Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

администраци

1.
администрация (ĕç тăвакан власть органĕсем)

анархи

1. полит.
анархия (нимĕнле власть, тытăм пулманни)

атрибут

1.
атрибут (яланхи паллă)
власть атрибучĕ — атрибут власти

булава

1. ист.
булава (тимĕр чукмар, вăрçă хатĕрĕ, власть палли)
гетман булави — гетманская булава

власть

власть
вырăнти влаçсем — местные власти
политикăлла влаç — политическая власть
совет влаçĕ — советская власть
влаç органĕсем — органы власти
влаçри парти — правящая партия
влаçра тăр — находиться у власти
влаçа ярса ил — захватить власть

вырăнти

местный
вырăнти власть органĕсем — местные органы власти
вырăнти комитет — ист. местный комитет, местком
вырăнти промышленность — местная промышленность
вырăнти условисем — местные условия

гетман

гетманский
гетман влаçĕ — гетманская власть

диктатор

диктаторский
диктатор влаçĕ — диктаторская власть

император

императорский
император влаçĕ — императорская власть

канаш

советский
канаш влаçĕ — советская власть

король

королевский
король арăмĕ — королева (жена короля)
король хĕрĕ — королевна
король ывăлĕ — королевич
король влаçĕ — королевская власть

монархи

монархический
конституциллĕ монархи — конституционная монархия
монархи влаçĕ — монархическая власть

муниципализаци

муниципализация (уйрăм çын пурлăхне вырăнти власть органĕсене пани)

никĕслен

возвр.
основываться, обосновываться, держаться на чем-л.
зиждиться
унăн шанăçĕ мĕн çинче никĕсленсе тăрать? — на чем основана его уверенность?
капитал влаçĕ эксплуатаци çинче никĕсленсе тăрать — власть капитала зиждется на эксплуатации

палата

2.
палата (аслă власть органĕ)
аслă палата — верхняя палата
кĕçĕн палата — нижняя палата
СССРăн Аслă Совечĕ икĕ палатăран тăрать — Верховный Совет СССР состоит из двух палат

сăр

2.
воля, власть

сăр

3.
привычка, обыкновение
сăр ил — 1) заиметь, получить власть над кем-л. 2) взять в привычку

совет

ист.
советский
Аслă Совет — Верховный Совет
район совечĕ — районный совет
хула совет депутачĕ — депутат городского совета
совет влаçĕ — советская власть
Совет патшалăхĕ — ист. Советское государство
совет литератури — советская литература
совет тытăмĕ — советский строй
Совет Çарĕ — ист. Советская Армия

тиранла

тиранически
тиранла влаç — тираническая власть

тымарлан

3. перен.
войти в силу, упрочиться, укрепиться, пустить корни
ĕç халăх влаçĕ тымарланчĕ —власть трудящихся упрочилась

халăх

народный
чăваш халăхĕ  — чувашский народ
халăх влаçĕ — народная власть, власть народа
халăх дружини — народная дружина
халăх заседателĕ — народный заседатель
халăх тĕрĕслевĕ — народный контроль
халăх пултарулăхĕ — народное творчество
халăх сучĕ — народный суд
халăх уявĕ — народный праздник
халăх хуçалăхĕ — народное хозяйство
халăх ырлăхне ӳстерни  — подъем народного благосостояния
халăхсен туслăхĕ çирĕпленсе пырать — дружба народов крепнет

чухлаттар

2.
дать почувствовать (напр. силу, власть)

хурал

III.
хурал (бурятсен, тывасен, монголсен т. ыт. хăшпĕр халăхĕсен власть органĕ)
xалăхăн аслă хуралĕ — великий народный хурал

сирпĕнтер

10.
свергать, низвергать
капитал влаçне сирпĕнтер — свергнуть власть капитала

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ирĕк

воля
свобода
власть
халĕ ĕнтĕ хамăн ирĕк — теперь уж моя воля
ирĕккĕн — вволю
унăн тырри-пулли ирĕккĕн пулнă — у него хлеба было вволю
ĕнтĕ ирĕке тухрăм, тет — ну , теперь я, говорит, вышел на свободу
пире вăл тĕттĕм ирĕкĕнчен кăларса илнĕ — он нас вызволил из-под власти тьмы
ху ирĕкӳпе — по своей воле
çӳлти ирĕке, çĕр çинчи ирĕке пурне те мана панă — мне дана всякая власть на небе и на земле
ирĕке кăлар — уволить, выпустить на свободу
ирĕке тух — выйти на волю, уволиться
ирĕк йар — позволять
ирĕк пар — дозволить
çын ирĕкенче тăр — зависить от человека
ирĕкӳне туса çитерме кайатăп — иду исполнять волю твою
ирĕклĕх – вольность, свобода
ирĕксĕрлĕ-мĕнле — как-нибудь насильственным образом

меслет

... вăл хăйех килĕ ха меслечĕпе – он сам придет, когда будет расположение; меслет – воля, власть.

116 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

алă

sive ал (алы̆, ал), 1) manus, 2) alter pedum priorum. 1) рука человена, 2) передняя лапа животного. N. „Алă çăвас пулĕ, тет.“. Он говорить: „Чай, надо руки вымыть“. N. Хускалтăм та, аллăм та урам та пулчĕ. Я сдвинулся с места, и опять стал владеть и руками и ногами. Тюрл. Алă шырăлса (i. q. шăйăрăлса) карĕ. (Я) натер себе руку. Альш. Аллисене каялла тытса пырать. Идет, держа руки назад. Сред. Юм. Алли токмак пик (i. q. пек). У него руки точно колотушки (большие). Артюш. 374. Икĕ аллине вишшер (i. q. виçшер) пĕрене хĕстерсе амăш; патне таврăнат. Он засунул себе подмышки по три бревна и возрашается к матери. Ст. Чек. Алли ĕçленине çийĕ çĕклĕ. Вăррăн алли илет те (вăрлат та), çийĕ çĕклет (ăна хĕнеççĕ); вăрă çинчен тата аллипе, вăйĕпе мĕн те пусан çĕмĕрнĕ çын çинчен çапла калаççĕ. За то, что сделаешь руками, придется расплатиться горбом. (Послов.). Вор ворует, и за это ему приходится расплачиваться (его бьют); эта пословица приводится тогда, когда говорят о воре или о человеке, который что-набудь разобьет. Заcтупл. 11. Вара икĕ ачине икĕ алла тытнă та çав утма-çулпа кайнă. Потом она взяла обоих детей в обе руки и пошла по тропинке. Хып., 07, 18. Алла алă çăвать, алă пите çăвать, теççĕ. Шaймурз. 391. Алă алла çăват, алă пите çăват. Рука руку моет, руки лицо моют. (Поcлов.). Сред. Юм. Кирак (к’ирак) кăçта пырсан та, (i. q. кирек ăçта пырсассăн та), ик алла пĕр ĕç. Куда ни придешь, везде для двух рук одно дело. (Послов.; т. е. без дела нигде не проживешь, везде надо работать). Собран. Алă тĕкĕнмесен алă çул выртать, теççĕ. Если не тронут руки, пятьдесят лет пролежят. (Послов.; т. е. если обходиться бережно, то вещи хватит надолго). Сунчел. † Аллăмри ал-çыххи аллă хут; „чĕн мерчен-и?“ тесе ыйтаççĕ. У меня на руках запястье в пятьдесят рядов. Меня спрашивают: „Это из настоящих кораллов?“ Собран. З55. † Икĕ алăра икĕ сулă, алă вĕçне шăнăçаймасть. На той и другой руке у меня два браслета, такой величины, что не умещаются на руках. Якей. Аллинче портă тытса тăрать. Держит в руке (в руках) топор. Шорк. Алă тăррĕн (алы̆ т̚ŏ_ррӧн’) çӳрет. Ходит на руках. Сред. Юм. Хõласĕнче õлпõтсĕмпе (õлбõт_сэ̆_мбэ) майрасĕм алăрак тытăшса çӳреççĕ. В городах господа ходят с барынями под ручку. Б. Ара. Пур патне ал пырать. Если есть что-нибудь, то так и тянет (хочется) попользоваться им. (Послов. о сьестном, о деньгах и пр.). Собран. Ал тименни аллă çул выртнă, теççĕ. Если не трогать руками, то пятьдесят лет пролежит. (Послов.; см. выше). Якей. Ку ача алăран та кайма пĕлмеçт уш (или: ĕнт). Этот ребенок просто с рук не идет, т. е. все просится сидеть на руках. Ib. Ачая алла вĕрентнĕ. Ребенка навадили сидеть на руках. Ib. Вăл ман алла килешшĕн. Он (ребенок) просится ко мне на руки. Ib. Вăл он аллине пымаçть. Он (ребенок) не идет к нему на руки. Ib. Ачая алла ил. Возьми ребенка на руки. Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. Дай, да потом и ходи. (Послов. о неудобстве давать взаймы). Альш. Акă кунта пĕр упа аллисене тăратса акăрса килет, тет ку арăм патне. Вот идет к этой бабе с ревом медведь, поднявши передние лапы. Сред. Юм. Кăш (i. q. хăш) чõхне кõшак пĕчик пӳтексĕне малти õрипе питĕнчен çапать; çавна: „аллипе çõпать“, теççĕ. Иногда кошка бьет маленьких ягнят переднею лапою по мордочкам; тогда говорят, что кошка дает им лапкою пощечины (colaphizat, palma percutit). Якей. Йăтă алă парать. Собака подает лапку. То же и в Ст. Чек. Ст. Чек. Кушак аллипе питне çăват. Кошка умывается лапкой. || Тrans. В перен. см. Сред. Юм. Кин илсе те аллу кансах ан лартăр. Ман пõр õнта — каламасан, кõнĕпе те çыврĕ. Хоть и сноха будет в доме, а все не надейся, что совсем будешь свободна от работы. Вон у меня — если не скажешь, целый день проспит. Изамб. Т. 9. Ывăл ĕлкĕрчĕ ĕнтĕ, алăран суха-пуç карĕ ĕнтĕ. Сын вырос, теперь уж нет нужды пахать самому. Сред. Юм. Ним туни те çõк õн, пĕр-май ик аллине пĕр çĕре тытса ларать. Ничего не делает, сидит сложа руки (compressis, quod aiunt, manibus sedet). Якей. Она Йăван алли (аλλи^ы) турĕ. Это Иванова проделка (говоря о чем нибудь предосудительном). Ioannis consilio aut dolis factum est. Панклеи. Онтан ытти ват çынсам та Есрелĕ аллипе (Esreli opera) теминче çĕр çолхи асапран хăтăлчĕç. Потом и остальные старые люди избавились благодаря Эсрелю от вековых страданий. А. Прокоп. † Эпир илес хĕрсене каччă алли тиминччĕ. (i. q. тивминччĕ). О, если бы тех девушек, которых мы возьмем за себя (замуж), не коснулась рука юноши! (т. е. они были невинны; utinam illibata sit earum virginitas). Бугульм.? † Каччă алли тивсессĕн, пирĕн ача аллинче нухайкка. Если она окажется потерявшею девственность, то у нашего парня есть в руках нагайка. А. Сенчук. † Ял ялĕнчи хĕрĕсем каччă аллинче сарăхнă. Девушки других деревень пожелтели в руках юношей, т. е. утратили свою свежесть, расточая ласки юношам. Каша. † Кашасенĕн хĕрĕсем каччă курсан ялтăрат, каччă аллине ӳксессĕн сивĕ тытнă пек халтăрат. Девушка из деревни Елховоозерной сияют от радости, когда увидят юношей; когда же оне попадут в руки жениха, то как в лихорадке, трепещут (боясь возмездия за свою потерянную невинность). Синер. Мĕн алла кĕнĕ (= çакланнă, quod fors obtulerat), çавăнпа вата пуçларĕç, тет. Принялись бить чем попало. Кильд. Ш. Алла мĕн кĕнĕ, çавăнпа илсе çапнă ăна; алă айĕнче нимĕн те пулмасассăн сиксе тăрса урипе те пулин тапнă ăна. Бил его чем попало; если ничего не было под руками, то вскакивал и пинал его ногами. Чхĕйп. Чăваш халăхĕ Хусана вырăс патша çĕнтерсе туртса илсе хăй аллине илеччен тутар патша аллинче пурăннă. До завоевания Казани русским царем чуваши находились в подчинении у татарскаго хана („царя-татарина“) (in dicione regis Tatarorum fuerunt). Полт. Малороссия пĕтĕмпех поляксен аллине кайнă. Вся Малороссия подпала под власть поляков (sub imperium dicionemque Polonorum cessit). Чăваш халăхĕ вырăс патши аллине кĕнĕ. Чуваши подчинились русскому царю. Альш. Пирĕн алă çиелте. Мы одолели (в игре в мяч). Vicimus (ab iis dicitur, qui pila ludendo vicerint). Собран. 167, Ст. Чек. Аллăна пĕçерĕ, теççĕ. Руки обожжешь. (Послов.; т. е. заманчиво, но опасно). Сред. Юм. Ал киленеччин (i. q. килениччен) хĕненĕ. Отлупили (избили) как им только хотелось. Череп., Б. Ара. Алли кукăр. Furax est. Занимается мелким воровством. Сред. Юм. Аллине çыпăçать. Fur est. furatur. У него к рукам пристает, т. е. он крадет. Урож. год. † Ал ĕç патне пымарĕ. Не было времени заниматься этим делом. Ст. Чек. Алă пымасан ĕç тăвăнмас вĕт. Если не работать, то ведь дело не сделается само собою. Череп. Алли ĕç патне пымарĕ. Провел всю жизнь праздно. Сред. Юм. Ал айнерех пăрахăр. Ст. Чек. Алă айнерех хур. Положи (-те) поближе, чтобы при надобности можно было скоро достать. Истор. Çавăнпа вĕсем мулĕсене те ала айĕнче тытман, нумайĕшĕ çĕр айне алтса пытарнă. Поэтому они не держали при себе денег, а большею частью зарывали их в землю. Ст. Чек. Алă айĕнчен ачу-пăчуна ан яр. Не оставляй детей без присмотра. Якей. Аллине хыçалалла тытса анчах çӳрет. Слоняется без всякого дела. А. Прокоп. † Эпĕр пиллĕкĕн пĕр тăван, патша алли тиврĕ — уйăрчĕ. Нас пятеро единокровных, но разделила нас царская рука. || Litteras formandi modus singulis hominibus proprius, scriptura. Также обозначает почерк. Ст. Чек. Урăх çын алли пек çырать. Пишет чужим почерком. || Praeterea rei cuiusvis commoditatem significandi causa usurpatur. Также выражает удобство пользования какою-либо вещью. Ст. Чек. Ку лаша мана алă, илес-ха ăна. Эта лошадь для меня подходяща, надо ее купить. || Eodem nom. molarum, quas aптиркка dicimus, pars quaedam appellatur. Также часть обдирки (крупорушки). V. аптиркка.

канаш

(канаш), совет; сговор; соглашение. Сред. Юм. Канаш пĕрле пôлтăр! (Так говорят людям, которые сидят артельно и о чем-нибудь советуются. Говорящему так отвечают: эс калаш пик полтар). Альш. Ун канашĕ, его совет. ЧС. Ик карчăкан пĕр канаш: аçта сăра, унталла. Юрк. † Питтех хупа канаш пулмасан, мĕшĕн йыхăрса илес ху çумна?! N. † Хăрта канаш пулмасан (если у вас нет уговора), вăрлассинчен ан хăрăр (не бойтесь, что вас увезут). Каша. † Хăрта канаш пулмасан, мĕшĕн паратăр явлăкра? Кан. Кам канашсенче халăха кирлишĕн хытă тăрăшма сăмах парать, çавна суйлас пулать. || Назв. гор. Канаша ЧАССР. Ир. Сывл. 19. Шăхран, манпа эс паллаш, халĕ яту сан «Канаш». || Назв. газеты на чувашском языке, органа Обкома ВКП(б), ЦИК и Совета профсоюзов Чувашской Авт. Сов. Соц. республики. Кан. Пĕр «Канашне» вуларĕ те, тепĕрне тытрĕ. || Канаш ирĕкĕ, Советская власть, советский строй. (Так было употребительно в печати в первые годы после Октябр. революции).

алла ӳкер

захватить в руки, т. е. в свою власть. Альш. Леш кассенĕн хĕрсене, хам аллăмран (надо: аллăма?) ӳкертĕм.

ĕйелен

попасть во власть чертей, именуемых ĕйе. Елховоозерн. Мулĕ ĕйеленнĕ (нельзя взять другому человеку). У др. шуйттанланнă. || Бесноваться; шалить.

меслет

(_мэ_сл’э_т), способ, средство. Сам. 10. Çынна пĕтермешкĕн меслет тупнипе... мухтанать. СТИК. Чиртен сывалма меслет пĕлсен, пире лекĕр те кирлĕ мар. Сборн. по мед. Çав майпа чечеке (оспу) пĕтерме меслет тупăннăшăн Дженнер пит савăннă. СПВВ. Меслетне пĕлет. С. Арабоси. Ашне илсе кайма меслет пулман. Сборн. по мед. Вара хура халăх, янавар, чирĕсенчен сыхланма е вĕсенчен сывалма меслетсем пĕлмен пирки, вĕсем çинчен вĕреннĕ ăслă çынсĕнчен мĕн тумаллине канаш ыйтса пĕлме хăранă пирки, темĕн чухлĕ вилет. || Сноровка. Стюх. Баран. 126. Меслет пĕлмесĕр, чăрсăр хăтланакан кайăкçă, упа хыççăн çӳресе, час-часах пуçне те çиет (погибает, сам себя губит). Çĕр ĕçлекен. Меслет, сноровка, умелое действие. || Власть, воля, склонность? || Дело; сподручность. Изамб. Т. Епле меслетпе килтĕн? По какому делу ты пришел? Ib. Хăçан та пулсан ху меслетӳпе пыр (когда будет сподручно). || Истор. 223. Федор вилчĕ, тепĕр патша кĕриччен, пĕр меслете (= вăхăта?) ĕçсене туса тăма аслă улпутсене хушăр: вĕсене итлесе тăрăпăр, тесе, причак çийĕр, тенĕ. См. Paas. 85, 86.

ирĕк

(и_рэ̆_к, и_рэ̆к'), свобода, воля. Свободный, вольный. Свободно, вольно. Приволе. Привольный. Власть. Соизволение. Ист. Киеври халăх авалтанпах княçсене улăштара-улăштара лартса ирĕке вĕреннĕ. Полтава. Ирĕк çын, свободный человек. Хып. 1906, 31—2. Ытлашши мĕн тăвас икĕ лаша усраса, утă-улăм ирĕк мар. Сборн. мол. 239. Эй туррăмăр, эсĕ ху ирĕк туса çуралнă, ху кăмăл туса килнĕ. IЬ. 44. Нумай хĕрхенекен кăмăлупа, унтан çуралма ирĕк тунă. N. Хăта калать: пиртен ирĕк, тет. Тăват кĕтессинчен пĕр кĕтессине пирĕн çак туй халăхсене кĕрсе тăма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Ст. Яха-касы. Ашшĕ-амăшсем кайсассăн, вара ачисене килĕнче пĕтĕмпех ирĕк пулать (бывает свободно, раздолье). Цив. Вăрманти çулçă сарличчен, вăрман хушши питч(ĕ) ирĕк; вăрманти çулçă сарăлсан, вăрман хушши тăвăрланать. Качал. Çĕлен калать: халĕ санăн ирĕк (=ты хозяин, твоя власть) çĕр çинче. Орау. Ирĕкре (напр., в поле) ӳсекен йăвăç çӳллĕ пулмасть. Хып. 1906, 15 (16?). Улпутсен аллинчĕ нихăçан та пурăнман — иĕк пурăннă. Конст. чув. Турккă хĕрĕпе ирĕклĕ пурăнса, укçасене пĕтерчĕ. Жил с турчанкой на широкую ногу и промотал капитал. Ст. Айбеси. Туррăн ирĕкне çын пĕлмест, теççĕ. (Послов.). Сĕт-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкке? N. 88 саккинче(н) пĕр сакки çак туй халăхне ларса канма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Букв. I, 1904 г. Тилли пулă лавĕ çинче ирĕк илнĕ, тет (стала распоряжаться по-своему). Альш. Çĕр пулнă ирĕк. Янш.-Норв. Хăвăрта ирĕк = воля ваша. 2 Кадыш, Цив. в. Хăвăрăн ирĕк, мĕллĕ тăватăр (воля ваша). N. Тăхăрвун хăминчен пĕр хăми пире ирĕк пулмĕ-ши, выляса, кулса, ĕçсе çиме? (Такмак) N. Хуларан ирĕк çĕре тухнă. Эсĕ епле çав тĕрлĕ чипер аван арăмна ирĕке (scr. йрке) прахса кайăн? Ч. П. Çакăях та ырă чунăм, ӳссен, ирĕкĕнчен тухас çук. О сохр. зд. Урамсенчен, кил-картисенчен тислĕк, ытти таса мар япаласене те хире (уя) кăларса тăкмасан, е тата çĕрме ял хушшинех ирĕк çĕре купаласа лартсан, эпĕ çанталăкра вĕсем çĕре пуçлаççĕ. Сказки. Иван вара чула тытрĕ, тет те, ирĕкелле утса ячĕ, тет (= на волю). О сохр. яд. Тăвăр тумтир нихçан та ирĕк тумтир пек ăшă пулмасть. Н. Кармалы. Санăн икелӳсене ирĕк çĕре ӳкерес пулать.

усал

осал, злой, нехороший, недобрый; жестокий. Сенчук. Тăрăшран вăрăм йывăç çук, качакаран усал выльăх çук. БАБ. Усал сăмах калаçнине илтсен. Юрк. Усал çил-тăвăллă тăман-(буран?) тухать. IЬ. Усал пуян кутăн çын пулать. Орау. Пирĕн атте, хиличчен тырă вырман пек, кăçал аллине касать те касать. Мĕн тырă вырса пĕтеричченех Муççи Яккуне тарăхса прттерчĕ. Тур курашшĕ, таçта васкаса тухнă, халăх каланиие итлемесĕр! Вăл аллине каснă, ку каснă, теççĕ ялта, çав ахаль-и вăл? усал этеммех пăхать çав: (т. е. все дело зависит от негодного человека): ĕçĕ те ăнмасть, аллисене те касах тăраççĕ, тет. Сред. Юм. Õсал терипех ôсал (т. е. пит осал). lЬ. Õсал сăмах чĕрене тивет. Неприятное слово за сердце берет. Сказки и пред. чув. 80. Лаши вĕçсе пырупа пичĕ-куçĕ пит усал. Якейк. Çав çын осалли Йăван (этот негодяй Иван) çынтан колма пĕлет те... (здесь эллип-сис?). IЬ. Отмăл-торат осалли ыр аная сая яч; хĕр осалли Мари пор, ыр ачая сая ят. Календ. 1907. Пирĕн патшалăх пĕтĕм расхотин чĕрĕкне çар тытма ярать. Германия та вăл усал ĕçе нумай тăкать. Ал. цв. 6. Ниçта та пĕр усал кайăк кăшкăрни те, çĕлен шăхăрни те, тамана сасси тç, кайăксем юрлани те илтенмĕст. Пазухин. Пирĕн пуçри усал хуйхă еррипеле пĕтĕ-ха. Сюгал-Яуш. Кайран вара тепĕр кукăра карăмăр та, усал луткăпах хамăр енне каçса карăмăр. N. Халăх ĕçне усал çын малтан тухсан, теллей пулмасть. Орау. Çын çинчен усал ят ярас тесен, вĕсем тем туса тем калаçĕç (готовы все сделать и сказать). Изамб. Т. Ул хăй усал пулнă, тет. Унăн арăмĕ йăваш юлнă, тет. N. Пирĕн икĕ автан пур-чĕ: пĕри йăваш, тепĕри пит усалччĕ. Изамб. Т. Аçу-аннӳ сана: усал пул, тесе каламаççĕ, епле те пулсан çын майлă тăвасшăн тăрăшаççĕ. N. † Шорă сăхман ăма осал? — сак çине хорса каснăран. Тимер. Пире усалтан ан асăнăр. Не поминайте нас лихом. Янтик. Арçын-ача усалне хĕри-пăраç мĕн тăвас? См. хăп. Сĕт-к. † Пике арăма тор пăхтăр, осал та полин; хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. || Злое существо, злой человек, негодяй. С. Дув. Пусса кĕмĕл ярăн-и, кĕмĕлĕме сая ярăп-и? чăн усала кайăп-и, чунма сая ярăп-и? Тогаево. Чуптар, пачче, лашуна, анатра хĕрсем, усалсем, юрпа пере юçларĕç. Юрк. Çав усалĕ (чертовка, жена) хĕтĕртнипе упăшки тата пушшĕ çĕкленсе çӳрет, куран. В. Буян. Курăкран усал куршанкă, йывăçран усал кăпчанкă (усал = усал курăк или усал йывăç). || Зло, вред. Истор. Александр усала астуса тăракан çын пулман, Новгородран хăйне çилентерсе янă пулсан та, вĕсене хăтарма каллах кайнă. Эльбарус. Пире осал тума пыракан çын калла çавăрна-çавăрна пăхса таратччĕ. Учите детей. Çапла ачасене хамăрах усала вăрентетпĕр. Хыпар № 6, 1906. Çилентерес марччĕ, анчах усалăн ури саккăр, теççĕ, вăл чĕрре кĕме таçтан та тупĕ. Собр. Усал каламасан, ырă çук, теççĕ. (Посл.). || Чорт; нечистый дух, нечистая сила. IЬ. Çĕрле чӳрече витĕр пăхсассăн, усал ерет, теççĕ. Ст. Ганьк. Çынăн, усалпа чирлесен, шăмшак сурать. М. Васильев. № 3,56. Ват тимĕрçе пĕр осал лаççа тохма тăратать. Собр. Пĕтнĕ милкене тула прахсассăн, усал юлать, теççĕ. IЬ. Пĕр-пĕр хĕр ача туса вĕлерсен те, усал пулать, теççĕ. IЬ. Çав ачаран пулна усал çынна ерсе ирлеттерсе вĕлерет, теççĕ. IЬ. Çынна ернĕ усал çын патне пынă чух е çын, е йытă, е кушак, е пыркка пулса пырать, теççĕ. IЬ. Е вăрманта, е уйра çĕтсе çӳресен (если заблудишься), усал ертсе çӳрет, теççĕ. КАХ. Усал аллине ан пар (моленье). Не дай во власть злого духа? Ст. Чек. Усал турăран хăватлă. Пролей-Каша. Усал вăрăннă (= çыпçăннă), пристал нечистый (напр., если к женщине летает вотăш). N. Манăн çӳлти усала аяла илсе çапмаллăх вăй пур (говорит один силач). N. Килчĕ пирĕн патра усал вăрăннă япала! (словно сумасшедший, от действия злого духа). Якейк. Осал ерсен, çын пĕтĕмпех типсе, хăрса каять. Если пристанет чорт, то человек высыхает как щепка. Собр. Пĕр-пĕр çĕрте усал хăвалама тытăнсассăн, е утă, е кирек мĕн пăрахса хăварсассăн, усал çавăнпа ерсе юлать, теççĕ. Панклен. Тури осал, анатри осал, в сказке — назван. двух духов, встречавшихся друг с другом ка берегу Волги. N. Турпас тăкнă вар пуç пĕр çухрăмра. Çав вар пуçĕнче усая (шуйттан) пурăнать, теççĕ. Ст. Айб. Кукăр хурăн кутĕнче усал пăхĕ выртать. (Чĕлĕм). N. Тата çав çырмарах ĕлĕк пĕр çын вилнĕ те, халĕ унта час-часах çынсем усал кураççĕ. Это можно понять двояко: 1) видят чертей, 2) подвергаются несчастным случайностям. || Несчастие, беда, бедствие. Иногда олицетворяется. Хĕвел, № 1. Эпир-çеç хамăр тăван вĕрентекенсенчен уйăрăлнă, пирĕн хушăран-çеç усал тухса кайнă. N. Хăй ăшĕнче шухăшласа пырать, тет: упанăн усалĕ те пур иккен, ырри те пур, тесе калать, тет. Альш. † Пирĕн пуçри усала тур сиртĕр. Собр. Касас çавăнтан, касас çурлăнтан, турă, усалла сир. (Моленье). || Дрянь, мерзость. Юрк. Эх, ку усала мĕшĕн-кăна ĕçрĕм-ши? Якейк. Çав осалпа çан чохлĕ вăхăт ирттертĕм полать! Стоило (мне) тратить время на такую дрянь! Синерь. Çав хĕрсем çав хуралçа усал ереки ĕçтерчĕç, тет те, хуралçи, ĕсĕрлсе, йăванса юлчĕ, тет. Якейк. Çав осалшăн (я за иего) онта ма пырап-ка. IЬ. Онашкал осал çынна (дряни) нумай корса ен. || Невзгода, бедствие. Шурăм-п. № 10. Çакăн пек усала (засуху) курса, чăвашсем ялсенче халăх пухма тытăнаççĕ. Альш. Пулнă уçал хуллен-хуллен (мало-по-малу) асран каять. КАЯ. Эпĕр ырă куримаспăр пулĕ ĕнтĕ, усал çине-усал пулса пырать (несчастье за несчастьем). Собр. Çăкăр кăмакана тăрăхла çурăлсан, усал юлать, теççĕ. (Поверье). || Озорной. Юрк. Усалтараххисем, кто поозорнее. || Чорт (бранное выражеиие). Коракыш. Ăна пичĕш курнă та: санăн, усалăн, кунта килмелле-и? тесе, тĕкее кăларса янă. Рак. Çак пуртре пĕр усал. (Шăпăр). || Бранное выраженпе, отн. к детям или животным (напр., к лошади). Орау. Усал! мĕн хăтланать вăл! пăх-ха амĕш! Что он делает, негодяй! посмотри-ка, мать! (говорит матери ребенка). IЬ. Усал! Вунă пăта туртса çитеримар, тата шăмарайĕнçи тăвать! Сволочь! Десяти пудов не свезла (не довезла), а еще злится! (прижимает уши, хочет укусить). IЬ. Усал! шăмарать тата! (напр., о кобыле: сволочь! еще укусить хочет! || Пурга. Пухтел. Уcал тухса каймасан. Если не случится пурги. || Хлам. Земледелец. Нимĕçсем вăрманти мĕн пур усала шăлса, хире тăкаççĕ. || Плохо (наречие). Ст. Айб. Ах, инкеçĕм, инкеçĕм! Эпир усал пурăнни ят сарăлчĕ аякка. (Хĕр йĕрри). Тимĕрçен. † Йăмăка усал тытсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

верховный

прил. (син. высший, главный)
аслă; верховная власть аслă власть; Верховный суд Чувашской Республики Чăваш Республикин аслă сучĕ

властный

прил., властно нареч.
1. власть -ĕ; властные полномочия государственных органов патшалăх органĕсен власть полномочийĕсем;
2. кăра, хыта кăмăлла; он властный человек вăл хытă кăмăлла çын ♦ не властен над собой хăйне хăй чараймасть

власть

сущ.жен., множ. власти
1. власть (общество пурнăçне тытса, йĕркелесе пырас право); государственная власть патшалăх влаçĕ; органы власти на местах вырăнти власть органĕсем
2. ирĕк, витĕм, вăйăм; родительская власть ашшĕ-амăшĕн ирĕкĕ; власть употребить пăхăнтар, витер; находиться во власти предрассудков тĕшмĕшлĕх витĕмĕнче пурăн

диктатура

сущ.жен. (син. самовластие)
диктатура (халăха вăйпа пăхăнтарни çинче тытăнса тçракан, нимпе пӳлмен власть); фашистская диктатура фашистла диктатура; военная диктатура çар диктатури

закон

сущ.муж.
1. саккун (аслă власть йышăннă, пуриншĕн те тивĕç хут); законы о труде ĕçлев саккунĕсем
2. саккун, йĕрке (çут çанталăкри, обществăри пулăмсен çирĕп çыхăнăвĕ); законы природы çут çанталăк саккунĕсем

институт

сущ.муж.
1. институт (аслă шкул е тĕпчев учрежденийĕ); педагогический институт педагогика институчĕ; научно-исследовательский институт ăслăлăх тĕпчев институчĕ
2. (син. нормы, установление) институт, йĕрке (халăх пурнăçĕнче çирĕпленнĕ пулăм); институты демократии демократи институчĕсем (уççăнлăх, власть органĕсен суйлавлăхĕ, этем прависене хӳтĕлени т. ыт.)

исполнительный

прил.
1. ĕç тăвакан; исполнительная власть ĕç тăвакан власть; исполнительный комитет ĕç тăвакан комитет
2. (син. старательный) тăрăшуллă, ĕçлĕхлĕ; исполнительный работник тăрăшуллă ĕçчен

орган

сущ.муж.
1. орган, пай (ӳт-пĕвĕн); органы дыхания сывлав органĕсем; органы речи пуплев органĕсем; органы растений ӳсен-тăран пайĕсем
2. (син. организация) орган; органы власти власть органĕсем; органы здравоохранения сывлăх сыхлав органĕсем
3. (син. издание) орган, кăларăм; органы печати хаçат-журнал

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

амнистия

амнисти (аслă власть наказание каçарни е чакарни).

аристократия

м н. н е т аристократи (1. власть чи чаплă дворянсемпе пуянсен аллинче тăракан патшал ăх йĕрки; 2. дворянсен пуян, чи чаплă йăхлă пайĕ; 3. п е р е н. пĕр-пĕр обществăн уйрăммăнах паллă вырăн йышăнса тăракан çӳлти сийĕ).

двоевластие

икĕвлаҫлӑх (пӗр вӑхӑтрах икӗ власть пурри).

декрет

декрет (аслӑ власть кӑларнӑ закон).

единовластие

пӗччен пуҫпулса тӑни, пӗтӗм власть пӗр ҫын аллинче тӑни.

конфискация

конфискаци (аслӑ власть йышӑннӑ постановлени тӑрӑх ҫыннӑн мӗнпур укҫине, мӗнпур пурлӑхне туртса илни).

манифест

манифест (1. чи аслӑ власть халӑха пӗр-пӗр пысӑк ӗҫ ҫинчен ҫырса пӗлтерни; 2. пӗр-пӗр общество организацийĕ, политика партийӗ хӑйӗн тӗп шухӑшӗсем, программисем ҫинчен ҫырса пӗлтерни); Манифест Коммунистической партии Коммунистсен партийӗн манифесчӗ.

власть

ж. власть (политикăра пуç пулса тăни, государство стройĕ); власть Советов Советсен влаçĕ; Советская власть Совет влаçĕ.

всемогущий

пурне те тума пултаракан (власть).

символ

символ, паллӑ (курӑнакан япала курӑнман япалан палли пулса тӑни; ӑнлава, идейӑна пӗлтерекен паллӑ япала); голубь — символ мира кӑвакарчӑн — мир символĕ; серп и молот — символ пролетарской власти трудящихся ҫурлапа мӑлатук — пролетариат влаҫӗн символĕ (власть ӗҫлекенсен аллинче тӑнине пӗлтерет).

советский

совет; советское учреждение совет учрежденийĕ; советская власть совет влаҫӗ; советский народ совет халăхĕ.

сочувствие

1. ҫын хуйхине чӗре патне илни, унпа пӗрле хуйхӑрни, ӑна хӗрхенни, шеллени, пулӑшни; 2. кӑмӑллани, ырлани; Советская власть завоевала сочувствие рабочих всего мира Совет влаҫне пӗтӗм тӗнчери рабочисем кӑмӑлласа йышӑнчӗҫ.

эмблема

эмблема (пӗр-пӗр ӑнлава, идейӑна кӑтартма йышӑннӑ паллӑ япала); серп и молот — эмблема рабоче-крестьянской власти ҫурлапа мӑлатук — власть рабочисемпе хресченсен аллинче тӑнине пӗлтерекен паллӑ, эмблема.

плюс

хушмаллине кӑтаратакан паллӑ, хуш, тата; пять плюс десять пиллӗк ҫумне вуннӑ хуш; коммунизм— это советская власть плюс электрификация всей страны коммунизм вăл совет влаҫӗ тата пӗтӗм ҫӗршыва электрификацилени.

превышать

что несов., превысить, -шу сов. 1. ирт, ирттер; расходы превысили доходы тӑкакӗсем тупӑшӗсенчен иртнӗ; превысить смету сметӑран тух (сметӑра йышӑннинчен иртсе); 2. виҫерен тухма; превысить власть влаҫпа виҫерен тухса усӑ курма.

твёрдый

1. хытă, çирĕп, тĕреклĕ (япала); 2. перен. çирĕп, хăй шухăш-кăмăлне улăштарма юратман (çын); твёрдая власть çирĕп власть; 3. грам. хытă, хытăлăх; твёрдые согласные хытă хупă сасăсем; твёрдый знак хытăлăх палли.

безначалие

влаçсăрлăх, власть çукки, хуçасăрлăх, хуçа çукки.

боярщина

боярщина (власть боярсен аллинче чухнехи вăхăт).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

амнистия

ж. амнисти (ослă власть, судпа айăпланă çынсене каçарса, наказанирен хăтарни).

анархия

ж. 1. полит. анархи, власть пулманни; 2. перен. йĕркесĕрлĕх, арпашу; ◇ анархия производства эк. производство анархийĕ (капитализм çĕршывĕсенче производство плансăр, мĕнле килнĕ çапла аталанни).

аристократия

ж. 1. (родовая знать) аристократи, улпутсем, чаплă йăх çыннисем; 2. (привилегированная группа) аристократи, çӳлти сий; финансовая аристократия финанс аристократийĕ, чи пуян финансистсем; 3. ист. аристократи (власть дворянсен, пуянсен пĕчĕк ушкăнĕ аллинче тăракан государство йĕрки).

безвластие

с. влаçсăрлăх, власть çукки.

боны

мн. (ед. бона ж.) фин. бон (1. укçа илме право паракан документ; 2. вырăнти власть кăларнă вăхăтлăх хут укçа).

булава

ж. 1. ист. булава, чукмар (вăрçă хатĕрĕ; власть палли); 2. спорт. булава (гимнастика хатĕрĕ).

бюрократия

ж. собир. бюрократи (буржуалла çĕршывсенче — власть органесенчи аслă чиновниксем).

верховный

прил. аслă, верховнăй; верхная власть аслă власть; верховный главнокомандующий верховнăй главнокомандующи; Верховный Совет Аслă Совет.

вече

с. ист. вече (авалхи вырăс хулисенчи аслă власть шутланнă халăх пухăвĕ).

владычество

с. пуç пулса тăни, аслă власть.

власть

ж. 1. власть; захват власти влаçа туртса илни; 2. мн. власти (должностные лица) влаçсем; заявить властям влаçсене пĕлтер; (могущество, сила) вăй; власть слова сăмах вăйĕ; ◇ быть во власти (под властью) кого-чего-л. камăн е мĕнĕн те пулин ирĕкĕнче пул; отдаться во власть кого-чего-л. кама е мĕне те пулин парăн; терять над собой власть хăвна ху тытайми (е чарайми) пул.

влияние

с. 1. витерни, витерӳ, витĕмлĕх, вăйăм; влияние солнечных лучей на человеческий организм хĕвел пайăркисем çын организмне витерни; влияние среды тавралăх витĕмлĕхĕ; 2. (авторитет, власть) витĕм; иметь влияние витĕмлĕ пул.

всемогущество

с. чикĕсĕр власть, хăват, пурне те тума пултарни; всемогущество разума ăстăн хăвачĕ.

деспотизм

м. деспотизм (никама пăхăнман власть, законсăрлăх, хĕсĕрлемелли йĕрке).

диктаторский

прил. диктатор ⸗ĕ [⸗и]; диктаторская власть диктатор влаçĕ.

забрать

сов. 1. кого-что (взять) ил, илсе кай (е кил, тух); забрать книги с собой кĕнекесене хăвпа пĕрле ил; забрать товаров рублей на двадцать пĕр çирĕм тенкĕлĕх тавар ил; забрать его из больницы ăна больницăран илсе кай; забрать семью в город çемьене хулана куçарса кай; забрать власть влаçа ил; забрать в солдаты салтака ил; 2. кого-что, разг. (захватить) ил, тытса (е ярса, туртса) ил, илсе кай; неприятель забрал город тăшман хулана тытса илнĕ; забрать в плен тыткăна ил; 3. кого-что (присвоить, отнять) ил, чик, хĕстер, хĕстерсе кай (ют япалана); 4. кого-что (арестовать) тыт, тытса кай; его забрал патруль ăна патруль тытнă; 5. что (сузить, ушить) ил, пĕр, ансăрлат, кĕскет; забрать ширину анлăшне ил, ансăрлат; забрать длину тăршшĕне ил, кĕскет; 6. что (засунуть, заправить) чик, хĕстер, пуçтар, пуçтарса чик; забрать рубашку в брюки кĕпе аркине шăлавар ăшне пуçтарса чик; забрать волосы в узел çӳçе пуçтарса çых; 7. без доп. (уклониться, отклониться) ил, пар, пăрăн; хăпар; забрать вправо сылтăмалла ил; забрать в сторону аяккалла пăрăн; 8. чем (заделать) питĕр, çап, питĕрсе хур, çапса ларт; забрать окно досками чӳречене хăмапа çапса ларт; ◇ забрать силу вăй ил, хуçаланма тытăн; страх забрал сехре хăпрĕ; охота забрала кăмăл туртрĕ; за живое (или за душу, за сердце) забрало чуна (е чĕрене, ăша) кайса тиврĕ; забрать (себе) в голову шут тыт.

захватить

сов. 1. кого-что (взять) ывăçласа ил, ăсса ил, хыпса ил, ярса ил (е тыт); захватить горсть снегу юр ывăçласа ил; 2. кого-что (взять с собой) ил, илсе кай (е кил, кĕр, тух, пыр); захватить с собой документы хăвпа пĕрле документсем ил; 3. кого-что (взять силой, овладеть) ярса ил, тытса ил, çавăрса ил, туртса ил; захватить власть влаçа ярса ил; 4. что (занять, охватить) çавăрса ил, хупласа ил, йышăн; туман захватил низину айлăма тĕтре хупласа илнĕ; 5. кого-что (сильно увлечь) çавăрса ил, тытканла, касаклантар, интереслентерсе яр; меня захватила музыка мана музыка тыткăнларĕ; 6. кого-что, разг. (застать, застигнуть) çит, килсе çит (е кĕр), пырса çит (е кĕр), килсе çап, ĕлкĕр; захватить врасплох кĕтмен çĕртен килсе çит (е кĕр); нас захватил дождь пире çумăр килсе çапрĕ; 7. что, разг. (принять предупредительные меры): захватить пожар в самом начале пушара хыпса илнĕ вăхăтрах сӳнтерсе ларт; ◇ дух (или дыхание) захватило сывлăш пӳлĕнсе ларчĕ.

имущий

прил. пурлăхлă, муллă, пур, пуян; имущие классы пурлăхлă классем; власть имущие влаçра тăракансем.

исполнительный

прил. 1. ĕç тăвакан, пурнăçлакан; исполнительная власть ĕç тăвакан власть; исполнительный комитет ĕç тăвакан комитет; 2. (старательный, послушный) хушнине итлекен тăрăшса тăвакан (е ĕçлекен), тăрăшуллă; исполнительный работник тăрăшуллă работник.

королевский

прил. король ⸗ĕ [⸗и]; королевская власть король влаçĕ.

муниципалитет

муниципалитет (хăшпĕр çĕршывсенче — вырăнти власть органĕ).

облечь

сов. 1. кого-что во что, чем, разг. тумлантар, тăхăнтарт (тумтир); 2. что, перен. (выразить) каласа пĕлтер, сăнласа кăтарт; облечь мысль в доступную форму шухăша ăнланмалла формăпа каласа пар; 3. кого-что чем (наделить) пар; ⸗лă [⸗лĕ] ту; облечь властью власть пар, влаçлă ту; облечь доверием шанăç пар.

отчуждать

несов. что, юр. туртса ил (власть органĕ уйрăм çын пурлăхне закон тăрăх тытса илни).

перейти

сов. 1. что, через что каç, каçса кай (е кил); перейти через границу чикĕ урлă каç; 2. (из одного места в другое) куç, пыр, куçса кай (е кил); перейти в другую комнату тепĕр пӳлĕме куç; перейти от окна к столу чӳрече патĕнчен сĕтел патне пыр; 3. (изменить, примкнуть к другим) куç, çаврăн, сутăн; перейти на сторону врага тăшмана сутăн; 4. во что (превратиться) пулса тăр; степь перешла в пустыню çеçенхир пушхир пулса тăчĕ; 5. от кого-чего, кому-чему куç, ер, сик; власть перешла в руки народа власть халăх аллине куçнă; болезнь перешла на лёгкие чир ӳпкене куçнă; 6. (начать применять что-л. другое) куç, пуçла; перейти на чувашский язык чăвашла калаçма пуçла; перейти на «ты» «эсир» вырăнне «эсĕ » теме пуçла; 7. за что, разг. (превысить какой-л. предел) ирт, тухса (е иртсе) кай; перейти за пятьдесят аллăран ирт; время перешло за полночь çурçĕр иртсе кайрĕ; перейти границы в чём-л. чикĕрен тухса кай, виçерен ирт; перейти дорогу кому-л. çул тат.

полнота

ж. 1. (высшая степень чего-л.) тулли пулни, туллилĕх; полнота власти власть тулли пулни; 2. (толщина, тучность) кĕрлĕх, кĕрнелĕх, мăнтăрлăх, самăрăш, тачкăш; ◇ от полноты души (или сердца, чувств) тулли кăмăлтан.

правитель

м. правитель, власть тытакан.

принадлежать

несов. 1. кому-чему (составлять чью-л. собственность) пул, харпăрлăхра пул; эта книга принадлежит мне ку кĕнеке манăн; дом принадлежал сыну çурт ывăлĕ çинче тăнă; власть принадлежит народу власть халăх аллинче; 2. к чему, чему (относиться) пул, тăр, кĕр; наш колхоз принадлежит к числу передовых пирĕн колхоз малтисен шутне кĕрет.

рабоче-крестьянский

прил. рабочисемпе хресченсен ⸗ĕ [⸗и]; рабоче-крестьянская власть рабочисемпе хресченсен влаçĕ.

рабочий

прил. 1. рабочи ⸗ĕ [⸗и], рабочи, рабочисен ⸗ĕ [⸗и], ĕçлекенсен ⸗ĕ [⸗и]; рабочий класс рабочи класĕ, рабочая власть рабочисен влаçĕ; рабочий посёлок рабочисен посёлокĕ; 2. (производящий полезную работу) ĕç ⸗ĕ [⸗и]; рабочий скот ĕç выльăхĕ; З. (отведённый, предназначенный для работы) ĕç ⸗ĕ [⸗и], ĕçлемелли; рабочий день ĕç кунĕ; рабочий костюм ĕç тумĕ; ◇ рабочие руки ĕç вăйĕ.

раскрепостить

сов. 1. кого, ист. крепостла йĕркерен хăтар, ирĕке кăлар; 2. кого-что, перен. ирĕке кăлар, пусмăртан хăтар, эксплуатацирен хăтар; советская власть раскрепостила женщину совет влаçĕ хĕрарăма ирĕке кăларчĕ.

реквизиция

ж. реквизици (власть органĕсем уйрăм çынсен е организацисен пурлăхне туртса илни).

самовластие

с. уст. 1. патшаланни, чикĕсĕр власть, самодержави; 2. (произвол) пуçпулса тăни, пуçтахланни.

сила

ж. 1. (физическая энергия) вăй, вăй-хал, тăтăрха; лишиться сил халтан кай; набраться сил вăй ил; 2. физ. тех. вăй; центробежная сила аяккалла туртакан вăй; 3. (правомочность) вай; сила закона закон вайĕ; потерять силу вăйне çухат; войти в силу вăя кĕр; 4. (власть, авторитет) вăй, хăват; сила коллектива коллектив вăйĕ; 5. (интенсивность, напряжённость) вăй, хăват; сила звука сасă вăйĕ; сила гнева çилĕ хăвачĕ; 6. (источник деятельности) вай; сверхъестественная сила асамлă вăй; силы природы çутçанталăк вăйĕсем; 7. чаще мн. силы (общественная группа) вăй, вăйсем; революционные силы революци вăйĕсем; 8. мн. силы (войска) вăйсем; вооружённые силы хĕçпăшаллă вăйсем; ◇ под силу шăл çемми, ал майĕ; в силу чего-л. пирки; от силы нумай пулсан, нумайран та; по мере сил вай (е май) пур таран; через силу ытлашши, вăйран ытла; с силой пĕтĕм вăйран; пробовать силы в чём-л. тытăнса пăх, вăя виçсе пăх; что есть силы мĕнпур вăйран; быть в силе; 1) тĕрĕс-тĕкел (е ырă-сывă) пул; 2) (иметь власть, влияние), пуç пулса тăр, пуçлăхра лар; силою в (или до) ⸗лă [⸗лĕ]; отряд силою в сто человек çĕр çынлă отряд.

советский

прил. совет ⸗ĕ [⸗и], советлă; Советская власть Совет влаçĕ; советский народ совет халăхĕ; советская литература совет литератури; советский патриотизм совет патриотизмĕ; Союз Советских Социалистических Республик Советлă Социализмлă Республикăсен Союзĕ.

форма

ж. 1. (вид, облик) кап, капаш, тулаш, евĕр; в форме бутылки кĕленче евĕрлĕ; в форме шара çаврака; в письменной форме çырса; в устной форме сăмах вĕççĕн, сăмахпа; пышные формы (о фигуре) самăркка кĕлетке; 2. (устройство, структура) тытăм, тĕс, пулăм; форма правления власть тытăмĕ; формы энергии энерги тĕсĕсем; 3. филос. форма; форма и содержание формăпа содержани; 4. (приспособление, шаблон) калăп, кăшкар, кăшăл; форма для шляп шлепке калăпĕ; форма для сыра чăкăт кăшăлĕ; 5. (образец) форма, йĕрке; форма протокола протокол йĕрки; 6. (одежда) тум; армейская форма çар тумĕ; 7. лингв. форма; формы слов сăмах формисем; ◇ быть в форме хатĕр пул, хатĕрленсе çит (ăмăртăва е пĕр-пĕр ĕçе).

царский

прил. 1. патша ⸗ĕ [⸗и]; царский указ патша указĕ; царская власть патша влаçĕ; 2. перен. (роскошный, великолепный) патша пек, патшанни пек, ĕлккен, чаплă.

централизованной

прил. 1. централизациленĕ, центра пăхăнакан; централизованная государственная власть централизациленĕ государство влаçĕ; 2. (исходящий из одного центра) пĕрлештернĕ, централизациленĕ.

центральный

прил. 1. (находящийся в центре, в середине) варринчи, центрти, вăтаçĕр, тĕп; центральная улица тĕп урам; Центральная Азия Вăтаçĕр Ази; центральный нападающий центрти тапăнакан; центральный район варринчи район; 2. (основной, существенный) тĕп, чи кирлĕ; занимать центральное место тĕп вырăн йышăн; 3. (главный, руководящий) тĕп, центральнăй; центральная власть тĕп власть; Центральный Комитет профсоюза профсоюзăн Центральнăй Комитечĕ; центральная печать центрти пичет; 4. пĕтĕмĕшпе, пĕрле, пĕрлехи; центральное отопление пĕтĕмĕшпе ăшăтса тăни; ◇ центральная нервная система тĕп нерв системи; центральный угол тĕп кĕтес.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

абсолютизм

, абсолютная монархия абсолютизм (пĕтĕм власть патша аллинче пулни)

безвластие

влаçсăрлăх, власть çукки

борьба

кĕрешӳ; кĕрешни; политическая борьба политика кĕрешĕвĕ; предвыборная борьба суйлав умĕнхи кĕрешӳ; борьба за власть влаçшăн кĕрешни

брифинг

брифинг (официаллă çынсем хаçат-журналсенче, радиопа телевиденире ĕçлекенсемпе тĕл пулса власть ĕçĕ-хĕлĕ çинчен каласа пани)

верховный

аслă, чи аслă; верховная власть аслă власть; Верховный суд Аслă суд; Верхбвный Совет Аслă Канаш (совет влаçĕ вăхăтĕнче — Совет Союзĕн е унăн тытамĕнчи республикăн закон кăларакан аслă органĕ); верховный главнокомандующий аслă главнокомандующи (çĕр-шыв çарĕсен аслă пуçлăхĕ)

власть

власть (общество пурнăçне тытса, йĕркелесе пырас право); государственная власть патшалăх влаçĕ; законодательная власть закон кăларакан власть; исполнительная власть ĕç тăвакан власть; органы власти власть органĕсем; захват власти влаçа ярса илни

государственный

патшалăх -ĕ; государственное устройство патшалăх тытăмĕ; государственная власть патшалăх влаçĕ; государственная граница патшалăх чикки; государственные награды патшалăх наградисем; государственный обвинитель патшалăх айăплавçи (судра— прокурор); государственное страхование, госстрах патшалăх страхлавĕ, госстрах; государственный сектор экономики экономикăн патшалăх секторĕ; Государственная Дума Патшалăх Думи (Раççей парламенчĕн — Федераци Пухăвĕн кĕçĕн палати); государственный секретарь патшалăх секретарĕ (хăш-пĕр çĕршывсенче — министр); государственный департамент, госдепартамент патшалăх департаменчĕ, госдепартамент (США ют çĕршыв ĕçĕсен министерства)

дезавуирование

пăрахăçлу; пăрахăçлани (аслă власть хăйĕн представителĕн сăмахĕсене е ĕçĕсене йышăнманни)

джамахирия

джамахири (Ливии патшалăх йĕрки— власть пур сыпăксенчи халăх пухăвĕсем аллинче пулни)

диктатура

диктатура, пусахлу йĕрки (вăйпа пусарни çинче тытăнса тăракан нимпе пулман власть)

директива

директива, кăтарту (власть органĕ, ведомство параканни)

дискредитировать

ята яр, чысран кăлар (шар кӳрес тĕллевпе); дискредитировать органы власти власть органĕсене чысран кăлар

единовластие

пĕр влаçлăх (власть пĕр алăра пулни)

единоличный

пайăр; пĕр çын единоличная власть пĕр çын влаçĕ; единоличное решение начальника пуçлăх пĕччен тунă йышăну

запрос

1. ыйту; ыйтни; депутатский запрос депутат ыйтни (пĕр-пĕр сăлтавпа ĕç тăвакан власть органне ыйтса çырни) 2. ыйту, нуша; удовлетворять культурные запросы населения халăхăн культура ыйтăвĕсене тивĕçтер

иерархия

иерархи (кĕçĕнрех чинсем аслăраххисене вĕçе-вĕçĕн çирĕп пăхăнса тăмалли йĕрке); церковная иерархия чиркӳ иерархийĕ; иерархия власти власть иерархийĕ

империя

1. импери (монархи йышши патшалăх); колониальная империя колониллĕ импери 2. импери (пĕр алăри пысăк пуянлăх, власть); финансовая империя финанс империйĕ

институт

1. институт (аслă шкул е тĕпчев учрежденийĕ); кооперативный институт коопераци институчĕ; научно-исследовательский институт ăслăлăх тĕпчев институчĕ; проектный институт проект институчĕ 2. институт (общество пурнăçне йĕркелемелли форма, право нормы); институты власти власть институчĕсем; демократические институты демократа институчĕсем, демократиллĕ институтсем; институт брака мăшăрлану институчĕ; институт частной собственности уйрăм харпăрлăх институчĕ

исполнительный

1. ĕç тăвакан; исполнительный комитет (исполком) ĕç тăвакан комитет (ĕçтăвком); Органы исполнительной власти ĕç тăвакан власть органĕсем; исполнительный лист приговора пурнăçламалли хут 2. тăрăшуллă, ĕçчен, тимлĕ

лобби

лобби (власть органĕнче пĕр-пĕр ушкăн интересĕсене хутĕлекен çынсем)

орган

1. орган (учреждени); органы здравоохранения сывлăх сыхлав органĕсем; органы власти власть органĕсем 2. орган (хаçат е журнал); органы печати пичет органĕсем

парламентаризм

парламентлă тытăм (закон кăларакан власть ĕç тăвакан влаçран уçăмлăн уйрăлса тăни)

петиция

петици (власть органне ушкăнпа тăратнă требовани)

плутократия

плутократи (çĕршыври власть пуянсен аллинче пулни)

покровительство

хӳтĕлев, хунта; хӳтĕлени, хунтăлани; под покровительством властей власть хӳтĕленипе; оказать покровительство хунтă ту

попечитель

попечитель, асăрхавçă (пăхса пурăнма власть органĕ çирĕплетнĕ çын); попечитель сирот тăлăхсен попечителĕ

правящий

влаçри, власть тытакан; правящая партия власть тытакан парти; правящие круги влаçри ушкăнсем

превышение

иртсе кайни, ирттерни (юранă виçерен); превышение должностных полномочий должноçри полномочисенчен иртсе кайни; превышение власти власть пурринчен иртни

преемственность

çыхăнулăх, тытăнкăлăх, вĕçе-вĕçлĕх; преемственность власти власть çыхăнулăхĕ (вăл урăх ушкăн аллине куçманни); преемственность политики политика тытăнкăлăхĕ

прерогатива

право, тивĕç; прерогатива органов власти власть органĕсен тивĕçĕсем

рада

канаш (Украинăри власть органĕсен ячĕ); Верховная Рада Аслă Канаш (парламент); Рада Министров Министрсен Канашĕ (правительство)

репрессия

хĕсĕрлев, пусару; хĕсĕрлени, пусарни (власть органĕсем çинчен); политические репрессии политика сăлтавĕпе хĕсни; подвергнуть репрессиям хĕсĕрле, пусар

скупщина

скупщина (Югославире, Сербипе Черногорире — суйлавлă власть органĕ)

совет

1. канаш (канашлакан орган); совет министров министрсен канашĕ; совет безопасности хăрушсăрлăх канашĕ; совет старейшин старейшинăсен канашĕ; Совет Федерации Федераци Канашĕ (Раççей парламенчĕн—Федераци Пухăвĕн аслă палати) 2. советы советсем (1991 çулччен—ССР Союзĕнчи власть органĕсем); советы депутатов трудящихся ĕç çынни депутачĕсен совечĕсем (1936—1977 çулсенче); советы народных депутатов халăх депутачĕсен совечĕсем (1977—1991 çулсенче)

цензура

цензура (власть органĕсем хаçат-журналсене, çырусене тĕрĕслени)

указ

указ (аслă власть йышăнăвĕ); указ Президента Чувашской Республики Чăваш Республики Президенчĕн указĕ; издать указ указ кăлар

террор

террор (хаяр хĕсĕрлӳ, вĕлерӳ); государственный террор патшалăх террорĕ (власть органĕсем террор туни)

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

вăй

«сила», «мощь» «материальные средства». Слово это в лексике современных тюркских языков стоит изолированно: или происходит от др. тюрк. у «мочь», «иметь силу», «быть в состоянии сделать что-л». (у > вă + й > вăй), или заимствовано из финно-угорских языков: ср. финск. (суоми) voima «сила» «мощь» «крепосчь» «власть»; мар. эрз. вий, манси вай, хант. вей, вег «сила» «мощь» «энергия».

ирĕк

, ирĕклĕх «свобода», «воля»; «свободный»; КБ ӓрк, др. уйг. юрид. док. ӓрик, алт. В, ойр., тув. эрик, эркин, казах. эрик, к. калп., ног., туркм., узб. эрк, эркинлик, кирг. эрк, эркиндик, уйг. әркинлик, башк. ирк, ирклек, тат. ирек «воля», «свобода»; ср. монг. эрке, эрх «право», «власть»; «свобода» (Бурдуков); бур.-монг. эрхэ «право».

căp

диал. 1. «тайна»; 2. «воля», «власть»; уйг., узб., туркм., тур., кирг., казах., к. калп., ног. сырсирр, башк., тат. сер «тайна , «секрет». Заимствовано из араб.: «тайна», «секрет»; «могила».

тӳре

ист. «судья»; тӳре-шара собир. «судьи», «чиновники»; «помощник старшины в волостном правлении»; др. тюрк. тӳре, тӧрӳ «заветы старины», «обычаи», «обычное право (огузов)»; В. А. Гордлевский пишет: „Кочевой народ — турки-огузы, — основавший в Малой Азии величественное государство, сохранил традиции кочевого быта — обычное право тюрэ» (Государство сельджукидов Малой Азии, 1941, стр. 52); законы»; в пам. в честь Кюль-Тегина — «установленная государственная власть»; КБ тӧри, тӧру, тефс. XII—XIII вв. тӧре «закон», «обычай»; МК тӧре «ханский сановник»; уйг. тӧре, узб. тура, тат., башк. тӳрә «чиновник», «сановник», «начальник»; АФТ тӧрӳ «управитель»; кирг. тӧрӧ, казах. тӧре «господин», «чиновник», «сановник»; «бюрократ»; тур. тӳре «закон», «устав», «правило», «обычай»; тув. тӧре «строй», «режим»; улус тӧре «государственный строй»; «политика»; чаг. тӳре, тӧре «начальник», глава», «судья»; «обычай», «закон», «народные постановления», «судебный приговор», «решение», «постановления и правила Чингиза». „В Бухаре тӧре — титул ханских сыновей, и в особенности наследника престола, соответствующий персидскому мирза...“ (Будагов I, 390). Ср. монг. тӧр «строй», «режим», «государство», «держава»; «власть», «династия»; «правление», «управление (государственное)»; шара < (араб.) шариат.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

асăм

п.с. Пулни-иртни е пĕлни-илтни чунпа ăс-тăнра упранни; ас. — Эпир большевиксене анчах мар, вĕсен асăмне те хĕртнĕ тимĕрпе сăтăрса çунтаратпăр! В.Бурнаевский, 1961, 18 с. Йĕрке тени Матви мучи асăмне вĕрен пăти пекех çирĕп кĕрсе ларнă. К.Чулкаç, 1961, 4 с. Манăн асăма вара, ача асăмне, кăпчанкă тымарĕ кăкласа хатĕрлени нăкă кĕрсе юлнă. А.Емельянов //Я-в, 1991, 7 /, 1 с. Хальхи власть, çынсен асăмĕнчен çак уявăн [Октябрь уявĕн] чăн-чăн пĕлтерĕшне сирсе ярас тесе, унăн ятне те улăштарса пăхрĕ. Ч-х, 1999, 28 /, 1 с.

политикан

п.с., сивл. Политикăпа çыхăннă чыссăр çын; принципсăр политик. Политиканшăн мар, йĕркеллĕ политикшăн власть вăл — чи малтанах, вăраха ямасăр татса памалли çĕршыв пĕлтерĕшлĕ ыйтусен пуххи. Ч-х, 1999, 28 /, 3 с. Политикан бизнесменсемпе журналистсем чĕртнĕ информаци вăрçи... Х-р, 8.10.1999, 2 с. — ВЧС, 1971, 546 с.; ВЧС, 1951, 517 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

власть

ирĕк. Улпутсен, чиновниксен ирĕкĕ (влаçĕ) ытла пысăк <…> [Хыпар 1906, № 37:572]; Ку патшалăхсенче ирĕк (власть) патшапа халăх суйласа янă çынсен аллинче [Хальхи 1906:21].

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Кĕлсулттан

яз. и. ж. Рекеев (Ашм. Сл. VII, 248): Кĕл + султтан; тат. ж. и. Гөлсолтан: Гөл + солтан (Сат. ТИС, 73) араб. султан "власть; правитель, государь".

Пиксултан

яз. и. м. Иревли (Ашм. Сл. IX, 205); тат. м. и., ж. и. Биксолтан (Бик + солтан), ср. Солтанбик, Солтанбәк (Сат. ТИС, 48): пик-бек + араб. м. и. Султан "правитель, государь; власть" (Дан. ДТП, 1980. С. 136; Гаф. ИИ, 192).

Сентилет

яз. и. ж. Иревли (Ашм. Сл. XI, 94); кирг., каз. Салтанат, узб. Санталат/Салтанет < араб. ж. и. Салтанат "власть правление; султанат" (Дан. ДТП, 1980. С. 139).

Сервери

и. ж. Ялюха М. (Ашм. Сл. XI, 97) < тат. ж. и. Сәрвәрия: Сәрвәр + -ия (Сат. ТИС, 170), узб. Сарвар ( м. и. ж.), кр.-тат. Сервер (только м.) < перс. Сäрвäр "вождь, руководитель, предводитель" (Дань. ДТП, 1980. С. 139); перс. "власть, господствование, предводительствование" (Гаф. ПРСII, 462).

В.Г. Егоров редакциленĕ чăвашла-вырăсла словарь (1935)

абсольутисăм

абсолютизм, самодержавная власть

Çавăн пекех пăхăр: