Шырав: юнашар

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

кĕтес

угловой
тӳрĕ кĕтес — прямой угол
шĕвĕр кĕтес — острый угол
юнашар кĕтессем — смежные углы
кĕтес виçи — угломер
кĕтес градусĕ — углоовой градус
кĕтес пысăкăшĕ — угловая величина
кĕтес тăрри — вершина угла

кӳршĕ

соседский, соседний
ырă кӳршĕ — добрый сосед
кӳршĕ хĕрĕ — соседская дочь
кӳршĕ хула — соседний город
юнашар хваттерти кӳршĕ — сосед по квартире
кӳршĕсемпе килĕштерсе пурăн — ладить с соседями
Кӳршĕсĕр кун çук, вилсен те кирлĕ. — посл. Без соседа и дня не проживешь, даже после смерти нужен сосед.

пӳлĕм

комнатный
ача-пăча пӳлĕмĕ — детская комната, детская
дежурнăй пӳлĕм — дежурная комната, дежурная
витĕр çурекен пӳлĕм — проходная комната
класс пӳлĕмĕ — классное помещение
председатель пӳлĕмĕ — кабинет председателя
юнашар пӳлĕм — соседняя комната
пӳлĕм алăкĕ — комнатная дверь
пӳлĕмри ӳсентăрансем — комнатные растения

юнашар

1.
рядом, близко, недалеко, поблизости
хула юнашарах — город рядом, совсем близко
юнашар лар — сесть рядом
Кĕмĕл кашăкпа йывăç кашăк юнашар выртмаççĕ. — погов. Серебряная и деревянная ложка рядом не лежат.

юнашар

2.
боком
юнашар тăр — стоять боком друг к другу

юнашар

3.
соседний
юнашар хуласем — соседние города
юнашар пӳлĕмрен мусăк илтĕнет — из соседней комнаты доносится музыка

юнашар

4. послелог
рядом с, вблизи, около
вăрманпа юнашар — около леса
краватьпе юнашар — рядом с кроватью

юнашаррăн

то же, что юнашар 2.

ăрасна

отдельно, обособленно, самостоятельно
порознь, врозь

кашни çемьене ăрасна хваттер панă — каждой семье предоставлена отдельная квартира
вăл ăрасна йышши çын — он человек особого склада
икĕ хурăн юнашар, тымарĕсем ăрасна — фольк. две березы растут рядом, но их корни врозь

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сыпăк

(сыбы̆к), коленцо, сочленение, сустав. См. сыпă. Альш. † Сыпăкран сыпăка ларнă, тет, çав хăмăш. Ib. Йĕме чарăн ĕнтĕ, сыпăксăр кĕпçеI (Гов. ребятам, плаксам). Трхбл. Вуникĕ купа ут(ă) хушшииче пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. Чув. Сорм. † Вуникĕ капансем хушшине пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. || Звено, узел. Сред. Юм. Вĕрен талсан (= татăлсан) сыпаççĕ те, сыпăк полать. ЧП. Урай хăми сыпăкĕ. || Раздел, глава. Ачач 81. Ку сыпăкра акă, çав хăй темскер курас умĕн, урамра мĕн курни-илтнисем çинчен çырăпăр. || Ступень. Кан. Иккĕмĕш сыпăк шкул, школа второй ступени. || Колено (в песнях). Кĕвĕсем. Пĕр шупчăк çеç калать сăввине, çĕр сыпăклă сăввине (со множеством колен). || Куплет. Изамб. Т. Такмакне пĕр сыпăк каласан, хĕвеле май юрласа çавăрнаççĕ. Ст. Шаймурз. Мĕн пурĕ тăхăр сыпăк (отдельная часть наговора). || Перерыв. N. Пĕр сыпăксăр, без перерыва (обоз). || Часть избы. Альш. † Усал курас пулсассăн, тĕпел сыпăкран ан ирттĕр („голос мой да не будет слышен“. Хĕр йĕрри). || Квартал, участок. Альш. Пурчавран иртсен, татах каять. Чакăлтăма çитиччен тепĕр сыпăк вăрман. || Ряд смежных загонов. Собр. Виçĕ сыпăк юнашар вырма лăйăх, теççĕ. || Поколение. N. Çавăн пек ӳтрен пулнă сыпăкĕ вилсе пырать, тепĕр сыпак çуралса пырать. Орау. Вăсенĕн пуянлăхĕ вунă сыпăка та пырĕ. Ала 83. Киле тавăрăнсан, ун чух унăн тăванĕсем пĕтсе виçĕ сыпăк вилнĕ, тет, ĕнтĕ унăн тăванĕсем, çĕлен ывăлĕсем, тата кусен ывăлĕсемпе вилнĕ пулать. N. Хывнă чух икĕ сыпăка çитиччен анчах хываççĕ; хăйсен вилнĕ ачисене, вилнĕ тетĕшĕ-йăмăкĕсене, ашшĕне-амăшне, аслă ашшĕне, аслă амăшне (если поминающий помнит их смерть). Ашшĕпе-амăшне хăй астумаст пулсан та хываççĕ. Сред. Юм. Ырă çыннăн тивлечĕ сыпăкран сыпăка пырать. Календ. 1911. Вăл çĕр сыпăкран сыпăка пынă.

сикмелле

назв. игры. Н. Карм. Сикмелле выляççĕ: хĕрсем юнашар ытаклашса-ытаклашса сикеççĕ, алăран алла тытса юрлаççĕ. К.-Кушки. Сикмелле выля, качаться, положив доску через бревно. Баран. 162. Сикмелле выляççĕ.

сиктер

понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.

сут

суд, представители суда. Трхбл. Сутăн куçне куриччен кутне кур, теççĕ. (Послов.). Хора-к. Сутсенчи ĕç — таканасенчи шыв. Орау. Сучĕ хăçанах пулса иртрĕ, купийи (копия) халь те килмест. Кан. Сут та вут, теççĕ вĕт. Тӳлемеллех килет вĕт-ха манăн. Баран. 58. Сут умне тăр, явиться перед судом. Ib. 57. Хăвна (= хăна) тивĕçлĕ çĕре эсĕ сутпа шыраса илĕн. N. Сут айне тунă (тĕрĕс мар вĕрентнĕ тесе айăпланă). Сут стариксемпе калаçрĕ те, урапи çине ларса тухса кайрĕ. Альш. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пазух. Вунçич çула çитрĕм те, хĕрсем куçран ямарĕç; çирĕм ик çула çитрĕм те, сутсам куçран ямарĕç. Н. Байгул. Арăмпа юнашар тăраймарăм, сутсем умĕнче тăтăмăр. ЧП. Мĕшĕл ялĕнче яш ача, сут курмасăр кун сикмес.

савăр

сурок. Зап. ВНО. N. Сăвăр шăтăкĕнчен тухса ларать. Н. Седяк. Сăвăр питĕ макăрать, тет, çын тытсан; куççулĕсене шăлса макăрать, çавăнпа ăна: çынран пулнă, теççĕ. Собр. † Хамăр тăван килет асăнса, сăвăр тирĕ витĕнсе. Юрк. † Çӳлĕ тусем çинче сăвăр ларат, унăн йăви йывăç тĕпĕ çинче. Н. Карм. Сăвăр — сурок, живет на горах, свистит. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур. Унта сăвăр нумай. Сăвăрсем сарăрах семлĕ (сарăрах тĕслĕ, желтоватого цвета), хурарах семли те пулать. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ерттеллипе. Пĕр иккĕшĕ ялан ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Сыхлаканнисем икĕ кайри урисем çине лараççĕ те, çын килнине курсанах: чрин! чрин! кăшкăраççĕ: таçтан аякран кураççĕ вĕсем çынна. Ку кăшкăрсанах, ыттисем шăтăкĕсем патнелле чупа-чупа пыраççĕ, пĕчĕкçĕрех йытă пек. Шăтăкĕ умне пыраççĕ те, лараççĕ пăхса кайри урисем çинче; çывăха пыра пуçласанах, сысна пек: кăрин! кăрин! туса, пупăл-пупăл тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ. Тахçанччен тухмаççĕ пĕр кĕрсен. Шăтăкĕ вĕсен питĕ тарăна каять. Шалта вăл пӳлĕмлĕ-пӳлĕмлĕ пулат. Унтан-кунтаи тухмашкăн „тĕннисем“ пур, шăтăкĕсем. Вăл сăвăрсем акă ăçтан пулса кайнă, тет. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тат. Акаççĕ, тет те, кĕсем, пупăн тырри начар пулат, тет, лешĕн тырри лайăх пулат, тет. Пуп кунăн тыррине хăй йышăнат, тет, хăй анине çук çынна парат, тет. Леш калат, тет: манăн ку мар, лешĕ манăн, тесе калат, тет. Хайхисем тавлаша-тавлаша сута каяççĕ, тет. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пуп хăйĕн пĕр ачипе пĕр хĕрне анасем çине ертсе каят, тет те, леш çук-çын ани çине нӳхреп пекки алтса, ку ачапа хĕрне çавăнта кӳртсе лартат, тет. Кунта килсе ыйтĕç, эсир вара: ку пупăн, леш çукăн, тесе ларăр, тесе калат, тет, ачисене. Хайхисене тăпра курăнмалла мар витсе хăварат, тет те, каят, тет, килне. Акă, нумай тăмаççĕ, тет, килеççĕ, тет, хай сутсем. Каяççĕ, тет, пурте кĕсем анасем патне. Çитеççĕ, тет те, аптăраççĕ, тет: ниçтан хăшĕ хăшийĕнне пĕлме çук, тет. Пуп калат, тет: атьăр, çĕртен хăйĕнчен ыйтар, тесе калат, тет. Ыйтаççĕ, тет, çĕртен: ку кам ани? тесе калаççĕ, тет. Çук-çын ани çинче: пупăн, пупăн, тесе калат, тет. Леш пупĕ ани çинче: çукăн, çукăн, тесе калат, тет. Çапла пуп çук-çын анине йышăнат, тет. Анчах уншăн унăн ачисем çын пулаймаççĕ, тет: сăвăр тăват, тет, вĕсене турă. Вĕсем хиртех пурăнмалла пулса юлаççĕ, тет, çапла. Сăвăрсем шăтăкне кĕрсе кайнă чухне, темĕнле: пупăн, пупăн, çукăн, çукăн, тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ вĕсем.

çаппа-çарапуçăн

без головного убора. N. Вĕсем çапла çаппа-çарапуçăн тăнă чухне пĕр кĕрӳшĕ анчах çĕлĕкне хывмасăр, мăнкĕрнӳкерĕпе юнашар, ташламасăр тăрать.

çурпилĕк

, çурпиллĕк, назв. меры земли (полдесятины, ползагона). Сред. Юм. Çурпилĕк, поземельная мера в 720 кв. саж. Ст. Чек. Çурпилĕк, мера земли (10 саж. ширины и 80 саж. длины). Н. Седяк. Çурпилĕк 1/2 десятины. Тюрл. Çорпилĕк, ползагона. КС. Çурпилĕк, ползагона (1/2 десятины). Ярмушка? Çорпилĕк, 1/3 казенной десятины. Изамб. Т. Теçет-тинере (длина 160 с, шир. 30 с.) виç çурпилĕк. Пухтел. Çурпилĕк (20Х60 саж.). Шибач. Çурпилĕк тесе анана калаççĕ (пилĕк отăм?). Орау. Анан çуррине çурпилĕк теççĕ. Т. VII. Вăлсем пĕр çурпилĕк пăри акнă, тет. Никит. Манăн çине çурпилĕк ыраш акма виçĕ тенкĕ юлнăччĕ. ЧС. Виç çурпилĕк юнашар вырма лайăх тееççĕ. Собр. † Çула тăрăх çурпилĕк, ялан тулă акаттăмăр. СПВВ. † Çула тăрăх çурпилĕк (ползагона), акрăм тулă — пар турă.

çĕлĕк

(с’э̆л’э̆к, с’э̆л’э̆к’), шапка. В др. гов. ĕçлĕк, калпак. П. Пинер. † Пĕлтсем юхат, пĕлĕтсем юхат, пирĕн пуçри çавра çĕлĕк пек. С. Айб. Старик мана: кайса ил çĕлĕке, тет. Эпĕ: çĕлĕкӳ пулсан, кайса ил, тетĕп. Собр. Ваттисен сăмахне çĕлĕке пуç айне хурса итлеме каланă, теççĕ. (Послов.). Юрк. Пуçне ĕлĕк чухне тил çĕлĕк тăхăнтарнă, халĕ ĕнтĕ тил çĕлĕк вырăнне тӳнтерле çĕлĕк тăхăнтараççĕ. Ib. Тимĕрçен чăвашĕ чиркӳре, кĕлĕ вăхăтĕнче, çĕлĕкпе тăра парат. Тепри, унпа юнашар тăраканни, ку çапла чиркӳре çĕлĕкпе тăнине курсан: Василий Иванович, эсĕ мĕншĕн чиркӳре çĕлĕк тăханса тăратăн? тесе ыйтат. ЧС. Ăста кирлĕ унта çĕлĕк пек (с шапку) вутла хĕмсем пыра-пыра ӳкеççĕ (во время пожара). N. Пуç çурăлсан — çĕлĕкре, ал хуçăлсан — алсара. (Послов.) Ст. Чек. Вăл пĕр çĕлĕк пек кăна исе килчĕ. N. Как только чӳкне кĕл тăваканни: çырлах, тесе, çĕлĕкне хурса пуççапсан, пĕтĕм çын ӳксе пуççапать. Букв. Пĕр çĕлĕкĕн хĕрĕх саплăк. (Мунча чулĕ). Чертаг. Çĕлĕк, островерхая старинная шапка, уже вышедшая из моды (нынешние шапки зовутся калпак). || Венчальный венец. Максимк. || Хохол. Изамб. Т. || Шишак. Шел. 24. Пуçри чухăн (чугунную) çĕлĕкне васканипе Пӳлере хире, манса хăварчĕ.

тахан

(таhан), подкова. См. такан. Цив. † Аслă çулăн варринче тимĕр тахан йăрри (= йĕрри) пур. Так и в Тюрл. Арзад. 1908, № 52. Ытти лашисен тахан (подковы) малти урисенчĕ çеç. || Качели. Бюрг. † Икĕ тахан айĕнче вăй выляççĕ ачисем. || Козлы. Аттик. Вĕсем Хурăн-варне (овраг) пырсассăн, тахан туса, хурансене виççĕшне те çеккĕлпе (на крюке) çакса яраççĕ. Ib. Çапла, пурне те хатĕрлесен, суйласа илнĕ çын çырмана пĕве хĕррине анать те, тахан туса, виçĕ хуран юнашар çакса, çăмăр учӳк валли пăтă пĕçерме пуçлать. || Колодка, подшиваемая под лапти (в мокредь). Чинер. (Чист.). || Н. Седяк. Тахан — капан варне тăратакан йăвăç, çак йăвăçсене утă çĕрмесрен тăратаççĕ. || Виселица. V.S.

теплескер

неизвестно кто; неизвестно что. Юрк. Хăвăрт авлансан, теплескер пулат (неизвестно, какая жена попадет). Ib. Эсĕ ун чухне теплескерпе хура-халăхпа юнашар утса пыраттăн (ты с кем-то, с простолюдином, шел), эпĕ сире ун чухне вăтанса пуç таймарăм.

тăрмала

(ты̆рмала, тŏрмала), коньки. Пожар-б. Абаш. Шоçлака (скользкий) пăр çинче тăрмалапа ярăнса çӳреççĕ. Б. Янгильд. Хĕветĕрпе Ентри юнашар ярăнса кайнă чух тимĕр тăрмалисене чаримасăр, шăнман çĕре кĕрсе кайса, анса карĕç.

хып

загораться, разгораться, охватить огнем. Кан. Вучĕ малтан Бочкарев килĕнчен (сарай хыçĕнчен) хыпса илнĕ. Унтан юнашар кӳршĕ Миронов килне хыпса илсе çунма тапратнă. N. Çурта вут хыпса илсессĕн, когда огонь охватил здание. КС. Ял хыпса карĕ (çунса карĕ). Ib. Вут пӳрте хыпрĕ (изба загорелась). Яжутк. Е тĕкӳ-çӳçӳ шăнсассăн? — Вут хурăп — ăшăнăп. Е хыпса кайсассăн? Тапăп, тапăп — сӳнтерĕп. Б. Хирлепы. Атя, апи, пӳрт хыпса каять, тесе калать, тет. N. Хĕрсе çитсен, вут хыпать. N. Вут çулăмĕ хыпса илнĕ пек. N. Вут пек хыпса çунни! Питушк. Пӳрт хыпса кайрĕ. Изба загорелась. Вино — яд. Çуртсене хут хыпса илчĕ. КС. Краççина вут тивертсен, хыпса илет (вспыкивает). Хорачка. Хыпат анчах, вочă çонат. Ib. Ял хыпса карă (сгорела). КС. Ял хыпса карĕ: 1. загорелась. 2. сгорела (быстро) сильно. Орау. Пĕтĕм пӳртне вут хыпнă та, пӳртне кĕресшĕн тăрать. N. Çынсем пухăнса та çитеймерĕç, вут тата икĕ киле хыпса та илчĕ. Юрк. Ваçук чĕлĕм те туртмаст-çке, ку епле тĕктăмал кĕлет тăррине вут хыпрĕ-ши? теççĕ. N. Ун умĕнче вут хыпрĕ. || Жаждать. N. Ĕçес килсе унăн тӳсме çук ăш хыпнă. ЧП. Ăшăм çунать, чĕри хыпать. ТХКА 104. Ман чĕре татăлас пек сикет, ăшчик вилес пек хыпса çунать. КАЯ. Халь çак Тумия урнă йăтă туллаччен, теме сиснĕ пек, ăшчик хыпса тухас пек çӳреттĕм (горело; тужил). N. Иçĕм-çырлинчен пăчăртаса эрех тунă çĕрте вĕсенĕн ĕçеймесĕр ăш хыпса çӳрет. Чума. Çав хушăра унăн ăш хыпнипе темĕн тĕрлĕ шыв ĕçесси килнĕ. ТХКА 107. Ăш хыпнă, ата шыв анса ĕçер. || В перен. смысле. Желать, добиваться, жаждать. N. Çынна хĕрхенекен çын пирĕн пулăшушăн хыпмасть. || Заботиться, беспокоиться, стараться. N. Министр вĕсене этем картине кӳртес тесе хыпмасть. Кан. Патша халăх сывлăхĕшĕн хыпман. Ib. Çавăнпа çпекулянтсем сутнă таваршăн укçа тĕрĕсех алла илейменнишĕн хыпсах та кайман. N. Алла илме тепле пулĕ тесе хыпса çунатăн. Ст. Айб. Çыншăн çын хыпмасть, тетчĕç ĕлĕк чух, халь пачах урăхла. Полтава 23. Ĕç-пуç тума шутласан, хыпса-ӳксе (необдуманно) тытнас çук. Чуратч. Ц. Карачăмăн вылляс килми пулнă курнать, туйисене аран перет, пуклаккисене тивертесшĕн хыпмасть. || Замаяться. СТИК. Тупаймасăр хыпрăм вĕтĕ чыст (замаялся). N. Кунта килсе хыпрăмăр, чунсем мĕле хăтăлĕ-ши... || Болтать, попусту говорить. Изамб. Т. Ан хып, мĕн хыпса тăратăн. Не болтай, (Соответствует простонародному русскому „не ори“), || Сцапать. || Расходиться (о вещах и пр.). Якейк. Вăрă (семена) паян хыпать анчах, питĕ хытă каять. Ib. Пыççи паян хыпрĕ анчах: никамăн та пĕр пыççи та йолмар. Ib. Ĕç çинчи пак çăпата хăçан хыпни пор (когда расходится), çăпатуна янтла тольккă.

Хăнтăрçа

(Хы̆нды̆рз’а), река Кундурча (в б. Чистолольск. у.) Шел. II. 43. Çарăмсанпа юнашар юхать тата Хăнтăрçа.

кӳлеш

(кӳл'эш), ревновать. N. Ют арăмпа кӳлешекен арăм, хаяр чĕлхипе пурне те çитсе кастаракан усал арăм чĕре суранĕ вăл, хуйхă вăл. Янтик. Упăшки хăй маткине: кампа та пуса çӳрет, тесе шухăшласан, çапла çынсене каласан вара ăна: у маткине çавăнтан (Микуларан) кӳлешет, теççĕ. Ск. и пред. 86. Хĕртен арăм пулсассăн, ват упăшка кӳлешет. Тюрл. Лайăх маткана корсассăн, каччăсем она олталама шотлаççĕ; опăшки çавăншăн кӳлешет и хĕнет. Юрк. Упăшки пит кӳлешет. Альш. Арăмĕ упăшкинчен кӳлешет (= упăшкине: арăмсемпе çӳреттĕр, тет). Изамб. Т. Пĕр-пĕр арăмăн упăшки çамрăк пулсан, хăй ватă пулсан, ул упăшкинчен кӳлешет. Полтава 53. Эсĕ мана кӳлешĕн? N. Вăл арăмне пит кӳлеше пуçлать. ЧП. Кӳлешекен çынсем тек кӳлешчĕр, кил иксĕмĕр тăрар юнашар! Пазух. Йăлтăр-ялтăр йăлтăрка, урам варринче тупрăмăр, кӳлешекен хĕрсене çĕр мунчара тупрăмăр. N. Унăн арăмĕ упăшки çынсен арăмĕсемпе вылянăшăн кӳлешет (кĕвĕçĕт). Ст. Чек. Вăл арăмне çынпа кӳлешет (ревнует). Янтик. Çавсем пек ухмах тек тĕнчере те çук пуль! тек кӳлешсе çӳреççĕ пĕр-пĕринчен: упăшки маткинчен Иванпа кӳлешет. Сред. Юм. Арăмĕ ôпăшкине: çын хĕрарăмпе (так!) çӳрен! тесе, вăрçса çӳресен, ôпăшки арăмне: çын арçыннипе çӳрет, тесе, вăрçсан: кӳлешет, теççĕ. СПВВ. КЕ. Арăмĕпе упăшки кӳлешет, теççĕ (пĕр-пĕрин айăпне тупса вăрçни). Каша. † И, авланман ачасем! инке-арăмшăн кӳлешет! N. Çак арăма, унăн ачине те сывлăхсăртан, вăйсăрлăхран, кӳлешекентен, курайман çынтан, усал куç ӳкесрен сыхла. N. Усал çынсенчен ан кӳлеш, вĕсемпе хутшăнма та ан тăрăш.

кĕçĕн кĕрӳ

«младший дружка» (на свадьбе). Микушк. Туй пуçлăхĕ: мăн кĕрӳ, кĕçĕн кĕрӳ пулат. Кеçĕн кĕрӳ каччипе юнашар утланса çӳрет. Мăн кĕрӳ хĕрринче утланса çӳрет, вăл пурне те ертсе çӳрет. См. Paas. 66.

тĕрĕ

узор, вышивка, рисунок. Нюш-к. Икĕ енни пĕр пекки çын пĕлми тĕрĕ. Унпа юнашар ухмах тĕрĕ. Çын пĕлми тĕрре пит ăста çын анчах тăвать. Чăнах та çын пĕлми тĕрре тăвакан çын кирак мĕнле тĕрре те тума пултарать. Çын пĕлми тĕрре халь тума пăрахнă. Куна куç витĕр курман карчăк чухпа тăвса пачĕ. ЧП. Ӳкерсе тума тĕрĕ мар. Сл. Кузьм. 164. Тĕрлĕ тĕрĕсемпе илемлетсе пĕтернĕ. М. Яниково. Ĕлĕк ку тĕрре (расшитый узорами платок) кĕрӳ туйра çурмаран хутласа икĕ кĕтеслĕ тăвса çурăм çине çакса çӳренĕ. Т. II. Загадки. Юплĕ-юплĕ тĕрĕ йăвăç çинче чĕрĕ аш çакăнса тăрать. (Пилеш). Нюш-к. Тĕрре хуратрăм тени пир çинче пĕр çипе тĕрĕ мĕнле пулассине йĕрлесе тухрăм тени пулать. Мыслец. Тĕрĕ, вышивка. Кубово. Эс мĕн тăван, тăхлачă? – Йăвăр тĕрĕ тăватăп. Шемшер. † Тĕрре пĕлмен хĕрсене сарă порçăк нушнах мар. Образцы 22. † Тĕрре пĕлмен хĕрсене мĕне кирлĕ сар пурçăн. Ib. 4. † Ялан вăйăпа пулас мар, тĕрĕ тумасăр юлас мар. Ib. 1. † Кăвак чечек тăррисем – вĕт улача тĕррисем. || Рисунок на монете. Шаймурз. Йешĕлех те хурăн çулçисем чистă патша укçи тĕррисем. N. Укçа тĕрри пур пирĕн, эпир тухса кайиччен, ӳкерейсе ăна юлсамăр. Тим. Пирĕн савна тусăн куçĕсем çĕнĕ çитмĕллĕхĕн тĕрри пек. Юрк. Виç пус укçи тĕрри пур.

чашкăрт

звукоподр. Сред. Юм. Пăрахут чашкăртса иртсе кайрĕ. (Звук от пароходных колес). Ib. Пăрахут аякран мар иртсе кайсан чашкăртниех илтĕнет. ТХКА. Алтăр-алтăр ăш шывпа мунча чулне чашкăртаç. N. Чашкăрт-ха сăмаварна хăвăртрах. Ну-ка, поставь-ка самоварчик. || Шел. З8. Çĕлен çине юнашар умлă-хыçлă утланса таврăнаççĕ чашкăртса. || Щипать. Б. Олг. Ай, тет, алла чашкăртат (щиплет), йӳççĕ, тет. || Кан. Ку районра çуллахи вăхăтра Иванов чашкăртса çӳренĕ. Ib. Юртакасси çыннисем вăл вăхăтра хăйсен ялне чашкăртса кĕрсе каяççĕ (вьезжают на лошадях верхом).

чыхлан

поперхнуться. В. Олг. Хорачка. Тип пыра çăккăр кĕрсе каят, чыхланас полат. || Задохнуться. Кан. Виçĕ ачи те тĕтĕмпе чыхланса юнашар выртсах вилсе кайнă.

шайлаштар

понуд. ф. от гл. шайлаш; сравнивать. Сред. Юм. Айта иксĕмĕр юнашар тăрса пĕр-пĕринпе шайлаштарса пăхар-ха. Ib. Çаксене шайлаштарса пăхсассăн, çакна каламалла.

шавлаш

говорить, разговаривать. Альш. Çапла калаçкалаççĕ, шавлашаççĕ ялта, тырă аван пулнă çул. Ib. Унтан кунта кĕнĕччĕ шавлашса ларма. N. Икĕ хурăн юнашар, ун çулçисем шавлашать. (Солд. п.). Баран. 43. Икĕ старик юнашар утса пыраççĕ, пĕри тепĕрне хăйĕн лаши вăрра кайни çинчен каласа, шавлашса пынă. Б. Бур. Икĕ улма йывăççи юнашар, шавлашаççĕ. Çӳлçисем çилпелен; çак тăвансемпе пĕрле пулсан шавлашатпăр шăпчăкăн чĕппи пек.

шакăрчăкла

назв. игры в камешки. См. шакла. Ишек. Шакăрчăкла выья выляс тесен, ачасем пилĕк пĕчĕкрех çавра чул илеççĕ те, курăк çине пĕр çĕре пуçтарăнса лараççĕ. Унтан вара пĕр ачи пур чулне те илсе, хăй умне сапса ярать. Кайран пĕр чулне илсе çӳлелле утса ярать те, çĕртен теприне алла илсе, çӳлелле утса янă чухне унпа пĕрле тытать. Çапла пур çĕрти чулне те пĕререн-пĕререн илсе пĕтерет. Илсе пĕтерсен, каллах пур чулне те хăй умне сапса ярать. Каллах пĕр чулне çӳле утса ярсан, çĕрте выртакан чулсене икшерĕн тытса пĕтерет. Пĕтерсен, каллах сапса ярать те, пĕр чулне çӳле утса ярса, çĕрте выртакан чулсене виçшерĕн тытса пĕтерет, кайран тăватшерĕн. Çаксене туса пĕтерсен, лапăрчăк тăваççĕ. Лапăрчăк тунă чухне, пилĕк чулне аллине илсе, пĕр чулне çӳлелле утса ярать те, тăват чулне çĕре хурса, утнă чулне пуш аллипе тытать. Тытсан, каллах çав чулне çӳле утса ярать те, çĕрти тăват чулне илсе, утнă чулне пĕрле тытать. Кун хыççăн çу пуçаççĕ. Ăна пуçнă чух каллах, пур чулне алла илсе, пĕр чулне çӳле утса ярса, чулсене тытнă алли вăта пӳрнипе çĕре сĕрсе, утнă чулне тытать. Ăна тăваççĕ виçĕ хут. Кун хыççăн амине кăларма тытăнаççĕ. Ăна ак çапла тăваççĕ: сулахай аллипе шитланă пек чаркаласа тытаççĕ. Кайран сылтăм аллипе сулахай алли урлă малалла пилĕк чулне сапса ярать. Сапса ярсан, пĕр чулне илсе çӳле утса ярать те, çĕрти чулсене пĕрерĕн шитласа тытни пӳрнисем виттĕр кăларать. Çакна тунă чух тепĕр ахаль ларакан ачи маткине кăтартать. Маткине — амине чи кайран кăлараççĕ. Çаксене тунă чух пĕр утнă чулне çĕре ӳкерсен, унтан чулсене илсе, тепĕр ачи вылляма пуçлать. Кам вылляса тухаймасть, ăна шаклишкă параççĕ. Шаклишкă панă чух, шаклишкă çиякан ачи ик аллине, тӳртсене çӳлелле туса, юнашар тытать. Тепĕр ачи унăн алли çине чулсене хурать те, шаклишкă çиякан ачи чулсене çӳле утса, уçипе (= ывăçĕпе) тытать тӳрчĕсем çине (на обе руки, которые держит вниз пригоршнями). Ăна тăваççĕ виçĕ хут. Минче чул тытимасть, çавăн чул шаклишкă параççĕ (дают щелчки), хăш чух çамкаран, хăш чух алă тӳртне (тӳртĕнчен).

шăп

подр. тишине, подр. утиханию; тихо. N. Пирĕн тĕлте нимĕçсем шăп тăраççĕ. Ашшĕ-амăшне. Шăп çеç тăраççĕ. ЧС. Пĕр чĕнмесĕр шăп кăна тăрăр. N. Хуçи тухса кайсан пӳртре шăпах пулаççĕ (затихают). N. Йăлтартатса çутатса шăпах ларать мăнастир. N. Унтан вăл икĕ минут шăп пулнă. Дик. леб 34. Унта пит шăп пулнă, Елиса хăй утнине хăй те илтсе пынă. Йӳç. такăнт. 52. Шăп пул! Изамб. Т. Ул сасă, салтаксем тухса кайсан, шăп çеç пулат. Утăм. Шăп пул... мальччет! N. Порте шăп полчĕ. Все стало тихо. Туперккулёс 7. Анчах иртсе кайсан, шăпах пулаççĕ — кайран пĕр çын та чирлемест. Полтава. Шăп чарăнчĕç. Смолкло все. || Тихий. Ск. и пред. чув. 17. Сиктереççĕ сиккипе шăп сывлăша янăратса. N. Кил часрах, мĕн унта шăп карăк пек пăхса тăратăн. || Ровно. N. Шап çулталăк çитрĕ. Янтик. Шăп кăнтăрла çитрĕм. Пришел ровно в полдень. N. Çук çул пĕтни шăп çирĕм çул, ун сăмахи ланах çитсе ларчĕ. N. Пырсассăнах çырмаран ăса-ăса улăхса хĕрĕх витре шăп яраççĕ. (Питĕркке шăтăкĕ). Ск. и пред. чув. 20. Шăмăш автанĕ авăтать, шăп çур-çĕре пĕлтерет. N. Шăп çур-çĕрте килчĕ. Ачач. 99. Хĕвелтухăç еннелле пăхса, умне шăп пĕр хут хĕрес хурса илет те çиме тытăнать. || Как раз, в самый раз. Скотолеч. 5. Пур чунлĕ япалан та юнĕ шăп хăйне кирлĕ таран анчах пур. Букв. 1900. Шăп ыраш вырса пĕтнĕ вăхăтра пирĕн Марук сасартăк чирлерĕ те, йăлт тĕсĕнчен ӳкрĕ. N. Эпĕ ана чулпа шăп çамкинчен лектертĕм. Пазух. Улт уралă капан шăп варинче пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. N. Уйăрлатпăр, тăван, уйăрлатпăр, шăп çурмаран çурнă улма пек. N. Воевотăн тусĕсем ун сăмахне илтсен, çĕрĕç урхан шăммисем пĕрре алла шăп лексен. Дик. леб 5. Шăп çав вăхăтра. N. Чăвашсем тырă шăп пулса çитиччен вырмаççĕ. N. Иосиф тĕрмере хĕн пурăнăçра шăп ӳссе çитĕнсе пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Толст. Сире йытăсем шăп хуса çитсе тытас чух, эсир хӳрĕре пĕр енелле пăратăр та, йытă та сирĕн хӳрĕр хыççăн пăрăнать. Хăр. Палля. 4. Кайран пĕрерĕн-икшерĕн кĕрсех халăх шăп тулчĕ. N. Шăп (яр) çутăлкчченех. Утăм. Куштан алли, хаяр кӳсек ăна лексен, шăп ăнсăрлатнă. КС. Шăп чунĕ тухичченех. N. Шăп чĕрĕлсе çитичченех. || Очень. М. Тув. Ыраш çулĕн майракай шăп шулака çитĕнет, пирĕн, ялăн хĕрĕсем шăп шулака çитĕнеç. N. Эпĕ мар, пур çынсем те шăп тĕлĕнетчĕç вăл çапла чупса çӳренинчен. Малт. шк. вĕр. фиç. 92. Пур фоккус та шăп юнашар выртнăран, шур хут çинчи кĕлетке татăкăн-татăкăн ӳкмест — илемлĕн тикĕс ӳкет. || Все, всё. Б. Олг. Ну, тет, сан ачасем шăпах пор-и (все ли на лицо)? — тет. Эп калатăп: шăпах пор. Регули 241. Тытманни çок, шăпах тытнă. Истор. 127. Шăп вилсе пĕтичченех. Кан. Анчах халĕ пĕр пус та çук, шăпах тавар çинче тăрать.

начаркка

плохонький, слабенький. Альш. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тет. Календ. 1906. Çутă пулмасан курăк анчах мар, пур ӳсекен япала та çапла начаркка ӳсет. Бур. Вăл пăру начаркка анчах пулнă. N. Начарккаскерне исе-и?

нимĕç

(н'имэ̆с'), немец. Альш. Юрк. Вакун ăшĕнче ытти çын-семпе пĕрле икĕ нимĕç юнашар ларса, калаçса пыраççĕ. N. Во (он) нимĕçе иккĕ вĕлернĕ: пĕрне чиксе, пĕрне персе.

нӳхреп çи

погребница. Шибач., Хорачка. Вомбу-к. Нӳхреп-çи (лаç майлă), унта катка-çарма, чĕрес-чавса, çу чӳлмекĕсем хураççĕ. Альш. Икĕ юнашар карташ хутлăхĕнче вара ампарсем, витесем, нӳхреп-çийĕсем.

пай

часть. БАБ. Виç пайĕнчен пĕр пайне çиме пар, икĕ пайне сутма пар (о хлебе. Моленье ӳчӳк). Çĕн-Кипек. Ал татмалла вылянă чухне, пурте, кам выляс тиекен, икĕ пай çине (на 2 части) уйăрса тăраççĕ. N. Ко (= ку) ним тума пĕлмерĕ, тет. Йăпăр-япăр кăсинчен çĕçĕ кăларчĕ, тет те, лашана пай туса утса ячĕ, тет, сапор орлă, хăй ухса выртрĕ, тет, лупас тӳпине. || Доля. СТИК. Ку, сан пай-и манăн-и? Эта твоя доля или моя! Альш. Ку таврари пур пулăлă кӳлĕсене, унтан тата Сӳнтĕкрен пуçласа Пушча çитиччен Сĕвене, Этремене те, çав Сатик (имя татарина) кайса илет те хыснаран, унтан вара Элшелсем, Мертлĕсем пулăçăсем пĕр аллă-утмăлшар тенкĕлĕх пай кĕреççе. Хакне кӳллине кура кĕреççĕ-тĕр. Кусем вара хăйсем тата атмапа мĕнпе тытма кĕрес тиекенсене пĕр-икĕ тенкĕлĕх пай кӳртеççĕ. П.-Пинер. Ху пайна пăрахса, çын пайĕ хыççăн ан чуп. (Послов.). Юрк. Ашшĕпе амăшĕ вилсен, çак вилнĕ çын тенĕ çын, хăйĕн пиччĕшĕсем патне вырăсла çыру çырса ярса, ашшĕпе амашĕнчен юлнă япаласенчен хăне валли пай уйăрса пама ыйтат. Ib. Хăрпа пĕрле юнашар тăрса ни суха сухаламаст, ни утă çулмаст, ни авăн çапмаст, нимĕн тумаст, мĕшĕн ăна, вилнĕ çынна, кăлăхах пай парас. N. Пĕр юман икĕ пая тухрĕ. Манит çурă ун пайне тӳлерĕмĕр. N. Ку хута икĕ пай тӳлесе илмеле пулсан та, ан çилен || Порция (напр., мяса и пр.). СПВВ. ТА. Пай = аш. N. Атя, çак пăлана çурмаран уйăрар, вара, эпĕ малтан хам пая çисе пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп, эпĕ малтан пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп(?). || Мера земли Шибач. Пĕр пай пусăк ана (целая десятина). N. Пай, цлощадь земли = 10×100 и 10×120 саж. Питушк. Пай, часть лугов (çаран). N. Ху ятпайна вахăтлă кăтартмарĕç.

палаш

то же, что паллаш, знакомиться. Лап-к. Автан тус, ан ман пата, иккĕн палашăпăр. О сохр. здор. Унпа (с чесоточным) юнашар çывăрма, унăн вырăнĕ çине выртма, тумтирне тăхăнма, алă тытса палашма та юрамасть. Коракыш. Вара карчăкĕ те калаçса палашнă (опознали друг друга с мужем после разлуки).

парлан

париться. Юрк. Хуранта вăл тĕлтен пит аван, яшка таврашĕ парланса анчах ĕлкĕрет. N. Çăмарта парланса пиçет. Н. Карм. Парланса выртат = нӳрелсе выртать. СТИК. Анти, парлантăр хытăрах. N. † Икĕех те кулкка (кóлок, лесок) та, ай, юнашар; пилеш-палан пиçет те, ай, парланса. Чăв.-к. Атăл леш аккине акрăм сĕлĕсем, сĕллисем те пулчеç парланса. ЧП. Лутра юман хыçĕнче çырла пиçет парланса. Ib. Шурă Атăлтан тытнă шурă пулă выртат лавккара парланса. Каша. † Шур Атăлтан тытнă шур пулă вырттăр пасар варринче парланса. N. † Палан аври хыçĕнче палан выртат парланса. Ст. Ганьк. † Самарпа Чĕмпĕр хушшинче пăлан пăруш выртать парланса. Ппс. Куянĕ чĕплĕ (= çуралă), выртать парланса.

пиллĕхлĕ

благословенный. N. Уртмакçă кĕрӳпе юнашар ларать те, уртмакри пиллĕхлĕ кучченеçсене кăларса, вĕсен вырăнне хăта патĕнче урăх кучченеçсем хурать. N. Тӳрĕ çын куллен ырăлăх тăвать, кивçен те парать, унăн йăхĕ пиллĕхлĕ тăрать N. Ывăл-хĕртен вĕсем пиллĕхлĕ пулнă.

пичĕке

(пиц'э̆гэ), бочка. Букв. Пĕр пичĕкенĕн хĕрĕх кăшăл. (Купăста пуçĕ). Ск. и пред. 70. Унăн выльăх чĕрлĕхсем пичĕке пек çӳреççе. Череп. Пичĕке çăварĕ (закрывается пичĕке пăкки). N. Пичĕке пуçланă чухнехи кĕлĕ. «Е пĕсмĕлле, тур çырлах! Çӳлти турă, сана асăнатпăр, витĕнетпĕр. Çĕнĕ тырăпа сана асăнса пичĕке чӳклетпĕр. Йӳçсе тутлă калаçма пар. Шерпет сана, юççи пире. Акнă тырра-пулла пĕр пĕрчĕ акса пин пĕрчĕ илме пар. Çичĕ тĕслĕ тырра-пулла çичĕ кĕлет тытма пар. Авăртсан, çăнăх-кĕрпе перекетне пар. Виç пайĕнчен пĕр пайне ĕçмешкĕн, çимешкĕн, çынна памашкăн пар. Амин, çырлах! Виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхе виçĕ карта тытма пар. Пĕр вĕç шывра, тепĕр вĕç картара пултăр. Улт уралă хурт пур: пĕр вĕç вĕллере, тепĕр вĕç чечекре пултăр. Амин, çырлах! Килĕшпе, ача-пчапа сана асăнса витĕнетпĕр". Турра сăхсăхса пуççапаççĕ те, тата çĕнĕрен савăш курки пуçлаççĕ. Савăш курки пуçланă чух пĕри пурне те тăрса çак сăмахсене каласа сăра ĕçтерет. «Ар-ывăлсем! хуçа калать: çĕнĕ тырăпа, турра асăнса, пичĕке чӳклерĕм, тет. Сире тиври? тивмери? Тивмен пулсан, ун çинчен савăш курки пуçлас, тет. Эсир ăна кĕрĕшетри? кĕрĕшместри? Кĕрĕшетĕр пусан, ура çине тăрăр турра кĕл тума. Хурăн-сурăн кассисем! Тĕрлĕ минтер çинчисем! Эсир ар-çынсем, ака патне кайсан, апата пынă чухне, кĕпĕр хура пусан та, йĕмĕр шурă пултăр. Ар-ывăлсем, ура çине тăрăр! Хурăн-сурăн кассисем, ура çине тăрăр турра кĕлтума!» Вара вăсем пурте сăхсăхса пуççапаççĕ те, каллех тапратса калать. «Е пĕсмĕлле, тур çырлах! Çĕнĕ тырăпа пичĕке чӳклерĕмĕр. Ун çинчен сана асăнса, витĕнсе, савăш курки пуçлас тетпĕр». Вара каллех сăхсăхса пуççапаççĕ: çулти турă тесе, кĕлтăва пуçлаççĕ. Кĕлтуса пĕтерсен, турра тав туса сăхсăхаççĕ те, пĕри тăрса сăмах калать. «Савăш курки савса ĕçмелле, турă та патша курки. Çӳлте турă, — çут çанталăк унăн. Çĕрте çĕр-йыш — çĕршыв унăн. Çĕрте патша — хура халăх унăн. Ут туртайми салат, ар çĕклейми хăмла янă, ача çĕклейми çăкăр. Ăна та калах пĕлмесен, çиччĕ те пиллĕк ĕçмелле. Кала пĕлекенĕ пĕрре ĕçмелле. Путене пулас та, ыраш ани çинче çӳрес. Кала пĕлменни карăш пулас та, хăмăш тĕпĕнчен çӳремелле. Кала пĕлекенĕ савнă арăмĕпе юнашар выртмалла; кала пĕлменни арăмĕнчен ури вĕçне кайса пуçа хыçса выртмалла. Урипе тапас, ури çитес çук». Ĕçтерсе çаврăнать те, тата ыйтать. «Ар-ывăлсем! Хурăн-сурăн кассисем! Тĕрлĕ минтер çинчисем! Хуçа калать: çĕнĕ тырăпа пичĕке чӳклерĕмĕр, тет. Ун çинчен ятлă курка пуçласа ятăмăр, тет. Сире тиври? тивмери? Тивнĕ пусан, ура çине тăрăр; тивмен пусан, кунта килĕр». Тата ура çине тăраççĕ те, турра сăхсăхса пĕтернĕ çинчен пуççапаççĕ.

арман

(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.

пӳрт-çурт

общее назв. жилых строений. Альш. Икĕ юнашар киллĕн пӳрчĕ — çурчĕсем икĕ енче, хутлăхра ытти пĕчĕкçĕ хуралтăсем. Коракыш. Шалта тăваттă, тулта саккăр. (Пӳрт-çурт). Кан. Пӳрт-çурта таса тытасси хĕрарăмран килет.

пăх

(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,

пĕт

(пэ̆т), кончиться, закончиться. Шел. 108. Каласа пĕтет-и халĕ, пичче? Регули 1224. Ку эрне пĕтнĕ çĕре килет. Приедет к концу этой недели. Кан. Сăра савăчĕ октябĕр уйăхĕ пĕтнĕ çĕрелле ĕçлеме те пуçлать. Юрк. Ирхи çилпелен, каçхи сулхăнпалан тунă-пĕтнĕ çĕршыва çитесчĕ. N. Чернушка пĕтес çĕрте пĕр арман пĕви пур. || Приходить к концу N. Ĕçме-çиме пĕтсе килет ĕнтĕ. Изамб. Т. Ыраш çиме пĕтсен, эпĕ Илчене ыраш кайса шырама хушрăм. N. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, çапрăм-салатрăм чăн мерчен, пуçтартăм-пуçтартăм-пĕтмерĕ, çип çине тиртĕм — çитмерĕ. || Выходить, выйти в расход. Альш. Ара хай ватă шуйттан пĕççи пĕтнĕ-и мĕн сирĕн (разве уже вся вышла)? Якейк. Сакă яла килмесĕр сана валли хĕр пĕтни? Торай-к. † И, вупкăн кĕрӳшĕ, çак таранччен килмесен, сана вали хĕр пĕтри. Икково. † Манран савни сивĕнчĕ, сар ача пĕтнĕн тойăнчĕ. (Гов. девица). Чураль-к. Кăмака çинчи сарă çыв (= çăв) ирлимас-çке, пĕтимас-çке хамăр ялти сар варлийĕ мансăр пурнăç пурнимас-çке. || Высохнуть. N. Ĕç çинче Герасимовкă çыннисем пуссисенче шыв пĕтех пуçларĕ. || Очищаться. О сохр. здор. Тирĕнчен (шкура) чир кайран та час пĕтмест. IЬ. Кирек мĕнле ерекен чир те тумтир çумăнчен пĕтет вара. || Исчезнуть из вида, пропасть. N. Çаксем ачасене курсан, тăруках пĕтсе ларчĕç (исчезли из вида, пропали), тет. || Орау. Темскер сасă пĕтрĕ-ха. Кан. Анчах ярт-ярт вăййи пĕтмеллипех пĕтрĕ, тесе, кулянмалли çук. Ишек. Вара вăл çыннăн пӳрчĕ ахалех пĕтнĕ вара. || Погибнуть. Кан. Ку ача-пăчапа пĕтес пулать, тырă вырма та чарать. Баран. 47. Тата кăшт тăнă пулсан, пĕтнĕччĕ ĕнтĕ (я погиб бы). N. Палуми пĕтрĕ. Яблоки (цвет) погибли. N. Тĕнче, мĕншĕн пĕтми пек мăн кăмăллă тăратăн? Истор. Çывăхри халăх, Дон патĕнче вăрçнă чух, пит пĕтнĕ те, çавăнпа çывăхран пуçтарма туман. Альш. Эй, пĕтнĕ чун, çаплах вăрçасшăн. Шăна чир. сар. 22. Нумай хуласенче шăнасем пĕтĕмпех пĕтни те пур. Юрк. Ăна (лошадь): пĕттĕр, тесе, арăмĕ пĕр эрне çитермесĕр, ĕçтермесĕр тăнă. IЬ. Çӳллĕ çĕртен ӳкнĕскер çавăнтах пĕтет. N. Пĕтесскер, пĕтменскер, брань. N. Пĕтеттĕмĕр тăванăм! Мы чуть не погибли. Ст. Чек. Пĕтмест мĕнкĕ те. Не погибнет во век. || Разориться. Коракыш. Пĕр ялта арман пур, вăл арман хуçи чĕнсе (прося милостыню) çӳрет. Вăл арманне пĕвелесе пĕтнĕ (разорился). N. Анчах хресченсем çакна-ăна илмесĕр хăйсене хăйсем пĕтсе пурăнаççĕ. || Износиться. N. Чăн хăмаçран кĕпе çĕлетрĕм, арки-çанни, пĕтмес, мĕн тăвас? Изамб. Т. Ачасен çăпатисем пĕтнĕ-ха, акă пушăт илмелле. || Прийти в негодность. N. † Илтĕм скрипка аллăма, скрипка аври пĕтнĕ мĕн. Регули 746. Ку çĕçĕ пĕтнĕ. || Изводиться. Ст. Айб. † Шыв хĕрринче çӳçе ӳсет-çке, ун айĕнче çырла та, ай, пиçет-çке; ан йĕрсем-е, тантăш, ан пĕтсем-е, пиртен лайăх тата, ай, ӳсет-çке. || В качестве вспомог. глагола. Собр. Ман халăх ăçта кайса пĕтнĕ (куда делся)? Альш. Ахаль те ку енчи çынсем калаçма юратарах параççĕ, çынна курсан, тĕл пулсан, ыйтса, тĕпчесе пĕтеççĕ. П. N. Вĕсем çул çинче асапланса пĕтнĕ (измучились). Баран. 179. Кăмăлне килсех пĕтмен. Ему не совсем нравилась. N. Кĕтӳ хире саланса пĕтнĕ. Çăнăх урайне саланса пĕтнĕ. Çăнăх пĕтĕм урай талккăшĕпе саланса пĕтнĕ. ТХКА 123. Тăвăл хуçнă йăвăçла урлă-пирлĕ тăсăлса ӳксе пĕтнĕ урайне. N. Çук, май мар пире кунта, ку çын та манăн кăмăла кайсах пĕтмест. Собр. Çав арçури вара вăрмантах кăшкăрса пĕтнĕ, тет. КАХ. Пӳртре пурте çывăрса пĕтсен, çав хĕрт-сурт кăмака çинчен анат, тет. N. Кунта тăхăнса килнĕ тумтирĕмсем çĕтĕлсе, татăлса пĕтрĕç, тумтирсĕр темĕн чухлĕ шăнса пĕтеттĕм (мерзла), е шăрăхпа пиçсе пĕтеттĕм. ЧС. Старик апла каласанах, ачасем пурте кайса пĕтрĕç. Ск. и пред. 9. Тырă выраççĕ юрласа, пĕтрĕ карчăк ывăнса. Шурăм-п. Çынсем ирех кайса пĕтнĕ. М. Васильев. Пĕртак тăрсан, çăмăр çумасăрах çанталăк уяртса каять, вĕсен та ани сохаласа пĕтет. ППТ. Çапла вара мĕн тăвассисене пурне те туса хытланса пĕтеççĕ те (кончают. Сĕрен). IЬ. Хăш çулне шалт чараймаççĕ: выльăхсем пăркаланса пĕтеççĕ. М. Сунч. Çула мĕне кайсан, улма йăтса пыракан çынсенчен иртсе пĕтмелле марччĕ. N. Унтан, пурте çăвăнса пĕтсен, хываççĕ. Ал. цв. 5. Нихçан лашапа та, çуран та витĕр тухса пĕтмелле мар, хура вăрман тăрăх пĕр çаврăнса пăхмасăр пырать. ЧС. Тем тĕрлĕ асса пĕтрĕр пулĕ çав унта (вы там, чай, всячески озорничали, изозорничались), унта асма пĕрте юрамас вĕт: часах лăп-лап çакăнат. Артюшк. Ăна юр çинче йăвалантарнă та, вăл пĕтĕмпех юрланса пĕтнĕ. Шăна чир. сар. 7. Вĕсем çулласенче, шăрăх вăхăтра, этем пурăнакан таврашра вуншар-çĕршер пинĕн вĕçсе çӳреççĕ, пур çĕре те ларса пĕтеççĕ, нăйлатса çӳреççĕ. Истор. Темĕн чухлĕ çын пĕр айăпсăр йĕрсе, макăрса пĕтнĕ. N. Тутарсемпе юнашар пурăнаканнисем тутарсенĕн сăмахсене йышăнса пĕтнĕ. Альш. Пӳрчĕ туса пĕтнĕ-пĕтменех кивелчĕ. Шурăм-п. Халăх питех нумай таварсем кутне выртса пĕтнĕ.

присатка

палисадник. Альш. Унтан икĕ карташ сиктерсе, икĕ карташ сиктерсе хушă хăварнă: присатка теççĕ ун пек хушăсене. Присатка еннелле ялан та кирек камăн та пӳрт-çурт. IЬ. Икĕ килĕ юнашар, икĕ килĕ юнашар хутлăха пĕр-икĕ пӳрт вырăнĕ пек пушă вырăн хăварнă: присатка теççĕ вăл хутлăха. N. Вăл ялта кашни кил хушшинче присатка пур. В этой деревне у каждой избы имеется палисадник.

алма

unde derivatum est, откуда произведено: алма-тилме (алма-т̚иг’мэ), promiscue, incerto ordine, вперемешку, как попало. Ст. Чек. Шăна тытнă чухне пĕри: „Эсир хăр аллăрсене çумлăн ан тытăр, алма-тилме тытăр“, терĕ. Юнашар мар, пĕрре урлă, икĕ алă урлă тытмаллă. Когда конаются на палке, то один говорит: „Вы не хватайтесь обеими руками подряд, а беритесь вперемешку, через одну или через две руки (т. е. чтобы руки одного были разъединены руками другого“).

ана-çарма

(с̚арма), partes agri, quas ана appellamus. Общее назв. загонов. Альш. Ана-çарма таврашĕ те çаплах пулатьчĕ, тет, юнашар. Точно также и загоны у них, говорят, были рядом.

карта

(карда), изгородь, загородь. КАЯ. Выляса çуресен-çӳресен, эпĕр тата картасем çинче (на изгородях) выляма шухăшларăмăр. N. Йĕри-тавра карта тытса çавăрнă. N. Ху тытса тăракан çĕршыв тавра йĕплĕ хулăран карта çавăрса ларт. Якейк. Сат картине чолпа çавăрнă. Сад огорожен каменной стеной. Ib. Эс итла уя тохса ларнă (построился), кĕт картуна (забор) куçарас полать. Орау. Вăсен çăварне карта тытман вĕт (у них рот не заткнут); мĕн килчĕ, ăна персе яраççĕ; сăмаха яланах мĕн пулнине пĕлсе калаçмаççĕ. Богдашк. † Вăштăр, вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчен вĕрет вăл. Тюрл. Онăн сăмахĕпелен çӳресессĕн, карта хошшине те хĕснĕн (= хĕсĕнĕн). Чăв. ист. Картари выльăха тытнă пек тытса тăрат. Микушк. † Вуникĕ капан карти юнашар, укăльча тытсан та, çитмелле. Шорк. Карта, вообще загородка, кроме забора. Яншльд. Карта витĕр куç парăп. (Юр кĕртĕ). || Хлев (не бревенчатый). Вомбу-к. Карта — выльăх карти. Вăл сарай майлах, аслăкла витни те пор. (Тӳрĕ витнине аслăкла витнĕ теççĕ). N. † Пуян карти витĕр эпĕ тухрăм, пуян хĕрĕ юлчĕ хурланса. СТИК. Карта — хлев без сруба и без крыши, только загороженный частоколом с четырех сторон. Карта может быть приделана к какому-нибудь строению, но может быть и на гумне. N. † Çул тăваткалĕнче çук пулсан (если меня не будет), карта хыçне тухса тăр. Тоскаево. Картана тухма та хĕллехи тумтир çук. Тархашшĕн ан прахсамăр, ырă çын. || Ряд снопов, сложенных для сушки. КС. Тырă кĕлтисене карта туса хутăмăр. ХЛБ. Çăлса пĕтернĕ курăка салатмасăр, картапах типме хăварас пулать. Юрк. Тырă вырнă вăхăтра пулат:... карта. Якейк. Тыр вырнă чох ир кĕлтесене карта туса хорса пыраççĕ; валтан пĕр кĕлте хораççĕ, он çине, хĕреслĕ, тата тăват кĕлте хораççĕ; е пилĕк кĕлтее йонашар тăррисене посмасăр парахаççĕ. Шурăм-п. Халĕ тырă выракансем тĕмĕ тума пуçланă, карта тума пăрахнă. Сред. Юм. Тыр типеймен полсан, çăмăр хыçĕнчен вырнине-пĕрне: çилпе типтĕр, тесе, пĕрне аяла хорса, ыттисĕн пуçне кĕлте кочĕ çине хорса пыраççĕ, ăна вара карта теççĕ. || Круг. N. Уйăх карталансан, тăман тухат. Карти пĕчĕккĕ пулсан, час тăман тухат; карти пысăк пулсан, тăман час тухмаст. Митушк. † Уйăх карти пысăк карта, вунă çăлтăр ларса тулас çук. Чув. пр. о пог. 47. Хĕвел карти çывăхра пулсассăн, йĕпе пулмаст. Если круг этот близок к солнцу, ненастья не будет. || Магический круг. Хорачка. Пăри вотпала йĕри-тара çӧрет: карта туатăп, тет. Осал ан кĕртĕр, теччĕ (= теççĕ). Каран тăраччă та, чӧклеччĕ. (Моленье в поле). Ск. и пред. 99. Унтан пилеш хуппипе вут тумтире йĕри-тавра карта туса çавăрчĕ. || Вереница. N. Вĕçен кайăксем карталанса вĕçеççĕ. ЧП. Кайăк хурсем кайĕç картипе. Ib. Карти-карти килет кайăк хур. Сала 77°. † Карти-карти иртет кайăк хур. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлат пăрăнса (в стороне). N. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм хор-кайăк карта çавăрнинчен; аялалла пăхрăм — тĕлĕнтĕм пĕчикрен пусăк полнинчен. || Ловушка для птиц. Макка 114. Кайăк тытан карти пур. Ала 57. † Карăш карти картара, карăш пычĕ çакланчĕ. N. Тилли, тилли, тилли пур, тилĕ тытан йытти пур, тытан кайăк (siс!) карти пур. || Стан для ковки лошадей. Шибач. || Покос? Сред. Юм. † Утмăл та карта ут çултăм. Утмăл та карта утине (вар. уттинчен) йĕкĕр те капан (вар. икĕ капан) ут хыврăм. Ib. Пĕр карта утă çăлса тохрăм (çавапа пĕр расчин çăлса тохсан калаççĕ). Ib. Карта айне хăварса пырат. (Утă çăлнă чохне, хăй картине лайăх кастарса кăлараймасан калаççĕ). Ib. Карта таврас; утă çăлнă чохне утă карта полса пырать, çав картан çиелти типсен, ăна тавраççĕ. Изамб. Т. Пухнă чухне (сено) малтан карти-картипе пухаççĕ, унтан валем-валем пухаççĕ; вара купа туçа уйăраççĕ (сено). Ib. Малтанхи кун çарана валеçсе, карти-картипе çулаççĕ (рядами). Вир-йал. † Тăваткăл çаран варинче утмăл карта утă çăлтăм. || Паутина. Чув. пр. о пог. 260. Ерешмен карта нумай тусан, çăмăр пулать. Если паук сделает много паутин, будет дождь. Юрк. † Атьăр пурçăн карти карар-и? Пурçăн картисене мен ярар? Хура чĕкеç тытса ярар! || В перен. знач. N. Картине кĕрсен, юрать. Как бы ни сказать, только было бы понятно. (Так во мн. гов.). СТИК. Эй, пирĕн картине кĕрсен юрат! (т. е. нам нечего заботится о правильности речи; вырăсла калаçа пĕлейменнисем, вăсен(е) урăх çын: апла мар, ак çапла каламалла, тесен, вăсем çак сăмаха каласа хураççĕ). Чăв. ист. 11. Вырăссем «ведро» теççĕ, чăвашсем те ăна çав ятпах калаççĕ: хайсенĕн чĕлхи картине кӳртсе, кăшт çеç урăхлатса: витре, теççĕ. Сред. Юм. Пăртак самахлама картине кĕме хытланать халь те. СПВВ. МС. Эсĕ тата ытла картаран тухса каятăн (переходишь границы дозволенного), çапла çын выльăхне çаптараççи (бьют)?

кашличĕ

назв. раст. ЧП., Юрк. Пазух. Виç çурпилĕк пуçĕнче те виç кашличĕ юнашар. Кайăр, татăр, ачисем. Рак., Кайсар. № 56. Кашличĕ çаранра та, ана çинче те ӳсет. Хытиччен çиеççĕ. Анчах çинĕ чухне тутана перĕнтермесĕр çиес пулат, унсăрăн, тутана перĕнсен, çав кĕпçе тивнĕ тĕлтен, тута пăсăлса, çуркаланса каят. См. качака-кĕпçи.

ăрасна

(ы̆расна), отдельный, особенный, особый. Альш. Кӳлĕ пулли юхса выртан шыври пулăран хăйне ăрасна пулă пулать вăл. Озерная рыба, в отличие от речной рыбы, принадлежит к особой породе рыб. Ч. П. Икĕ хурăн юнашар, тымарĕсем ăрасна. Две березы рядом, но их корни разные. Хыпар № 34, 1906. Хресчене ĕлĕкренпех ăрасна йышши çын шутласа пурнаççĕ. Крестьянина с давних пор причисляют к особой породе людей. Бугульм. † (Кăвак) кăвакарчинсем пурте пĕр пек, çуначĕ вĕç шурри ăрасна. Голуби все одинаковы, но тот из них, у которого кончики крыльев белые,— выделяется из ряда прочих. || Порознь, особо, отдельно. Ч.П. Эпир ăрасна çуралнă, пĕрле ӳснĕ. Мы родились от разных (матерей), а росли вместе. Хурамал. † Ăраснаях тунă, пĕрле ӳснĕ — мĕншĕн уйрăлмалла тунă-ши? Родили нас порознь, а росли мы вместе; зачем такая судьбина, что приходится расстаться? НТЧ. Тасатса пĕтерсессĕн, кашнин какайне ăрасна çакса пĕçереççĕ. Когда вымоют мясо, мясо каждого варят отдельно. Хыпар № 41, 1906. Нихăшĕ хутне ăрасна кĕрес мар, тесе, министрсене икĕ ушкăнĕнчен те суйланă. Чтобы быть нейтральным, выбрал министров из рядов обеих партий. Конст. чăваш. Мирза Салих: мĕн пачĕ? тесе, ыйтнă пулсан, кăсьяра ăраснах пĕр кивĕ кĕмĕл укçам пурччĕ: акă çакна пачĕ, тесе, калас теттĕм; анчах апла ыйтмарĕ. КС. Эп ăна пĕр курка ăраснах пырса патăм. Я подошел и дал ему один стакан с особенным вниманием, особо. || Особенно, в особенности. Хыпар № 27, 1906. Самара (надо: Самар) кĕпĕрнинчи хресчен çыннисем Хусан çыннисем пек мар, эрехе ăраснах пит юратаççĕ. Крестьяне Самарской губернии не как казанские крестьяне: они отличаются особой любовью к водке. Беседы на м. г. Чиркĕве, турă ятне ăраснах мухтакан çĕре, пымаççĕ те. N. Шыв хĕрринерех ăраснах çаран ӳссе тухнă. Ближе к берегу особенно выросла трава.

енешер

рядом. Юрк. Употребл. только в песнях (тат. jӓнӓшӓ). IЬ. † Ешĕл-сенкер енешер, виç çур-пилĕк юнашар. Пазух. † Енне-енне енешер, виç çур-пилĕк юнашар.

юнашар

йонашар, рядом. Регули 1043. Иккĕн йонашар лартăмăр. Сели вдвоем рядом. Орау. Юнашар тăраççĕ. Стоят друг к другу боком. || В качестве прилагательного. Эпир çур. сĕр-шыв 25. Сарлака урампа пĕр майлă выртакан сулахай енчи юнашар урам. Кан. 1927, № 237. Юнашар хĕрсем те куç хĕссе илкелĕç.

Йĕкĕр-кӳлĕ

назв. озера в окрестностях с. Н. Якушкина, в б. Бугур. у. Макка 84°. Йĕкĕр кӳле; икĕ кулĕ юнашар, çавăнпа ăна çапла калаççĕ.

ылмашлă

(-лы̆), правильно чередуясь. Альш. Ĕречĕпе, пурте юнашар, хĕрĕ-каччи ылмашлă, алăран-алла тытăçса пыраççĕ (т.-е. так, что за парнем следует девица, за нею опять парень и т. д.).

Упаçнер

назв. леса около с. Яльчиков (Карамышева), Чеб. у. Упаçнер — вăрман, упашкапа юнашар, киремет сăрчĕ çинче (я ю.-з. от села).

ура-вĕçлĕ

, всуточь ногами (противоп. юнашар). См. пуçлă-вĕçлĕ. Собр. Утмăл тутар ура-вĕçлĕ выртаççĕ. (Мачча хăми). СТИК. Ура-вĕçлĕ выртăпăр-и, пуç-вĕçлĕ-и? «Ляжем так, что ноги будут соединяться, а головы будут на обоих концах постели, или обратно?».

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

ближайший

прил.
чи çывăх, çывăхри, юнашар, юнашарти; ближайшее отделение связи çывăхри çыхăну уйрăмĕ; в ближайшее время часах, çывăх вăхăтрах

вдоль

1. нареч. тăрăх, тăрăххăн; вдоль и поперёк тăрăх та урлă; резать полотно вдоль пире тăрăххăн кас
2. чего , предлог с род. п. тăрăх, юнашар, хĕррипе; идти вдоль дороги çул хĕррипе пыр

возле

1. нареч. (син. рядом, близко) юнашар, çуммăн, çывăхра; сесть рядом çуммăн лар
2. кого-чего, предлог с род. п. патĕнче, çывăхĕнче, çумĕнче; деревня раскинулась возле речки ял юхан шыв хĕрринче ларать

детонация

сущ.жен.
детонаци (взрывчатка юнашар взрыв пулнипе е çапăннипе çурăлса кайни)

линейка

сущ.жен.
1. линейка (тӳрĕ планка); провести прямую по линейке линейкăпа тӳрĕ йĕр турт
2. (син. шеренга) йĕрке, рет; выстроиться в линейку ретĕн тăрса тух (пĕр-пĕринпе юнашар)
3. (син. сбор) линейка (стройра тăракансен уяв пухăвĕ); линейка по случаю открытия лагеря лагерь уçăлнă ятпа ирттернĕ линейка

мимо

1. нареч. çумран, çуммăн, юнашар; мимо проехала автомашина юнашар автомашина иртсе кайрĕ
2. кого-чего , предлог с род. п. çумĕнчен, çумĕпе, патĕнчен, çывăхĕнчен; дорога проходит мимо леса çул вăрман çумĕпе иртсе каять

около

1. нареч. (син. поблизости, рядом) çывăхра, юнашар; сесть около юнашар лар; около никого не видно çывăхра никам та курăнмасть
2. кого-чего , предлог с род. п. патĕнче, çывăхĕнче, юнашар; около дома стоит машина пӳрт патĕнче машина тăрать
3. чего, предлог с род. п. (син. приблизительно) яхăн, патнелле; мне с тебя причитается около тысячи рублей сан мана пин тенке яхăн памалла

параллельный

прил., параллельно нареч.
1. (ант. перпендикулярный) параллельлĕ (юнашар тăсăлса выртакан); параллельные линии параллельлĕ йĕрсем
2. (син. одновременный, сопутствующий) пĕрлехи, пĕр вăхăтри; параллельно со строительством домов ведётся их газификация çуртсене лартнипе пĕрлех вĕсене газ кĕртеççĕ

перейти

глаг. сов.
1. что и через что каç, касса кай; перейти через овраг çырма урлă каç
2. куç, куçса кай; перейти в соседнюю комнату юнашар пӳлĕме куç; перейти на новую работу çĕнĕ ĕçе куç; перейти от слов к делу сăмахран ĕçе куç

поблизости

1. нареч. (син. неподалёку, вблизи) çывăхра, юнашар, инçех мар; поблизости послышался чей-то крик инçех мар такам кăшкăрни илтĕнсе кайрĕ
2. от кого-чего предлог с род. п. çывăхĕнче; -па (-пе) юнашар; поблизости от озера кӳлĕ çывăхĕнче

рядом

1. нареч. юнашар, çывăхра, çуммăн; сесть рядом çуммăн лар; он живёт совсем рядом вăл çывăхрах пурăнать
2. с кем-чем , предлог с твор. п. юнашар, патĕнче, çывăхĕнче, çумĕнче; жить рядом с рынком пасар çывăхĕнче пурăн

соседний

прил.
кӳршĕ ...; кӳршĕллĕ, кӳршĕри, юнашар; соседняя деревня кӳршĕ ял

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

рядом

ретӗн, юнашар, ҫуммӑн: он сидел рядом со мной вăл манпа юнашар ларчĕ; 2. ҫывӑхра; они живут тут рядом вӗсем кунта, ҫывӑхра пурӑнаҫҫӗ; сплошь да рядом час-часах, ялан тенĕ пекех.

слышаться

1 и 2 л. не употр. несов., послышаться сов. илтĕн; в соседней комнате слышалось унылое пение юнашар пӳлӗмрен салхуллӑ юрлани илтӗннӗ.

смежный

чикӗпе уйрӑлса тăракан, юнашар, кӳршӗ, кӳршӗллӗ; смежный угол ҫум кĕтес, юнашар кĕтес; смежное поле юнашар хир (уй).

соприкасаться

с кем, с ч е м несов., соприкоснуться сов. 1. юнашар пул, тĕкĕнсе тăр; наши колхозные поля соприкасаются с лесом пирĕн колхоз уйӗсем (хирӗсем) вӑрманпа юнашар; 2. перен. ҫыхӑнса тăр; наши интересы не соприкасаются пирӗн интерессем ҫыхӑнса тӑмаҫҫӗ; 3. перӗнсе тӑр, сӗртӗнсе тӑр (чавсасемпе); 4. хутшӑн (тӗрлӗ ҫынсемпе).

соседний

юнашар (кил), кÿршĕ (ял), кӳршӗри (республикӑсем).

параллельный

1. пар аллеллӗ, юнашар, пĕр-пĕрне касса кайман (йĕрсем); 2. пӗр евӗрлӗ, пĕр йышши, пĕр майлӑ, танлаштарма май пур (явленисем).

перегон

1. (выльӑха) пӗр вырӑнтан тепӗр вырӑна хӑваласа куҫарни; 2. икӗ юнашар станци хушшинчи чугун ҫул, хутлӑх.

прилегать

1 и 2 л. не употр. к чему несов. 1. тач ҫыпҫӑнса тивсе тӑр (ҫӳлӗк стенана); 2. ҫумĕнче (юнашар) пул, вырт; ржаное поле прилегает к лесу ыраш пусси вӑрман ҫумӗнче выртать; см. прилечь.

бок

мн. бока́ аяк, айăк, ен; бок о бок юнашар тăрса, çума-çумăн; под боком çывăхра, сăмса айĕнчех; лежит на боку хăяккăн выртать (ĕçлемест).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

анафора

ж. лит. анафора (сăвăра юнашар йĕркесене пĕр пек сăмахсенчен пуçлани).

ближний

прил. 1. в разн. внач. çывăх, юнашар; тӳрĕ; ближнее село юнашар ял; ближняя родня çывăх тăван; 2. в знач, сущ. мн. ближние çывăх çынсем, тăвансем, килйыш.

близлежащий

прил. çывăхри, çумри, юнашар; близлежащий город çывăхри хула.

возле

1. нареч. юнашар, çывăхра, патĕнче; расположиться возле юнашар вырнаç; 2. предлог с род. п. патĕнче, çумĕнче, юнашар, çывăхĕнче; возле дома çурт патĕнче; возле речки шыв хĕрринче.

вповалку

нареч. разг. юнашар, çума-çумăн; лежать вповалку юнашар выртса тух.

демаркация

ж. демаркаци (юнашар патшалăхсен чиккине кăтартни).

диагональ

ж. диагональ (1. нумайкĕтеслĕхĕн юнашар мар кĕтесĕсене пĕрлештерекен тӳрĕ лини е нумайаяклăхăн тĕрлĕ тӳрем çийĕсен кĕтесĕсене пĕрлештерекен тӳрĕ лини; 2. пир-авар);по диагонали чалăш, чалăшла.

зияние

с. лингв. уçă сасăсен юнашарлăхĕ, уçă сасăсем юнашар килни (икĕ сăмах хушшинче).

перебежать

сов. 1. что, через что чупса каç; перебежать (через) дорогу çул урлă чупса каç; 2. (на другое место) чупса куç; перебежать к соседнему дереву юнашар йывăç патне чупса куç; 3. перен. разг. (перейти на сторону врага) ютта каç, сутăн; ◇ перебежать глазами с одного предмета на другой куçа пĕр япала çинчен тепри çине куçар.

перекинуться

сов. 1. сиксе каç, урлă сик (е каç); перекинуться через забор хӳме урлă сиксе каç; 2. (быстро распространиться) куç, сиксе ӳк; огонь перекинулся на соседний дом вут-çулăм юнашар пӳрт çине сиксе ӳкрĕ; 3. чем (напр. мячом) перкелесе ил, перкелешсе ил; 4. чем, перен.: перекинуться взглядом куç хĕссе ил, пăхса ил (пĕрне-пĕри); перекинуться словом перкелешсе ил (сăмахпа).

подсадить

сов. 1. кого ларма (е хăпарма, хăпарса ларма) пулăш; ларт; подсадить на лошадь ут утланма пулăш; 2. кого (посадить рядом, вместе) юнашар (е сума) ларт; 3. что, чего (растения) татах ларт, хушса ларт; здесь нужно подсадить акаций кунта акаци лартмалла.

подсесть

сов. 1. (сесть рядом) юнашар (е çумне, çывăха) лар, çывăхарах сиксе лар; 2. (сесть в качестве попутчика) çул май ларса кай (е пыр).

придорожный

прил. çул хĕрринчи (е çумĕнчи, патĕнчи), çулпа юнашар; придорожная канава çул хĕрринчи канав.

прилежащий

прил. мат. юнашар, çумĕнчи, çыхăнса (е тĕкĕнсе) тăракан; прилежащий угол çумĕнчи кĕтес; прилежащая сторона çумĕнчи ен.

примыкать

несов. 1. см. примкнуть; 2. (находиться рядом) юнашар (е кӳршĕллĕ, çуммăн, пĕтĕçсе, пĕрлешсе) тăр; наши дворы примыкают друг к другу пирĕн картишсем кӳршĕллĕ.

присоседиться

сов. разг. юнашар пырса лар, кӳршĕллĕ пул.

пристроить

сов. что 1. (дополнительно построить) тĕксе ту, хушса ту (çурт, хуралтă); 2. кого-что, разг. (устроить) вырнаçтар, вырăн (е ĕç) тупса пар; пристроить на работу ĕçлеме вырнаçтар; 3. кого-что (расположить рядом) юнашар (е çумне) тăрат.

рядом

нареч. 1. (возле) юнашар, çумăн; сесть рядом юнашар лар; 2. (по соседству, около) çывăх, юнашар; он работает рядом вăл юнашар ĕçлет; ◇ сплошь да рядом см. href='/s/сплошь'>сплошь.

секунда

ж. 1. çеккунт (минутăн утмăлмĕш пайĕ); 2. (мгновение) самант; 3. мат. çеккунт (градусăн виçĕ пин те ултçĕрмĕш пайĕ); 4. муз. секунда (диатони гаммин иккĕмĕш пусăмĕ; диатони гамминчи юнашар сасăсен хушши).

смежный

прил. 1. юнашар, кӳршĕллĕ, юнашарти, кӳршĕри; смежные комнаты юнашар пӳлĕмсем; смежные углы мат. юнашар кĕтессем; 2. (находящийся в непосредственной связи) чикĕллĕ, çывăх, çыхăннă; смежные профессии çывăх профессисем.

сопредельный

прил. юнашар, çывăх, пĕр чикĕллĕ; сопредельные земли пĕр чикĕллĕ çĕрсем; сопредельные понятия çывăх ăнланусем.

соприкасаться

несов. 1. (дотрагиваться) тĕкĕн, сĕртĕн, перĕн; соприкасаться лбами çамкапа çамка сĕртĕн; 2. (иметь смежные границы) юнашар пул, çыпçăн, тĕкĕн, чикĕлен; наш сад соприкасается с лесом пирĕн сад вăрманпа чикĕленсе тăрать; 3. перен. (быть связанным с чем-л.) çыхăн, перĕн, тĕкĕн; наши интересы ни в чём не соприкасаются пирĕн интерессем пĕртте çыхăнса тăмаççĕ; 4. перен. (сталкиваться) хутшăн, тĕл пул; соприкасаться с разными людьми тĕрлĕ çынсемпе тĕл пул.

соприкосновение

с. 1. перĕнсе (е тĕкĕнсе, сĕртĕнсе) тăни, чикĕленни, чикĕллĕ (е юнашар) пулни; соприкосновение земельных участков çĕр участокĕсем чикĕллĕ пулни; 2. воен. (столкновение) тĕл пулни, тытăçни; войти в соприкосновение с противником тăшманпа тĕл пул; 3. перен. (непосредственное общение) çыхăну, çыхăнни; ◇ точки соприкосновения çыхăну, çыхăнтараканни.

сосед

м. кӳршĕ, пускил; сосед по квартире юнашар хваттерти кӳршĕ; сосед по улице кӳршĕ кил, пускил.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

юнашар

янәшә, якында

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

юнашар

1. «рядом»; 2. «соседний»; КБ йанашу «рядом», «вместе», азерб., тур., туркм. янашык «рядом»; «смежный»; «близкий»; кирг. жанаша, тат. янәшә, к. калп. жанасып «рядом»; казах. жанас, азерб., тур. йанаш «приближаться», «соприкасаться», «встать рядом»; башк. йәнәш «по соседству», «рядом»; йәнәшәлек «соседство», «смежность»; грамм. «примыкание». Образованы от ен (см.), ян «сторона», «бок»; йен- > йан > иун-(юн-).

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

макетçă

ç.с. Калăплакан, макет хатĕрлекен çын; калăплавçă (туп.). Конкурссемпе выставкăсенче кĕнеке авторĕн хушамачĕпе юнашар редактор, ӳнерçĕ, макетçă хушамачĕсене кăтартаççĕ. Д.Гордеев //Х-р, 14.06.2000, 3 с.

порноçăлтăр

ç.с. Аскăнла фильмсенче (е журнал-сенче) ӳкерĕнсе чапа тухнă çын; порнографи çăлтăрĕ. Сильвия Бурдон кам-ши, пĕр-пĕр «порноçăлтăр»-ши. Х-р, 22.10.1992, 1 с. В.Жириновский ку ӳкерчĕкре... порноçăлтăрпа юнашар. ÇХ, 1999, 13 /, 8 с. Çара кăкăрне кăтартнă Коринна эротомансемшĕн чăн-чăн порноçăлтăр пек туйăннă. Х-р, 12.07.2002, 3 с.

публицистикăлăх

ç.с. Общество пурнăçĕн çивĕч ыйтăвĕсене сăнлани. Тарăн лирикăлăхпа çивĕч публицистикăлăх яланах юнашар тăнă авторăн [А.Дмитриевăн] пултарулăхĕнче. М.Ставский //КЯ, 16.01.1990, 4 с. Публицистикăлăх, гражданин позицине туйса çырни ытти ярăмсенче те куçкĕрет. Ю.Айдаш //Я-в, 1991, 7 /, 27 с. Поэзи гражданлăхпа публицистикăлăх еннелле сулăннă. Д.Гордеев //Х-р, 15.03.1994, 2 с.

пулă

ç.п., астрол. Хĕвел çулталăк çавринчи 12-мĕш çăлтăр ушкăнне кĕрсен (20.II—20.III) çуралнă çын. Пулăсем Ăнăçу туррипе юнашар çӳреççĕ. Х-р, 3.10.1992, 3 с. Гороскоп тăрăх эпĕПулă (ÇХ, 1998, 3 /, 7 с.). Пулăсен ĕç питĕ нумай пулать. ХС, 22.01.1999, 4 с. Пулăсене ĕçлĕ, хирĕçӳллĕ эрне кĕтет. Т-ш, 2001, 33 /, 2 с.

ăспару

ç.с. Çамрăк ӳсĕме çынлăхпа этеплĕхе (туп.) хăнăхтарни; воспитани. Институтра вĕрентӳпе ăспару юнашар пыраççĕ. ЧФКЖ, 2002, 7 с. — танл., ăспарулăхлă проза (Ю.Артемьев, 1988, 95 с.).

Чӑвашла топонимсен онлайн словарӗ

Тип вар

Иккасси (Шупашкар районӗ) ялӗ патӗнчи ҫырма ячӗ.
Сорхорӑн (Шупашкар районӗ) ялӗ патӗнчи ҫырма ячӗ;
Çатракасси (Шупашкар районĕ, Лапсар ял тăрăхĕ) ялĕнчи Шкул урамĕпе юнашар вырнаçнă типекен пĕве;
Тимой Мамӑш (Шупашкар районӗ) ялӗ патӗнчи ҫырма;

Ураскасси (Тӑвай районӗ) ял патӗнчи ҫырма ячӗ;
Хураҫырма (Шупашкар районӗ, Ишек ял тӑрӑхӗ) ялӗ патӗнчи ҫырма ячӗ.

Сив çырма

Анаткасран (Канаш районĕ) çурçĕр-тухăçра Анаткас вăрманĕпе юнашар çырма ячĕ, Верскер çырмине тухать.

Çавăн пекех пăхăр:

юналутлан юнанут Юнас юнаш « юнашар » юнашарлăх юнашарлат юнашаррăн юнаштар юнга

юнашар
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Яндекс: 41001106956150

WMR: R028110838271

PayPal: np@chuvash.org