Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

янăрат

2.
звонко петь
звонко играть (на музыкальных инструментах)
наяривать прост.
купăс янăрат — наяривать на гармошке
хĕрсем юрă янăратаççĕ — девушки звонко поют песню

янăраттар

(янраттар)

то же, что янăрат
урама янăраттарса кăшкăр — кричать на всю улицу

янлаттар

1.
то же, что янăрат

янрат

см. янăрат

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

туй хуран

той хоран, туй хуранĕ, той хорань, медный котел, которым пользовались в старину во время пира. Пиçенер. Туй хорань, котел медный. Сред. Юм. Пăхăр хорана туй хорань теççĕ. Шибач. Той хорань, светлый, как самовар. СПВВ. МС. Туй хуранпе пыл вĕретеççĕ. Бур. † Алăк умĕнче туй хуранĕ, янăрат-ĕçке уяра. Якейк. † Ати пурчĕ туй хоран, янтрать, янтрать, янтримаçть, эп йорласан янтрĕ-ши? Ядр. † Ати пӳрчĕ туй хоран, юрлаç, юрлаç, янтăрай-маç, эп юрласан янтрă-ши? Н. Байгул. † Чăнкăр-чăнкăр туй хуран, чăнкăртатса ларайрать. Янтик. Туй хурань тесе витре пек шуç хурана калаççĕ. Тĕпĕ хуранăнни пек çаврака мар, витренни пек, хăй лутра; ĕлĕк унпа çăмарта хĕретнĕ, тет.

тӳтӳт

рожок (игральный), труба. См. тӳт. N. Вара трупасем (вар. тӳтутсем) кăшкăртса, хăйсем те хытă (вар. шари) кăшкăрса янă. Хорачка. Тӳтут — пысăк мырăран, валавой мăкăр мыракинчен (Кошламарăн полнă). Вăрманта вăл хôхĕм янăрат. N. Унтан, тăрсан-тăрсан, хуçи тӳтӳтпе кăшкăрттăрĕ, тит те, йыттисем лăнк-ланк вĕркелерĕç, тит те, чупа пачĕç, тит, килнелле.

халтăра

закоченеть. СТИК. Ăша сивĕ илчĕ, чист халтăраса карăм. Ib. Халтăраса, слово, выражающее внутреннее состояние во время холода, состояние, похожее на состояние во время лихорадки. || Дрожать. С. Дув. Приюм алăк — кĕленче алăк, хупмассерен янăрат, приюме кĕрсессĕн, çамрăк чĕре халтăрат. СПВВ. ВА. Халтăрать, дрожит. || Изнемогать. Юрк. СПВВ. Вăйя тухсан ялтăраççĕ, ĕçе тухсан халтăраççĕ. ЧП. Шывра пулă ялтăрать, типпе тухсан халтăрать. Ст. Шаймурз. † Шывра шапа янтăрат, типпе тухсан халтăрат. || N. Хăрăк йывăç пек халтăраса тăрăн. Будешь стоять, как сухое дерево.

кăрмачин пустав

кармазинное сукно? Микушк. † Кăрмасин пуставĕ тĕс кайсассăн, шур пуставĕпе мĕн тумалла! Н. Якушк. † Кăрмачин пустав çĕлĕкне илсе çакăр çӳлти пăтана. Альш. † Шанкăр уяр, сивĕ кун янăрат-çке Хусанăн лавккисем; хушпăвĕ ылттăн, сăрки кĕмĕл ялтăрат-çке аппанăн пуçĕнче; кăрмачин пустав, кăвак хăрпу тайăлат-çке йыснанăн пуçĕнче.

чул хуран

знач. не дано. Богдашк. Аякку çумĕнчи чул хуран, янăрат çке уяра.

шанкăр

подр. звону металла, звуку металла. N. Ку Кĕрка çите пуçласан (к кладу) вара шанкăр туса пухăнса анса карĕ, тет. Шорк. Хутаç тулли шанкăр кĕмĕл укçа кăларса тăкрĕ. Ib. Шанкăр, звук железа, если везут на телеге. Ib. Урапи çине вак тимĕр тиенĕ те, шанкăр-шанкăр тутарса килет. N. Сĕтел çине пăхăр укçа шанкăрр кăларса пăрахрĕ. || Подр. стуку кадки, брошенной на землю. || Совершенно, совсем (в сочетании со словом уяр). КС. Шанкăр уяр, совершенное ведро. Ст. Чек. Шанкăр уяр (и летом и зимой). Альш. Шанкăр уяр (зимою, на небе нет снежных облаков). Шанкăр уяр, сивĕ кун. Шел. 37. Шанкăр уяр çут куна илчĕ тĕттĕм хупласа. Бюрг. Шанкăр уяр, шар сивĕ, Хусан хули янăрат. Пазух. 52. И те шанкăр уяр, ай, çил сулхăн, янтăрать-çке Хусан чул лапки. N. Алăкăр умĕ шанкăр уяр, сиве шăнап, кĕрĕкне пар-ха, хăтаçăм. Баран. 94. Хĕвел тухăç енче çаплах шанкăр уяр тăрать. Дик. леб 41. Çурăм-пуç килнĕ чух тăвăл чарăннă, çанталăк лăпланса шанкăр уяртса кайнă. На заре буря улеглась, и опять стало ясно и тихо. || Употр. в сочетании: шăнкăр-шанкăр.

шарт

подр. треску. Шел. 126. Харăк-харăксем шарт-шарт! ванаççĕ, кĕленче пекех пăр саланаççĕ. С треском ломается сушняк и, как стекло, рассыпается в прах. Çутт. 17. Шарт-шарт! туса вут çунĕ, арăм кулаç пĕçерĕ. Будет с сильным треском гореть огонь, и жена будет печь белый хлеб. || Подр. удару хвостом, кнутом, прутом. Сунт. Хӳрисемпе шарт-шарт тукаларĕ те, тапратрĕ курăк çиме. Лошадь похлестала хвостом и принялась есть траву. Сенг. Унтан мана: ан ӳк, терĕ те, лашана пушăпа шарт! тутарчĕ. А.-п. й. 111. Юрланă май хăй кĕсрине пушшипе шарт! çапать. Ib. 113. Шарт! тутарать Кĕркури кĕсрине тепĕр хут. Шорк. Пĕчик кĕске пушăпа шарт та шарт çапать. Çутт. 71. Тилкепе вĕçĕпе кĕсрене шарт! тутарчĕ. Эльбарус. Ак сире çавăншăн, терĕ те, шĕшкĕ холли хуçса илчĕ те. Хĕре шарт анчах тутарса çапрĕ. Альш. Шарт тутарат та ашшĕне тыттарат, тет. Теприне амăшне тыттарат, тет. || Подр. удару грома. Малт. шк. вĕр. фиç. 113. Пĕр вĕçĕмсĕр шарт та шарт çапса, йĕри-тавра саланса кайса, хăлтăртаттарса тăрса, пĕтĕм сывлăша хумхатса ярать те, унтан каллах вăхăтлăха лăпланать. || Подр. внезапному испугу. Якейк. Мăнаçи (гром) çаппăр те, шартах сикрĕм. Б. Хирлепы. Йытти: хăр-хам! тере, тет, çынни шартах сикрĕ, тет. Сред. Юм. Эсĕ пит тарук çохăрса ятăн та, эпĕ шартах сикрĕм. Орау. Темскер эпĕ хăраса шартах сикекен пултăм (напр., при стуке внезапном и пр). ТХКА. 20. Пыйтă сăмахне илтсен, шăрка шартах сикрĕ. Чем люди живы. Симун шартах сикнĕ. Юрк. Карчăк хăраса шартах сикет. Истор. Адашев Крыма çитсе вăрçа пуçласан, тутарсем, пĕтетпĕр тесе, шартах сикнĕ. Разск. Пурин хутаççинчен те кĕмĕлсем сике-сике тухнине курсан, Яккăв шартах сикнĕ. Орау. Лаша сывмарланчĕ те, шартах сикрĕмĕр лаша вилесрен. Сред. Юм. Шарт сиктер. Сунт. Шартах сикет ун чĕри, хăйне темĕн пулнă пек, у него так и ёкнуло сердце, как будто с ним случилось что-то необыкновенное. N. Шартах сиксе вăран. N. Çывăрна çĕртен шарт сиксе вăран. Ачач. 14. Сасартăк шарт-шарт сиксе вăрана-вăрана каять. || Подр. неожиданному удивлению. Юрк. Пăхасăн, аллине кĕлĕ кĕнеки вырăнне хай шӳтсем кĕнеки çакланнине курсан, хăй те шарт тĕлĕнет. Ib. Вĕсем те вара шарт! тĕлĕнчĕçĕ. Ку кĕнекене ăçтан илтĕн, шартах хамăр чĕлхепе çырнă, теççĕ. Ib. Хайхисем, ку çак сăмаха тĕрĕс каласа парасса кĕтменскерсем, кулас вырăнне шарт тĕлĕнеççĕ. БАБ. Пирĕн ялти çынсем, çав тĕрлĕ асап курнине курсан, шарт тĕлĕнсе кайрĕçĕ, тет. N. Унтан пурте шарт тĕлĕнетчĕçĕ. || Подр. резкому удару в ладоши, удару ладонью по бедру, крыльями. С. Устье. Кайран çав охотник кулянса икĕ аллине шарт çапса тăрса пăхса юлчĕ, тет. N. Тĕлĕнсе аллисене шарт! çапаççĕ. Пазух. 91. Ай-хай-ах та, кинçем, ай, Наçтук пур, парниех те сарни çитмесен, çӳпçи тавра виççĕ çаврăнать, икĕ пĕççисене шарт çапать. Букв. 1886. Аттесем пĕççисене шарт çапрĕç. Ст. Айб. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх кускалать, шулап хĕрне çитсессĕн, икĕ-çунатне шарт çапать. Пазух. 91. Кăвикех те кăвик кăвакарчăн шулапах та тăрăх кускалать. Шулапах та вĕçне, ай, çитсессĕн, икĕ çунаттине шарт çапать. N. Кулик-кулик кăвакарчăн, шуçлăх тăрăх кускалать, шуçлăх тĕлне çитсессĕн ик çонатне шарт çапать. N. Пĕççине шарт та шарт çапрĕ. Сред. Юм. Çавăн чол полатна, старав çынна лаша тапса вĕлернĕ тенине илтрĕм те тĕлĕнсе вĕççĕ шарт çапа тăран вит. Цив. Пĕчĕккисене хĕвеле сăхманпа чăркаса лартнă, хăйсен аллисене шарт-шарт çупаççĕ. Янш.-Норв. Шарт-шарт çупмашкĕн Чĕмпĕр алси пирте çук. Абыз. Çынсем манран юр ыйтаççĕ, манăн та юрă арчара, арча ушши арăмра! Арăм кайнă улаха, шарт çупать те сĕм ярать, йăлтăр-р-р курнан пир тăвать! Собр. Шарт! çупать те сĕм ярать (арăм), çиппи пулать ут хĕлĕх пек. || Подр. пощечине. Орау. Шарт тутарам (пощечина). Ib. Питĕнчен шарт! тутарчĕ (рукою или книгой). Шорк. Çав çын, ниме юрăхсăрскер, урама тухсассăн кама кирлĕ ăна шарт та шарт çопатчĕ. || А.-п. й. 30. Шарт! шарт! тутарса çапаççĕ (качакасем), кашни çапмассерен мăйракисенчен хĕлхем сирпĕнет. || Подр. щелканию зубами. Ачач. 69. Шăлсем шарт-шарт-шарт шартлатаççĕ (зуб на зуб не попадает). Баран. 41. Шăлне шарт-шарт шаккать (волк). || Подр. ломанию кости, дерева. Сред. Юм. Ори шартах турĕ, теççĕ, (Так говорят, когда преламывается кость голени). Ib. Пысăк патакпа та çапмарăм: ори шартах хуçăлнă. N. Шарт — перелом нетолстой вещи. Якейк. Торта шарт хуçăлса карĕ. Изамб. Т. Патак шарт! туса хуçăлат. || Ск. и пред. чув. 108. Ванать, шăтать чул тăпри, шарт та шартах çурăлса. N. Шартах (сломал так, что предмет раскололся вдоль — чĕрпекленсе). || Подр. удару волн. Шорк. Хом çыран çомне шарт пырса çапăнать. || Подр. закрыванию. Утăм. Алăка шарт! хупрĕ. Капк. Сасартăк капкăнăм шарт! туса хупăнчĕ. || Буин. Эпĕ тараккан çине пусрăм та, вăл шарт турĕ. N. Пĕр хĕрарăм кĕпесем çапать, шарт-шарт-шарт тутарать. Кан. Чăнах та урт мусăк каласа пырать: шарт! шарт! тăвать. Сала З65. Упăте тилле тытат та хӳринчен, юпа çумне шарт тутарса, çĕклесе çапать. || N. Шарт! — звук пистона. || Подр. чирканью спичкой о стену. || Абыз. Шарт-шарт çиппи, сентел çиппи шартлатать. Рак. Урлă шарт, пирлĕ шарт, каспичне (так!) тимĕр шарт. (Загадка. Чӳрече хушахи). || Очень, весьма, совсем, сильно. Альш. Хĕрсем сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Пазух. 10. Леш айккине юр çунă та, леш айккине юр çунă, и юр çунă, ку аяккине мĕн пулнă. Хĕрсем сире мĕн пулнă та, хĕрсем сире мĕн пулнă, и мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Янтик. Б. Кĕçĕр хĕрсене мĕн пулнă, шăлĕсене шарт çыртнă. Синьял. Тантăш, сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Альш. Патшасем, сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. N. Шарт вилмелли çĕрте мар. (Из письма с фронта). СТИК. Шарт тухаймасăр пĕтет вара. Ну уж не может скоро выйти. Алших. Шăнкăр уяр, шарт сивĕ, Хусан хули янăрат. N. Ялта ырă çын нуммай тесе, шарт тăванăра юта ан кăларăр. || Как раз. Демидов. Пăхаççĕ, тет, чăнахах уха вĕçĕ çерçие шарт куç шăрçинченех ленкнĕ, тет.

шăр

подр. течению воды по неровному дну, главным образом, по каменистому. Б. Олг. Çăл куçĕнчен шу шăр-шăр-шăр йохат. Ib. Шу стӳел çинчен тăкăнса карĕ орайне шăрр! Сред. Юм. Сĕтел çинче пăртак шыв кӳленсе тăрчĕ те, пӳрнепе йĕр çĕре йôхмалла турăн та, шыв шăрр! туса йôхса анчĕ. Эльбарус. Пĕве пирĕн çыртан пĕвеленĕскер çавăрса ӳксе шăр! турĕ те тĕппипех татăлса карĕ. || Шорк. Лоткăпа ишнĕ чохне хыçалтан шыв шăрр туса пырать. || Подр. ржанию. Б. Олг. Ут кĕçенет йолташĕшĕн, шăрлатсах кĕçенет, тет, шăр-шăр-шăрр! кĕçенет, || Точно. Торп-к. Шар тăмана, точно филин. || Сред. Юм. Яшкана шăр тăвар тунă та, сыпмалла та мар. || Очень. Альш. Ст. Шаймурз. Шăнкăр уяр, шăр сивĕ, Хусан хули янăрат.

пĕв

(_пэ̆_в), рост. Янш.-Норв. См. пӳ. Собр. Пĕвĕ те пур, сăнĕ те пур, тытма тăрсан нимĕн те çук. (Шыв). Сред. Юм. Пĕве ярăннă. Пошел в рост. IЬ. Пĕрте сарлмас халь, пĕве ярăннă ô. Нюш-к. Пĕв çитмес. Бел. Гора. † Хĕрĕн пĕвĕ вырăнне мул хутаççи хутăмăр, хĕрĕн пĕвĕ вырăнне тăхăр тир кӳтĕмĕр. (Свад. п.). Альш. † Вăрманта кукку авăтат, вĕрене пĕвĕ янăрат. СПВВ. Пĕве çитнĕ, зрелый возраст, более 20 лет. Н. Шинкусы. Пĕв, тело (рост). См. пирĕшти. Султангул. † Çак тăвансем патне те, ай, килсессĕн, сарă ука пек пĕвĕм, ай, авăнать. М. Васильев, № 3, 18. Çанталăкĕ сивĕрен пĕтĕм пĕвĕ чĕтрет он (весь трясется). || Сажень (также чалăш). А. Турх.

Аслă ăрам

главная улица. Ст. Чек. Ялти аслă ăрам, тесе, чи кив, вăрăм ăрама калаççĕ. Большою улицею называют самую старую и длинную улицу деревни. IЬ. † Эпĕр савнипеле, ай, юрласан, пĕтĕм аслă ăрам янăрат. Если мы запоем с милым, вся главная улица наполняется звуками нашего пения.

янăрт

то же, что янăрат, наполнять шумом, звоном, звуком; шуметь. N. † Хăта пахчи пысăк пахча, шупчăк (= шăпчăк) юрлат — янăртат. Сред. Юм. Паçăр пырса кĕчĕ вăрмана пĕр ȏшкăн хĕр-арăм та, пĕтĕм вăрманĕпех йȏрра янăртаççĕ анчах. Янш.-Норв. † Аслă улăхра куккук авăтать, хура вăрман çине янăртать (Эхо направляется в лес). Ч.С. Лаша кӳлсе, хăнкрав çакса, масар çине вилĕсене асăнма янăртса каяççĕ (едут с шумом). Изамб. Т. Усем (они) каçхине ял тăрăх янăртса юрласа çӳреççĕ. Тюрл. Янăртса ларать (на волынке). || Петь. М. Васильев. Янăрт ĕнтĕ, пичей! тет. Тайба. † Савни анать шыв хĕрне, сассипеле янăртса. Сред. Юм. Пахчана тȏхса ларнă та, çĕр çĕмĕрсе йȏрра янăртса лараççĕ. || Звездануть (сильно ударить). Сред. Юм. Янăртса яр (звездани). «Означает сильный удар по уху». IЬ. Холха-чиккинчен янăртса ячĕ. («Звук при ударе по уху»). Нюш-к. Янăртса ил, ударить (по лицу).

янăра

(jаны̆ра), звенеть. Баран. 85. Кĕмĕл чанкăртатнă пек сасси (лебедя) янăраса тăрать. Чĕлкаш. 8. Якăр сăнчăрĕсем янăрани... Ст. Чек. † Мерчен куçлă куккук авăтнипе пĕтĕм хура вăрман, ай, янăрат (звенит). N. Янаракан сасă, звонкий голос. || Пустовать. СТИК. Сирĕн çĕнĕ пӳртĕрте кам пурăнат? — Вăл пирĕн янăраса ларат-ха. Кто живет в вашем новом доме? — Он у нас пока пустует. Богдашк. † Кукки (кукушка) вĕççе кайсассăн, йĕлме йывыçĕ янăрать. Когда кукушка улетит с ильмы, она пустует. См. кукă.

лăслă

с хвоею. Ст. Чек. † Ылттăн лăслă чăршăн (= чăрăшăн), ай, тăрринче мерчен куçлă куккук, ай, авăтат. Ib. † Хура вăрман виттĕр эп тухнă чух ылттăн лăслă чăршă тĕл пултăм; ылттăн лăслă чăршăн çийĕнче пĕтĕм хура вăрман янăрат, эпĕр савнă туспа (вар. эпĕр тăванпала) юрланипе пĕтĕм аслă ăрам янăрат. Образцы 114. Хура вăрманпа пынă чух, ылттăн лăслă чăрăш тĕл пултăм.

вĕрене пĕвĕ

ствол клена. Альш. † Вăрманта кукку авăтат, вĕрене пĕвĕ янăрат.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

звенеть

несов. янăра(е янра), чăнкăртат, шăнкăртат; янн! ту, чăнкăрр! ту, шăнкăрр! ту; янăрат, чăнкăртаттар, шăнкăртаттар; звенит колокольчик шăнкăрав шăнкăртатать; ◇ в ушах звенит хăлха янăрать.

звучать

несов. 1. (издавать звуки, быть слышным) янăра, чанкăртат, шăнкăртат; янăрат, чăнкăртаттар, шăнкăртаттар; лес звучит песнями птиц вăрман кайăк юррипе янăраса ларать; звучат голоса сасă янăрать; пианино хорошо звучит пианино лайăх янăрать; 2. перен. (проявляться) палăр; в его голосе звучала радость унăн сассинче савăнăç палăрнă.

Çавăн пекех пăхăр: