Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

кăн

кăнн, подр. звону (теньканью)? Çиç. çиçрĕ кĕм. 68. Утнă чухне темскер кăн-кăн, тăн-тан тăвать вĕсен. || Подр. остолбенелому, изумленному взгляду. Урук. Кăнн! пăхса тăрать. || Подр. ошалелому взгляду. Орау. Пирн сасса илтрĕ те, хăлхасăрскер, сысна пек, кăнн пăхать. || Подр. звуку камня, брошенного с кнута. Орау. Чула пушăпа персе ятăм та (бросил камень с кнута), кăнн! (кы̆нн) туса карĕ (полетел со звуком). || Подр. звуку от плахи, кинутой через забор на жесткую землю (другой обозначил то же самое мимемой пăн). || Подр. остолбенению. Ачач 58. Ачасем вара, пĕр çĕре пуçтарăнса, кăнн! хытса тăчĕç.

мункун

монкон, назв. праздн., пасха. N. Е мункунтан мункуна çӳрет. Шел. 105. Ме-халĕ, Урук, мункун çăмарти. ДФФ. Мункунăн иккĕмĕш кунĕнче, тунтикун, ваттисене (вилнисене) асăнатьчĕç. Ib. Пирĕн аттесем çамрăк чухне мункуна юнкун (хăрушă эрнере) пуçлатьчĕç. тет... Малтанхи куна кăлăм-кунĕ тетчĕç. Ст. Яха-к. Хăш-хăш ялсенче чăвашсем мункуна аслă типпĕн юлашки эрнин калăм-кунĕнче, юнкун, тăваççĕ. Ĕлĕк пирĕн ялсем те, эпĕ ăçтăвасса, мун-куна юнкун туса, пăтă чӳклетчĕç. Н. Седяк. Чăвашсен мункунĕ асап эрнинче юнкун пуçланать. Юнкуна калăм кунĕ теççĕ. Чăвашсем праçникĕсенче малан вилнисене асăнаççĕ – хываççĕ. Христос тĕнне тытакан чăвашсем апла мункуна малтан тумаççĕ, вырăссемпе пĕрлех тăваççĕ. ЧС. Пирĕн ялсем сĕрен мункун тунтикунĕ тăваççĕ. Ib. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ. N. Мункун (калăмкун) аслă эрнере юнкун пулать; тепĕр кун, кĕçнерникун, вилнĕ çынсене хываççĕ. N. Çулталăкра пур вилнĕ çынсене те пĕрле тăватă хут асăнса хываççĕ: мункунта, аслă кĕç-нерникун каç; мункунĕ пулат юнкун, тепĕр кунне, кĕçнерни-кун-каç, эрне-каç, вилнĕ çынсене асăнса хываççĕ. Ст. Шаймурз. Мункун эрни хушшинче. Юрк. Мункун эрни тухсан (когда пройдет). N. Мункун-каç, канун пасхи. N. Кĕрхи сăра. Кĕр сăри каç та вилнĕ çынсене, мункун-каçхи пекех, е автан сăри пекех, ăратнесене пуçтарса, çĕрле ĕрет туса, хывса çӳреççĕ. Изамб. Т. Мункун мынчи (= мунчи). N. Çакна асăнма, пĕчĕкçĕ ачасене мункун кунĕ çăмарта пуçтарма йăла тухнă, тет. КС., Изамб. Т. Мункун типпи, великий пост. N. Пупсем çӳреççĕ, тет, мункун кĕлли кĕлтуса. Макка 215°. Чăваш мункунĕ вырăс мункунĕнчен пилĕк кун малтан пулать. Чи пирвайхи кун вăсем пăтă çисе çӳреççĕ; вăсем пăттине ăратни-ăратнипе çисе çӳреççĕ. Иккĕмĕш кун ваттисене хываççĕ, виççĕмĕшпе тăват(т)ăмĕш кунĕнче кассипе çисе çӳреççĕ. Пилĕкмĕш кун сĕрем тăваççĕ. Çав мункуна турăпа патшана асăнса праçник тăватпăр, теççĕ. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçеççĕ. Ăрам варрине кашни касса такан чуччувĕ хураççĕ, такан чуччу çинче кататса тăваççĕ, ярăнаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăмсем мункун кĕпи, шăлаварĕ, чăлхи çĕлеççĕ. Ib. Мункун умĕн юлашкинчен пулакан пасара мункун пасарĕ теççĕ. Ib. Мункун шăмат-кунĕ пурте мынча хутаççĕ. Ib. Ул укçана (т. е. „периленнĕ укçана“) шуйттан мункун-каç типĕтет, теççĕ. Шурăм-п. Мункун пăтти. СТИК. Мункунсенче эпĕр нимĕнле ĕç кутне те пыраймарăмăр. N. Мункунта çерçире те сăра пур, теççĕ. (Послов.). Никит. Мункун çитес умĕнхи кĕçнерникун шăнтсассăн, пăрçа пулать. N. Ма апла пит хыпаланаççĕ? — Мункун çитет. Сред. Юм. Мôнкôн (моҥгон) чохне пĕчик ачасĕне кирак (= кирек) кам патнех те кайсан, мôнкôн çăмарти тесе, пĕрер çăмарта, пĕренкĕсĕм параççĕ. Ib. Мôнкôн кôнĕ ирхĕне малтан аван çын пырсан, çитес хĕл сôрăхсĕм пит пăрулаççĕ, тет; ôсал çын пырсан, пăруламаççĕ, тет. (Народное поверье). Ib. Мôнкôн кôнĕ пôшар пôлсан, çу тăрăшпе (всё лето) пôшар пит пôлать, тет. (То же). Ib. Кăчкă-кĕлли кôнĕ Мôнкôн Хôсантан тôхать, кĕçнерникон (великий четверг) яла килет, шăматкон пӳрте кăмака хыçне кĕрет, вырсарникôн ирхĕне тĕпеле иртсе ларать. (Гов. детям). Ib. Мôнкôн çĕрĕ тĕттĕм пôлса вăт тôхса çôнтараççĕ. N. Аслă мункун, первый день пасхи. Кĕçĕн мункун, фомино воскресенье. || Имя (прозвище?) мужч. в области Тăхăр-Ял; он знал много древних преданий и бывал жрецом (молельшиком) на моленьях. (Сообщ. Ф. Т. Тайбинский).

Орина

то же, что Урук. Б. Олг. Орина — Ирина.

Урук

то же, что Урине. Альш. В Сред. Юм. Орок = Ирина. Шел. 103. Микулай (урука пуçĕнчен чуптуса): эсĕ тата, Урук?

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ăру

, ăрăв 1. «род», «племя».; 2. «потомство»; 3. «поколение».; орх.-енис. уры «потомок», уры огул «сын» др. уйг. юрид. док., АФТ. узб. уруғ, кирг. урук, казах. урык, ру, к. калп. урык, уру «семена (злаков)», «семя (сперма)»; «род», «поколение» «потомство»; чаг. урук «племя», «род», «колепо»; уйг. урук «зерно», «семя» > «род» «племя» > «потомство» «дитя»; «дочь»; тув. уруг «девочка»; «ребенок»; «девушка»; оол уруг «мальчик», ныс уруг «девочка»; ср. монг. ураг «родственник», «родки» «свойственник». Путь семантического развития слова уруг Л. А. Покровская представляет в следующем виде: «семя», «зерно» > «род», «племя» > «родственник» «поколение», «родня», «потомство» > «дитя», «дочь» (ИРЛТЯ 42).

вăлча

«икра (рыбья)». Восходит к ывăл «сын», -ча — аффикс уменьшительности; следовательно, вăлча— «маленький сын», «сыночек». То же самое наблюдаем и в других тюркских языках: ног. увылдык, тат. уылдык (-дык — аффикс уменьшительности); башк., казах., к. калп. уылдырык (в казах. у Ильминского уылдырик); туркм. огылдырык (Алиев); кирг. урук, уйг. белик уруги, узб. балик уруги «икра» (букв. «потомство рыбы»); тур. балык йумуртасы «икра» (букв. «яички рыбы»)»

вăрă

, вăрлăх «семя», «семена»; др. тюрк., Замахш., узб. ypyғ кирг. урук, уйг. уруғ «семя», «семена»; «род», «племя»; казах., к калп. урык, тув. ӳре «семя», «семена»; «сперма», «зародыш», ног. урлык, тат, орлик, башк. орлок «семена»; ног. урлыкла «оплодотворять», тофал. уруг «ребёнок»; ср. монг. ур «семя» «зерно», «плод»; «дитя», «ребёнок». В чувашском др. тюрк. уруг распалось на два слова: вăрă и ăру

вĕрен

«верёвка»: АФТ уркен, тефс. XII—XIII вв. урук «верёвка», азерб. ӧркэн «шерстяная верёвка», «аркан», караим. Крым, ӧркӓн «длинная верёвка», туркм. урган «трос», «канат»; тат. ургән, ӳрелген «витой». Слова эти произошли от общетюрк. глагола ӳр (хак., тат., башк.), ӧр (туркм., тур., казах., алт. В и др.) «вить», «плести».

Çавăн пекех пăхăр:

урта уртар уртмах уртмахçă « Урук. » урхалăх урхамах Урхан Урхантей Урхи