Шырав: тĕллĕн

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

суйлав

отборный,  выборный
хăй тĕллĕн пулакан — суйлав естественный отбор
ятарлă суйлав — искусственный отбор
савнă тăванăмсем килсессĕн чăн суйлав юррăма юрларăм — фольк. когда приехали любимые мой родичи, я им спел самую отборную свою песню

тĕлĕшшĕн

то же, что тĕллĕн II.

тĕллĕн

I.
кое-где, местами
юр сайра тĕллĕн анчах юлнă — снег остался лишь кое-где
тĕллĕн-тĕллĕн —
1) кое-где, местами
тĕллĕн-тĕллĕн тырă шăтман — местами хлеб не взошел
2) отрывочно, отрывками; фрагментарно
ĕçсем çинчен тĕллĕн-тĕллĕн каласа пар — описать события фрагментарно

тĕллĕн

II.
послелог
для, ради
на
чью-л. долю
ман тĕллĕн телей пулчĕ — мне выпало счастье

тĕллĕн

III.
с мест. хам (ху, хăй)

тĕллĕн

III.
с мест. хам (ху, хăй)

1.
сам, самостоятельно, без посторонней помощи, своими силами
хăй тĕллĕн тунă ĕç — самостоятельная работа
ача хăй тĕллĕн утаймасть-ха — ребенок без поддержки ходить еще не может
харпăр хăй тĕллĕн — каждый сам по себе, всяк по-своему, кто во что горазд

тĕллĕн

2.
про себя, сам с собой
хăй тĕллĕн калаçать — он разговаривает сам с собой

тĕллĕн

3.
самовольно, без разрешения
ĕçрен хăй тĕллĕн кайни — самовольный уход с работы

тĕллĕн

4.
непроизвольно, самопроизвольно, само собою
хăй тĕллĕн хусканни — самопроизвольное движение
хăй тĕллĕн кăшкăрса яни — непроизвольный крик

тĕллĕн

5.
наедине, в одиночку
хам тĕллĕн пурăннă чух — когда я жил один
кала хамăр тĕллĕн чух — скажи-ка, пока мы с тобой наедине

хам

I. мест.
личн. возвр.


1.
я сам
хам тĕллĕн — самостоятельно, я один, без постороннего вмешательства
хам çыртăм куна — я написал это сам
хамшăн хам тăрăшатăп — я сам за себя стараюсь
хамăнне хам пĕлетĕп — я сам знаю, что делать

харпăр

1.
каждый
харпăр хăй —
1) каждый сам
мĕн тумаллине харпăр хăй пĕлет — каждый сам знает, что ему надо делать
харпăр хăй тунă япала — самоделка, самодельная вещь
харпăр хăй вĕренни — самообразование
харпăр хăйне тытма пĕлни — самообладание
 
2) собственный, свой —
харпăр хăй ирĕкĕпе — добровольно, по своему желанию
харпăр хăй тĕллĕн — самостоятельно
харпăр хăй тĕллĕн пурăн — жить самостоятельно

хăй

I.  мест. личн.-возвр.

1.
он сам, она сама
хăех —
1) он сам, самостоятельно, без чужой помощи
ача хăех çăвăнать — ребенок умывается сам
2) самопроизвольно
торф хăех тивсе кайни — самовозгорание торфа

хăй каларăшле — как он сам говорит, выражаясь его же словами
хăйне евĕрлĕ — специфичный, своеобразный, оригинальный

хăйне майлă —
1) самобытный, своеобразный, оригинальный
вал хăйне майлă çын — он своеобразный человек
2) своеобразно, оригинально, по-своему

хăй тĕллĕн —
1) самостоятельно
хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын — самоучка
хăй тĕллĕн вĕренни — самообразование
2) сам с собою; про себя
хăй тĕллĕн калаçать — он разговаривает сам с собою
хăй халлĕн — сам по себе, независимо от других

хăйне хăй — сам себя; сам себе; самое
хăйне хăй мухтани — самовосхваление
хăйне хăй сыхлани — самосохранение
вăл хăйне хăй хуçа — он сам себе хозяин
калăр ăна, вăл хăй килтĕр — скажите, чтобы он пришел сам лично

художник

художник
пейзаж художникĕ — художник-пейзажист
Чăваш Республикин тава тивĕçлĕ художникĕ — заслуженный художник Чувашской Республики
хăй тĕллĕн вĕреннĕ художник — самодеятельный художник
художник куçĕпе пăх — смотреть глазами художника

экскаватор

экскаваторный
нумай куркаллă экскаватор — многоковшовый экскаватор
роторлă экскаватор — роторный экскаватор
хăй тĕллĕн куçакан экскаватор — шагающий экскаватор
экскаватор бригади — экскаваторная бригада
экскаватор курки — ковш экскаватора

самоучитель

самоучитель (харпăр хăй тĕллĕн вĕренмелли кĕнеке)
испан чĕлхин самоучителĕ — самоучитель испанского языка
баян калама вĕренмелли самоучитель — самоучитель игры на баяне
ют чĕлхене самоучительпе вĕрен — изучать иностранный язык по самоучителю

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çатăртат

(-дат), трещать. КС. N. Пăшал сасси çап хуçнă пек çатăртатса анчах тăрать. КС. Чăрăш хăййи çатăртатса çунать (горит с треском). Кан. Тытăнчĕ мĕкĕрсе кĕрлеме, тытăнчĕ кашласа кĕмсĕртетме, тытăнчĕ çатăртатса шапăртатма. Собр. Чăкăртать те хăпартать, çатан карта çатăртатать. Орау. Насусĕ лайăх пулмалла, пит хытă çатăртатать. Якейк. Пошарта насвос пыршинчен тохнă шу сасси çатăртатни итла та хытă илтĕнет. Кан. Çтенасем çурăлни, штукатуркăсем сирпĕнни çатартатса тăрать. Сунт. Ун айĕнчи çатрака пек çатăртатакан хăмăллă кĕлтесем хуçăлса юлчĕç. Сред. Юм. Çатăртатса ларать: ӳсеймен йывăçа калаççĕ. Ib. Пит хĕру кон вырнă тырă пуçĕ çатăртатса типет. Сжатые в очень жаркий день колосья сохнут, издавая особый треск. || Шипеть (при кисленье). Сред. Юм. Тôрăх хай тĕллĕн çатăртатса юçсе ларать. || Шипеть (о масле). Сред. Юм. Икерчĕ пĕçернĕ чôхне çатма тĕпне çу çĕрсен, çатăртатать. || Скрипеть. Сред. Юм. Пысăк перôпа хôт çине çырсан, перо çатăртатса çырать. || Шелестеть (о шелке). См. шаль. || Свербить, зудить. Сред. Юм. Ăшă шатри, тарласан, çатăртатса ыратать. КС. Тар (пот) кĕрсен, куç çатăртатать („ест“). || Вспылить, наговорить сгоряча, рассердиться. Орау. Ярмушки ĕлĕк, кăшт кулмалларах самах каласанах, ятлаçса, çатăртатса каятьчĕ. Ib. Çук япалашăнах çатăртатса каять, пулать те кам этем? (сердится). Сред. Юм. Эсĕ ôн сăмахне ан пăх, олă пôшачи хăй тĕллĕн çатăртатса çӳретĕр.

çине тăр

быть настойчивым, добиваться. N. Çапах та хăвăр çине тăрсан, ăна хăвăр тĕллĕн те пулин илтмелле тума пулать. Сборн. по. мед. Трахомăран имленĕ чух куç мая кайни питех палăрмасан та, ăна тата çине тăрарах имлеттерес пулать. Çĕнтерчĕ 57. Çав путсĕр Якур мана çурта каялла парас маршăн пит çине тăрать. Истор. Кирек мĕнле ĕçе те юратса, çине тăрса тунă. Етрух. Ачасем, ан ӳркенĕр-ха, çине тăрăр, ĕлĕк, çерçи чӳк тусан, çумăр пулаканччĕ, тырă-пулă та аван пулатьчĕ. (Из старинного рассказа). КС. Эсĕ çине тăрарах кала-ха (настойчивее).

темĕскерле

неизвестно как. Ст. Чек. Ку япалана темĕскерле тумалла. N. Вăл сасса илтсен, пĕтĕм чĕре темĕскерле пулса каять (при сильном, неприятиом возгласе с сердцем что-то делается особенное). Юрк. Эпĕ темĕскерле пулса кайрăм (смутился?)-Епле çырмалла? тесе, эпĕ вĕсене хирĕç каларăм. || Неизвестно какой; странный. N. Вăл темĕскерле çын: тек хăй тĕллĕн калаçса çӳрет.

тив

(тив), трогать. N. Эсĕ (ес) ăна ан тив. Ты его не трогай. Орау. Ай-уй, ан тивех, ӳкетĕп! Чураль-к. Ан тив, Тимоххи! Тивмен çынпа мĕн тăван? (Куршанкă). N. Эсĕ мана сивĕ алпа ан тив (ан тыт). || Касаться. ЧП. Пуçĕ маччана тивет-ĕçке. ТХКА 46. Хамăр йăмра тăррине тивес пекех, кайăк-кăвакалсем аялтанах, карти-картипе ларт! ларт! лартлатса вĕçе-вĕçе карĕç. Альш. Çав тери хытă чупса кайрĕ ĕнтĕ (бежал очень быстро), ури çĕре тивни те курăнмас. Кн. дла чт. 157. Чупа пуçласан, ури çĕре тивмен пекех туйăнать. Ст. Шаймурз. Çĕре тиви-тивми ларать-çке (дерево). Бижб. † Хапхăрсенче лăс хурăн, çĕре тиви-тивми ларат-çке. || Брать (чью-либо вещь). N. Тата çын япалине тивес пулмасть. || Об огне. М.-Яльчики. Асту, кĕпӳне вут ан тивтĕр (как бы не загорелась рубаха). Çамр. Хр. Пушарĕ, сăмакун юхтарнă чух тивнипе тухнă. || Laedere, violare, обижать, оскорблять. Кама 56. Кам кăна? Кам тиврĕ? СПВВ. Чĕрене тивет (оскорбление). || Задевать. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах тивессĕн туйăнать. Бес. чув. 14—15. Магомета урăх тивменни, ытти япаласем çинчен калаçа пуçлани ăна пит кăмăллă пулнă. || Бить. N. Вăл мана тивет! Мана Иван тивет (бьет). || Попадать (о пуле и пр.). N. Сарая тупă етри (снаряд) тивсе çунтарса янă. Скотолеч. 31. Выльăхăн куçĕ тусанпа, тĕтĕмпе, япала тивсен, çӳпĕ кĕрсен, тата шăнсан, пăсăлать. N. Куçĕнчен тивсе, хăлхи патне тухнă. Юрк. Унта пытанса лараканскер, хама тиврĕ-тĕр тесе, хăранипе сиксе тухат та: мана пĕтерчĕç!... мана вĕлерчĕç! тесе, кăшкăра-кăшкăра анаталла чупа пуçлат. N. Пĕрин пуçне кайса тиврĕ вĕт. || Действовать (напр., об угаре), производить действие. Никит. Маччана чут та шаккамаççĕ, шаккасассан, сĕрĕм, шăрш тивекен пулать, теççĕ. ТХКА 6. Çанталăк уяр пулмалла — хĕвел ăшши питĕ ăшшăн тивет вара. Орау. Пĕр курка ĕçсессĕнех пуçа кайса тивет. N. Унăн сăмахĕсем вĕсенĕн чунне тиве пуçланă. || Иметь отношение к..., касаться. N. Çак каланă сăмахсем пире те тивеççĕ. || Доставаться (кому). N. Суяна текех суйнинчен усă тивес çук. Альш. Тивнĕ ку хăнасене хытах: ӳпки юлман кăсен (здорово выпили?). N. Вăл пухнă ылттăн-кĕмĕл таса çынна тивĕ. N. Ертсе çӳрекенине те тивтĕр (= ертсе çӳрекен те пайсăр ан юлтăр, ăна та эпир хывни çиттĕр). N. Кай та, ывăлусене: пĕрне ашшĕн пурлăхĕ тивмелле, тепĕрне нимĕн те тивес çук, те; вăт вара вĕсен иккĕшин те çурмаран пулĕ. Ст. Чек. Ĕрет тиввĕрĕ. Пришла очередь. О сохр. здор. Çав сивĕ (холод) пире пурне те пĕр пек тивет (зимою, т. е. все мы принуждены его переносить). Шурăм-п. Пире сăмах (брань, попреки, выговор) тивет, тесе, эпир те хăвăртрах тепĕр лапалла чӳпрăмăр (на лугах). Юрк. Вĕсенĕн вăл ачи каймалла мар, кĕçĕннине тивет (очередь итти в солдаты). || Прихидиться на долю. Юрк. Мана та мĕн-те-пулин тивет-тĕр? (вероятно, что-нибудь приходится и на мою долю). N. Аçун икĕ ятпа çурпилĕк тиврĕ. N. Вăл ана мана тивет (следует, достанется). N. Калла кайма тивет поль. N. Хурала хыпаланса кайма тиврĕ. Пришлось спешно итти на караул. N. Хуралла уйăхне икĕ рас кайма тивет. || Ударить (о запахе) N. Сохан сăмсая тивет. || Мешать. Сред. Юм. Отнаккă полсан, тивмĕччĕ. Если бы было, не мешало бы (было бы не дурно). N. Ан тив ĕнтĕ. Вĕсен ĕçĕсем те çав кăна. || Постигнуть. N. Сана çын çилли тивсе пĕтерĕ. Ала 88°. Чир-мĕн тивсессĕн, ача-пăча хуйхăрмаçть уншăн, ашшĕ-амăшĕ хуйхăрать. N. Чир тивет, вара тин хамăр тĕллĕн нимĕн тума пултарайманнине пĕлетпĕр. N. Усал ан ту, сана та усал тивмĕ. N. Ытла та йăвăр тивнĕ-мĕн сана. Тебя, оказывается, постигло тяжелое бедствие. || Приходиться (о родстве). N. Ут енчен тивекен хурăнташăмсем. Альш. Лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет. N. Хурăнташ тив, торту тив || Ст. Чек. Ача пăтти параççĕ ăшра тивни-мĕнĕсене, ăшра çинĕ тивнисене. || Вредить. Сунт. Уйри тырă лайăххăн пуç кăларса та ĕлкĕреймен, ăшă тивсе сарăхса кайнă. N. Тăм тивет. Алик. † Вăрăм-вăрăм тияççĕ, пур вăрăма çил тивет. (Солд. п.; смысл: на военную службу берут только лучших, отборных). || Натирать (кожу). Скотолеч. 18. Хăмăт начар пулсан, кăкăрне тивсе шыçтарать. Календ. 1906. Хăмăт е йĕнерчĕк тивсен, выльăхăн мăйĕ-çурăмĕ хăш чух шыçса каять. || Заразить. Якейк. Сăпаççипах сорăхне (овце) чир те тивсе (вилнĕшĕн). || То же, что вит, проникать. Альш. † Тутлă чĕлхене пыл тивмест (вар. витмест), тайла пуçсене хĕç тивмест. || Decere, ороrtere. || N. Уншăн вĕсене ырă сунма тивет-и?

туллаш

придираться, ругать без толку. КС. Арсури. Орнă йыт пек туллашать. Сред. Юм. Туллашать тесе питĕ çилленсе ним тума аптăраса çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Хăй тĕллĕн туллашать. Сам собой ругается, топает, кричит, Ib. Хăй тĕллĕн тем пĕрмай туллашса çӳрет олă.

тулхăр

(тулhы̆р), фыркать (о лошади). N. Кĕсре тулхăрчĕ. ТХКА 102. Тискер кайăксем тулхăраççĕ. СПВВ. Тулхăр; тăлхăр, лаша тăлхăрать; лаша тулхăрать, çил тулхăрать. Тюрл. Лаша толхăрать. Ib. Мĕн толхăрса, шăмарса çӳретĕн. Сред. Юм. Лаша толхăрать (фыркает). || Кипеть сильно. Полтава 54. Вĕри шыв пек тулхăрса, вăл ĕç вĕрет халь ĕнтĕ. „Давно замыслили мы дело, теперь оно кипит у нас“. Ib. Ыр савăтсем эрехпе, тулли кăпăк тулхăрса, шăтăртатса ларнă чух („полны вином кипели чаши“). N. Хăш чух питĕ тулхăраççĕ те, çавăн чух ăш вăркать. || В переносном знач. Ерк. 169. Кĕç! пиччĕшĕ вăл тулхăрнă вăхăтра илсе пычĕ çĕр нӳхрепрен урхана. Сред. Юм. Тем полнă она паян, пĕр май хăй тĕллĕн толхăрса çӳрет хăй (ходит сердито).

тăвăллан

обуреваться; накипать злобой, раздражаться. Шел. II. 14. Вутлă хăруш тăвăлпа... тăвăлланчĕ пур çын та. N. Эсĕ, арçынна пĕлменскер, йăвăрланнине курсан, шанман шухăшсемпе тăвăлланса çитсе: ку ĕç хăй тĕллĕн пулман пулĕ, тесе шухăшланă.

тăрат

(ты̆рат, тŏрат), заставить, позволить встать. N. Эпир чӳрече çине тăрăпăр.— Эп сире тăратăп. ТХКА 40. Атте, кĕсрене тăратса ярас тесе, пынă та, кĕсре сывламас та, тет. Ib. 42. Эпĕр те çуркунне аттепе иксĕмĕр хăла тьыхана тăрата-тăрата кантарса, майпе çавăтса, Пичаваш катине леçсе ятăмăр. || ЧС. Пӳртре тăратмаст (не позволяет мне быть в избе). || Остановить. N. Лашăна тăрат. Останови лошадь. Кан. Тпрр-ру!.. Тăрат, атте, çакăнта. Тип-çырма. Тăратăр-ха! Стойте-ка (говорят едущим на лошадях). Ала 13°. Çавă пăрахот пырса тăратсассăн, çакă ватă хуçа пăрахот çине кĕнĕ. || Держать в бездействии. N. Мĕн пур пек вăйна, ăсна ахаль ан тăрат,— телей тупма урăх май çук. || Продержать, дать существовать, N. Унăн йăхне ĕмĕр-ĕмĕрех тăратăп. || Держать. N. Тирпейлĕ арăм пӳртре çӳп-çап тăратмаçт. О сохр. здор. Çĕр ăшĕнче çĕрекен япаласене пĕртте тăратас пулмасть. Ib. Пĕр-пĕр тумтире тулта тăратсан, вăл ытти япаласем пекех сивĕнсе каять. Скотолеч. 19. Тутăрне улăштарса çыхнă чухне суранне кăшт та уçă тăратма юрамасть. Якейк. Çăмартая вĕрекен шу шăнче пилĕк минут тăратсан, пиçет. Ib. Çип çамçа хотсан, каткара вуник сахатран ытла тăратма йорамаçть. Юрк. Пиçекен ашĕсем чукунта тăратса тăраканнисем, вутпа çунса, ĕнек тути калаççĕ. N. Вăрă-хураха, пысăк арчана йывăç çине çакса, виличчен тăратнă. || Поднимать. N. Хăпартнă чох перĕн орапа тӳнсе карĕ, ăна эпĕр тăратрăмăр та, киле карăмăр. Ст. Шаймурз. Путнине кăларма хушнă, тупнине тăратма хушнă. Ib. Çӳлелле тăратат. Поднимает к верху (ногайку). N. Хайхи тарçă хулхисене тăратса, пурне те илтесчĕ тесе, шухăшласа ларнă. Халапсем. Унăн урисем çӳлелле тăратса тăраççĕ (торчат). || Будить, поднимать с постели. Пшкрт. Якейк. † Хамăр ялăн хĕрсене айне тӳшек сармалла, çине тăлăп витмелле, ачашласа тăратмалла. Качал. Хĕр тăратать-тăратать Йăвана, тăратса та тăмастĕ (не просыпается). || Ставить, поставить. Орау. Мĕшĕн лашисене пурте кунта тăратнă. Трхбл. Тăрат лашана. Поставь Лошадь. ЧС. Çавăнпа эпĕ насвуса тăратнă тĕле, ăна курма тесе, кайрăм. N. Пĕр çынсене тепĕрисем çине хирĕç тăратса вăрçтарса çӳренĕ. N. Вĕсен йĕри-тавра тĕкме тăратса çавăрăннă. Якейк. Тăратса тусан, чĕмел лайăх типет. Чĕмел тума пуçланă чох тват-пилĕк кĕлте тĕкĕштерсе тăра(та)ççĕ те, онтан çавăрса каяççĕ. Ib. Вăл чола выртарса хоман, тăратса хонă. || Назначить, поставить. N. Паян урăх санитара тăратрĕç ман вырна. || Представлять. N. Вăл çав çулнех округа хут тăратнă, 50 ача таран вĕрентмешкĕн. Кан. Хăйсем тĕллĕн кайса çĕр йышăнса килнисем çак каланă хутсенчен кайранхи икĕ хута анчах тăратмалла. || Доставлять, поставлять. Кан. Байков хаçатсене вăхăтра тăратмасть. Кильд. Ку çамрăк хуçа хĕрин (у невесты) мĕн çуккине вăл хăй тăратма пулнăю Ала 8°. Сирĕн мĕн çуккине эпĕ хам тăратăп, анчах эсир мана хăвăр хĕрĕре парăр. Якейк. Эп школа вотă тăрататăп. Я доставляю в школу дрова. Ib. Вăл пире аш тăратать. Он доставляет нам мясо. Ib. Вăл çар валли лаша тăратать. Он для армии поставляет лошадей. Янтик. Çар валли лаша тăратать вăл (поставляет лошадей для армии). Юрк. Пирĕн хура-халăхăн: çын вырăнне çын тăратас, тенĕ сăмах пур. N. Лаша вилчĕ, питĕ ан колян, çотăкăй (= всетаки) он вырне тăратрăмăр. || Задерживать. N. Çак хота (= çырăва) илсен, ан тăратăр, часрах ярăр. N. Пиçмине сирĕнтен илсен, пĕр сахат та тăратмарăм, кала ятăм часрах. N. Вăрçă выйлă пулсан, пире те нăмаях тратмаççĕ. N. Пиçмона авла (= алла) илсен, пĕр кун та ан тăрат (не медли ответом). N. Çырува ан тăрат, как çитсенех яр. || Оставлять. N. Нимĕн те таратмаççĕ (все тащут, воруют). N. Пĕр япала та таратмаст. || Поместить. Ст. Чек. Çулăха вутă тăратнă (поместили в „çулăх“). Янгильд. Çул каякан çын карĕ; анчах Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || Построить. N. Вĕсен пӳрт-çурчĕсене салтаксем тăратнă. || Erigere (mentulam). || Употребляется в качестве вспомог. глагола. Орау. Пĕр çынна çил çӳлелле çĕклесе капан урлă каçарса тăратрĕ, тет. N. Ултă çула вbççĕмĕш ятташне пĕр кăлармасăр тăратма хупса хурать (запирает свою дочь).

тăсăл

(ты̆зы̆л), тянуться, вытягиваться, протягиваться. Букв. Акă ун патне выçă кашкăр тăсăлса пырать, тет. Юрк. Тăсăла-вырта çӳрекен арçын тавраш пулĕ вăл. Кан. Униççе çавăнтах урайне тăсăлса ӳкет. || Вытягиваться (о резине, пружине). См. пĕрĕн. || Выпрямиться. Аттик. Çак алăк хăлăпĕ кăçан та кăçан хăй тĕллĕн тăсăлса выртат (выпрямится), çавăн чухне тин çак ача тăсăлса вырттăр (умрет? Наговор). Ст. Чек. Пĕкĕ тăсăлса карĕ. Н. Седяк. † Сарă кăна, кăтăра çӳçĕм, тăсăлайчĕ кăçалхи хуйхăпа. Пазух. Атти лаши кăвак лаша, хӳри çилхи кăтраччĕ, хуйха сисрĕ — тăсăлчĕ. || Затягиваться (о деле). N. Кун сиктерсе вырма тухакан çыннăн ĕçĕ тăсăлса юлать. N. Хресченĕн хăй хирĕнче темĕн чухлĕ ĕç тăсăлса выртать. N. Вăрăма тăсăлчĕ. || В перен. смысле. Тюрл. Малалла нумаях тăслаймăн маннĕпе. Моим не разживешься (гов. не отдающему долг).

хам тĕллĕн

(я) сам собою; самостоятельно. N. Виçĕ уйăх вĕренсен, эпĕ хам тĕллĕн кĕнекесем вула пуçларăм. Сĕт-к. Хам тĕллĕн, çын кăтартмасăр, çĕвĕçе вĕрентĕм.

хапăр

то же, что хайпăр. Кан. Хапăр хăй тĕллĕн çĕр ĕçленĕ чух, пытăк машшинсемпе усă курма май çук.

харпăр тĕллĕн

единолично. Кан. Пĕччен, харпăр тĕллĕн ĕçлекенсем мĕн-мĕн туса пурăннине вĕсем хăйсем те пĕлмеççĕ пулĕ.

хыпса çун

гореть огнем, ярким пламенем. || В перен. смысле. N. Вĕсен ăшчиккисем хыпса çунаççĕ. || Мучиться в работе. N. Ун чухлĕ тырă тăвасшăн ĕлĕк пайтах хыпса çуннă. || Терпеть беду, горе. КС. Вăл ачисемшĕн нумай хыпса çунчĕ. Сред. Юм. Ашшĕ: ôлтă пичу, пĕр йăмăкăр пĕтрĕ, эсир те кайса çĕтсен, ман кампа пôрнас, виличченех хыпса çонса порнас-и, тесе, нăмайччин ямасăр тăчĕ. Ib. Ачисем нăмайранпа пĕр сасхора та ямаççĕ те, хăй тĕллĕн куйланса хыпса çонса ларать çавăнта. N. Çурт-йĕр таса тытас тĕлĕшрен, тасарах çӳрес тĕлешрен вĕренсе çитеймен-çке эпир! тесе, хам тĕллĕн хыпса çунса выртатăп. Тускел. Хыпса çунат. Страшно горюет. N. Акĕ ĕнтĕ тата хамăрах хыпса çунмалла пултăмăр-и-ха, тет. N. Йывăр кун килсен те хыпса çунмасть. Толст. Эсĕ мана, çак тĕрлĕ хыпса çунаканскерне, кам çине шанса хăвартăн-ши?

хăйне хăй

сам себя (ов). Орау. Хăй йĕркесĕрлĕхĕпе вăл хăйне хăй шыраса çӳрет (сам себе ищет вреда). Ала 91°. Çавă катка ăшне кĕрсе ларнă, урисене сăкман аркипе часрах чĕркесе ăшăтнă та, хăйне хăй васкаса шывĕсене çĕклесе килне тавăрăннă. N. Хăйне хăй ӳссе пулнă сӳс пек япала. ТХКА 47. „Пирĕн кĕсре кашни çул хăмласа, хăйне хăй асапланать, начарланать, ĕç патĕнче ывăнать ку“,— тесе калатчĕ пирĕн атте. А.-п. й. 49. Вăл аран-аран юман юппинчен хăтăлса тухрĕ тет те,— урăх нихăçан та тилĕпе çыхланмастăп тесе, хăйне хăй сăмах пачĕ, тет. Он кое-как вырвался из западни и дал себе слово больше не связываться с лисой. Г. А. Отрыв. Урмайри ытла начарах пулман пулмалла, хăйне хăй пурăннă пулмалла. Кама 23. Эс пулмасăр, кам пултăр! Хăйне хăй шартлатса çурăлса кайман вĕт! Кĕççе пит. Çĕмĕрнĕ те каламасть те. || Сам про себя. Кан. Хăйне хăй мăкăртатса пӳртнелле кĕрсе карĕ. || Сам по себе, автоматически. Пир. ял. Хăйне хăй (е: хăй тĕллĕн) ĕçлекен фоттомашшин.

хăй пуç тĕлĕшшĕн

сам собой, сам по себе. Букв. 1886. Ĕлĕк пĕр йӳтенĕ карчăк хăй пуç тĕлĕшшĕн ахăлтатса кулса ларать, тет. Сред. Юм. Килтисĕмпе евитсĕр кирек мĕн ĕç туса çӳрекене хăй пуç тĕлĕшшĕн хытланса çӳрет теççĕ. Ib. Хăй пуç тĕлĕшшĕн тесе, килтисемпе канашламасăр хăй тĕллĕн пĕччен çӳрекен çынна калаççĕ.

хăй тенĕ çын

близкий человек. Орау. Хăй тĕллĕн, сам собой, автоматически. Пир. ял. Хăйне хăй (е: хăй тĕллĕн) ĕçлекен фоттомашшин. Ст. Шаймурз. Хăй тĕллĕн касакан пуртă (топор саморуб). К.-Кушки. Эпĕ сана хăй тĕллĕн каякан çунана парăп, тенĕ.

кăвак-чакăр

васильковый (цвет). Вутра 23. Ыраш ăшĕнче тĕллĕн-тĕллĕн шăтса тухнă кăвак чечексем кăвак-чакăр куçĕсене чарса, хĕвел ырлăхĕпе киленеççĕ.

кăштăркка

(кы̆шты̆ркка), шероховатый. Н. Уз. || Делающий мелкую работу за отсутствием силы, но не могущий быть без дела; неповоротливый, но дельный. Альш. Вĕсенĕн пĕр кăштăркка старикки пур, карташĕнче хăй тĕллĕн тек ĕçлесе çӳрет (что ему вздумается). См. МКП 141.

кĕвел

(кэ̆вэл'), свёртываться, coagulari. О сохр. здор. Сĕте йӳçĕхтерсен, кĕвелсе тапăрчă пулать. Альш. Кăкăр сĕчĕ кĕвелсе ларчĕ (кĕвелĕк пек пулчĕ, çăралчĕ). N. † Кĕвелнĕ турăх сĕт пулмĕ. || Сделаться кровоподтёку. К.-Кушки. Млатукпа çапнă чух пӳрнене тивертрĕм те, çавăнтах тивнĕ тĕле юн кĕвелсе ларчĕ. || В перен. зн. Шел. П. 55. Хурланса, мĕн пур вăйпа çухарса, макăрса, ăшчикки кĕвелсе, тăвăлса çитнĕскер. Сред. Юм. Кĕвелсе çӳрет (говорят про сердитого человека, когда он всё время ходит сердитым). Ib. Хăй тĕллĕн тем пĕрмай кĕвелсе çӳрет («говорят про такого человека, который, без особенной причины, надувается, т. е. дуется»).

тĕллĕн

местами. Б. Янгильд. Юр тĕллĕн анчах юлнă. || КС. Ку чир мĕншĕн ман тĕллĕнех килсе çакланчĕ-ши (именно со мной). Ib. Вăл çул ман ана çумĕнчи анасем çинче пулмарĕ, ман тĕллĕнех аван пулчĕ. Т. Григорьева. Пирĕн тĕллĕн тăшман пĕтмерĕ. || Против. КС. Пире тĕллĕн пурнать (против иас). || Сам собой, отдельно. ЧС. Пысăккисем хăйсен тĕллĕн ĕçсе çӳреççĕ. Ачач. 107. Мĕнле курасчĕ ăна! тесе çухăрса янă вăл хăй тĕллĕнех. Сл. Кузьм. ЗЗ. Çавăнтан кайран çĕр çынна мĕн кирлине хăй тĕллĕн ӳстерми пулнă. || Сам по себе. ЧК. 1500 гектар çинче хăйсем тĕллĕн шăтакан йывăçсене пăхса çитерме тытăннă.

тĕллĕн-тĕллĕн

отдельными группами. Баран. 91. Тата маларах кайсан, ту çинчи халăхăн тĕллĕн-тĕллĕн ларакан çурчĕсене курăн. || Местами.

хĕрел

краснеть. Капк. Унтан хăмача пек хĕрелсе карĕ. Скотолеч. 33. Пĕç хушшисем тĕллĕн-тĕллĕн хĕрелсе каяççĕ. Сред. Юм. Ыраш калчи хĕрелсе тôха пуçланă (всходит озимая рожь). Изамб. Т. Тунти кун хĕвел тухăçĕ хĕрелчĕ.

шухăшла

шохăшла, думать, обдумывать, мыслить, помышлять, размышлять, намереваться. Букв. 1900. Сăмаха шухăшласа кала. А.-п. й. 105. Хĕрĕ — шухăшлать те, çапла калать... Дочь подумала и так ответила... ГФФ. Калла-малла шохăшласан, калла та малла шохăшласан, икĕ те коçран коççоль йохать. Как подумаешь хорошенько да подумаешь обо всем из глаз льются слезы. Хурамал. Шухăшламан чухне çав çӳретĕн, шухăшласан чĕлхи çыхланать. Когда я не думаю, то хожу себе спокойно, а как стану думать, немеет (путается) у меня язык. Сорм-Вар. Эсĕ ăна ху шухăшласа тупас çук. Тебе этого не выдумать. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каять: „эпĕ вĕт нихăçан та пăрçа акса курман, çавăнпа манăн тырă пулмасть-тĕр“, — тесе шухăшлать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. КВИ. Этем çапла шухăшлать, хăй ăшĕнче савăнса. Ib. Асап килсен, хĕн килсен шухăшласа ларатăп. А.-п. й. 83. Ĕлĕкхи пек кăçал та пăрçа акса пăхмалла мар-ши манăн тесе шухăшлать вăл. Шухăшлать те, çуркунне каллех пăрçа акса хăварать. Ib. 93. Пĕр-ик эрне иртсессĕн, куланайне татсассăн, каллех Сахар шухăшлать. Ib. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. Ib. 31. Ну кусене çисе яратăп ĕнтĕ, тесе шухăшласа пырать. Юрк. Уткаласа çӳресен-çӳресен, тата çапла пилĕк-улт сăмах каласан, тата мĕн çырассине шухăшласа çӳрет. СТИК. Шыв кайнă вăхăтра çула тухса кайма ан шухăшла вара. N. Мĕн каламаллине малтанах шухăшласа хурас пулать. Ала 4. Çав вăл шухăшланă тĕлĕнчех вăрман пулнă, тет. N. Хайхийĕн шухăшланă ăсĕ сая кайрĕ, тет. В. Олг. Качака шохашлат: тӳрĕ çынсам çок, тесе. Н. Сунар. Ăсли шухăшличчен ухмаххи çапса ӳкерет. (Послов.). С. Айб. Шухăшлайман чухне шухăшăм çук, шухăшласан пуçăмсем çаврăнаççĕ. Альш. Шухăшламан чухне шухăшăм çук; шухăшласан çамрăк пуç çаврăнать. Ст. Чек. Шухăшлаççĕ пуль ăшĕсенче (про себя). С. Тим. Эпир шухăшлатпăр малалла, пирĕн шухăш юлат каялла. N. Шухăшлах пуçларĕ. Виçĕ пус. 19. Юсас теме шухăшламалли те пулман унăн. Ала 11. Выртсассăн-выртсассăн, хайхи ватă хуçа каллех çамрăк хуçа арăмĕ патнелле шухăшла пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Ун пек ача-пăчапа пурăнаç тума шухăшла. Вот и поживи с такими оболтусами. || Соображать. А.-п. й. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса, шухăшлама тытăнать. Юрк. Ăна-кăна пĕрте хам тĕллĕн шухăшласа пĕлейместĕп. К.-Кушки. Ăна-кăна шухăшлакан çын мар. Он бесшабашный человек. || Сравнивать. N. Халĕ те вăл, ĕлĕкхинчен шухăшласан, пит начар хула.

пăрчăкан

пăрчкан (пы̆рζ'ы̆ган, пы̆рџ̌ы̆ган), трясогузка. Сохрон-й. Н. Карм. Пăрчăкан, птица. СПВВ. Х. Шап-шур пăрчăкан пулайттăм, тăхăр хир урлă вĕçейттĕм. ЧП. Чăп-чăпар пăрчăкан эп пулăттăм. М. Тиуши. † Кук сасси пек сассăм пур та, пăрчăкан ташши ташшăм пур. Слакбаш. Пăрчăкан, небольшая, но проворная птица, живущая на речке: гнездится в скалистых берегах. IЬ. Вăл пăрчăкан пек. Он очень проворен. N. Вăл пăрчăкан пек çивĕчĕ (о бойком человеке). М. Тув. Пăрчăкана çуркунне малтанах çĕр çинче чупнине курсан, кантăр лутра пулать, тет; йывăç çинче курсассăн, кантăр çӳллĕ пулать, тет. Сред. Юм. Пăрчăкан çырмара шыв хĕррисенче çӳрекен çинçе, вăрăм хӳреллĕ ŏла кайăк. Череп. Пăрчăкан, бойкая птица. Утăм. Вăйăсенче вырăнтан вырăна пăрчăкан пек сике-сике ӳкнĕ (Лисук). Чертаг. Пăрчкан, птичка величиною с воробья, по оперению похожа отчасти на синицу, летает группами. Нюш-к. Пăрчкан — куккук чĕппине пусса кăларакан; гнездится, кажется, около воды; с длинным хвостом, длиннее воробья, бурого цвета. Пăрчкан йăви шыв хĕрĕнче çирĕк тымарĕсенче пулать. Пăрчканăн пуç тӳпипе ĕнси çурри таран хура, куç çинче шурă пур. Хĕври вăрăм, тĕллĕн-тĕллĕн хĕвринче шур тĕксем пур. Куккук çăмарта турĕ те, пăрчкан пусса кăларчĕ, тесе юрлаççĕ. Сред. Юм. Васкаса çӳрекен çамрăк хĕрарăма: пăрчкан пик, теççĕ. Тюрл. Пăрчкан — птица: говорят — в ее гнездо кукушка кладет яйца. N. Пăрчкана тивме юрамасть.

амалан

(амалан), augeri, crescere, invalescere, adolescere(?), exardescere, умножаться, возрастать, крепнуть, подрастат(?), разгораться. Тюрлема. Торă парсассăн пĕр пуçран амаланса каять. Если бог дает, то их (пчел) разведется много от одного пенька (т. е. улья). Сред. Юм. Вăт (i. q. вут) çине шыв нăмай (i. q. нумай) сапрăм та: „Сӳнчĕ пол,“, тесе кайрăм; тепĕр пырап — каллах амаланса чутă õлăма ярса илмен. Я залил огонь водою и ушел, думая что он погас; прахожу опять, а он снова разгорелся и едва не перекинулся на солому. Альш. Хурчăка-хĕрен тивесрен сыхлаççĕ вĕсене аранçĕ амаланса (apud alios: аталанса, quod hie auoque leg. esse videtur) çатиччен. Пока они (гусята и утята) не подрастут, их охраняют от ястребов и коршунов. Юркин. Хай сӳннĕ тесе пĕлнĕ юман кăмпийĕ çĕнĕрен амаланса кайса çуна пуçлат. Дубовый трут, о котором он думал, что он погас, разгорелся снова. Л. Кошки. Сӳнтерсеттĕм кăмакана, хăй тĕллĕн амаланса кайнă. Я было погасила огонь в печи, но он (опять) разгорелся. Сирах. 52. Вут хĕлхемĕ вĕрсессĕн амаланса каять, сурсассăн сӳнсе ларать. Если подуешь на искру, она разгорится, а если плюнешь на нее, угаснет.

лăкăртат

(лы̆гы̆рдат, лы̆ҕы̆рдат δыы), издавать звук лăкăр. Чума. Сывланă чухне упки лăкăртатнă. N. Лăкăртатса калаçат (особый разговор горлом: вязкий, несколько дерябистый, но более звонкий). || Кипеть. Çĕнтерчĕ 5. Пăтти лăкăртатнипе пушшех, çиес килет. || Тюрл. Ачасĕм чĕрĕп патне (к ёжу) пыраççĕ те, она патакпа тĕртеççĕ: пăтă лепе (= лепле, епле) вĕрет? кала-ха, теççĕ. Хăй тĕллĕн лăкăртатса выртать о (= вăл). || Болтать вздор. Пшкрт. Лăкăртатса ларатпăр, ĕçне туимеспĕр (= тăваймастпăр). Орау. Мĕн лăкăртатса суйса ларас! (рассусоливать). Ib. Ан лăкăртатсам! Ну тебя! (отвяжись, не говори). || Икать. Орау. См. лăкăртăк.

мăкăлтат

(мŏгŏлдат, мы̆гы̆лдат), двигаться (о бесформенном, как бы о круглом предмете, который иногда как бы катится). Панклеи. Çав халăх поххине чĕрĕп пыримасăр йолнă. Чĕн каран мăкăлтатса пырать чĕрĕп. Хорачка. Мăкăлтатса (с губными „ă“) çӳрени = аран çӳрени. Изамб. Т. Куçа çӳп кĕрсен, ул куçра мăкăлтатат (при этом получается ощущение достороннего тела, от чего приходится моргать). Сред. Юм. Хăй тĕллĕн пĕрехмай тем мăкăлтатса çӳрет, çăварне никçан та хупмас пуль. Янтик. Ах, пит хăрарăм! Пĕтĕм мăкăлтатса пырать темĕскер ман хыçран. Шуйттан пуль у. || Бормотать (неясно). Шурăм-п. Кĕлĕ вырăнне мăкăлтатат. Вместо молитвы, бормочет что-то. Пшкрт. Тем мăкăлтатса (мы̆ҕы̆л) çӧрет токко (брюзжит). Тюрл. Тем мăкăлтатса çӳрет ĕнтĕ хăй тĕллĕн. || ГТТ. Вут мăкăлтатать. „Огонь, погасая, глухо вспыхиваег, образуя какие-то газовые куполы (шарики“). || Искривлять. СПВВ. ФВ. См. кĕрмĕшнĕ.

мăкăр-макăр

(мŏгŏр, мы̆гы̆р), подр. брюзжанью. Тюрл. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. СПВВ. ИФ. Пĕртте уçă çӳремест. Акă пĕр-пĕр çын вăрçать те, чылай çиленсе çӳрет, тата хăш вăхтăрта (= вăхăтра) илтĕнмелле мар хăй тĕллĕн ăшĕнче каллах вăрçса çӳрет. Тек мăкăр-макăр туса çӳрет, теççĕ. Ib. Сăмах-мĕн ан пултăр, урлă-пирлĕ сăмах ан пултăр вара, теççĕ. Пĕр пĕр йăпала парсан, е сутсассăн: мĕшĕн сутрăм-ши-мĕн (здесь „мĕн“ = и т. п.), тесе, ӳкĕнсе, урлă-пирлĕ е мăкăр-макăр сăмах тăваççĕ, çавăн пек чухне çапла калаççĕ.

вăл-ку

то и сё; и тому подобное; что-нибудь (дурное); всяческии. Юрк. Те эсĕ тата ĕлĕкхи пек мана кĕттерсе тарăхтарашшăн-и, ăна-кăна пĕрте хам тĕллĕн шухăшласа пĕлейместĕп. Т. VI. 26. Ĕçлекенсене те вăл-ку усалтан сыхла, упра. Юрк. Аптăранă енне чăвашсенчен те ыйткаласа пăхаççĕ: епле сирĕн хушшăрта вăл-ку илтĕнмест-и? теççĕ. Ib. Хĕрт-сут пăттине ытти чӳксем пек тăву вăл-ку çук. К.-Кушки. Эрех вăл-ку ĕçмес, картла вылямас, чĕлĕм туртмас, пĕр пус укçине сая ямас. Якейк. Ăна ту, кăна ту, лешне ту. Ку килет, вăл килет, çав килет. Ăна итет, кăна итет. СТИК. Пасарта вăрăсене тытнă, темерĕç-и? эс куртăн-а? — Çук, эпĕ пасара кайма карăм та, вăл-ку-мĕн ним те илтмерĕм. Истор. Çыннăн вилесси часах, вăл-ку пулмалла пек çĕрте хĕçĕре-пăшалăра çумăртан ан пăрахар. Альш. Çапла вăл-ку çинчен калаçса килеççĕ (вдуг). Ib. Вершник вăл лаши çимине астăвать, тата тумланнă хĕрĕн мулне: вăл-ку ан пултăр, тесе, астăвать. Ib. Хамăр чей ĕçетпĕр, вăл-ку çинчен калаçатпăр. Регули 26. Вăл-кона (= ăна-кăна) тумалла. Б. Олг. Волатпăр она-кона: эс лепле, лайăх порнатни? Вăл мантан итет (= ыйтать), эп онтан итетĕп. N. Она-кона хатĕрлетĕп. Приготовляю то и сё. Ала 81. Карĕ-карĕ, тет, хай старик, темĕн чухлĕ карĕ ĕнтĕ ку; те пĕр кун, те икĕ кун — ăна кăна пĕлместĕп. Шурăм-п. № 26. Ун-кун (туда и сюда) пахкалап. Ст. Чек. Вăл-ку — кое-что (им. пад. ). Сир. 17. Урампа, пынă чух унăн-кунăн ан пăхкала. НТЧ. Ăна чӳклеме хăшĕ пĕр çулхи пăру, хăшĕ сурăх, пухăннисем хур илсе каяççĕ, ăна-кăна тиркемеççĕ (= без разбора). N. Ăнă-кăна пĕлмесĕр. С. Вăл-ку пор çĕрте (кроме всего прочего), пирĕн пăрçа та çавах нумай.

ере

(эрэ), то же, что ара, вара. Козм. и др. П. И. Т. Урăх сăмах-мĕн каламаççĕ, хай унта тата ере ватăсем-мĕнсем пымаççĕ, çамрăккпсем хăйсем тĕллĕн анчах хытланаççĕ. IЬ. Çапла малтан темшĕн пĕчĕк хуран, пăтти пĕçересçĕ, ăна пĕлместĕп вара. Хай ере калаçнине те илтмен. IЬ. Ере ача-пăчан çавă ĕнтĕ (такое обыкновение): выляс-тăвас тесен, вилсе каять.

эрешле

(эрэшл’э), изукрашивать, разукрашивать. N. Хапха тăррине эрешлесе илемлетес. Требн. II. Пĕтĕм çĕре чечексемпе тумлантарса пиллесе эрешленĕ. Ист. церкви 73. Ылттăнпа эрешлесе пĕтернĕ çутă тумтирне тăхăнса пынă. Ал. цв. 2. Хăйсем тĕллĕн çутăлса тăракан чулсемпе эрешлесе тунă ылттăн çĕлĕк. Полт. 7. Илем кӳрсе, эрешлет (украшает). Сир. 72. Чул каскалакан та çĕре кăнтăр кунĕ пек ĕçлесе ирттерет; кунĕн-çĕрĕн чул ерешлет.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

временами

вăхăтпа, хăш чухне, тĕллӗн-тĕллĕн, вăхăчĕ-вăхăчĕпе, вăхăтран вӑхăта, вăхăтăн-вăхăтăн.

разучивать

что несов., разучить, -учу сов. вĕрен, ху тĕллĕн калама вĕрен (сӑвва).

сила

вӑй, хал, вӑй-хал, хӑват, хевте; сила и здоровье вӑй-хал; рабочая сила ӗҫ вӑйĕ; производительные силы производство вӑйӗсем; силы природы ҫутҫанталӑк вӑйӗсем; сила слова сӑмах вăйĕ; войти в силу вӑя кĕр; я сам своими силами хам ӑссӑн, хам тĕллĕн; лишиться силы, выбиться из сил вӑйран тайӑлма, халтан ӳкме (кайма), халсӑрланма; по силам, по мере сил вӑй ҫитнӗ таран, вӑй çеммĕн; упадок сил халсӑрлӑх, халтан кайни (ӳкни); в силу этого ҫакӑн пирки, ҫакна пула.

природный

1. тӗнчере хӑй тĕллĕн пулакан; 2. хӑйпе пӗрле ҫуралнӑ, ҫуралнӑ чухнех пулнӑ; природные богатства страны ҫӗршывӑн ҫутҫанталӑк пуянлӑхӗ; природный талант (ум) хӑйпе пӗрле ҫуралнă талант.

уклад

хăй тĕллĕн пулса кайнă е юри тунă йĕрке; уклад жизни пурнăç йĕрки; семейный уклад çемьеллĕ пурнăç.

урочище

хăй тĕллĕн пулнă чикĕ: шыв, çырма, тип вар, вăрман, сăрт, çыран, кӳлĕ т. ыт.; тавралăхран уйрăлса тăракан вырăн (сăмахран, шурлăх).

барограф

барограф (хăй тĕллĕн çырса пыракан барометр).

безвольный

çирĕп шухăшлă мар, сӳрĕк, хăй тĕллĕн çĕнĕ ĕçе тытăнма пултарайман (çын).

беспричинный

сăлтавсăр, хăй ăссен, хăй тĕллĕн; нехекрен.

бессознательный

сĕмсĕр, тăнсăр, ăнсăр; ним пĕлми, хăй тĕллĕн, шухăшламасăр.

бланк

бланк (алăпа çырма вырăн хăварса тĕллĕн-тĕллĕн çеç пичетленĕ хут).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

автоматизм

м. автоматизм (хăй тĕллĕн, автоматла хускални, куçни).

автоматический

прил. 1. автомат...; автоматлă, хăй тĕллĕн ĕçлекен; автоматическая телефонная станция автоматлă телефон станцийĕ; 2. автоматла, автомат пек, шухăшламасăр тăвакан; автоматическое движение автоматла хускану.

автономия

ж. автономи (пĕр-пĕр облаçа шални тытăм ĕçĕсене, законсем кăларас ĕçе харпăр хăй тĕллĕн туса пыма панă право).

батискаф

м. батискаф (тинĕс тĕпне тĕпчемелли хăй тĕллĕн куçакан камера).

естественный

прил. 1. çутçанталăк ⸗ĕ [⸗и]; естественные богатства çутçанталăк пуянлăхĕсем; естественные науки çутçанталăк çинчен вĕрентекен наукăсем; 2. (натуральный, прирождённый) элчел, чăн хăйĕн; естественный цвет лица питĕн хăйĕн тĕсĕ; естественная смерть элчел вилĕм; 3. (нормальный, обычный) йĕркеллĕ, тивĕçлĕ; естественный путь развития ӳсĕмĕн тивĕçлĕ çулĕ; естественный отбор хăй тĕллĕн пулса пыракан суйлану.

импульсивный

прил. импульс ⸗ĕ [⸗и], импульсла, хăй тĕллĕн пулакан; импульсивные движения импульсла хусканусем.

индивидуальной

прил. 1. (присущий только данному индивидууму) хăйне евĕр, хăйне уйрăм, пайăр, индивидуаллă; индивидуальные особенности хăйне евĕр уйрăмлăхсем; 2. (находящийся в индивидуальном пользовании) пĕччен, уйрăм, харпăрлă, хăйне уйрăм; индивидуальное хозяйство пĕччен хуçалăх; индивидуальный огород харпăрлă пахча; 3. (не коллективный; единичный) индивидуумлă, уйрăм, харпăр хăй (е тĕллĕн); в индивидуальном порядке кашни хăйне уйрăм; индивидуальное жилищное строительство харпăр тĕллĕн çурт-йĕр туни; индивидуальное обучение кашнине уйрăм вĕрентни; индивидуальный план хăйне уйрăм план.

кое-где

нареч. хăшпĕр çĕрте, тĕллĕн-тĕллĕн, вырăнĕ-вырăнĕпе; на полях кое-где сошёл снег уйра тĕллĕн-тĕллĕн юр кайнă.

машинально

нареч. шухăшламасăр, хăй тĕллĕн; ответить машинально шухăшламасăр ответле.

машинальный

прил. шухăшламасăр (е хăй тĕллĕн) тунă; машинальный ответ шухăшламасăр ответлени.

местами

нареч. вырăнăн-вырăнăн, вырăнĕ-вырăнĕпе, унта-кунта, тĕллĕн-тĕллĕн; местами выпал снег вырăнĕ-вырăнĕпе юр çунă.

механический

прил. 1. механика ⸗ĕ [⸗и]; механикăлла; механические свойства древесины йывăçăн механика пахалăхĕсем; 2. механизм ⸗ĕ [⸗и]; механизмлă; механическая сила механизм вăйĕ; механическое оборудование механизмлă оборудовани; 3. перен. (машинальный) хăй тĕллĕн, шухăшламасăр (тунă ĕç).

непроизвольность

ж. хăйне хăех пулни, хăй тĕллĕн пулни.

непроизвольный

прил. хăйне хăех пулакан, хăй тĕллĕн пулакан.

несамостоятельность

ж. хăй тĕллĕнлĕх çукки, хăй тĕллĕн пулманни.

несамостоятельный

прил. хăй тĕллĕн (е ăссĕн, шухăшĕпе) тăвайман; несамостоятельный человек хăй тĕллĕн тăвайман çын; несамостоятельная работа хăй ăссĕн тăвайман ĕç.

нога

ж. 1. ура; ◇ быть без задних ног халтан кай; быть одной ногой в могиле вилĕм патне çит; быть на дружеской ноге с кем-л. туслă пул; встать с левой ноги çилленсе (е тăрăхса) çӳре; идти в ногу (с кем-л.) харăç ут; 2. (с чем-л.) ĕçӳсене кампа та пулин килĕштерсе ту (кая ан юл); на широкую ногу пуян, улпутла; ноги моей не будет там эпĕ унта ура та ярса пусмастăп; перенести болезнь на ногах чире ура çинчех ирттерсе яр; со всех ног (броситься) тапса сик; стать на ноги) 1) (стать самостоятельным) уралан, ху тĕллĕн пурăнма тытăн; 2) (выздороветь) ура çине тăр, юсăнса çит.

приватный

прил. уст. штатра тăман, официаллă мар; харпăр хăйĕн, уйрăм; в приватном порядке ху тĕллĕн.

произвольность

ж. хăвăн кăмăлупа (е ху ирĕкӳпе) туни, хăй ирĕккĕн туни, хăй тĕллĕн пулни, салтавламасăр туни; произвольность движений хăй тĕллĕн пулакан хусканусем.

произвольный

прил. 1. (ничем не стесняемый) ирĕклĕ, хăй тĕллĕн, чарман; произвольные движения ирĕклĕ хусканусем; 2. (самовольный) хăй ирĕккĕн тăвакан; произвольные действия хăй ирĕккĕн хăтланни; 3. (неубедительный) тĕплĕ мар, сăлтавсăр, витĕмсĕр; произвольное толкование витĕмсĕр ăнлантарса пани.

сам

м. 1. мест. (сама ж., само с.) хам, ху, хай; я сам эпĕ хам; ты сам эсĕ ху; он сам вăл хăй; ◇ сам не свой хама хам ним тума пĕлместĕп; сам собой ирĕксĕрех (е хăех); само собой разумеется каламасăрах паллă; сам по себе 1) хăй тĕллĕн, хăй ăссĕн; 2) хăйне уйрăм илсен, хăй халлĕн; сам себе голова хама хам (е хăвна ху, хăйне хăй) хуçă; сам (сама, само) за себя говорит хăех лайăх кăтартса парать.

само⸗

хутлă сăмахсен «хăйне хăй», «хăй тĕллĕн», «хăех» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: самовосхваление хăйне хăй мухтани; самовоспламенение хăех тивсе кайни; самодвижущийся хăй тĕллĕн куçакан.

самообразование

с. хăй тĕллĕн вĕренни, харпăр хăй пĕлĕвне ӳстерни.

самопишущий

прил. хăй тĕллĕн (е хăех) çыракан.

самопроизвольность

ж. хăйне хăй (е хăй тĕллĕн) пулни.

самопроизвольный

прил. хăйне хăй (е хăй тĕллĕн) пулакан; самопроизвольные движения хăйне хăй пулакан хусканусем.

саморазвитие

с. хăй тĕллĕн аталанни.

самородный

прил. 1. таса халлĕн тупăннă (металл); 2. (о даровании, душевных богатствах) хăй тĕллĕн аталаннă (талант).

самородок

м. 1. таса халлĕн (е катăкăн) тупăннă металл; 2. хăй тĕллĕн аталаннă талант.

самостоятельность

ж. хăй тĕллĕнлĕх, харпăр хăй тĕллĕн ĕçлени (е пурăнни); никама пăхăнманлăх (патшалăхăн).

самостоятельный

прил. 1. хăй тĕллĕн, ирĕклĕ, никама пăхăнман; самостоятельное государство хăй тĕллĕн патшалăх; 2. (независимый) ирĕклĕ, хăй пуçĕпе (е ăссĕн, халлĕн) пурăнакан; он уже самостоятельный человек вăл хăй пуçĕпе пурăнакан çын ĕнтĕ; 3. (совершаемый без посторонней помощи и руководства) хăй вăйĕпе (е ăсĕпе) тунă хăй ăссĕн (е тĕллĕн) тунă; самостоятельная работа хăй тĕллĕн тунă ĕç; самостоятельное предложение грам. хăйне уйрăм предложени.

самотёк

м. 1. хăйне хăй куçни, юхни (сăм. хăйăр, шĕвек); 2. перен. мĕнле килнĕ çапла пулса пыни, хăй тĕллĕн пулни; пустить дело на самотёк ĕçе хăй тĕллĕн яр.

самотёком

нареч. 1. хăйне хăй, хăй вăйĕпе (хăйăр, шĕвек юхни çинчен); 2. перен. мĕнле килнĕ çапла, хăй тĕллĕн.

самоучитель

м. самоучитель (харпăр хăй тĕллĕн вĕренмелли кĕнеке).

самоучка

м. и ж. 1. разг. хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын; 2. в знач. нареч. самоучкой хăй тĕллĕн вĕренсе; выучиться читать самоучкой ху тĕллĕн вулама вĕрен.

самоходный

прил. хăй (тĕллĕн) çӳрекен; самоходный комбайн хăй çӳрекен комбайн.

своевольный

прил. иртĕнчĕк; хăй ирĕклĕ, хăй тĕллĕн хăтланакан; своевольный поступок иртĕнсе хăтланни; своевольный характер иртĕнчĕк характер (е кăмăл); своевольный человек хăй ирĕклĕ çын.

себя

мест. возвр. хама, хăвна, хăйне, хамăра, хăвăра, хăйсене; я себя знаю эпĕ хама пĕлетĕп; я беру это на себя эпĕ куна хам çине илетĕп; он сам себе хозяин вăл хăйне хăй хуçа; ◇ про себя ăшра; к себе хăй патне; за собой (позади) хăй хыççăн, хăй хыçĕнче; выходить из себя çилленсе (е тарăхса, виçерен тухса) кай; сам по себе хăй тĕллĕн; по себе 1) хăйне кура, хăйне май; 2) хăй хыççăн; себе на уме чее, вăрттăн; само собой разумеется каламасăрах паллă.

сепаратизм

м. сепаратизм (1. уйрăлма, ыттисенчен уйрăм пулма тăрăшни; 2. буржуаллă патшалăхри вак халăхсем уйрăлса хăйсем тĕллĕн патшалăх туса хума туртăнни).

состояние

с. 1. (положение) хал, мĕнлелĕх, мĕнле пулни, мĕнли, лару-тăру; состояние здоровья сывлăх мĕнле пулни; финансовое состояние финанс тĕлĕшĕнчен мĕнле пулни; экономическое состояние страны çĕршыв экономикинчи лару-тăру; 2. (самочувствие): состояние опьянения ӳсĕр; восторженное состояние саванăçлă; 3. физ. (вид, характер) халлĕн, тĕллĕн, тĕс; жидкое состояние шĕвĕ халлĕн, шĕвек; 4. (имущество) пурлăх, тупра; иметь состояние пурлăхлă пул, пурлăх тыт; 5. (наличие) тăни, пулни, шутланни; по состоянию на первое января январей пĕрремĕшĕ тĕлне пулнипе шутласан; ◇ быть в состоянии пултар, хевте çитер.

спонтанный

прил. хăйне хăй (е хăех), хăй тĕллĕн; спонтанное брожение хăйне хăй йӳçни.

стихийный

прил. стихийăллă, стихия ⸗ĕ [⸗и]; стихийные силы стихийăллă вăйсем; стихийный закон стихия законĕ; 2. (непроизвольный) стихийăллă, хăй тĕллĕн пулакан, ирĕксĕр; 3. (неорганизованный) стихийăллă, хăй ирĕккĕн (е тĕллĕн) пулакан; стихийное установление цен хаксем хай тĕллĕн пулса кайни.

там-сям

нареч. разг. унта та кунта, тĕллĕн-тĕллĕн.

урочище

с. 1. (естественная граница) путмар, чикĕ (хăй тĕллĕн пулнăскер вăрман, юханшыв, ту, вар т. ыт. те); 2. (участок) вырăн, çĕр, лаптăк (тавралăхран уйрăлса тăракан вырăн, сăм. уй варринчи вăрман, шурлăх т. ыт. те).

частный

прил. 1. (представляющий часть целого) уйрăм; 2. (не типичный) ăнсăртран пулнă, уйрăм тăракан, сайра пулакан; частный случай сайра пулакан ĕç; 3. (личный) уйрăм çын ⸗ĕ [⸗и], харпăр хăй ⸗ĕ [⸗и]; частное дело уйрăм çын ĕçĕ; частным образом харпăр хăй тĕллĕн; 4. (принадлежащий отдельному лицу) уйрам çын ⸗ĕ [⸗и], уйрăм; частный капитал уйрăм капитал; частная собственность уйрăм харпăрлăх; частный труд уйрам ĕç.

экстернат

м. экстернат (пĕр-пĕр шкул программине харпăр хăй тĕллĕн вĕренсе экзамен пани).

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

самообслуживание

самообслуживани (харпăр нушисене харпăр хăй тĕллĕн тивĕçтерни); самообслуживание учащихся вĕренекенсен самообслуживанийĕ; магазин самообслуживания самообслуживани магазинĕ

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

хам

[ĥam/ĥu/ĥoj/ĥov]
mem, sia, via, lie, ŝia
эп(ĕ) хам — mi mem
хам тĕллĕн — memstare
хам(ăн) пурнăçра — en mia vivo
эп(ĕ) ăна хам кăмăлпа турăм — mi tion faris propravole
хам ăссăн — laŭ mia kompreno
хама хам тарăхатăп — mi koleras kontraŭ mi mem
(эсĕ) ху — vi mem
хăвна ху пĕлетĕн — vi mem vin konas
хăй — li (ŝi) mem
хăех (хăйех) — li (ŝi) mem
вăл хăех пурне те тăвать — li (ŝi) mem ĉion faros
хăйне майлă /евĕрлĕ — siaspeca, originala
хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын — memlernulo
хăйне хăй сыхлани — memgardo
хăй ирĕккĕн — propravole, laŭ sia emo

харпăр

[ĥarbor]
ĉiu pesone, propra, mem
харпăр хăй — ĉiu mem
харпăр хăй вĕренни — memlernado
харпăр хăй тĕллĕн — memstare, mem
харпăр шухăшĕ — propra opinio
харпăрлăх — propra havaĵo
уйрăм çын харпăрлăхĕ — persona havaĵo

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

блиц-

ç.х. Хутлă сăмахсен «васкаварлă, хăвăрт», «кĕске, пĕчĕк» пĕлтерĕшлĕ пайĕ. Пĕрремĕш страницăра «Кам майлă пулатăр.» блиц-ыйтăм материалне пичетлесе кăларнă. ЧÇ, 2001, 3 /, 2 с. Унăн [телеертӳçĕн] программисем тĕллĕн-тĕллĕн хăйне евĕрлĕ блиц-интервью пулса каятчĕç. ÇХ, 2001, 14 /, 8 с. — блиц-тĕпчев (К-ш, 23.06.2000, 3 с.).

дилер

ç.с., экон. Тавар (е хаклă хутсем) туянса хăй тĕллĕн сутă тăвакан, хаксен ăрасналăхĕнчен услам илекен çын е фирма; сутуçă. Дилерăн брокер пек ĕçлеме те май пур. Ç-т, 1992, 6 /, 24 с. «Хавхалану» юлташлăх — Тутаеври мотор завочĕн официаллă дилерĕ. Х-р, 29.10.1993, 4 с. Çĕнĕ тата питĕ кирлĕ «маркетинг», «лизинг», «дилер тытăмĕ» ... ăнлавсене пĕр хăрамасăр хăнăхмалла. ÇХ, 1997, 49 /, 1 с. — промышленность-дилер предприятийĕ (Х-р, 14.10.1992, 2 с.); дилер станцийĕ (Х-р, 20.09.2003, 2 с.).

иленӳ

1. П.п. Килĕштерни, кăмăллани; туртăм (чун туртăмĕ, ар туртăмĕ). Кайран вăхăтлăх иленӳсем, вăрттăн тĕл-пулусем, ӳкĕнӳсĕр уйрăлусем кăна сике-сике тухрĕç ун тĕллĕн. В.Петров, 1985, 203 с. Официаллă арăмĕ патне унăн нимĕнле иленӳ те пулман. Х-р, 10.09.1996, 3 с. — ВЧС, 1971, 584 с. 2. Ç.п. Йăпанăç, киленӳ, айкашу. Ялти ачасен вăййисем те, шӳчĕсем те, иленĕвĕсем те хулари пек мар. В.Петров, 1989, 34 с. «Иванушкисем»[эстрада ушкăнĕ]... «Кукла» юрра пула çĕнĕ иленӳпе «чирленĕ». Халь музыкантсем пуканесем пухаççĕ. Т-ш, 1998, 12 /, 12 с.

имидж

ç.с. Пĕр-пĕр çыннăн, йышăн, вырăнăн т.ыт. халăх ăс-тăнĕнче (хăй тĕллĕн е ятарлă витĕмпе) ӳкерĕннĕ пайăр сăн-сăпачĕ. Унăн [совет халăхĕн] имиджĕ валли пур атрибута та хатĕрлесе çитернĕччĕ... Х-р, 3.10.1992, 2 с. Политикăра «вилес мар» тесен яланах сăнарнаимиджнаçĕнетсе тăмалла. ÇХ, 1997, 28 /, 2 с. Асăннă преступлени Чăваш Республикин имиджне, лăпкă регионăн ятне самаях хавшатрĕ. ÇХ, 2000, 39 /, 3 с. Санăн имидж пулсан, эс сцена çине тухсанах шăпăрр! алă çупĕç. Ар, 2001, 9 /, 2 с. — политикăн имиджĕ (ÇХ, 1997, 28 /, 2 с.); çĕнĕ имидж (ÇХ, 1999, 1 /, 5 с.); интереслĕ имидж (ÇХ, 1999, 8 /, 8 с.); — имиджа улăштар (ÇХ, 2001, 47 /, 10 с.; ÇХ, 2002, 23 /, 8 с.).

кăлава

ч.с. Район (е хула) администрацийĕн пуçлăхĕ; райадминистраци (туп.) пуçлăхĕ. Кăлавара ĕçленĕ В.Петров хваттерсене ... хăй тĕллĕн валеçнĕ иккен. Х-р, 16.08.1996, 3 с. Кушков кăлава пулма килĕшĕ-ши. Х-р, 13.09.1996, 3 с. Пуçа усса тухрăмăр хамăр шанса суйланă кăлава патĕнчен. ХС, 1999, 27—28 /, 2 с. Районăн унчченхи пуçлăхĕ те, хальхи кăлава та ку енĕпе ĕçлемен. Ч-х, 2001, 6 /, 3 с. — хуласемпе районсен кăлависем (ЧÇ, 1998, 14 /, 11 с.); районсемпе хуласен администрацийĕсен кăлависем (ХС, 1999, 23 /, 1 с.); Шăмăршă кăлави (Х-р, 7.02.1997, 2 с.); Муркаш кăлави (А-и, 2000, 1 /, 3 с.).

магнитоальбом

ç.с. Магнитлă альбом (туп.). Вĕсем [çĕнтерӳçĕсем] Г.Ваккун «Пĕр сана» магнитоальбомне илме тивĕçлĕ пулчĕç. Т-ш, 1999, 6 /, 11 с. Хальлĕхе хам тĕллĕн шоу йĕркелеме иртерех пуль тетĕп... Çитес вăхăтра магнитоальбом кăларасшăн. Ар, 2001, 14 /, 1 с.

мастурбаци

п.с. Çын ачаш вырăнсене хускатса хăй тĕллĕн (арлăх çыхăнăвне кĕмесĕр) ар киленĕçне туйни. Мастурбаци е онанизмискусствăлла майпа ар органĕсене килентерни. П-е, 1991, 7 /, 29 с. Мастурбациарçын е хĕрарăм япалисен тул ен органĕсене сĕртĕне-сĕртĕне секс туйăмне тивĕçтерни. Я-в, 1991, 1 /, 32 с. Мастурбациалăпа ар органĕсене вылятса ар шĕвекне кăларса лăпланни. МТВЧС, 1996, 110 с. Çынсем мастурбацие темĕнле килĕшӳсĕр те таса мар япала вырăнне ан хуччăр. Х-р, 22.02.2000, 3 с. — мастурбаци ту (Ă-л, 1998, 4 /, 19 с.); мастурбаципе айкаш, мастурбаципе аппалан (Ар, 2001, 11 /, 3 с.), мастурбаци мелĕ (Ар, 2001, 22 /, 3 с.).

приватизацилен

ç.с. Патшалăх харпăрлăхĕнчен уйрăлса тух. Хамăр тĕллĕн приватизациленетпĕр [Пуçелĕк]. Х-р, 2.06.1993, 1 с. СУ-17 управлени коллективĕ те хăй тĕллĕн приватизациленме, хăй тĕллĕн пурăнма шут тытрĕ. Х-р, 20.10.1993, 1 с. Иртнĕ çул республикăра чылай предприяти хăйĕн харпăрлăх формине улăштарчĕпатшалăх предприятийĕсем приватизациленнĕ хыççăн акционер обществисем ... пулса тăчĕç. Х-р, 20.01.1994, 2 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

иудейсем

еврей халăхĕ. Анчах еврей халăхĕ (иудейсем) хăй тĕллĕн нумаях пурнайман [О боге 1891:43].

кантон

Швейцария республикин пĕчĕк патшалăх пек ăрасна законсемпе пурăнакан пайĕсем. Швейцария пурĕ 22 пая уйăрăлать. Кашни пайне кантон теççĕ Кашни кантон хăй тĕллĕн, пĕчĕк патшалăх пек, ăрасна законсемпе пурăнать [Хыпар 1906, № 41:637].

хăвăр тĕллĕн

пач пĕчченĕн. Шухăшласа пăхăр-ха эсир, хăвăр тĕллĕн (пач пĕчченĕн) çĕре кирлĕ пек, ăслă çынсем хушнă пек ĕçлесе пурăнма пултарайрăр-и? [Степанов 1906:4].

Çавăн пекех пăхăр:

тĕлкĕшет тĕлкĕштер тĕлл тĕллĕ « тĕллĕн » тĕллĕн-тĕллĕн тĕлле тĕллев тĕллев-сăлтав тĕллевлĕ

тĕллĕн
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Яндекс: 41001106956150

WMR: R028110838271

PayPal: np@chuvash.org