Шырав: сăвă
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
альбомный
открытка альбомĕ — альбом для открыток
сăвă альбомĕ — альбом стихов
амфибрахий (иккĕмĕш сыпăкĕ çине пусăм тивекен виçĕ сыпăклă сăвă виçи)
анапест (виççĕмĕш сыпăкĕ çине пусăм тивекен виçĕ сыпăклă сăвă виçи)
1. лит.
баллада (истори темипе е юмах тăрăх çырнă сăвă)
1. лит.
идиллия (ял пурнаçĕн савăнăçлă енĕсене идеализацилесе кăтартакан сăвă)
импровизация (ятарласа хатĕрленмесĕр, самантрах кĕвĕ е сăвă хывни)
импровизаци ту — импровизировать
5.
произносить, читать, декламировать
сăвă кала — читать стихотворение
сăмах кала — произнести речь, выступить
тост кала — произнести тост
лирический, лиричный
поэмăн лирикăллă геройĕ — лирический герой поэмы
лирикăллă сăвă — лирическое стихотворение
лирикăллă туйăм — лирическое
лит.
мадригал (савнă хĕрарăма мухтаса çырнă сăвă)
мелодекламация (кĕвĕ çеммипе сăвă вулани)
II. лит.
метр (сăвă виçи)
ултă стопаллă метр — шестистопный метр
ямблă метр — ямбический метр
1.
собрание, сборник
коллекция
сăвă пуххи — сборник стихов
очерк пуххи — сборник очерков
Гоголь сочиненийĕсен пуххи — собрание сочинений Гоголя
авалхи укçа пуххи — коллекция древних монет
2. поэт., муз.
размер
сăвă размерĕ — размер стиха
ритмический
музыка ритмĕ — музыкальный ритм
сăвă ритмĕ — ритм стиха
ритм единици — ритмическая единица
ритм туйăмне аталантар — развивать чувство ритма
ритм секцийĕ — ритм-секция
рифмовать
сăвă йĕркисене рифмăла — рифмовать стихи
рифмăласа кала — говорить в рифму
рифмăласа çыр — писать в рифму
I. лит.
рондо (рифмăсем хăйне евĕрлĕ черетленсе пыракан сăвă йĕрки) [фран. rondeau]
рондо формиллĕ сăвă — стихотворение в форме рондо
I.
1.
стих, стихотворение
стиховой
стихотворный
прозăллă сăвă — стихи в прозе
Çеçпĕл сăввисем — стихотворения Сеспеля
сăвă виçи — размер стиха, стихотворный размер
сăвă йĕрки — стихотворная строка
сăвă кĕнеки — книга стихов
сăвă ярăмĕ — цикл стихотворений
сăвă çырас сăвă ĕç — стихосложение
сăвă чĕлхи — стиховая речь
сăвă çыр — писать стихи
сăвă пăхмасăр калама вĕрен — заучивать стихи наизусть
2.
стих, четверостишие
куплет
сакăр сăвăллă баллада — баллада из восьми стихов
3.
текст песни
частушка и частушки
песенный
сăвă кала — 1) читать стихи 2) петь частушки
сăвăсăр юрă — песня без слов
ку поэт сăввисемпе нумай юрă хывнă — на слова этого поэта сложено много песен
4. диал.
мелодия, напев
юрă сăвви — мелодия песни
пире аппа сăй тăвать пирĕн сăвва илтесшĕн — фольк. нас потчует сестрица, желая услышать наши напевы
6. уст.
сăвă — особый жанр детских шуточных песен
II.
уст.
мера длины в 10 саженей
песенный
халăхăн сăвă-юрă пултарулăхĕ — песенное творчество народа
лит.
строфа (темиçе сăвă йĕрки, куплет)
тропинка, тропа
стежка прост.
вăрман сукмакĕ — лесная тропа
пĕчĕк сукмак — тропка, тропочка
такăр сукмак — торная тропа
сукмак ту — проложить тропинку
вăрманта мулкач сукмакĕсем нумай — в лесу много заячьих троп
Чакакăн пĕр сăвă, ухмахăн пĕр сукмак. — посл. У сороки одна песня, у глупца одна дурь (букв. тропинка).
2. присоед.
еще, и еще, кроме того, вдобавок, к тому же
тата темиçе сăвă вуласа пар — прочитать еще несколько стихотворений
халĕ тата чирлерĕм — к тому же я теперь заболел
3.
невыразительный, тусклый
техĕмсĕр сăвă — невыразительные стихи
лит.
тоника (пусăмлă тата пусăмсăр сыпăксене черетлентерсе çырнă сăвă йĕрки)
лит.
тонический
тоникăллă сăвă — тонический стих
3.
слагать, сочинять
составлять
кроссворд хайла — составлять кроссворд
сăвă хайла — сочинять стихи
такмак хайла — импровизировать частушки
4.
посвященный
с посвящением
халаллă сăвă — стихотворение с посвящением
лит.
хорей (пусăм пĕрремĕш сыпăк çине ӳкекен икĕ сыпăклă сăвă виçи)
хореический
хорей виçи — хореический размер
хорейпа çырнă сăвă — стихотворение, написанное хореем
14.
слагать, сочинять, составлять
сăвă хыв — сочинять стихи
юрă хыв— сложить песню
лит.
цезура (сăвă йĕркинчи чарăну, пауза)
4.
ритм
сăвă чуппи — ритм стиха
экспромт (сасартăк пуçа килнĕ сăвă, юрă)
музыка экспромчĕ — музыкальный экспромт
экспромтăн хуравла — ответить экспромтом
эмоциональный
эмоциллĕ сăвă — эмоциональное стихотворение
лит.
эпиграмма (сатирăллă кĕске сăвă)
лит.
ямб (пусăм иккĕмĕш сыпăк çине ӳкекен икĕ сыпăклă сăвă виçи)
ямбический
ямб виçи — ямбический размер
ямбпа çырнă сăвă — стихотворение, написанное ямбом
(янравлăх)
звучность, звонкость
музыкальность
сăвă янăравлăхĕ — музыкальность стиха
хупă сасăсен янăравлăхĕ — лингв. сонорность, звонкость согласных
4.
то же, что çавра 2, 3
ăмăртусен юлашки çаврăмĕ — заключительный тур соревнований
сăвă çаврăмĕ — строфа стихотворения
сăмах çаврăмĕ — выражение, оборот речи
пĕр çаврăм пурте чĕнмесĕр ларчĕç — некоторое время все молчали
2.
писать, сочинять
нимĕçле çыр — писать по-немецки
изложени çыр — писать изложение
протокол çыр — составить протокол
сăвă çыр — сочинить стихи
çыраканĕ паллă мар — автор неизвестен
çырнисен пуххи — собрание сочинений
3.
учить, изучать, выучивать, запоминать что-л.
сăвă вĕрен — учить стихи
вăл урок вĕренмен — он не выучил урока
иносказательно
хайлаллă сăвă — стихотворение с иносказательным смыслом
ритмический
сăвă ритмики — ритмика стиха
6. лит., лингв., иск.
форма
сăвă форми — форма стиха
сăмах формисем — формы слова
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
I.
напев
II.
десять сажень (длина)
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.
тропинка. СПВВ. ГЕ. Сукмак = утма çул. || След. Пазух. Хирте тилĕ сукмакĕ, вăрманта сысна сукмакĕ. Хурамал. Кашкăр сукмакĕ, куян сукмакĕ. Кан. Ортякков вара Ваççили Йăванч патне çӳресе сукмак турĕ. || Смысл. Начерт. 151. N. Чакакăн пĕр сăвă, ухмаха пĕр сукмак, теççĕ. (Послов). СТИК. Ун хăй сукмакех! Он все свое. || Б. Крышки. Сукмакпа шуçрĕ. Ушла украдкой. Ib. Сукмакпа шуçтарать. Непременно уйдет (украдкой?).
то же, что сăвă.
(сŏвŏ), здоровый.
(сы̆вы̆), песня, песенные слова. М. Сунч. Вара хăшĕ-хăшĕ ташлаççĕ, хăшĕ-хăшĕ алă çупса сăвăсем каласа тăраççĕ. Тюрл. Сăвăллă йорла-ха (со словами). ТХКА 94. Эпĕ сăввине пĕлмен чух, çеммине (мелодия, мотив) ярăнтарса юрлатăп. Якейк. Сăвăсене поринчен ытла хĕр-ачасам йорлаççĕ улахсенче, çулла, хурсам пăхнă чух, сорăхсам панче, тата ытти çĕрте те. Сăвă; вăл туй йорри мар, çăварш йорри, салтак, ĕçкĕ йорри мар, ăна ахаль йорă теме йорать. Сăвăра ăнланмалла мар сăмахсам нумай. Сред. Юм. Сăвă; йорланă чôхне каласа йорлакан сăмахсĕне сăвă теççĕ. || Особые песни. N. сăвă. Мулахай, мулахай, мулахай мана сурăх пач. Сурăхне Атăла ятăм та, Атăл ман пулă пач(ĕ). Пуллине хурана ятăм та, хуран мана çу пач(ĕ). Çуне çурта çутрăм та, çанталăк та çуталчĕ. Выртан каска хусканчĕ, ларакан йăвăç хумханчĕ. Çĕтĕк-çатăк тимĕрçи сиксе çапать тимĕрне. Ib. Утрăм, утрăм, умма тупрăм, уммине анчăка патăм, Анчăк мана пушă пач(ĕ). Пушипе çĕре çапрăм та, çĕр мана курăк пач(ĕ). Курăкне ĕнене патăм та, ĕне мана сĕт пач(ĕ). Сĕтĕкине чăпăка (курочке) патăм, чăпăка мана матяка пач(ĕ). Матякине учаха (= вучаха) ятăм: шат! терĕ, пат! терĕ, Патăр ялне кĕрех карĕ. Ib. Мулчи, мулчи мулахай, мăн мулахай — сулахай. Çӳлте çăлтăр шуçланки, ула кайăк уттипе, симĕс кайăк сиккипе. || Стихи. N. Хĕл каçиччен эпĕ чăвашла тата пĕр тăватă пилĕк сăвă çырнă. || Мелодия песни. Альш. Елшелĕнче чăн тытăнса каланă чух икĕ сăвва килтерсе (на 2 напева?) каланине илтнĕ эпĕ. Ib. Тата эпĕ: „Пӳркелĕнче (Елшелĕнчен пĕр ултă-çичĕ çухрăм) кĕвве вуникĕ сăвва (вуникĕ тĕслĕ юрласа) кӳрсе калаççĕ“ тенине илтнĕччĕ. Турх. † Тăрин çинçе сасси пит хурлăхлă, мĕн сăвăпа юрлани илтĕнмест. N. Кĕвĕ сăввисем, юрă сăввисем. С. Айб. Хрутун, купăса алла илсен, пĕрре сĕрсе ячĕ, тет те, темиçе тĕрлĕ сăвă сассисем (гармоничные звуки) янăраса кайрĕç, тет. Тим. † Юрăра тĕрлĕ сăвă пур, сăвăра тĕрлĕ сăмах пур. Ячейк. Пире апи ĕçтерет, пирĕн сăвва илтесшĕн. Дик. леб. З8. Кăмрăк тăвакансем те ĕлĕкхи пекех юрлаççĕ; ача чух эпир çав юрă сăввипех ташлаттăмăр. Кĕвĕсем. Эй шупчăк, сарă шупчăк! Юррушĕн çеç юратмастăп эп сана: сăввушĕн те, кăмăлушĕн те юратап.
петь хороводные песни. СТИК. Орау. Çула хĕр-ачасем, арçын-ачасем ăрамра сăвă калаççĕ (стихи без определенного смысла). N. † Сăвă кала, тиетĕр, тиетĕр, хăрта кала пĕлместĕр, пĕлместĕр. N. † Арăм (арçын) сăвă каласан, самана йывăр тиеççĕ. (Уйав юрри).
шум от песен. Турх. Ачасем çывăрма салансан, сăвă-тĕвĕсем лăпланчĕç.
записать, написать. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ мана валли сăвă çырса хур (напиши стишки). Орау. Эп ăна хут çине çырса хунă. Ib. Унăн ĕлĕк епле кĕлтуни çинчен хут çине çырса хуни пур. Ib. Манăн ун çинчен хут çине çырса хуни пур. Ib. Паян Пачук Микихверпе Ника Ентри Еххĕмĕ — пĕри тенкĕ те ик сум сакăр вунă пус управ укçи пачĕ, тепри тенкĕ те хĕрĕх икĕ пус страхховой укçи пачĕ, çавсене çырса хур-ха, Иван. || Начертить. Орау. Чушкăлла вылянă чухне чушкисене икĕ çĕре çыра çырса хураççĕ.
назв. гаданья на кольцах. Ерк. 11. Микушк. Раштав иртсен крешчениччен çĕрĕ яраççĕ. Ăна ак епле яраççĕ: пĕр витре çине шыв яраççĕ, унта çĕрĕ ярăççĕ. Кашни харпăр-хăй çĕррине яраççĕ. Пăлхатаççĕ те, икшерĕн илсе чуп-тутараççĕ. Тата юрланă вăхăтра кăлараççĕ. Мĕнле сăвă юрланă вăхăтра çĕрĕ тухать, çавăнтан çынни вара ăрăскаллă пулать.
(тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.
, тостар, (тустар, тостар), приводить в беспорядок разметать, расшвырять, разбрасывать, раскидать, перебутырить. См. тус. N. 1) Тусана, пăраха тустараççĕ; 2) тустарас — кирек мĕн япалана арпаштарса, аркатса пĕтерес; З) пробирать, навести страх, трепет. Шел. 62. Ак çамрăксем тухаççĕ тутăр-сурпан пуçтарма, çĕнĕ-çынсем арчипе çӳпçисене тустарма. Ау 18. Анне! эпĕ пĕр лав укçа тиесе килтĕм, эсĕ çӳçне-пуçна тустар, питне хăрăмпа хурат. Тайба-Т. † Шурти шурă тăмана тĕкне-çӳçне тустарнă; йыснаçăмах çарă пур, çӳçне-пуçне тустарнă. Ст. Чек. Тустарасси çăмăл та, пуçтарасси пит йывăр. N. Вĕсем ытти проектсене мĕнле тустарни çинчен каласа кăтартнă. N. Çав хĕрсем пурте çара-уран, йӳне-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса, ăйăрсем пек кĕçенсе, сиккелесе пыраççĕ. || Бушевать (о пурге). Ст. Шаймурз. Хиртеех те тăман тустарат. Баран. 161. Пĕр чарăнмасăр вăл темиçе кунччен тустарать (буран). Ашшĕ-амăшне. Ав тăман епле тустарат. || Поднимать пыль. Цив. Тусан тустар. Ib. † Аслăях çулĕ çинчи, ай, тусана ямшăках тустарать; пирĕн пек çамрăк ачасене ялтиех куштан тустарать. Бугульм. † Аслă урамăн тусанне, кил, тустарар пар утпа; ял-ялĕнчи хĕрсене, кил, тустарар каччăпа. || Ездить быстро. Альш. Çӳреççĕ вара лешсем çил пек тустарса, утсем çине утланаççĕ те (подпаски). N. Вăт кайăкпа тилĕ каяççĕ, тет, тустарса: тилли пĕр енелле, кайăкĕ тепĕр енелле. Пазух. Хусахсем утланнă ырă ут ялан тумхах çинчен тустарать. || Опустошать, разорять, разрушать. Баран. 201. Французсем Россияран хăйсем тустарса килнĕ пушă çулпах каялла тухса каймалла пулнă. || Размотать. Тюрл. Çав çын ман япаласене тостарчĕ (размотал). || Размотать. N. Кулаксем колхоза тустарасшăн. || Обижать. N. Семйĕне ан тустарса çӳре. Якейк. Тос, тос, тостар, пистер; ерпес, ерпес, ерпесле, ялан котран тапса сиктер, тос ачакла, тосикла. (Сăвă). || Делать что-либо (метаф.). Кама 80. Паян икĕ машшинпа кăнтарлаччен 7 гектар тустарса ывăтрăмăр. Епле пек, е? Пултаратпăр-и? || Ругать сильно. Альш. Лешсем тухса кайсан, тытăнат та ку тата тустарма: мĕн пур, тесе. ГТТ. Тустарса пăрахрĕ. || Обыскивать, производить обыск.
выпасть, вылететь. Никит. Икĕ малти шăл тухса ӳкес пек лăканаççĕ. N. Ман сылтăм алăн шĕвĕр порне шыçса пĕр сыппи тохса ӳкрĕ. Собр. Икĕ алăмра икĕ сулăм, пĕри тухса ӳксен, пĕри пур. || Быть выброшену. N. Эпир пĕр-пĕр тинĕс утти çине тухса ӳкмелле. || Вперен. см. N. Эпĕ сирĕн хота исен, воласа пăхрăм та, ăш-чик тохсах ӳкрĕ: çаратса карĕç, тесе çырнă та. N. Хамăн халĕ ĕнтĕ ман, кантур тесен, пĕтĕмпех сехрем хăпса тухса ӳкет. || Износиться. N. Унăн атти чыстах тохса ӳкнĕ, çара-оран пекех çӳрет. Пазух. Лăпсăр-лăпсăр çăпати кăçалхи çул тухса ӳкрĕ. || Исхудать. Яргуньк. Лаши анчах мăнтăрччĕ, тухса та ӳкнĕ (исхудала). || Дожить. N. Хамăр ялсам лайăх пурнăçа тухса ӳкрĕç. Юрк. Вăл çапах та пулин ĕçе паттăр çын, çуллен-çул çĕнĕ тырра тухса ӳкнĕ (у него хлеба хватало всегда до нового). Пухтел. Унпа тухса ӳкеççĕ вĕсем. С этим (хлебом) они смогут прожить до нового урожая. || Забыться. N. Кунта килсен, килти тухса ӳкрĕ. (Письмо). || НИП. Çĕркĕ лартăм та, пĕр сăвă тухса укрĕ. Вчера я сел и у меня написалось одно стихотворение.
(ты̆рдан), укрепляться. || В перен. знач. Сам. 6. Кирек мĕнле халăхăн та сăвă кĕнекисем пичетре пулман сăвăсенчен кăна тăртанмасть. || Опухать, отекать. Чума. Куç таврашсем тăртанса пĕтĕмпе тĕксĕмленсе тусаççĕ. N. Шыçăнса, тăртанса, кайнă. N. Утса пырса тăртанса кайнă, чирлес пек пулнă çын. Ст. Чек. Тăртаннă = шыçнă; шыçас шутне кайнă. Сред. Юм. Паян пит нăмай çывăрнă та, куçĕсĕм тăртанса кайнă. Сборн. по мед. Час-часах унăн мăйĕ çинчи тăртанса тăракан шатра парĕсем шыçса каяççĕ. СПВВ. ИФ. Ыраттарсан кăшт ӳт хăпарать те (тăртанать те), çавна тăртаннă, теççĕ. Изамб. Т. Нуммай çывăрсан, çыннăн куç-пуçĕ тăртанат (отекают глаза).
радость, удовольствие. N. Кăмăлне хуçас мар, хавасне сӳрес мар, мĕн пулни çинчен пĕр сăмах та калас мар. || Охота, желание. Юрк. Хавасă пулсан, ӳлмĕрен те çырса яма тăрăш. Капк. Хăшĕн калушсем те ӳксе çухалаççĕ, анчах кашкăр тытас хаваспа калушсем те шел мар. Чт. по пчел. № 17. Калăпăр: санăн хурт усрама хавасу та пур. N. Атте-анне пире юнран та ӳт хавасĕнчен çуратнă. || Рацостный, веселый. Ст. Письм. Вăл вăхăтри пек хавас вăхăт çулталăкра та пĕреççех килет. V.S. Хавас çын — веселый. Ашшĕ-амăшне. Ăçта килчĕ унта унăн уçă хавас сасси кăна илтĕнсе çӳренĕ. N. Хăй Аксенов сарă, кăтăра, илемлĕ, пит хавас, юрра ăста çын пулнă. Изамб. Т. Хавас сăвă, веселая песня(?). N. Пире праçник хавас пулмарĕ. С. Дув. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çулне иккĕ пулинччĕ. Бугульм. † Туя каяс — мĕн хавас, тулта тăрас — мĕн хурлăх (неприятно). Ст. Чек. Туя кайма мĕн хавас (та), лаши ывăнсан мĕн намăс Янш.-Норв. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çуллĕн çулах пулмĕ-ши? || Любящий что-либо. Сред. Юм. Он пеккине пит хавас ô. Ib. Эсĕ шыва кĕме пит хавас. || Восторженно, весело, радостно, с охотой, с радостью. Ст. Чек. Мана вăл хавас кĕтсе илчĕ (с радостью). Изамб. Т. Кăçал тырă аван, вырма хавас (радостно). Чăв. й. пур. 18°. Çапах та чăвашсем ачисене пит хавасах вĕрентместчĕç. Баран. 87. Лашисем хавас чупса пыраççĕ. || Рад. ПТТ. Çав сĕреншĕн пуринчен ытла çамрăк ачасем пит хавас (рады) Сред. Юм. Киле кайса ашшĕ-амăшне кôрма кирек кам та хавас-çке çавна. А.-п. й. 44. Кашкăр куншăн та тем пекех хавăс. А волк рад и этому. N. Ашшĕ-амăшĕ хăйсен ачисене хавас ĕнтĕ. Ал. цв. 19. Хуçа хĕрĕ хăй те ăна хавас: вăл ăна хăй мĕн-мĕн курни-илтни çинчен кала-кала парать. N. Хăй патне аслă çынсем пырсан та, чухăн çынсем пырсан та, пурне те пĕр пекех хавасчĕ. Алик. † Ай аки, сар аки, сап-сар куккăль туса тух, кама хавас — уна пар. Нюш-к. Юрра хавас, охотник до песен. Хорачка. Çынтан илесшĕн хавас, парасшăн хавас мар. N. Чавса кăларас пулсан, ăна вĕсем мулран хавас чавса кăларĕччĕç.
значение не выяснено. Абыз. Сар чах çта? — Хурчара.— Хурча çта? — Хурамара. (Сăвă).
трогаться, двигаться, шевелиться, расшевелиться. СПВВ. ПВ. Хускалат. Ильмово. Вăсем вырăнĕнчен хускалсассăнах сăвă кала пуçлаççĕ те, вырăна çитичченех калаççĕ. N. Вăл вырăнĕнчен хускалсан, паттăрсем хăраса каяççĕ. Ск. и пред. чув. 92. Турă, çырлах, ан пăрах! ахăр саман хускалать. КВИ. Тукмак (волк) ӳкнĕ, хускалмасть, пăхрĕ вилĕм килнелле. || Выступать, волноваться. N. Пĕтĕм халăх хускалчĕ вара. || Начать войну. N. Тата турккă та хускалнă. || Толст. Пĕтĕм хулари йытăсем хускалнă пек (лаялн). || Приниматься. ПТТ. Ют ялсенĕн уй-чӳксене ирттереççĕ те, тин вара хамăрăн (т. е. чук) тума хускалаççĕ. || N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ. N. Нумай çыра пуçласан, ăшчик хускалать. N. Унăн чĕри йăлтах хускалнă (расстроился?).
(кы̆лава), голова, старшина. ЧC. Тата çавăн чухнех кăлавасемпе (старшина и те, кто был при нем) уретниксем персе те çитрĕç (явились на пожар). Пазух. Çӳлте симĕс-кăвак вĕçкелет, кăлавине тиек кураймасть. Чăв. й. пур. 13°. Вăсенĕн Таркан прикасĕнче пит усал мăкшă кăлава (голова) пулнă. Ib. 15°. Вара хăне кăлаваран ӳкернĕ (уволили с должности?). СТИК. Кăлава пек, солидный человек (по внешности: осанистый, здоровый, красный, с бородой). Юрк. Утилни вăхăтĕнче Тимĕрçен вулăсĕнче тĕмиçе çул кăлавара ларнă (был головой). Собр. И, шăпчăк юри (= юрри) арчара! Çӳл-çӳл юман, çӳл юман, çӳл юманта пин кукку. Кăлава, тесен, култарать; симĕс, тесен, систерет. Ухмах ывăлăм Микуша, кашкăр çинă юлашки. Хуп чӳрече хушшинче пĕр ула йытă выртать, тет: хăр-хам! тесе калать, тет; çынĕ картах сиккĕр, тет. Чакак хӳри витере, кĕсре хӳри лакăмра. (Сăвă). ||Прозвище. Утар. Кăлава Якур (-р').
(кы̆лττиын, с тверд. н), одно из подражаний звукам гуслей. Якейк. † Кăлттин, кăлттин кăлта вĕççĕн, тевĕт, тевĕт теве вĕççĕн, шакăльти та макальти, шакла Йăван Ваçăли, кăмпăр-кăмпăр ут ури, чăнкăр-чăнкăр чĕн йĕвен, парни-сави арчара, качакисам картара, воник икерч çу çинче, картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу йохать. Она камăн çималла? Йăванпала Марийăн. (Сăвă). Перев. см. МКП 73.
(кы̃рна), неизв. сл. в заумной песне. Якейк. Кăр, кăр, кăрна кăрная. Ӳкекенне, топаканне елĕм — пакăсча. Апапап, апапап, Апапкасси малĕнкки, йох, йох йохăнкки (-нк'к'и), суляна, суляна, сулипала холипа (-λиыба), йăнкăлтипа чостипа. (Сăвă).
неизв. сл. Собр. Сукмак çинче кĕтин ташлат. (Çерçи). Качал. Кĕтин-кĕтин кĕсле тусăм. (Сăвă).
солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.
назв. свадебного обряда. Н. Р. Романов. Туй пĕтсен, шилĕк пăсас умĕн, пĕр халапçă: „Нарт-нарт кăвакал, ăçта каятăн, кăвакал?“ — тесе сăвă калать. Çавна шапаç калани теççĕ. Кайран шилĕк пăсаççĕ.
неизв. сл., встречаюшееся в заумной песне. Абыз. Пи пушмак, пи пушмак, пине карти хыçенче лĕпсĕр-лĕпсĕр çын ташлать. (Сăвă). Б. Хирлепы. Пи-пи, пичи упи шур упа çине утланса сĕм вăрмана кĕрех карăм.
ахăм, V. ignotae, неизв. слова. Абыз. Ах-ах, ахăм карти хыçĕнче лĕпсĕр-лĕпсĕр хĕр ташлать. (Сăвă).
(пы̆гы̆л'дэ̆к), неизв. сл. в песне. Торай-к. Пăкăльтĕк пус, пусмассерен Танила. (Сăвă).
(алла-аллы̆н), communiter, coniunctis viribus, сообща. ПТТ. Выльăхсене алла-аллăн часах сăлатса пăрахаççĕ. Сообща быстро распределяют животных (скот). Череп. Алла-аллăн ĕç ӳсенет. Дело спорится, когда много работников. || Consertis manibus, рука за руку. Ib. Çавăн чухне шултăра хĕрсем хăйсене ăрасна алла-аллăн тытаççĕ, пĕчĕккисем хăйсене ăрасна алла-аллăн тытаççĕ. В это время большие девушки берут друг друга за руки; то же делают и маленькие, отдельно от больших. Т.-И.-Шем. Унтан алла-аллăн тытсах пӳрте кĕреççĕ. Потом они входят в избу, продолжая держаться за руки. Ст. Чек. Алла-аллая тытăнса çӳреççĕ. Ходят, взявшись за руки. Ib. Каччăпа хĕр çимĕкре каçпа сăвă калама тухсан (когда выйдут петь песни) алла аллăн тытăнса калаçса çӳреççĕ. Ib. Уччиттĕлсем арăмĕпе алла-аллăн тытăннă та, хăйсен сатĕнче юрласа çӳреççĕ. Учитель и его жена гуляют в своем саду, взявшись за руки, и поют.
(абаjы̆м), mater mea, vox blandientis, матушка моя. Качалов. † Ик кикирик, шак, шак! Шупашкар хуçи ати пур, Мускав хуçи Елекçи, Иля тиякĕ Иля, Иля майри матка. Лăпсăр-лапсăр апайăм пур........ У меня есть батюшка, чебоксарский купец. Московский купец Алексей; у Ильи писарь Илья; у Ильи жена („русская баба“, v. майра) чувашка. У меня есть матушка, которая ходит распустихой (т. е. неряшливо). (Из „Сăвă“, песни, имеющей очень мало смысла. Может быть, здесь апайăм скорее надо обьяснить из апай? Слово „матка“ означает то же, что __ „арăм“ (жена), но употребл. лишь кое-где, у чув. Чебокс. и Цив. у. у.).
(абап?), vox incerta, quae in cantilena quadam legitur, неизвестное слово, встречающееся в песне (сăвă), не поддающейся обьяснению. Собран. † Апапап, апапап, апап каси вут пуçи (quo loco equidem „апап-касси, вут-пуççи“ leg. putaverim, вместо чего я прочел бы здесь: „апапкасси, вут-пуççи“), хура чипчип куç тулли. i. q. апап?
неизв. сл. (м. б. с тат.) в заумной песне. Якейк. Каюм, каюм пичеликкăм, тамарайăн иккăм, хора, хора хораттай, шĕшки матки, шĕшки матки, Москавăски ăнни мар-и, Тимошкасси ăнни (ы̆ννиы) мар-м, ăсланăски пенни (пэννиы), конавски пенни, ай милота, милота, пĕрмитон ю. (Сăвă. Правописание правильно).
(кагы̆р), клюка, «кусок дерева для поддерживания кашта у крыши». Тюрл. Какăр — крюк. Ib. Какăр çине шывлăш хораççĕ, шывлăш çине чĕренче (= тĕренче) хораççĕ. Изамб. Т. Шывăшлăха какăрпа тыттараççĕ. Сред. Юм. Какăр — чĕренче витнĕ çурт хĕррисĕне сывлăш кая памантан (чтобы не упал) хуракан çекĕл пек пысăк патак. Соор. Мни какăр пуç. (Качака мăйраки). || СПВВ. Какăр (= шăпăр какри), рог для резонанса (у пузыря). Утăм № 1, 25. Ман та, сăвă çыриччен, çăвара какăр хыпса мĕн ярас шăпăра.
(э̆спӳрэх'х'э̆м), слово в заумной песне. Якейк. Ĕспӳреххĕм, ĕспӳреххĕм, варри(-ρρиы) тирек шолтăрки (шолды̆рги), ичак (иџ̌ак), ачак (аџ̌ак) янавар, янавар окçа окçа мар-и, Яхать(-т') хĕрĕ хĕр мар-и, ола кĕсре ут мар-и, катаччи çăварни(-νиы), ай, катаччи, ай, çăварни! (Сăвă).
повидимому, названне какой-то горы. Встречается в песнях. СПВВ. МС. «Ян ту» — тăв ячĕ. Качал. Ян ту, ян ту çинче нӳхреп, нӳхреп çинче Тарья. (Сăвă). Собр. † Кисселӳ, кисселӳ, киссе хуçа, чипер хуçа Пракахви; ян ту, ян ту çинчи, нӳхреп çинчи (çавă пур). См. кисселӳ.
неизв. выраж., встреч. в песне без смысла. Якейк. Куçма пыр («п» не озвонч.) пыл таккой («т» не озвонч.) яна тарай (т┐араj) ятнай пох, ни торокос снавай пох; охваттяр, опльосни(νиы) Унтри (Ундри) Петĕр ни нушни(-νиы) çекли(-л'и) петли(-л'и) криччи крич чĕрсалами (чэ̆рзалами) оххини(νиы). (Сăвă).
личн. имя женщ. Качал. Кукăр çăка айĕнче ене ятлă хĕр хӳхлĕ. (Кăнчала-йӳççи). Собр. Енӳке ене майри, хула майри, тĕпсĕр хӳре тӳсĕмсĕр, ылтăн купăс кăмăлсăр. (Сăвă.).
неиз. сл. в заумной песне. Якейк. Йоман итти (ит'т'и) кăлтăрка (кы̆лды̆рга), вĕçен-кайăк кăлтăрка, салат саккăр оккас килет кăлтăрка; порăш, порăш порăшла, тотар варри(-ρиы) тотарла, чӳк килесшĕн чипкилесшĕн чип те çок. (Сăвă).
(лы̆м), влага, влажность, сырость. Изамб. Т. Кăçал çĕрте лăм пур. Череп. Лăм тăрат (сырой воздух, по утрам, при тихой погоде, во время цветения ржи). Утăм 9. Сĕлĕ урпа çейăлккăпа лăм пĕтиччен акас, теççĕ. Сред. Юм. Çĕрте лăм та çôк. Земля без дождя совсем высохла. СТИК. Лăм ӳкнĕ. С вечера пала роса, утром все предметы отсырели. СПВВ. Лăм илсе юлнă. Сред. Юм. Çĕр лăм илсе юлнă. Ир. Сывл. 6. Лăм — нурĕк, сывлăм. Ib. Тăван чуна сыватма, сăвă тупса, лăм парар; пурăнăçа юсама çул шырама вăй парар! Шел. 122. Ту хыçĕнче айлăмра, нӳрлĕ вырăнта, лăмра, епле чăваш шкулĕ... витĕр курăнса ларать. Нурăс. † Шăпăр-шăпăр çăмар çăвать, ыраш кутне лăм парать. Якейк. Çын хытă ĕçес килнĕ чох тăраниччен ĕçмесен: лăм анчах полчĕ, тет (= лишь слегка утолил жажду).
потихоньку; постепенно. Аттик. Хĕвел пĕçернипе юрсем майĕпе ирĕлсе пĕтеççĕ. Шурăм-п. Кайран хуллен тухса (из оврага), Атăл çине майĕпе пырса пăхатпăр. Нижар. † Çак ял ачисем хĕр тиркерĕç, тупайрĕç-и-ха майĕпе? Календ. 1911. Чылай çӳресен, вăл майĕпе (scr. майпе) анма пуçланă. Сам. 10. Сар ырашлă тыр ани çăралать майпех. КС. Майĕпе анчах пырать. НТЧ. Çапла пурне те хатĕрлесе çитерсен, хай (упомянутая) арăм пĕр пĕчик чашăк çине пăттине антарать, тата чашăк хĕррине пĕр пашалу, виç юсман хурать. Изамб. Т. Майĕпе сиктерсе илеççĕ пĕтĕм сарăм пĕтиччен. || По (направлению). Ярмушка-к. † Уй хапхине, ай, пир сартăм карта (изгородь) кукри майĕпе. || Вследствие, по мере того, как; сообразно, по. Альш, Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулат та, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярат, тет. Янтик. Ача, аташнă майĕпе, вырăн çинчен тăра-тăра, пӳртре çапкаланса çӳрет. Ходите во свете. Школа (шкул) çывăхра майĕпе (так как ш. была близко) юрлă çынсем те ачисене çӳретме пултарнă. О сохр. здор. Типĕ тумтир тупса улăштарма питех май килмесессĕн, çав çири йĕпине пӳртре ăшă çĕртре çирех майĕпе типĕтме те юрат. Çутт. 112. Çур майĕпе хресченсен ĕмĕрхи, асран кайми ака-суха (пахога) шухăшĕ вăранать. Кан. Кĕçĕн шкулсем юрăхлă ачасем тăратнă майĕпе тин техникумсене кĕме çителĕклĕ вĕрентме пултарĕç. Букв. 1904. Хайхи качака ухмах майĕпе пусса (в колодец) тилĕ çине сике парать. N. Вăрçа хатĕрленсе тăман майĕпе, вăрçă ĕçне пĕлмен майĕпе, е вăрçăра виле-виле пĕтнĕ, е вăрмансене тара-тара пытаннă. Вино-яд. Эсир хăвăр пĕлмен майĕпе анчах эрех ĕçме хушатăр. Альш. Пупĕ ывăннă майĕпе аран-аран уткаланă. (Сказка). N. Йорĕ-çке, окçи майĕпе пырать! Ладно, по деньгам и покупка! (Гов., когда купят дешевую и плохую вещь). ЧС. Тата лашасене тытнă чух, хăранă майĕпе алă-ура чĕтресе, лашасене те хăпăл-хапăлах тытса, сиксе утланмалла мар. N. Çыру тăрăх, ăс пухакан, вăхăт килнĕ майĕпе, (в благоприятное время досуга) пухса пырать ăна. Шурăм-п. 28. Пĕри ӳсĕртерех майĕпе (будучи пьяноват), тӳпелешсен тӳпелешсен, пуртă илсе тухнă та, мăйĕнчен яра панă (хватил). П. Патт. 28. Кăвакалсем хытă вĕçсе пынă майĕпе вăл хăй кăшкăрса янă. Орау. Сăвă майĕпе кашни ача çине пӳрнипе кăтартса, утса çавăрнат. Чав. юм. 1924, 57. Хурăнсем çил çук майĕпе (так как нет ветра) шăпăрт тăраççĕ. Никит. Вĕсем те пулин начар, апат çук майĕпе (от бескормицы) пулас. Шурăм-п. Вăхăт иртнĕ майĕпе çумăр çывăхарса килет. Образцы. Вунçичĕ çулхи сасăçăм, çаврăнать купăс майĕпе. Ib. Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç çаврăнат ăстан майĕпе. N. Кам салтака каяс мар майĕпе хăйне мĕн те пулин тăвĕ. Сам. 73. Хăй майĕпе ĕçлеме пулнă унăн ват лаша. Алешк.-Сапл. † Кĕмĕлех те çĕрĕ çырулă куç, çаврăнать-çке çыру майĕпе.
яйцо. N. Чăпăка (курочка?) мана матяка пачĕ. (Сăвă).
(-hаj), малахай. Нюш-к. Мулахай (авалхи чăваш çĕлĕкĕ) ăшĕнче ӳстернĕ. Стюх. † Виç хулхаллă мулахай Шăмăршăсен ачисен. Сенчурк. † Тил мулахай, тил мулахай, тутар мулли пуçĕнче. Рак. Пĕр мулахайăн хĕрĕх саплăк (вар. шăтăк. Мунча чулĕ). КАЯ. Киле пырсан, анне аттене юмăç мĕн каланисене каласа кăтартрĕ те, атте: ах-ха-хай, мулахай, мулахай тăрри шĕп-шĕвĕр! тесе хуйхăрса ячĕ. Н. Карм. Мулахай, башлык, шапка с ушами. Такмак. Çĕлĕк çукки мулахайпа. N. Мулахай, мулахай, мулахай мана сурăх пач. Сурăхне Атăла ятăм та, Атăл мана пулă пач. (Сăвă). См. мулаххай.
(молоδиы), сл. неизв. зн. в заумной песне. Якейк. Йĕтĕн çу, йĕтĕн çу, молоти, молоти, молот чĕрес кĕлетки; çил ути, çил ути, çиçĕм çиçнĕ йăлтăрки (-ги); Якку чипер сар ача. Вĕр, вĕр, веркке (с двумя „е“) холли, çмеркке холли молоти. (Сăвă).
то же, что муçка.? Абыз. † Кăвак хĕвре (= хӳре) муçки пур. (Сăвă).
неизв. сл. в сăвă. Якейк. || Шатающийся (со стороны на сторону).
(jэ̆р), плакать. Пазух. Вăхăчĕсем йывăр та, çулсем выçлăх, эпир йĕменнине те, ай, кам йĕрес? Трхбл. Йĕре-кула пĕр укçа, йĕм тĕпĕнче çĕр укçа. N. Йĕре-йĕре ĕçлекен, кула-кула сиет, тет. (Послов.). Ч. С. Çынсем кăшкăрса йĕни илтĕнет. Слышно громкое рыдание людей. N. Тин çуратнă ача йĕрсен, йĕпе пулат теççĕ. Если только что родившийся ребенок заплачет, то это, говорят, к ненастью. Толст. Ăна йĕрес пек йăлăна пуçларăм. Я начал умолять его почти со слезами. Чăвашсем 10. Леш вара йĕрес пек йăлăнат. СТИК. Унăн йĕресси пур-ха, ăна тивертмен! (говорят мальчику или девочке, если они шалят, бьют больных). П. Пинер. † Пирĕн пек çамăрăк (sic!) аxасем йĕре-йĕре мул шырать. Собр. Хапха умĕнче те курăнмасан, çĕре выртса йĕрейĕр (плачь). || О плаче невесты. Альш. Йĕрсе кăтартма (поучить плачу) пĕр пĕр арăм илсе пыраççĕ. Унтан купăс хыççăн çав арăм пĕр-пĕр сăвă йĕрсе парать ăна. N. Качча каякан хĕре йĕме лартнă каç. Ильм. Хĕрĕ пӳркенчĕк пӳркенсе чăланта йĕрет, арçынни сĕтел хушшинче ватă çынсемпе ларат. Хĕрне йĕме лартнă чух ак çапла лартаççĕ: хĕр çумне пĕр арăм ларат та, пӳркенчĕкне пуç çине илсе хурат. Хĕрĕ çав пӳркенчĕке виçĕ хуччен сирсе ярат, тăваттăмĕш хутĕнче йĕме тытăнат. Изамб. Т. Йĕрекен хĕре, пĕр килтен тепĕр киле кайнă чухне, пӳртрен çĕклесе тухаççĕ те, урапа çине лартаççĕ. || В перен. смысле. Ст. Чек. Вут йĕрсе çунат. Огонь готов потухнуть; горение еле-еле поддерживается. СТИК. Чĕрĕ улăм е чĕрĕ вутă питĕ начар, йĕрсе çунат.
пасмо, мера пряжи. СТИК. «Ман хуттăр 9 вунăран» часть хуттăр’а. N. Халь алăра çирĕм пилĕк пус укçа пур-ха; Миххи арăмне 18 вунă авăрларăм, çав укçана халĕ кӳрсе пачĕç. N. Вунă, вунă пĕрчĕ, сум, вăтăр пĕрчĕ. N. Вăтăр сум = вунă (120 пĕрчĕ)... Икĕ вунă çипрен пĕр хур пир тухать. Хур = икĕ чике. Качал. Çак ялта вунă хĕр, вуни çук, вуни çук, эп илессин вуни пур. Паас. Вунă — 1/12 пасма (сăвă).
(вы̆jы̆), игра. Б. 13. Вăйăран вăкăр тухать. Игра до добра не доводит. Альш. Лешсем темĕн-темĕн те курнă: шуйттан ваййине те (цирк, балаган) курнă, пукане вăййине те курнă. Сред. Юм. Çак ача, пире калĕмпĕр вăййине... СТИК. Пирĕн ача чист вăйя яранчĕ, ĕç кутне пырса та пăхмаст. (Говорят о мальчике или девочке, увлекшихся игрой, не работающих, а то-и-дело бегающнх на игры). Сунт. 1929, № 2. Вăйă мар (не шутка) çав ача тăвасси. 1929, № 67. Клоçета ача вăййилле (кое-как), чуспа çапçа, туса лартрĕç (сколотили). || «Ученье» (военное). Б. Олг. Салтак вăййине вĕрентес полат ĕнтĕ сана, тет. || Хоровод. Альш. Вайă тесе, пĕр-пĕр урам кĕтессине выляма-кулма, кĕвĕ-сăвă калама пуçтарăннине калаççĕ. Изамб. Т. Эпĕ хамăн юлташсемпе... вăйя хутшăна пуçланăччĕ. Ib. Çимĕк уммĕн усем вайя тухма пуçлаççĕ. Ч. П. Шурă кĕпе тăхăнсан, вăйă витĕр курăнать. Пазух. Пирĕн вăя вылясси çырла пиçнĕ вăхатра. Ib. Вайя тух. Выходи в хоровод. || Музыкальная игра. N. Урипе тапать, çунатпе çупать, сăмсипе вййă калать; çав вăйă сассине илтсе, вĕренсе килтĕмĕр. || Игра в горелки. С. Тим. Ан саланăр, тантăшсем, пĕр-ик вăйă выляр-и? || Место, изобилующее чем-либо. СЧУШ. Çак ача хăй пĕлекен çырла вăййине ертсе кайрĕ. Баран. 169. Атăл пырĕнчен (чит. вăрринчен) инçех мар — Астрахань (чит. Аçтăрхан или Аçтăркан) хули ларать. Пулă вăййи çакăнта ĕнтĕ.
неизв. слово в песне. Синьял. Ик кикирик, ик кикирик шак шак Шопашкар хуçи аттем пур. (Из песни — сăвă).
неизв. слово в песне без смысла. Синьял. Улти, улти улма явăç(ç)и кĕлетки, чалăш-чăлăш чаруна, марӳна. Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Собр. Улти, улти улма явăç, кĕлетне, чалăш-чăлăш кĕлетне, вуник салма сутрăмăр. Тайруна, Майруна, эс чипер, эп чипер, чăн чиперри кунта кил! (Сăвă).
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ.жен.
юптару, халап (ытарлă калав е сăвă); басни И.А.Крылова И.А.Крылов юптарăвĕсем
прил.
1. (ант. чёрный) шурă; белый, как снег юр пек шурă; белый голубь шурă кăвакарчăн; окрасить в белый цвет шурăпа сăрла
2. (син. белогвардейский; ант. красный) шурă (Раççейре 1917 çулта пĕтернĕ влаçшăн кĕрешекенсем çинчен) ♦ белый хлеб шурă çăкăр (тулă çăнăхĕнчен пĕçерни); белый гриб шурă кăмпа; белые пятна на карте тĕпчемен çĕрсем; на белом свете çут тĕнчере; белые стихи рифмăсăр сăвă; средь бела дня тăр кăнтăрла; шито белыми нитками тупсăмĕ кĕретех курăнать (ултавăн); принимает чёрное за белое хурапа шурра уйăраймасть
глаг. несов.
илемлĕ вула; декламировать стихи со сцены сцена çинче сăвă вула
сущ.жен.
1. кĕнеке (вуламалли); детские книги ача-пăча кĕнекисем; книга стихов сăвă кĕнеки; сидеть за книгой кĕнеке тытса лар; писатель издал новую книгу çыравçă çĕнĕ кĕнеке пичетлесе кăларнă
2. кĕнеке (ĕç çинчен çырса пымалли); бухгалтерские книги бухгалтери кĕнекисем; книга жалоб и предложений жалобăсемпе сĕнӳсен кĕнеки ♦ ему и книги в руки ку ĕç шăпах ун валли
сущ.муж.
пысăкăш, виçе; размер заработной платы ĕç укçи пысăкăшĕ ♦ стихотворные размеры сăвă виçисем (сăм., ямб, хорей т. ыт.)
сущ.жен.
рифма (сăвă йĕркисен вĕçĕсем пĕр пек янрани); подобрать рифму рифма туп
прил., сатирически нареч.
тăрăхлавлă, питлевлĕ; тăрăхлакан, питлекен; сатирические стихи питлевлĕ сăвă
сущ.муж.
1. сăвă йĕрки
2. множ. стихи сăвăсем, поэзи; стихи и проза сăвăсем тата проза; писать стихами сăвăласа çыр
сущ.сред.
сăвă; прочитать стихотворение наизусть сăвва пăхмасăр кала
сущ.муж.
1. (син. кругооборот) цикл, çаврăм; производственный цикл производство циклĕ (пĕр продукци тума кирлĕ пур тĕрлĕ ĕçсем); годовой цикл явлений природы çут çанталăк пулăмĕсен çулталăкри çаврăмĕ
2. (син. ряд, совокупность) ярăм, пухă; цикл стихов сăвă ярăмĕ
глаг. несов.
1. что и без доп. вула; читать вслух сасăпа вула; читать про себя ăсра вула; я люблю читать Пушкина эпĕ Пушкина вулама юрататăп
2. (син. угадывать) туй, ăнкар, ăнлан, асăрха; читать в сердцах чĕрере пуррине ăнкар; читать по глазам куçран асăрха
3. кого-что вула, кала (итлекенсем умĕнче); читать стихи с эстрады эстрада çинче сăвă вула
4. (син. излагать, выступать) ту, кала, каласа пар (лекци, доклад) ♦ читать мораль ăс пар, вĕрентсе кала; читать чертежи чертёжсене тишкер
сущ.муж.
1. (син. лекало) ĕлке (чертёж тумалли, пусма тавар çĕлеме касмалли); кроить платье по шаблону ĕлкепе кĕпе кас
2. (син. трафарет) калăп, ĕлке, тĕслĕх; сочинение стихов по шаблону пĕр калăппа сăвă хывни
прил.
шӳтлĕ, мыскараллă; шуточное стихотворение шӳтлĕ сăвă ♦ деньги не шуточные пĕчĕк укçа мар
сущ.жен.
эпиграмма (тăрăхласа çырнă кĕске сăвă); дружеская эпиграмма туслă эпиграмма
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
акростих (йĕрке пуçламăшĕнчи саспаллисенчен сăмах пулакан сăвă).
амфибрахи (иккĕмĕш сыпăк çине ударени ӳкекен виçĕ сыпăклă сăвă виçи).
сакăр йӗркеллĕ сăвă.
тăватă йĕркеллĕ сăвă.
вăйă карти, вăйă (карталанса сăвă калани, карталанса юрласа, ташласа çаврăнни).
ямб (ударени иккĕмĕш сыпăк çинче пулакан ик сыпăклă сăвă виçи).
баллада (халăх хушшинче авалтанах пыракан халап-легенда çинчен илемлетсе çырнă сăвă).
род. мн. басен 1. юптару, юптаруллă сăвă, юптарса каланă халап; 2. пуçран шухăшласа кăларнă япала, суя япала, суя халап.
былина (вырăс паттăрĕсем çинчен хывнă юрă-сăвă).
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
м. лит. акростиж (йĕркесенчи малтанхи саспаллисенчен сăмах пулмалла çырнă сăвă).
м. лит. амфибрахи (виçĕ сыпăклă стопора иккĕмĕш сыпăкĕ çине ударени тивекен сăвă виçи).
, анапест м. лит. анапест (виçĕ сыпăклă стопара юлашки сыпăкĕ çине ударени тивекен сăвă виçи).
ж. баллада (1. лит. истори темипе е юмах тăрăх çырнă сăвă; 2. музыка произведенийĕ).
прил. 1. вăй-халсăр, пултарусăр, хевтесĕр; 2. перен. япăх, вăйсăр; беспомощные стихи япăх сăвă.
прил. илемлĕ янракан, çепĕç илтĕнекен (сăвă).
сов. кого-что, поэт. сăвă-юрăра мухта, мухтаса юрла.
сов. 1. (выйти вперёд) тух, мала (е умне) тух, тухса тăр; выступить из толпы ушкăн хушшинчен тухса тăр; 2. (отправиться) тух, тапран, тапранса тух, тухса кай; выступить в поход похода тух; выступить из лагеря лагерьтен тапранса тух; 3. (выйти за пределы — о реке, воде) çырантан тух, сарăлса кай, ейĕве кай; 4. (проступить) тух, тапса тух; выступил холодный пот сивĕ тар тапса тухрĕ; 5. (публично исполнить) халăх умне тух (сăмахпа, юрăпа, ташăпа т. ыт.); выступить с докладом доклад ту; выступить в главной роли тĕп роле выля; выступить с чтением стихов сăвă вуласа пар.
м. лит. гекзаметр (ултă стопаллă сăвă виçи).
м. лит. дактиль (ударени малтанхи сыпăкĕ çине ӳкекен виçĕ сыпăклă сăвă стопи).
с. лит. икĕ йĕркеллĕ строфа, икĕ йĕркеллĕ сăвă.
прил. лит. икĕ стопаллă (сăвă виçи); двустопный ямб ик стопаллă ямб.
ж. лит. идилли (1. ял пурнăçăн саванăçлă енĕсене идеализацилесе кăтартакан сăвă; 2. ирон. лăпкă, мирлĕ те канлĕ пурнăç).
ж. кантата (1. муз. пĕччен, темиçен е хорпа юрламалли хаваслă пьесă; 2. авалхи хаваслă лирикăлла сăвă).
м. мадригал (савнă хĕрарăма мухтаса, ăна халалласа çырнă сăвă).
ж. иск. 1. мелодика (кĕвĕ çинчен вĕрентни); 2. янравлăх, кĕвĕлĕх; мелодика стиха сăвă янравлăхĕ.
м. метр (1. лит. сăвă виçи; 2. муз. тактри вăйлă тата вăйсăр пайсен шайлашăве).
ж. метрика (1. лит. сăвă виçи çинчен калакан вĕрентӳ; 2. муз. тактри пайсен шайлашăвĕ тата ун çинчен калакан вĕрентӳ).
ж. 1. музыка; заниматься музыкой музыка вĕрен; 2. кĕвĕ-юрă, музыка (произведени); музыка на слова Пушкина Пушкин сăмахĕсем тăрăх кĕвĕленĕ музыка; 3. перен. кĕвĕлĕх, янравлăх; музыка стиха сăвă янравлăхĕ.
прил. (мелодичный) кĕвĕллĕ; напевный стих кĕвĕллĕ сăвă; напевная речь кĕвĕллĕ калаçу.
ж. октава (1. муз. гаммăри саккăрмĕш тон, пĕрремĕшпе пĕр ятли, тата пĕрремĕшпе саккăрмĕш тонсем хушши; 2. муз. чи хулăн бас; 3. лит. сакăр йĕркеллĕ, хăйне евĕрлĕ рифмăллă сăвă).
прил. лит. пародиллĕ, пароди ⸗ĕ [⸗и]; пародийное стихотворение пародиллĕ сăвă; пародийный стиль пароди стилĕ.
с. 1. церк. чиркӳ (е тĕн) юрри; 2. уст. поэт. юрă (е сăвă) хывни.
ж. юрă, сăвă; песня без слов кăнтар юрă; застольная песня кĕреке юрри; петь песню юрă юрла; песни и пляски юрă-ташă; ◇ это старая песня куна такам та пĕлет.
несов. что и без доп., разг. çыркала; на досуге он и стихи пописывает ерçӳллĕ чух сăвă та çыркалать вăл.
ж. поэзи; юрă-сăвă.
прил. 1. сăвăллă, сăвăласа çырнă, поэзи ⸗ĕ [⸗и]; поэтическое произведение поэзи произведенийĕ; 2. (склонный к поэзии) поэзи (е сăвă) ⸗ĕ [⸗и]; поэтический талант сăвă çыраç пултарулăх; 3. (возвышенный, полный лиризма) поэтикăлла, илемлĕ, çепĕç.
сов. что и без доп. 1. пăхмаçăр каласа пар (сăвă); 2. (напыщенно проговорить) сăвă каланă пек кала.
м. 1. (величина) виçе, пысăкăш, аслăш; размер комнаты пӳлĕм пысăкăшĕ; 2. (мерка) виçе, аслăш, размер; размер костюма костюм виçи; 3. перен. (степень развития) анлăш; вăйланса кайни, сарăлса кайни; строительство идёт в широких размерах строительство питĕ сарăлса кайрĕ; 4. лит. висе; размер стиха сăвă виçи.
м. романс (1. юрă тĕсĕ; 2. кĕске лирикăллă сăвă).
м. пухă, сборник; сборник стихов сăвă пуххи.
м. лит. сонет (икĕ тăватшар йĕркеллĕ, икĕ виçшер йĕркеллĕ куплетран тăракан сăвă).
с. 1. по гл. сочинить; заниматься сочинением стихов сăвă çыр; 2. (произведение) сочинени, çырни; сочинения Горького Горький сочиненийесем; 3. (школьная письменная работа) сочинени; сочинение по русской литературе вырăç литературипе çырнă сочинени; 4. грам. сыпану.
сов. что 1. (создать) çыр, хыв, хайла; сочинить стихи сăвă çыр; сочинить песни юрă хайла; 2. (выдумать) шухăшласа (е туртса) кăлар, тыттар.
м. лит. 1. станс (вĕçленнĕ шухăша палăртакан строфа); 2. мн. стансы станс (çавнашкал мелпе çырнă сăвă).
м. сăвă; размер стиха сăвă виçи; читать стихи сăвă вула.
с. лит. сăвă вĕрентĕвĕ, сăвă науки.
с. 1. (сочинение стихов) сăвă çыраç ĕç; 2. лит. (система построения) сăвă системи.
с. сăвă; стихотворение в прозе прозăлла сăвă.
прил. сăвă ⸗ĕ [⸗и]; стихотворный размер сăвă виçи; стихотворная строка сăвă йĕрки; 2. (написанный стихами) сăвăллă; стихотворное произведение сăвăллă произведени.
ж. строфа (пĕр пек рифмăланакан йĕркесенчен тăракан, содержанииĕ ритм тĕлĕшĕнчен пĕрлĕхлĕ сăвă).
прил. лит. тоникăллă, тоника ⸗ĕ [⸗и]; тоническое стихотворение тоникăлла сăвă.
несов. 1. кого-что, чему и с неопр. (преподавать) вĕрент, вĕрентсе пурăн; учить русскому языку вырăс чĕлхи вĕрент; 2. что вĕрен, хатĕрле; учить стихотворение сăвă вĕрен; 3. кого-что (поучать) кăтарт, вĕрент, тăн пар.
м. 1. (устное народное творчество) халăх сăмахлăхĕ; 2. (совокупность обычаев, обрядов, песен и т. п.) фольклор, йăла-йĕрке, вăйă-кулă, юрă-сăвă.
м. лит. хорей (ударени пĕрремĕш сыпăк çине ӳкекен икĕ сыпăклă сăвă виçи).
с. лит. тăват йĕркеллĕ сăвă (е куплет).
прил. лит. тăват(ă) стопăллă; четырёхстопный стих тăватă стопăллă сăвă.
несов. 1. что и без доп. вула; читать газету хаçат вула; читать лекцию лекци вула; читать вслух саспа вула; читать про себя ăшра вула; 2. что (понимать) пĕл, ăнлан; читать чертежи чертёжсене ăнлан; 3. что (наизусть) (пăхмасăр) кала; читать стихи сăвă кала; 4. что и без доп. (преподавать) вĕрент, вула; он читает в университете физику вăл университетра физика вĕрентет; 5.что, перен. (угадывать) сие, кур, туй, курса тăр; читать по глазам куçран кур; ◇ читать между строк см. строка; читать наставления; читать нотации тăн пар, вĕрент, ятла.
м. экспромт (1. сасартăк пуçа килнĕ сăвă, кĕвĕ е çивĕч сăмах; 2. пысăках мар музыка произведенийĕ).
ж. элеги (1. хурланчăк туйăмлă лирикăллă сăвă; 2. хурланчăк кĕвĕллĕ музыка произведенийĕ).
ж. эпиграмма (сатирăллă кĕске сăвă).
м. лит. ямб (ударени иккĕмĕш сыпăк çине ӳкекен ик сыпăклă сăвă стопи).
прил. ямблă, ямбпа çырнă; ямбические стихи ямблă сăвă.
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
шигырь
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[puĥ]
kolekti, kunvenigi
пуху пуçтар — kunvoki kunsidon
укçа пух — kolekti monon
пухă — kolekto, komplekto, bukedo, aro
сăвă пуххи — versaro
чечек пуххи — florbukedo
пухăм — kunvoko
selektitaro
пухăн — kunveni
пухмач — monkolektujo
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
1. П.п. Пĕр-пĕр япалан çынна пăхăнтаракан витĕмĕ; серепе, таната. Парти авăрне лекнĕ Патшалăх Канашĕ... Х-р, 25.12.1997, 3 с. Унăн ăшшăн пăхакан куçĕсем, çемçе калаçăвĕ, лăпкă кулли... хăйсен авăрне çавăрса илсе кайрĕç. ТА, 1998, 1 /, 47 с. Çапла майĕпен театр авăрне кĕрсех кайрăм. ÇХ, 2000, 17 /, 12 с. — черкке авăрĕ (Х-р, 22.09. 1992, 4 с.); эрех «авăрĕ» (ПÇ, 16.05.2001, 3 с.); наркотик авăрĕ (ЧХ, 2000, 34 /, 6 с.); çемье авăрĕ (К-ш, 1998, 7 /, 8 с.); юрату авăрĕ (Т-ш, 2001,39 /, 10 с.). 2. П.п. Пĕр-пĕр пулăмпа çыхăннă вышкайсăр лару-тăру. Председатель хуçалăха юхăнчăклăх авăрне чăмтарнă. К-н, 1986, 20 /, 7 с. «Химпром» авăртан тухасшăн. Х-р, 29.10.1993, 1 с. Çеçпĕле юрату туйăмĕ вăйлă çавăрса илет те асап авăрне кĕртсе ӳкерет. Х-р, 18.09.2001, 3 с. — хăрушлăх авăрĕ (Я-в, 1991, 4 /, 23 с.); синкер авăрĕ (Я-в, 1995, 10 /, 113 с.); мĕскĕнлĕх авăрĕ (Ч-х, 1999, 27 /, 3 с.); финанс ултавĕн авăрĕ (Х-р, 2.07.1999, 3 с.); пĕчченлĕх авăрĕ (ÇХ, 2003, 2 /, 2 с.). 3. П.п. Хĕвĕшӳ, тĕркĕшӳ, пăтрану, пăтрав. «Сумкăсемпе порт-фельсем» текен лавккана ... çитрĕм те — чăн-чăн авăра лекрĕм. К-н, 1983, 24 /, 4 с. Пĕр сăвă та пулин... путмасăр иштĕр-и кун-çул авăрĕнче. Г.Ирхи, 1991, 24 с. Пире, йытă çурисем пек, коммунизмла идеологи мунчинчен рынок авăрне кăларса пăрахнă. Х-р, 28.04.1994, 3 с. Пурнăç авăрĕнче ишме вĕренеççĕ [Пуçелĕк]. ÇХ, 2002, 6 /, 5 с.
ç.с. Ирĕке тухни, ирĕклĕх илни; хăтăлу. Индире çынсем пин-пин çул хушши Туррăмăр ячĕсене ятарлă сăвă — мантра — каласа асăнаççĕ. Санскрит чĕлхинче «мана» сăмах — «ăс» тенине, «трая» вара «ирĕкленӳ» тенине пĕлтерет. Кришна вĕрентĕвĕ, 1995, 71 с.; Х-р, 27.06.1997, 4 с.
п.с. 1. Сас-чĕвĕн илемлĕ янравĕ; килĕшӳлĕх, янравлăх, ĕнерӳлĕх. Юрă сăввин хăйĕн ритмĕ, кĕвĕлĕхĕ пур. Г.Ефимов //Я-в, 1968, 6 /, 30 с. Поэзи ... — музыкăна çывăх тăракан кĕвĕлĕх. Г.Айхи //ТА, 1988, 10 /, 57 с. Лена юрлакан юрăсем çепĕçлĕхпе, кĕвĕлĕхпе тыткăна илеççĕ. Х-р, 20.01.1994, 4 с. Илле Тукташ кĕвĕлĕхĕпе çунатланса эпĕ те хамăн сăвă сăмахĕсене çырса панăччĕ. Ар, 2001, 17 /, 2 с. — сăвă кĕвĕлĕхĕ (ТА, 1998, 1 /, 14 с.); сăввăн кĕвĕлĕхĕ (Х-р, 11.11.1999, 1 с.); сасăсен кĕвĕлĕхĕ (ХШ, 2000, 4 /, 102 с.); асамлă кĕвĕлĕх (ЧЕ, 1999, 8 /, 5 с.); — ВЧС, 1971, 124 с., 338 с., 355 с. 2. Шайлашулăх, çураçулăх, килĕшӳлĕх. Çын кăмăлĕ тĕнче кĕвĕлĕхне тупсан çеç чăн-чăн поэзи ӳкерчĕкĕсем çуралĕç. Н.Петровский //ЧЕ, 1992, 21 /, 15 с. Шуйттан ... пурнăçри çураçулăхпа кĕвĕлĕхе пĕрмаях пăсса пынă иккен. ЧС, 1994, 8 кл., 321 с.
п.с. Кĕвĕ-юрă, музыка, мусăк. Алăк хупăнать, кĕвĕ-çемĕ чарăнать. Г.Ефимов, 1960 (Акăшпи), 37 с. Хальччен çунатлантарнă кĕвĕ-çемĕ чуна ыраттарать. Д.Гордеев, 1988, 259 с. Ф.П.Павловпа С.М.Максимов чăваш кĕвви-çеммине тăван чĕлхепех самай çыпăçуллă тишкерме пултарнă. ХЭ, 1996, 142 с. Пушă вăхăтра сăвă çыратăп, кĕвĕ-çемĕ итлетĕп. Т-ш, 1998, 3 /, 11 с. — юрă-ташă кĕвви-çемми (Ю.Скворцов, 1978, 35 с.); çамрăксен кĕвви-çемми (Хв.Агивер, 1984, 185 с.); ют çĕршывсенчи кĕвĕ-çемĕ (К-н, 1987, 22 /, 2 с.); — кĕвĕ-çемĕ терминĕсем (ХЭ, 1996, 142 с.); кĕвĕ-çемĕ уявĕ (Т-ш, 1998, 10 /, 3 с.).
Çавăн пекех пăхăр:
ряска с с-с-с! сăв « сăвă » сăвă кала сăвă-тĕвĕ сăвă-юрă сăвăç сăвăçăсăвă
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Яндекс: 41001106956150
WMR: R028110838271
PayPal: np@chuvash.org
