Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

шарка

II.
то же, что шарла

шарла

1.
шуметь
клокотать, бурлить
шарлакан çăлкуç — бурлящий ключ
шыв хытă шарласа юхать — вода течет с сильным шумом

шарла

2. прям. и перен.
обычно в отриц. форме —
говорить, разговаривать
молвить уст.
каçĕпе пĕр сăмах та шарламарĕ — за вечер он не проронил ни слова
тăшман пулемĕчĕсем шарлами пулчĕç — вражеские пулеметы замолчали
шарламасăр хăвар — замалчивать что-л., умалчивать о чем-л.
кӳрентернине шарламасăр чăтса ирттер — молча снести обиду, проглотить пилюлю
Йытă вĕрнĕ чух шăпчăк шарламасть. — посл. Когда лает собака, соловей не поет.

шăпăрт

1.
тихо, ни звука
урамра шăпăрт — на улице тихо, полная тишина
шăпăрт пул —
1) умолкнуть, замолчать
çавна илтсен, вăл шăпăрт пулчĕ — услышав это, он умолк
2) помалкивать
шăпăрт та ан шарла! — молчи, ни гугу!

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

ста

где, куда. В. Олг. У др. ăçта, кăçта, кăшта, ăшта, çта, шта. Ст. Чек. Ста çитнĕ унта тăсăлса выртат, ста çитнĕ унта çӳрет пĕр ĕçсĕрех. Ib. Пирĕн сăмах ста каймас, пирĕн ят ста каймас. Икково. Ста каян квак сăхман? — Ан шарла хора сăхман. (Кăмамакаран тĕтĕм тохни). Тогасво. Эй, сăват! ста искаян (= илсе каян) эсĕ ко кошака? тет.

хырăм

(хыры̆м), желудок. М. Тув. † Кăпшакланнă çарăкĕ кам хырăмне кĕрĕ-ши? Çакă Тени хĕрĕсем кам арăмĕ пулĕç-ши? А.-п. й. 30. Ах хырăм выçса кайрĕ! Мĕн çиес? — тесе кăшкăрса ярать. ЧС. Пирĕнсем вара, вĕсенĕн хырăмĕсем выçнă пулĕ тесе, çиме лартрĕç. Якейк. А! хырăм выçри? Ага! проголодался. N. Хырăм выçрĕ, апат çиесчĕ. Курм. Ати хырăм выççĕр, тет поль, кĕрпе шӳрпи пĕçерсе парас-и? Дик. леб 34. Вăл улма çисе хырăм выççине пусарнă. КС. Нихçан та хырăм выçса çиман пулĕ (не знал, поди, никогда голода). Изамб. Т. Чей хырăма тăрантакан япала мар-çке те. А.-п. й. 81. Хырăм выçать, мĕн çиес? — тесе кăшкăрса ярать. || Живот, брюхо. А.-п. й. 50. Кашкăра пĕрех мăйракипе пантлаттарать. Кашкăрăн хырăмĕ чутах çурăлса каймасть. И изо всей силы ткнул волка. Едва-едва не распорол живот у него. Орау. Кĕç хырăмĕ çурлас пек çӳрет (о толстом). А.-п. й. 33. Упа хырăмĕ лашт çурăлса кайрĕ. Сет-к. Хырăмпа пыршăн (буквально: из-за брюха и глотки, т. е. из-за еды и питья). Б. Ильм. Хырăм тирне (тирриие) сарасси хуçаран. Растягивание кожи брюха (материал для расстягивания — харч работнику). Скотолеч. 35. Хăлхисем, куç тавăрашĕсем, хырăмĕсем хĕрелсе каяççĕ. N. † Çĕлĕкне илме пĕшкĕнсен сăмси çĕре тивет-çке, хырăмĕ урай шăлать-çке. Баран. 23. Пĕр сысна ватă юман айĕнче тăраниччен, хырăмĕ урлă кайиччен (до отвала) икел çинĕ. А.-п. й. 39. Хырăмĕ панк пуличченех ĕçсе тултарчĕ. Орау. Якейк. Ача хырăма карĕ (стал расти живот, т. е. в рост не идет). Мыслец. Хырăм çурăлтăр! Утроба лопни. Сред. Юм. Хырăмне макăртнă, беременна. || Пузо. Оп. ис. ч. II. Акă пысăк хырăмна патакпа тĕртсе шăтарăпăр. Вот мы проткнем тебе толстое пузо палкой. Сред. Юм. Хырăмне мăкăртнă, пузо вырастил. || Внутренности. Оп. ис. ч. II. Упи вăраннă çĕрĕ тилли кашкăра çисе тăрат, тет. Упи тилĕрен: мĕн çиетĕн? — тесе ыйтрĕ, тет. Тилли: хам хырăма хам татса илсе çиетĕп, терĕ, тет. Ăна кура упи те хырăмне тата-тата çие пуçларĕ, тет те, виле кайрĕ, тет. Когда медведь проснулся, лиса ела волка. Медведь спросил у нее: „Что ты ешь?“. Лиса ответила: „Рву свои внутренности и ем их“. Смотря на нее, и медведь стал отрывать у себя внутренности и есть их, и тут же издох. || Кишки. Б. Олг. Этемĕн хырăм, кишка, выльăхăн хырăмлăх. || В перен. смысле. N. Хырăм хакне, за еду (получая вместо платы еду). Б. Яныши. Кĕркунне те çаплах эпĕ хĕç тирме хырăм ĕçлеме каяттăмччĕ. || Плод (у беременных). Чхĕйп. Вăлсам хырăм пур чух (во время беременности) мĕле килчĕ, çапла пурăннă; çавăнпа хырăм пур арăмсам мĕле пурăннине калама та пĕлес çук. N. Йывăр çын хырăмне 9 уйăх йăтса çӳрет. Орау. Унăн хырăмĕ ӳкнĕ (выкидыш в раннем периоде). N. Хырăм юлнă. Ст. Чек. Хырăмĕ урлă килтĕр. Альш. Унăн арăмĕ хырăмĕсене ялан пăрахса пырать. Ib. Пуш хырăмлă чухне, когда не было в утробе. Ib. Пĕр-ик-виç хырăм та йăтса пăхрăм ĕнтĕ эпĕ. Была 2-З раза беременна. Ib. Ку хырăмпа çăмăл ирттертĕм эпĕ, леш хырăмпа йывăр пулнăччĕ. ГТТ. Юлашки уйăх, хырăм тыттарса пăхтарас; юлашки кунсем çӳретĕп, вăхăт çитет те-ха (говорит беременная женшина). || Ст. Чек. Ан шарла ĕнтĕ, хырăм! (выражает презрение).

тĕк

смирно, спокойно, тихо. Хăр. Паль. 5. Ан шарла. Ухмах, тĕк лар! терĕ амăшĕ. Сред. Юм. Порте он пик тĕк çӳресен кăçтаччĕ олă, çынпа вăрçмас, ытлашки сăмахламас. НИП. Тĕк ларма пĕлмест (о непоседе, вертушке). N. Чăхăсем шавласа ларсан тырă пулмасть, теççĕ; тĕк ларсан тырă пулать, теççĕ. (Святочное гаданье). Тюрл. Тĕк ларăр. Молчите. Çĕнтерчĕ 33. Ан йăшăлтат, тĕк вырт. БАБ. Пирĕн ăспа ĕнтĕ усал вилмелле те пĕтмелле; апла пулсан муш ятне те Ялта часăрах маннă пулĕччĕçĕ. тата хăйĕн ӳчĕ те тĕк выртнă пулĕччĕ. Альш. Пулнă усал хуллен хуллен асран каять. Каç та тĕк выртса тĕк çывăратпăр (после пожара). Туперккульос 42. Тĕк тăрас пулать. Капк. Тĕк тăнă çĕрте ма шăнса вилмелле. Мурат. Тĕкех тăр. Молчи. Слакбаш. Ахаль лариччен тĕк тăр. Бес. чув. 2. Çынсенчен кам ытларах айăплă-ши? Тĕк тăнă çĕртенех вĕлерекен-и, йĕ айăпсăр вилекен-и? N. Ĕни сунă чухне пĕрте тĕк тăман. Хурамал. Вăкăрĕ мак макăрат, хӳри тĕк тăрат. Рак. Тĕк тăнă çĕртенех (ни с того, ни с сего) ухмахланса чан çапма тытăнатчĕ (т. е. произносить слова, подражающие звону). СПВВ. Тĕк тăр = тек тăр, стой смирно, погоди. СЧУШ. Пĕрре карчăкĕ çăкрине тăвар сапса исе тухнă та ĕнине йăпатса парат: тăр айван, тăр ме-ме, тăрсан тата исе тухса парăп, тĕк тăр, тет. Баран. 80. Çанталăк тӳп-тӳлек. Парăссем тĕкех çакăнса тăраççĕ. N. Чипер тĕк пурăннă çĕртенех килсе чĕтретрĕ.

шарла

журчать, шуметь. Орау. Шыв хыт шарлать (сильно течет, с высоты, шумно). УЯ. Шарлаççĕ çырмасем çут шывлăн. Баран. 97. Сулахай енче темĕн тарăнăш çурăк карăлса выртать, ун тĕпĕнче шыв шарласа юхать. || Собр. Тĕпсакайĕнче сар лаша шарласа кĕçенсе тăрать (громко, с азартом. Пичкери сăра). || Изванк. Шарласа çунать (вут). Якейк. Вот шарласа çонать (= карласа, с шумом). || В отриц. форме — молчать, не говорить. N. Ан шарла, молчи, не сказывай никому. Сĕт-к. Чăп, ан шарла, молчи, не говори. Изванк. Ачасем, эсир никама та ан шарлăр (никому не сказывайте). Ib. Хуçа, хуçа пек, хуçа хĕрне ан шарла. СТИК. Ан шарла ĕнтĕ эсĕ кун çинчен. Ib. Эсĕ ан шарла тульккă, эпĕр вĕрентсе парăпăр-ха вĕсене. Никама та ан шарла, сăмах тухнă ан пултăр. Ан шарла. Не говори. (Имеет оттенок такой, как при секретах приходится говорить шопотом, что видно из приведенных мною трех примеров). Ст. Айб. Улпучĕ те, хăраса кайнăскер: ан шарлах, ачам, ме сана икĕ çĕр тенкĕ укçа, тесе кăларса пачĕ, тет. N. Шарламан, не говорил, не сообщал, не передавал. N. Аксёнов нимĕн те шарламан, пуçне усайнă. N. Ăслă çын сăмаха вăхăт çитиччен шарламасть. Собр. Йытă вĕрет, шăпчăк шарламасть. (Послов.). N. Эп сире те пасăр лартса чоптарас тесе тăраттăмччĕ те, шарламантан нимĕн тумарăм. N. Мана шарламан-и? — Çок. Кан. Кĕпе-йĕмĕсем пирки шарламалли те çук (не приходится говорить). Ib. Членсем ун çинчен шарлама пуçласан, Краснов пĕр икĕ çынна çур-шар пăт парать.

шарлаттар

понуд. ф. от гл. шарла; шуметь. Питушк. Шарлаттарса йохать шыв (шумит). Сунт. Чулсем (жернова) сиксе тухса пек шарлаттараççĕ. Шар-шар-шар! шарлаттарни илтĕнет. || Сред. Юм. Хăмаçа çорса кăлар тессине шарлаттарса кăлар, теççĕ. || Изванк. Вăсенĕн ылханĕсем хăçан та хăçан шарлаттарса çунакан кăмакарн вут çине пĕр ушкăн тĕслĕрен тĕслĕ йăвăçсем шăтчăр та, вăсен ылханĕсем тин çак ачана çитсе çавăрса илччĕр. (Тĕпсаканче пăт чӳклени). || N. Самартан илнĕ сар лашам, юпа çумне кăкарсан, шарлаттарса кĕçенчĕ. Изванк. Эпир мура асатса, автансем пит хытă шарлаттарса автнă вăхăтра киле çитрĕмĕр. || Кан. Пĕри тата шарлаттарса утса пырать.

шарла

игра в крокеты. Кр.-Чет.

шĕлке

то же, что шĕрле, шарла. Сред. Юм. Çăмăр çунă чôх паçăр пирĕн ôрамра шыв шĕлкерĕ анчах (= шĕрлерĕ).

пулу

пряник. Вомбу-к. Пулу (авал чăвашла пренĕке çапла каланă). Ib. Ан шарла, ачам, пулу парам, тетчĕç, макăрсан.

ан шарла

(ан ш̚арла), tace; молчи. Ан шарлăр, facete молчите.

вырăс

(выры̆с), русский(-ая). N. Ку те мăкшă, те вырăс. Это мордовка или русская? Альш. Эпир вĕсенчен: вырас-тутар мар, чăваш чăвашах, тесе, хăюллăрах пулса, ыйтаттăмăр: ăçта каятăр эсир? тесе. Шурăм-п. № 23. Ачасем макăрсан: асту, макăр-ха, вырăса парса яратăп, тесе хăратнă. Çавăн пекех тутарсенчен те хăранă. Альш. Вăл вырăс çав! теççĕ (в числе «ваттисем калани»). Сред. Юм. Вырăс ачи, русское дитя. СТИК. Вырăс пек — чувашин, одетый более или менее по-русски, с широкой бородой и пр. Ib. Ну, епле ĕнтĕ ват вырăс пек кĕрен! (т. е. не сразу затворяешь за собой двери). Ib. Вырăс чунĕ час канмĕ („жизнь беспокойная“). См. Матер. 328. Урож. год. Вырăс хĕрĕ вăл хăех (точь-в-точь русская), пит-куç майрасен пекех. В. Олг. Ан шарла, вырăс пор. (Поговорка). Орау. Тутар майрине курмаççĕ пирĕн, вырăса кураççĕ (т. е. русских баб). Ст. Чек. Вырăс юрласан, тăман е çумăр тухат (старая примета). Собр. Вырăс кайрĕ — вырăн юлчĕ, теççĕ. (Послов.). Ib. Вырăсăн пурти ик майĕпе касат, теççĕ. (Стар. послов.). Бижбул. Вырăса ятна ан кала, тутара килне ан кăтарт, теççĕ. (Стар. послов.). Ст. Шаймурз. Вырăсна ятна ан кала, мишерне çуртна ан кăтарт. (Стар. послов.). Нюш-к. Вырăс курсан, вăрмана: кашкăр курсан, катана; упа курсан, килелле (т. е. какой-нибудь выход из положения найдется) (Стар. посл.). С. Тим. † Хĕрĕх чӳрече пĕр алăк, вырăс кĕресрен хăратăн; ватă çынна каятăп, сухалĕнчен хăратăп. Шарбаш. Лутра вырас ял касать. (Портă). Курм. Пĕр вырăсăнне йĕмне хăвап, хопартимăп. (Стар. вагадка: пошăт). Золотн. Пӳрте вăрăм вырăс кĕрет. (Солнце). К.-Кушки. Вырăс хĕрне илнĕ вăл (женился на русской). Яргуньк. Вырăс куçне шур илет. (Карнтăк шăнни). Урмай. Уйра вырăс ташлĕ. (Стар. загадка: арман). Курм. Пĕчиккиç вырăс пиччке ăсти. (Чăх çăмарта туни). Ib. Алăк виттĕр вăрăм вырăс пăхĕ. (Хĕвель). N. Камăн килте килĕш пусăккă, виç-тăват арçын, вăсенчен пĕри анчах киле йолатĕ, ыттисем ĕçлеме каяççĕ вырăса (= вырăс хушшине, в русь). || Муж русской женщины. Тип.-Сир. Килте çак майранăн вырăсĕ те пулнă. || Кличка лошади, купленной у русского. СТИК.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

молчать

глаг. несов.
ан чĕн, ан калаç, ан шарла, шăп пул; Что ты молчишь? Ма эсĕ нимĕн те шарламастăн?

хранить

глаг. несов. (син. сберегать)
усра, упра, сыхласа усра; хранить деньги в банке укçана банкра усра; хранить в памяти асран ан яр; хранить народные обычаи халăх йăли-йĕркине уяса упра ♦ хранить молчание ан шарла; хранить гордый вид мăнаçлан; хранить доброе имя ырă ята ан яр; хранить спокойствие лăпкă пул

язык

сущ.муж.
1. чĕлхе (ӳт пайĕ); кончик языка чĕлхе вĕçĕ; лизать языком чĕлхепе çула; отварной язык пĕçернĕ чĕлхе (апат)
2. чĕлхе, калаçу, пуплев; язык и мышление чĕлхе тата шухăшлав; лишиться языка чĕлхесĕр пул, чĕлхене çĕтер
3. чĕлхе (пĕр-пĕр халăхăн); славянские языки славян чĕлхисем; чувашский язык относится к тюркским языкам чăваш чĕлхи тĕрĕк чĕлхисен шутне кĕрет; изучать иностранные языки ют çĕршыв чĕлхисене вĕрен
4. чĕлхе (халăх пуплевĕн пĕр тĕсе); литературный язык литература чĕлхи; разговорный язык калаçу чĕлхи; язык Пушкина Пушкин чĕлхи ♦ держать язык за зубами шăла çырт, ан шарла; распустить язык чĕлхене ирĕке яр, ытлашши сӳпĕлтет; с языка сорвалось сăмах вĕçерĕнсе кайрĕ; язык без костей чĕлхен шăмми çук (ытлашши сӳпĕлтетни çинчен); язык не повернётся сказать калама чĕлхе çаврăнмасть; на языке вертится чĕлхе вĕçĕнчех (калас сăмах); вкусно — язык проглотишь питĕ тутла — чĕлхӳне çăтса ярăн; язык программирования программăлав чĕлхи (компьютер ĕçĕнчĕ)

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

молчать

-чу, -чишь, несов. 1. ан шавла, ан чӗн, чӗнмесӗр тӑр; 2. ан янӑра, ан кала, ан шарла.

прикусить

-ушу, -усишь что сов., прикусывать несов. кӑшт ҫырт; прикусывать сахар сахара çырта-çырта ил; прикусить язык шӑлна (чӗлхӳне) ҫырт (чар), ан чӗн, ан шарла.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

гугу

: ни гугу в знач. сказ. ним те ан чĕн, шăпăрт та ан шарла.

кипеть

несов. 1. (о жидкости) вĕре; в котле кипела уха хуранта пулă шӳрпи вĕренĕ; 2. (клокотать, бурлить) вĕре, чашла, шарла, лакăртат, пакăртат; под колёсами парохода кипела вода пăрахут ураписем айĕнче шыв вĕресе тăнă; 3. (пениться, искриться — о напитках) чашкăр, кăпăклан (сăра, эрех); 4. перен. (о чувствах, мыслях, страстях) вĕре, тулса тăр; тулаш; кипеть гневом çилĕ вĕресе тăр, çилĕ тулса çит; 5. перен. (о деятельности) вĕре; дело кипит ĕç вĕрет.

клокотать

несов. 1. (о жидкости) лакăртат, пакăртат, шарла, чашкăрса вĕре; вода в котле клокочет хуранта шыв лакăртатса вĕрет; 2. чаще безл. (в груди, горле) хăрăлтат; у него в груди клокотало унăн кăкăрĕ хăрăлтатнă; 3. перен. (о чувствах, страстях) вĕре, чашкăр.

молчать

несов. 1. (ничего не говорить) ан чĕн, ан шарла, ан калаç, сăмах ан хуш; перен. шăп тăр, сасă ан кăлар; лес молчит вăрман шăп тăрать; 3. (хранить в тайне) ан кала, ан шарла (халăх çине ан кăлар); 4. (не отвечать на письма) хыпар ан ту, çыру ан яр.

помалкивать

несов. разг. ан чĕн, ан шарла, шăпăрт пул.

промолчать

сов. 1. ан чĕн, ан шарла, каламасăр (е чĕнмесĕр) ирттерсе яр; 2. (в течение какого-л. времени) чĕнмесĕр лар (е тăр, пыр).

смолчать

сов. ан чĕн, ан шарла, чĕнмесĕр (е шарламасăр) ирттерсе яр.

хлестать

несов. 1. кого-что (бить, стегать) çап, çаптар, хĕрт, вĕтеле; хлестать кнутом пушăпа çаптар; 2. во что çап, çапса çу, чашлаттар, кас, кастар; дождь хлестал в окно çумăр чӳречене çапса çунă; ветер хлещет в лицо çил питрен кастарать; 3. кого (наносить пощёчины) çуп, çутăлтар; хлестать по щекам питрен çутăлтара-çутăлтара яр; 4. (плескаться — о воде) сапăн, шавла, кĕрле, шарла; 5. (выливаться с силой) юх, тăкăн, палка, тап, шарлара юх; из крана хлещет вода кранран шыв шарласа юхать.

хранить

несов. что 1. (сохранять, беречь) упра, усра, сыхла, тыт; пăх; хранить деньги в сберкассе укçана перекет кассинче тыт; 2. (соблюдать) тыт, упра; хранить обычаи йăласене тытса пыр; хранить клятву тупа тунине ан ман; ◇ хранить в памяти асра тыт; хранить в сердце чĕрере упра; хранить молчание ан чĕн, ан шарла; хранить спокойствие лăпкă пул; хранить в тайне ан пĕлтер, ан кала.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Пуç каçăрт

Пуç каçăрт задирать / задрать голову (гордиться, важничать); син.: пуçа ух, пуçна асла хыв, кăкăра каçăрт, хăвна ху çӳле тыт, хăвна ху асла [пысăка] хур, хăвна асла карт.
Каçăртать пуль-ха пуçне, Ан шарла. П. Хусанкай. Эсĕ ху пуç каçăртса çӳретĕн, Элеке ĕненетĕн, иçмасса. Вĕçев. Пуçлăх каллех парада тухнă салтак пек пуçне каçăртнине курсан, Мышкин хĕпĕртесе ӳкрĕ. М. Кипек.

Çавăн пекех пăхăр: