупăк айне хурса хăвараççĕ. Ăна каснă чух: вилнĕ (ятне калаççĕ) алăкĕ, тесе касаççĕ. Вăл тăваткал тăпра пит кирлĕ, хаклă япала: ахăр-самана килсен (кончана мира), вилнĕ çын тăнă чух, ăна çав тăваткал тăпра çĕклесе, çĕре уççа, кăларат, тет. Первым начинает (рыть) тот, кому (умерший) завещал перед смертью, и он вырезает (лопатой) четырехугольный слой земли, который называется «сăвап тăпри»; эту землю при зарывании покойника кладут под той частыо гроба, в которой помещается голова. Отрезают этот четырехугольник со словами: «Двери умершего» (называют по имени). Этот четырехугольник очень нужен и поэтому дорог: при кончине мира, когда мертвые встанут из могил, этот четырехугольник раскроет могилу и поднимет умершего на землю. ППТ. Вăл çын мĕн ахăр-самана çитеччен тĕнкеленсе пурнат, теççĕ. Говорят, что этот человек будет мучиться до самой кончины мира. (Из статьи «Петĕркке шăтăкĕ»). N. Ахăр-самана кунĕнче мĕн пур тĕнчери çынсем хăрушă сута çакăнта, Истамбула, пуçтарăнмалла.

ахăр-самани

(с̚амаνи^ы), i. q. (то же, что) ахăр самана_. Тюрл. Ох, ахăр самани полчĕ! О, это (настоящее) светопреставление! (Так говорят, когда разыграется буря).

пуçăн

(-з'-), начинать, приниматься за дело. СТИК. Атя, пуçăн! Айда, начинай (напр., жни, пиши). Ст. Чек. Таçта кайса пуçăнмалла (= пуçламалла = ĕçе тытăнмалла). N. Выç çынсенĕн кил-йышсене тăрантарма пуçăнать. Кан. Кив самана вырăнне çĕн самана пуçăнчĕ. Регули 722. Вăл онтан пуçăнчĕ. Сред. Юм. Ĕçе пуçăннă = ĕçе тытăннă. Орау. Ĕçе пуçăниччен; пуçăнсан, каять вара. Ib. Паян лаптăка вырса пĕтерсе шĕвĕре (пĕр пуçĕ шĕвĕр) пуçăнтăмăр. Якейк. Ĕçе пуçăнас полать, ĕçлеме тапратас полать. N. Пуçăнса каять (речка). Сир. 167. Ĕнтĕ тăр та (в рукоп. пуçăн та), Иордан шывĕ урлă каçса кай.

пăлхавăр

(пы̆лhавы̆р), суматоха, смута. Слакбаш. N. Кунта час пăлхавăр пулать-тĕр витнă (= видно). N. Хăш чухне пĕтĕм патшалăхра, е патшалăхăн вырăнĕ-вырăнĕпе самана лăп пулмастчĕ, пăлхавăр пулатчĕ.

пăтран

(пы̆тран), мутиться, мешаться, волноваться. ЧС. Çавăн чухне манăн юлташсем лашисене хăшĕ кӳлĕре кӳртрĕç, хăшĕ: кӳлĕре шыв пăтранат, тесе, Паснара кӳртрĕçĕ (купали). Б. Олг. Сăра пăтранса ларат (бродит). КС. Пăтранса ларать или пăтранчăкăнах ларать, тăрăлмасть; не устаивается. Сред. Юм. Пăтраннă çăмарта ют патшана каймас. Чув. пр. о пог. 106. Пĕлĕтсем пăтрансассăн (пăлхансассăн) çăмар пулать. Если облака перемешиваются (двигаясь в разные стороны), будет дождь. N. † Саманисем йăвăр, ай пăтранать, сайра сар ачасене сайратать. N. Самана хошши пăтранса карĕ. || Тошнить. Турх. Пĕр пирĕн çеç кăмал пăтранатчĕ кунĕн-çĕрĕн хĕн-хур курнипе. Çутт. 152. Сасартăк темле унăн ăшĕ пăтранса, хăсасси килсе каять. N. Ăна (сăсăла) çисен, ашчикĕ пăтрана пуçлать те, вара пире варвиттине ертет. О сохр. здор. Чĕре хытă кăртлатать, ăш пăтранса килет, хăсăк туха пуçлать. | Ссориться. N. Пĕр-пĕринпе пăтран, поссориться. Ск. и пред. 100. Кускаласан, пăтрансан, старик патне пычĕ те, хуллентерех сасăпа йăлăннă пек каларĕ: ярсам ĕнтĕ, уç ĕнтĕ, тумтир патне çул парсам. || Бунтовать.

картла

делать зарубку, метки, набор (на сапогах) и т. п. N. Пĕчĕк ачасем, иртен тапратса каçчен, урамра вылляса, пĕчĕк пĕвесем (запруды) картласа çӳреççĕ. Ст. Чек. Пĕрмине картласа тунă (с набором) атă. Череп. Картлама панă. Отдал набирать (сапоги). Сред. Юм. Такам сĕтел хĕрне пĕтĕмпех картласа тохнă. Орау. Çула суха-пуçпе картласа пĕтернĕ (дорога перепахана). СТИК. Куклĕ-пашалу хĕррисене картласа тух-ха! (пальцами). Шел. 76. Юпасене картласа, йĕпсе тăхăнтараççĕ. || Загораживать, запружать. Курм. Эпĕ çула пĕчĕкçĕ çырмасенче пĕвесем картла-картла çӳреттĕм. Якейк. Çыр (чит. с’ир) йăтăнса анса, шăва пĕтĕмпех картласа, каплантарса лартрĕ. Кан. Хĕвелтухăç енчи урама кĕтесси çурăлса анса, картласа лартнă. Кайсар. Çула картланă. Дорогу перекопали канавой (но: çула çатанпа пӳлнĕ). Орау. Унта вăрмана кĕнĕ çĕре çула картласа хунă (дорога загорожена), унтан ямаççĕ ĕнтĕ. || Делать складчатые украшения из материи? Микушк. Чĕрçитти (çичĕ рет арки вĕçĕ, хĕррине картласа тухнă). || Стать поперек, враждовать. Б. Олг. Хоралтă потасси! Пăçланман! вилмен! Поти-ка мана паян картларĕ, чарчĕ, тет. || В перен. см. N. Çак хулана пур тĕрлĕ усал картланинчен хăтарса, канăçлăхпа лăпкă самана пар. Б. Олг. Хоралтă потасси! Пăçланман! Вилмен! Поти-ккă мана паян картларĕ, чарчĕ (стал поперек)! тет. Сĕт-к. Картлакан пор онăн. У него есть покровитель.

кил

(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.

ку чухне

в настоящее время, теперь. Чет. пути. Ку чухне самана урăхла кайрĕ ĕнтĕ. Теперь пошли другие времена. См. кĕтӳпе.

ăса кĕр

образумиться, поумнеть. Хыпар. № 31, 1906. Чăвашсем пăртак ăса кĕчĕç, çавăнтан пуçланса кайрĕ вăл çĕнĕ самана. Чуваши немного поумнели, с того времени началась новая жизнь (время). Апок. 254,9. Вĕсем çак асапсене тума ирĕк пур туррăн ятне хурларĕç; ăна мухтама ăса кĕмерĕç.

ярпай

шириться, расти в ширь? Альш. † Çак самана йывăр килнипе ярăнса, ярпайса ӳсме çук. В одном варианте той же песни читаем (Альш.): çав самана йывар килнипе яранса, ярпарса (описка) ӳсме çук. П. Пинер. † Пирĕн пек çамăрăк ачасене пĕр ярпайса ӳсме ирĕк çук. || Ходить попусту. Сред. Юм. Õнта ним тума та каймалли çȏк хăйĕн, ярпайса çӳрет çанта (ходит попусту).

е

соотв. русск. Хоть бы раз... и того нет. П. И. Орлов. Макарав шĕлепкине туянсан кайран, хайхи ача (мальчик) е йĕрин, тет. См. Макарав. || В вопросах соотв. русск. а. N. Эсĕ манса карăн-и-мĕн? Учитель, нăмай та пулмасть, мĕн каларĕ, е? Как ты думаешь? N. Капла туни ĕнтĕ вăл кивĕ самана кутăн килни пулать поль, е?

лăпкă

(лы̆пкы̆), тихий, смирный, кроткий; тихо, смирно, кротко. N. Лăпкă, йăваш çын. ЧС. Çанталăк пит лăпкăччĕ, хĕвел хĕртсе пăхатьчĕ (пекло). ЧП. Хапхаран пăхса вĕреççĕ йăтăсем, лăпкă-лăпкă урамсене янтăратса. К. Кушки. † Лăпкă-лăпкă юр çăват, тусем çине шуратат. Утăм № 1, 25. Лăпкă силленчĕ. Ст. Чек. Лăпкă тăра пĕлмест. N. Çилсĕр, лăпкă тăракан çанталăк. N. Самана лăпкă тăнă вăхăтра („в мирные дни“).

иккен

(и_ккэн'), от тат. iкäн. См. «Оп. иссл. чув. синт.» I, стр. 544 ., II, стр. 237—339. || Оказывается. Бес. чув. Микулай пит инçех кайман иккен; Керимулла ăна чĕнчĕ те, вăл каллах ун патне пычĕ. С. Шигали. Ц. Эпĕ çаксам килнине куртăм та, часрах, кам иккенисене паллас тесе, пӳрте чупса кĕтĕм. Альш. Вăл мăрса вăл вырăнта кĕлĕ те тăвать иккен (совершал), тата урăх темĕн кирлисене туса тытса тăрать иккен, хăй çыннисемпе. N. Эпĕ чăнах та: курăк пулĕ, тесе; вăл авă мĕне иккен-ха Альш. Вун-икĕ мулкаç çурисем тĕл пултăм; вун-икĕ мулкаç çурисем иртиччен, выртас иккен çулçăн айĕнче. † Хура вăрман витĕр тухнă чух, вун-икĕ мулкач, çури тĕл пултăм, вун-икĕ мулкач çури иртиччен, выртас иккен çулçă айĕнче: çак самана йăвăрне пĕлнĕ пулсан, выртас мĕн анненĕн хивĕнче (=хĕвĕнче). Кошки. † Çакă нушана пĕлнĕ пулсан, выртас иккен анненĕн хĕвĕнче. Хып. 1906, № 29. Вĕсем пит килĕштерсе пурăнаççĕ. Анчах инкек кирек кама та тиркемест иккен! Альш. Шап-шурă юрсем çинче ылттăн тенкĕ пек иккен йĕрĕсем. Изамб. Т. Эпир пăхăрăмăр та, чăнах та хĕвел выляса тухат иккенне куртăмăр (на пасхе). N. Вара эпĕ хай йĕрĕхе (=кузов йĕрĕх'а) пытарнă иккенне пĕтĕм (узнал, что спрятали). Шел. И. 15. Иртет иккен ĕмĕр.... пĕтет кун-çул...

улăш

изменяться в ошибочную сторону; поменяться; переменяться; сбиться (в счете); ошибиться. Юрк. Мĕшĕн ташланă чухне чуптумасăр вырăнăртан улăшрăр? Вырăнтан улшăннă чухне пĕрне-пĕри чуптуса илмесĕр улшăнса ташлама хĕтленсен, купăççисем сасартăк купăсĕсене калама чарăнаççĕ. N. Çĕр çинче пурăнмалли йĕрке начальниксем урлă улăшса тăрать. || Сбиться с истинного пути. Вм. печатного «усал çынсем» (Сир. 307), мы читаем в рук.: «ырă йĕркерен улăшнă çынсем». || Перемешаться, попасть вместо другой вещи. Орау. Хăрах алса таçта улăшнă ман. N. Утланнă утçăм та ула иккен, улăшăнниккен улпутăн лашине; улăшниккен улпутăн лашипе, паллашниккен ырă çын ачипе. || Меняться (т. е. делать обмен). Шел. 91. Эп кунта сирĕн лашăра улăшма кĕтĕм, юлташсем! Орау. Иксĕмĕр лаша улăшар-и (поменяемся)? Сред. Юм. Лаша ôлăшасчĕ ман, хамăн пăртак ватăрах, пăртак çамрăкраххине тôпасчĕ. N. Ку пырать, тет те: ача улăшар (поменяемся), тесе калать, тет. СПВВ. Улăшас, улăшуç. || Затмеваться. Хыпар. № 34. 1906. Халĕ самана улăша пуçларĕ ĕнтĕ.

урмăш

ормăш, измениться в дурную сторону; исказиться И. С. Степ. Урмăшас. IЬ. Õрмăшнă, взбесился. Сред. Юм. Ормăшнă çын, тесе, ĕлĕкхинчен ôлшăнса, осалланса, хĕнесе-çапса çӳрекен çынна калаççĕ. Чăв. й. пур. 11. Вăл кайсан (замуж) вара, тата ытларах урмăшрĕç (стали бесноваться, скандалить). Чертаг. Õрмăшша, ятлаççа çӳрет. Ругается со всяким. Пшкрт. Ормы̆шса, с'ынзан'а вы̆рс'са с'ŏ_рä_т. Как бешеный, всех ругает. Хорачка. Ормы̆шша с'ŏ_рэ_т (ĕçсĕрскер) = охмахланса. N. Ормăшша выртать. Бредит. Хурамал. Кучунехи самана урмăшнă самана (= пăсăлнă). СТИК. Куçĕ урмăшса карĕ ĕнтĕ, каллах тытса пăрахать пуль. Глаза опять начинают искажаться (появляется бешеный огонек); наверно, опять будет припадок. || Измениться, пропасть (о голосе). В. Олг. Сасă çĕтсе (ормăшша). Пшкрт. Кы̆чкы̆рма п̚олмаст, ман сазы̆ ормы̆шса ларчы̆. С. Сас ормăшнă. Голос изменился, охрип. || Перемениться (о ветре). Шибач. Çил ормăшрĕ (= çавăрăнчĕ). У др. это выраж. значит: «ветер стал бушевать». || БешеныЙ; помешанный; не слушающий уговоров. Шибач. Ормăш çын (или: ормăшша кайнă). Сбился с пути, намăса пĕлмеçт, ташта та кĕрсе каять (бесстыжий, всюду лезет). || Молодец. КС. Ах, урмăш, карт’урлă пĕреççех сиксе каççа карĕ, (молодец). IЬ. Ах, урмăш, парăнмасть çав! (не поддается). || Так обзывают шалуна. Орау. Ӳксе вилен вăт, урмăш! (безумная башка). Çта хăпарса карăн? (гов. мальчугану). || Ругательство, проклятие (в роде русск, чорт возьми). Орау. Вăсампа çыхлансан, тем курăн, урмăш! Если с ними свяжешься, чорт возьми, беду наживешь!, || В значении наречия. С. Ормăш поплет. Говорит ненормально.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

век

сущ.муж., множ. века
1. (син. столетие) ĕмĕр, çĕр çул, çĕрçуллăх; средние века вăтам ĕмĕрсем; начало двадцать первого века çирĕм пĕрремĕш ĕмĕр пуçламăшĕ
2. (син. жизнь, существование) ĕмĕр, кун-çул, пурнăç; он много повидал на своём веку вăл хăйĕн ĕмĕрĕнче темĕн те курнă
3. чего или какой (син. эпоха) ĕмĕр, вăхăт, тапхăр, самана; каменный век чул самани (этемлĕх историйĕн авалхи тапхăрĕ); мы живём в век информационных технологий эпир информаци технологийĕсен тапхăрĕнче пурăнатпăр ♦ испокон веков мĕн ĕмĕртен; на веки вечные ĕмĕр-ĕмĕрлĕхе; идти с веком наравне, в ногу с веком вăхăтпа шай пыр; Век живи, век учись посл. ĕмĕр пурăнса ĕмĕр вĕрен; Век прожить не поле перейти посл. ĕмĕр сакки сарлака

время

сущ.сред.; множ. времена
1. вăхăт; местное время вырăнти вăхăт; в свободное время ерçнĕ чухне; с пользой проводить время вăхăта усăллă ирттер; время проходит незаметно вăхăт сисмесĕрех иртет; Сколько сейчас времени? Вăхăт мĕн чухлĕ халĕ?
2. (син. период, эпоха) вăхăт, тапхăр, самана; время больших перемен пысăк улшăнусен самани; во времена наших предков пирĕн мăн асаттесен вăхăтĕнче
3. вăхăт (грамматикăра); настоящее время хальхи вăхăт; прошедшее время иртнĕ вăхăт; будущее время пулас вăхăт; времена глагола глагол вăхăчĕсем ♦ времена года çулталăк тапхăрĕсем; первое время малтанах, пирваях; в своё время хăй вăхăтĕнче; на время вăхăтлăха; всё время яланах, пĕрмаях; одно время пĕр хушă; с течением времени вăхăт иртнĕçем; время от времени тахçантан тахçан, хутран-ситрен; до поры до времени вăхăт çитиччен; в скором времени çывăх вăхăтрах, часах; на первое время малтанлăха; тем временем çав хушăра

современный

прил., современно нареч.
1. (син. теперешний) хальхи, пирĕн вăхăтри; современная эпоха хальхи самана
2. (ант. отсталый) çĕнĕ, хальхи, малта пыракан; современные технологии малта пыракан технологисем

эпоха

сущ.жен.
самана, тапхăр, вăхăт; героические эпохи русской истории вырăс историйĕн паттăрла тапхăрĕсем; современная эпоха хальхи самана

эра

сущ.жен.
1. самана (паллă самантран пуçлама йышăнни çул шучĕ); наша эра пирĕн самана (Христос çуралнă тесе шутлакан самантран пуçланать); в третьем веке до нашей эры пирĕн саманаченхи виççĕмĕш ĕмĕрте
2. (син. эпоха) самана, вăхăт; мы живём в эру космонавтики эпир космонавтика саманинче пурăнатпăр

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

эпоха

самана, тапхӑр; эпоха капитализма капитализм тапхӑрӗ.

послеоктябрьский

Октябрь революцийӗ хыҫҫӑнхи (вӑхӑт, тапхӑр, самана).

тугой

1. хытă, кару, хивре; тугой (туго набитый) тюфяк хытă чышса тултарнă тӳшек; 2. йывăр, хĕн; тугие были тогда времена йывăр самана пулнă ун чухне; тугая струна хытă карăнтарнă хĕлĕх; она туга на ухо вăл начартарах илтет, унăн хăлхи витĕрех мар.

тяжёлый

йывăр (çĕклем) сулмаклă (чĕрĕ кĕлте, чукмар); тяжёлое преступление пысăк айăп; тяжёлое время йывăр самана; тяжёлая промышленность йывăр промышленность; тяжёлая дорога (в зимние морозы) сăхă çул, тăкăска çул.

безвременье

мн. нет йывăр самана, телейсĕр, хурлăхлă вăхăт.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

безвременье

с. йывăр вăхăт; хĕн-хурлă самана.

время

с. 1. вăхăт; среднее суточное время вăтам талăк вăхăчĕ; по московскому времени Мускав вăхăчĕпе; время тянется вăхăт шăвать; время не ждёт вăхăт кĕтмест; провести время вăхăт ирттер; предоставить время вăхăт пар; 2. (эпоха, период) вăхăт, самана, ĕмĕр; дух времени самана сывлăшĕ; во времена парусных кораблей парăслă карапсем вăхăтĕнче; во времена наших дедов пирĕн асаттесен ĕмĕрĕнче; 3. (определённый момент) вăхăт, тапхăр, çи; обеденное время кăнтăрлахи апат вăхăчĕ; страдное время хĕрӳ ĕç çи; 4. грам. вăхăт; прошедшее время иртнĕ вăхăт; будущее время пулаç вăхăт; настоящее время хальхи вăхăт; ◇ во время оно тахçан авал; (в) первое время малтанах; в своё время 1) (в прошлом) хăй вăхăтĕнче (ĕлĕк); 2) (своевременно) вăхăтра, кирлĕ чух; в скором времени часах, çывăх вăхăтра; до поры до времени вăхăт çитиччен; до сего времени ку таранччен; ко времени вăхăтлă; на время вăхăтлăха; со времнем ӳлĕмрен; все время яланах, пĕрмай; одно время пĕр хушă; раньше времени вăхăтсăр; тем временем вăл хушăра; время от времени, от времени до времени, по временам хутран-ситрен, вăхăтран вăхăта, сайра хутра; с течением времени вăхăт иртнĕçем.

глухой

прил. 1. хăлхасăр, илтмен; 2. перен. (равнодушный) чунсăр, хытă чунлă, çын хуйхи-суйхине ăнланман; быть глухим к чужим просьбам çын ыйтнине шута ан ил; 3. (о звуке) янăравсăр, уçăмсăр; говорить глухим голосом кăкăртан тухакан сасăпа калаç; глухие раскаты грома аслати хуллен кĕмсĕртетни; 4. (захолустный) аякри, тĕттĕм; глухая деревушка тĕттĕм ял; 5. (пустынный, безлюдный) çынсăр, шăп, тĕттĕм, улах; глухое место улах вырăн; 6. (заросший) çăра, чăтлăх, чăтлăхланса ларнă, пусса илнĕ; 7. перен. (смутный, затаённый) вăрттăн, палăрми; глухая вражда палăрми курайманлăх; 8. (совершенно закрытый) хупă; глухая стена алăксăр-чӳречесĕр стена; глухое платье хупă платье; 9. (поздний): глухая осень хура кĕр; глухая ночь çĕр варри; ◇ глухое время, глухая пора тĕксĕм вăхăт, уçăмсăр самана; глухая крапива суккăр вĕлтрен; глухой согласный янăраман хупă сасă.

година

ж. высок, вăхăт, тапхăр, самана; в годину тяжёлых испытаний йывăр тапхăрта.

дух

м. 1. ăстăн; в здоровом теле здоровый дух сывă ӳт-пӳре сывă ăстăн; 2. (моральное состояние) кăмăл-туйăм; не падать духом хăраса ан ӳк; 3. (содержание, отличительная особенность) астан; уйрăмлăх; в духе времени самана (е вăхăт) майлă; дух народа халах ăстăнĕ; 4. разг. (дыхание) сывлăш, сывлани; перевести дух сывлăш çавăрса ил (е яр); у меня дух захватывает манăн сывлăш питĕрĕнсе ларчĕ; 5. миф., рел. чун, сывлăш; 6. уст. (воздух) сывлăш; 7. прост. (запах) шăршă; винный дух эрех шăрши; 8. в знач. нареч. духом прост. 1) (очень быстро) питĕ хăвăрт; 2) (без остановки) чарăнмасăр, тăхтамасăр; ◇ в этом духе çавăн пек; не в духе кăмăлсăр; одним духом хăвăрт, сывламасăр; испустить дух см. испустить; во весь дух сиккипе; ни слуху ни духу сас-хура çук; хватит духу хăват çитет-ха; чтобы духу не было хăвăрт тасал, шăрши ан пултăр.

измениться

сов. улшăн, урăхлан, урахланса (е улшăнса) кай, улăш; измениться до неузнаваемости паллайми улшăн; измениться к лучшему лайăхлан; измениться в лице сăнран (е питрен) улшăн; времена изменились самана улшăнчĕ.

колорит

м. 1. колорит (картинăри тĕссен килĕшĕвĕ); 2, перен. сăн-сăпат; колорит эпохи самана сăн-сăпачĕ.

положение

с. 1. тăнă (е йышăннă) вырăн, вырăн, ăçта пулни (е тăни); положение Луны относительно Солнца Хĕвеле кура Уйăх ăçта тăни; придать вертикальное положение тӳрĕ тăрат; 2. (поза) тăни, тытни, пулни, ларни-тăни; в лежачем положении выртса; положение рук, ног ал-урана епле тытни; 3. (место человека в обществе) вырăн, пĕлтерĕш; социальное положение обществăри вырăн; служебное положение службăри вырăн; в его положении ун вырăнĕнче; 4. (состояние, обстоятельства) хал, лару-тăру; попасть в затруднительное положение нушана лек, хĕсĕнсе çит; безвыходное положение май çукки; материальное положение пурлăх-юрлăх; оставить в тяжёлом положении йывăра хăвар; 5. (обстановка) лару-тăру, самана; международное положение тĕнчери лару-тăру; 6. (режим, распорядок) йĕрке; военное положение вăрçă йĕрки; 7. (свод правил) положени, йĕрке; общие положения пĕтĕмĕшле йĕркесем; положение о выборах суйлав положенийĕ; 8. (тезис) шухăш, тĕп шухăш; положения диалектического материализма диалектика материализмĕн тĕп шухăшĕсем; ◇ хозяин положения хуçа; в (интересном) положении çире пур, хырăмлă, пĕтĕ.

рубеж

м. 1. (граница) чикĕ, йăран; за рубежом чикĕ леш енче; 2. воен. оборона укрепленийĕсем; 3. перен. (грань) хушă; на рубеже двух эпох икĕ самана хушшинче; 4. (намеченный предел) чикĕ; рубежи пятилетки пилĕкçуллăх чиккисем.

светопреставление

с. рел. 1. ахăр самана, тĕнче пĕтни; 2. разг. арăш-пирĕш, урăм-сурăм, пăтăрмах.

современность

ж. хальхи самана.

современный

прил. 1. кому-чему (относящийся к одной эпохе) вăхăтĕнчи, вăхăтри; современные Пушкину поэты Пушкин вăхăтĕнчи поэтсем; 2. (относящийся к настоящей эпохе) ку чухнехи, хальхи; современная молодёжь хальхи çамрăксем; современная эпоха хальхи самана; 3. (отвечающий требованиям своей эпохи) хальхи, (хальхи) саманана тивĕçлĕ; современное вооружение саманана тивĕçлĕ хĕç-пăшал.

эпоха

ж. эпоха, самана, тапхăр, вăхăт; эпоха социализма социализм тапхăрĕ.

эра

ж. 1. (система летосчисления) эра; новая (или наша) эра çĕнĕ (е пирĕн) эра; 2. (период, эпоха) тапхăр, вăхăт, самана; эра авиации авиаци тапхăрĕ; 3. геол. эра (Çĕр аталанăвĕнчи тапхăр).

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

наследие

еткер; юлашки; культурное наследие культура еткерĕ; наследие прошлого иртнĕ самана юлашки

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

самана

дәвер, замана

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

улшăн

[u'lŝon]
ŝanĝiĝi (ŝanĝiĝu)
сăнран улшăн — ŝanĝiĝi vizaĝe
улшăнакан кăмăл — ŝanxgema humoro
улшăнса ĕçле — labori alterne
вырăнпа улшăнар-и? — ni ŝanĝu lokojn?
улшăнтар (улăштар) — ŝanĝi, transformi
улшăну — ŝanĝo
çанталăк улшăнчĕ — la vetero ŝanĝiĝis
самана улшăнчĕ — la tempo ŝanĝiĝis

хыт

[ĥit]
malmoliĝi (malmoliĝu); densiĝi (densiĝu), ŝtoniĝi (ŝoniĝu); esti (estu) avara
çилĕм хытса ларнă — la gluo rigidiĝis
хытар — steci, fiksi
шĕрĕпсене пăрса хытар — fiksi ŝraŭbingojn
хытаркăч — fiksilo, klemo
хытă — malmola, rigida, severa, feroca, laŭta, rapida, maldelikata, avara
хытă çăкăр — malmola pano
хытă çӳç — rigidaj haroj
хытă кала — laŭte diri
хытă ут — rapide iri
хытă сăмах — maldelikata vorto
хытă çын — avara homo
хытăлăх — malmoleco, severeco, avideco, avareco
хытăлла çăмарта — ovo kuirita malmole
хытăллă çĕр улми — ne bone kuirita terpomo
хытăрка — sekiĝi
хытлăх — malfekunda tero, malfacileco
хытлăх самана — malfacila tempo
хыттăн — severe, rigore, laŭte, forte, firme, rapide

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ахăр

ахăр самана уст. «последние времена перед концом мира», «светопреставление», «конец света»; кирг., казах., к. калп. акыр заман, тур. аhир заман, тат., башк., туркм. ахыр заман, к. калп. акыргы заман, узб. охир замонахирет «светопреставление»; узб. охират «загробная жизнь»; др тюрк., КВ, азерб., туркм., башк., тат. ахыр, кирг., казах. акыр, узб. охир «конец». Из араб. «последний», «конечный»; «загробная жизнь»; ср. перс. (ахер) «конец», «последний».

самана

«время», «эпоха»; уйг., азерб., туркм., тур., кирг., казах., к. калп., ног., кумык., карач., башк., тат. заман, узб. замон «время», «пора», «эпоха». Заимствовано из араб. яз.: «время», «пора», «эпоха»; ср. перс. зӓман.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Куçран пăхтар

Куçран пăхтар 1. заставлять / заставить ухаживать за собой кого; 2. держать в повиновении, в зависимости кого.
Ĕлĕк Якур нихçан ватăлассăн туйăнмастчĕ, пĕтĕм хĕре хăйĕн куçĕнчен пăхтаратчĕ. Хв. Уяр. 2. Çĕнĕ самана сывлăшĕпе çунатланнă Кĕркури — хастар комсомолец, илĕртӳллĕ каччă, ун вылянчăк пӳрнисем хуткупăс калама та пит ăста. Çавăнпа та вăл çамрăк-кĕрĕме хăй куçĕнчен ытларах пăхтарать. С. Шавли.

Хӳрине пăр

Хӳрине пăр накрутить хвост (хвоста) кому. Çĕнĕ самана тытăнсан, хӳрине пăртакçă пăрчĕç, унтан выçлăх тапранчĕ. С. Шавли.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

армагеддон

ç.с. Тĕнче пĕтни; ахăр самана, тискер кун. Армагеддон пулатчĕ, хулари мĕнпур урăлтаркăч революци çĕклетчĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 6 с.

паянлăх

п.с. Хальхи вăхăт, хальхи самана; паянхи пурнăç. Паянлăхра ман чунăм варкăшать. А.Петтоки, 1936, 15 с. Хăй аваллăхра чакаланнăран паянлăха такамран та лайăхрах пĕлетĕп тесе шутлать. А.Емельянов, 1975, 255 с. Сăвăç [Çеçпĕл] шавах ырă вăхăт килессе шанать, ăна ыранлăхра кĕтет. Паянлăхра телей тупаймасть вăл. Г.Федоров, 1996, 29 с. — паянлăхран малашлăха (Н.Ишентей, 1997, 62 с.); аваллăхран паянлăха (ЧТАП, 2002, хупл.).

пăлхавăрлă

п.с. Пăлхавлă; пăтравлă, тăнăçсăр, канăçсăр. Митта Ваçлейĕ пирĕн пăлхавăрлă вăхăтăн шанчăклă юлташĕ. КЯ, 5.03.1988, 3 с. Малтанах унăн [Ю.Айдашăн] пăл-хавăрлă кăмăлĕ романтизмра палăратчĕ. Я-в, 1990, 5 /, 28 с. «Нарспи» поэма — пăлхавăрлă ХХ ĕмĕр пуçламăшĕ çуратнă вилĕмсĕр хайлав. ЧС, 1994, 9 кл., 69 с. — пăлхавăрлă самана (Н.Мранькка, 1961, 409 с.; М.Юхма, 1983, 251 с.; Я-в, 1990, 6 /, 2 с.); пăлхавăрлă тĕнче (Н.Ис-муков, 1990, 111 с.); пăлхавăрлă кунсем (ЧС, 1994, 8 кл., 169 с.); «пăлхавăрлă» шухăш (Я-в, 1995, 10 /, 69 с.).

пăнтăх

пăнтăх вăхăт, пăнтăх самана е пăнтăх самани, пăнтăх тапхăрĕ, ç.я. Обществăпа экономика аталанăвĕ хытса ларнă вăхăт; аталанусăр тапхăр (туп.). Аталанусăр иртсе кайнă çулсем вĕсем — пĕтĕмпех пăнтăх вăхăт. КЯ, 24.02.1989, 3 с. Пăнтăх тапхăрне каялла тавăраймĕç [Пуçелĕк]. ХС, 1991, 15 /. Унăн сăнарĕнче ... пăнтăх (застой) тапхăрĕнче вăй илнĕ тӳнтерлĕхсем палăрма пуçланă. ЧЛ, 1994, 11 кл., 47 с. — пăнтăх саманин палли (П-н, 1991, 21 /, 10 с.); пăнтăх тапхăрĕнчи çынсем (Я-в, 1990, 5 /, 28 с.); «пăнтăх вăхăтĕнчи» çулсем (ÇХ, 1998, 50 /, 9 с.); «пăнтăх самана» çăмăллăхĕсем (ТА, 1998, 1 /, 37 с.).

пхк

ç.с., кĕск., кив. Патшалăх хăрушсăрлăхĕн комитечĕ; КГБ. Çырансăр юхакан самана варринче Патшалăх Хăрушсăрлăх Комитечĕ (ПХК, вырăсла КГБ) ... пăхса ларать. Н.Исмуков //Я-в, 1991, 5 /, 7 с. Суйлавçăсен пĕр пайĕ Путиншăн сасăлама хăраса тăрĕ, çакă унччен вăл ПХКра ĕçленипе çыхăннă. Х-р, 24.03.2000, 2 с. Миша ПХК (КГБ) полковникĕччĕ. Х-р, 11.10.2001, 3 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

ахăрсаман

(хальхилле ахăр самана) тĕнче пĕтес вăхăт. Ахăрсаман (тĕнче пĕтес вăхăт) кунĕнче пурĕ-пĕр пур халăх та Стампула пухăнмалла … [Архипов 1984:294].

Çавăн пекех пăхăр: