Шырав: çурт

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ай

нижний
вăрман айĕ — подлесок
кăмака айĕ — подпечек
çăм айĕ — иодшерсток
çурт айĕ — низ дома
ту айĕ — подножие горы
хапха айĕ — подворотня
хул айĕ — подмышка
хуран айĕ — кострище под котлом
ай кĕлет — нижний этаж сарая
ай пăл-тăр — нижний этаж сеней, подсенье
ача айĕ йĕпеннĕ — ребенок подмочил пеленки

ай-вай

I.
частица усил. разг.
какой, ну и
ай-вай хитре сад! — какой красивый сад!
ай-вай капмар çурт лартнă вăл! — ну и дом же он отгрохал!

ангар

ангар (самолетсем лартмалли тата юсамалли пысăк çурт)

анкер

2. тех.
анкер (çурт-йĕр пайĕсене çыхăнтаракан пай)

анлăш

2. перен.
широта, размах
çĕнĕ çурт лартни анлăшĕ — размах капитального строительства

арендăла

арендовать
арендăланă çурт — арендованное помещение

арканчăк

развалившийся, разрушенный
çурт арканчăкĕсем — развалины дома
хула арканчăк выртать — город лежит в руинах

архитектура

архитектурный
çурт архитектури — архитектура здания

ача

детский
ребячий
разг.
ачам — мой ребенок
айван ача — наивное дитя
алăри ача — грудной ребенок
чĕчĕ ачи — грудной ребенок
пĕчĕк ача — ребенок, малыш
ача амăшĕ — мать
ача амăшĕ героиня — мать-героиня
ача вăййи — детская игра
ача кипки — пеленка
ача çитти — пеленка
ача сачĕ — детский сад
ача çурчĕ — детский дом
ача урапи — детская коляска
ача яслийĕ — детские ясли
шкул çулне çитмен ачасем — дети дошкольного возраста
ача чухне — в детстве
ача ĕмĕрт — кормить ребенка грудью
ача çурат — родить ребенка
ача ту — родить ребенка
ача пăрахни — выкидыш
ача çуратмалли çурт — родильный дом

база

2.
база (ĕçре кирлĕ хатĕрсем, çурт-йĕр т. ыт. те)
çар бази — военная база
туристсен бази — туристкая база

балаган

уст.
балаган (ярмаркăра камит кăтартма тăвакан çурт) [перс. balahana — балкон]

балкон

балконный
балкон алăкĕ — балконная дверь
балконлă çурт — дом с балконами

барак

барачный
барак йышши çурт — здание барачного типа

барокко

барокко (16—18-мĕш ĕмĕрсенчи архитектура стилĕ)
барокко стилĕпе тунă çурт — здание в стиле барокко

битумла

битумизировать
çурт тăррине битумлани — битумизация кровли

блок

3. стр.
блок (çурт тумалли пысăк пай)

вăйлă

8.
добротный
вăйлă çурт — добротный дом

виççĕр

числ. колич.
триста
трехсот-

хулара виççĕр çурт — в городе триста домов
ку йывăç виççĕртен иртнĕ — этому дереву более трехсот лет
виççĕр çулхи — трехсотлетний

виттер

понуд. от вит
тимĕр виттернĕ çурт — дом под железной крышей

вунă

(вун)

числ. колич.
при конкр. счете в качестве опр.

десять
десяти-

вунă сехет — десять часов
вунă тенкĕ — десять рублей
вунă хут — десять раз
вунă хутлă çурт — десятиэтажный дом
вунă çуллăх программа — программа на десять лет

галерея

1.
галерея (çурт пайĕсене пĕрлештерекен каçă е вăрăм балкон)
кантăклă галерейи — стеклянная галерея

гостиница

гостиница (хăна çурчĕ)

декораци

1. театр.
декорация (спектакльте вырăна, çурт-йĕре кăтартмалли япаласем)

епле

3.
при выражении восхищения, удивления, негодования и т. д.
какой, что за, как
епле савăнас мар! — как не радоваться!
епле çын вăл! — что он за человек!
епле хавас эп сана курма! — как я рад тебя видеть!
епле хитре çурт! — какой красивый дом!

интерьер

интерьер (çурт ăшчике)

ишĕлчĕк

разрушенный, развалившийся, обвалившийся
хула ишĕлчĕкĕсем — руины города
ишĕлчĕк кĕпер — разрушенный мост
ишĕлчĕк çурт — обвалившийся дом
ту ишĕлчĕкĕ — осыпь в горах

йăпăртат

5.
развеваться, колыхаться, трепетать
çурт тăрринче ялав йăпăртатать — над зданием колышется полотнище флага

йăпăшт

3.
быстро, неожиданно
çурт хыçĕнчен йăпăшт сиксе тух — неожиданно выскочить из-за дома

йăшăл

1.
подражание шороху, легкому шуму
çурт çинчен юр йăшăл шуса анчĕ — с крыши с шорохом сполз снег

йĕри-тавра

1.
вокруг, кругом
йĕри-тавра вăрман — кругом леса
йĕри-тавра пăх — оглядываться
сад йĕри-тавра карта çавăр — обнести сад изгородью
сĕтел йĕри-тавра ларса тух — рассесться вокруг стола
çурт йĕри-тавра йывăç лартса тух — обсадить дом деревьями

йывăç

деревянный
древесный

вăрман йывăççисем — лесные культуры (деревья)
лăсăллă йывăçсем — хвойные породы
çулçăллă йывăçсем — лиственные породы
сыпакан йывăç — подвой
сыпмалли йывăç — привой
улма йывăç (йывăççи) — яблоня
улма-çырла йывăççисем — фруктовые деревья
хунав йывăç — побег (дерева), саженец  
йывăç авăр — деревянная ручка, деревянный черен
йывăç вулли — древесный ствол
йывăç кăкĕ — комель
йывăç кăмрăкĕ — древесный уголь
йывăç кĕреçе — деревянная лопата
йывăç папки — почка
йывăç пахчи — сад
йывăç сĕткенĕ древесный сок
йывăç сухарĕ — смола
йывăç çурт — деревянный дом
йывăç улми — диал. яблоки
йывăç ура — деревянная нога (протез)
йывăç хăвăлĕ — дупло
йывăç хуппи — кора, корье
йывăç кас — рубить дерево
йывăç ларт — сажать деревья

калай

жестяной, железный
калай витре — жестяное ведро
калай витнĕ çурт — дом под железной крышей

камуфляжла

камуфлировать
камуфляжланă çурт — закамуфлированное здание

канализациле

канализировать
канализациленĕ çурт — канализированный дом

канализациллĕ

с канализацией, имеющий канализацию
канализациллĕ çурт — дом с канализацией

кап

2.
объем, величина
çурт капĕ — кубатура здания

капаштар

1.
делать
строить
приделывать, приспосабливать

алăк капаштар — приделать дверь
çурт капаштар — построить дом

капмар

грандиозно, массивно, величественно
ту капмарĕ — громада гор
капмар çурт — громадный дом
капмар хула — величественный вид города
капмар юман — массивный дуб

каркаслă

каркасный, имеющий каркас
каркаслă конструкци — каркасная конструкция
каркаслă-панеллĕ çурт — каркасно-панельный дом

кăйттă-кайттă

плохо, кое-как
кăйттă-кайттă çурт — плохонький домишко

кăшкар

4.
корпус, остов, каркас
карап кăшкарĕ — корпус корабля
çурт кăшкарĕ — остов здания

кивел

возвр.

1.
становиться ветхим, ветшать
кивелсе кай — обветшать
çурт кивелсе кайнă — дом обветшал
кивелсе çĕтĕлнĕ пальто — изношенное пальто

кисрен

трястись, сотрясаться, дрожать
колебаться, качаться

çĕр кисренни —землетрясение
кисренсе ил — качнуться, колебнуться
кисренсе тăр — сотрясаться, качаться
тупăсем пенипе çурт кисренсе тăрать — дом сотрясается от орудийных выстрелов

колоннăллă

колонный, с колоннами
колоннăллă зал — колонный зал
колоннăллă çурт — дом с колоннами

комендант

2.
комендант (çурт заведующийĕ)

коммуналлă

коммунальный
коммуналлă банк — коммунальный банк
коммуналлă мунча — коммунальная баня
коммуналлă çурт — коммунальный дом
коммуналлă хуçалăх — коммунальное хозяйство

контур

контурный
çурт контурĕ — контур здания

кооператив

кооперативный
çурт-йĕр кооперативĕ — жилищный кооператив

коопераци

кооперативный
потребительсен кооперацийĕ — потребительская кооперация
промысла кооперацийĕ — промысловая кооперация
çурт-йĕр кооперацийĕ — жилищная кооперация
коопераци лавкки — кооперативный магазин
коопераци таварĕсем — кооперативные товары
коопераци харпăрлăхĕ — кооперативная собственность

кордон

2.
кордон (вăрман хуралĕн çурт-йĕрĕсем)

коттедж

коттедж (хула çывăхĕнче лартнă пысăк (мар) хăтлă çурт)

кровельщик

кровельщик (çурт çийĕ витекен)

купала

3.
строить, класть, поднимать, возводить
кăмака купала — складывать печь
стена купала — возводить стену
чул çурт купала — строить каменный дом

кутелен

1.
карабкаться
çурт тăррине кутеленсе хăпар — вскарабкаться на крышу дома

лаптак

плоский, ровный
приплюснутый
широкий

лаптак курăк — трава с широкими листьями
лаптак сăмса — приплюснутый нос
лаптак тăрăллă çурт — дом с плоской кровлей
лаптак чул — плитняк
Тулта чăмăр, пӳртре лаптак. (Пӳрт пĕрени). — загадка Снаружи круглый, а внутри плоский. (Бревна избы).

лăштăр-лаштăр

2. подр. —
об обрушивании чего-л.

çунакан çурт лăштăр-лаштăр ишĕлсе анчĕ — горящий дом с шумом обрушился

лифт

лифт и лифтовой
тиев хăпартмалли лифт — грузовой лифт
пасажир лифчĕ — пассажирский лифт
хăвăрт çӳрекен лифт — скоростной лифт
лифт кабини  —кабина лифта
лифтлă çурт — дом с лифтом
лифтпа хăпар — подняться на лифте

лоджи

лоджия (пысăк балкон)
анлă лоджи — широкая лоджия
лоджиллĕ çурт — здание с лоджиями

майлаштар

2.
приспосабливать
кăмакана çĕркăмрăк хутма майлаштар — приспособить печь для топки углем
лайăх майлаштарнă çурт — благоустроенный дом

малтан

1.
спереди
с фасада
с лица

малтан пăхсан, çурт тата илемлĕрех — с фасада дом еще красивее

маса

разг.

1.
внешность, вид (кого-чего-л., чаще хороший, красивый)
кил-çурт маси — внутренний вид, убранство дома
масаран тух — потерять вид

мезонин

мезонин (çурт тăрринче хушса тунă пӳлĕм)
мезонин пӳлĕмĕсем — комнаты в мезонине
çурта мезонинпа ту — строить дом с мезонином

мезонинлă

имеющий мезонин, с мезонином
мезонинлă çурт — дом с мезонином

мĕлке

2.
неотчетливое очертание, силуэт
тĕтре витĕр çурт мĕлки курăнса кайрĕ — сквозь туман появились очертания дома

никĕс

1.
фундамент
çурт никĕсĕ — фундамент дома
чул никĕс — каменный фундамент
никĕс пĕренисем — бревна фундамента
никĕс юписем — опорные столбы фундамента
никĕс яр — заложить фундамент
никĕс хыв — заложить фундамент
Çурт лартма йывăр мар, никĕсне хывма йывăр. — посл. Не так трудно избу срубить, как трудно фундамент заложить.

никĕсле

1.
закладывать фундамент
чул хурса никĕсленĕ çурт — дом на каменном фундаменте

номер

номерной
облигаци номерĕ — номер облигации
çурт номерĕ — номер дома
номер палли — номерной знак

нумай

много
больше

чи нумай — самое большее
нумайрах — больше
нумай енлĕ — договор многосторонний договор
нумай нациллĕ пăтшалăх — многонациональное государство
нумай сыпăклă ракета — многоступенчатая ракета
нумай çул — многие годы
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
нумай тиражлă хаçат — многотиражная газета
нумай хваттерлĕ çурт многоквартирный дом
нумай енĕпе — во многих отношениях
нумай та мар — совсем немного
нумай хутчен — много раз, многократно
нумай ĕçле — много работать
укçа нумай юлман — денег осталось немного
кунта ялан çын нумай — здесь всегда много народу
нумай ученăйсем çапла шутлаççĕ — многие ученые считают так
нумай япала çинчен калаçрăмăр — мы о мнбгом поговорили
вăл пурнăçра нумай курнă — он многое повидал в жизни
вĕсем пирĕнтен нумай ĕçленĕ — они работали больше нас
Нумайа шыраса, сахалсăр тăрса юлнă. — посл. В погоне за многим остался без малого. (соотв. За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь).

павильон

2.
павильон (кино ӳкермелли е выставка ирттермелли аслă çурт)

пайăр

1.
собственный
пайăр çурт — собственный дом

панеллĕ

панельный
панеллĕ çурт — панельный дом
шултра панеллĕ çурт-йĕр ларт — вести крупнопанельное строительство домов

панель

панельный
стена панелĕ — стеновая панель
çурт-йĕрсене шултра панельсенчен лартни — крупнопанельное строительство домов

пĕрлехи

2.
общественный, коллективный
объединенный

пĕрлехи ĕç — коллективный труд
пĕрлехи çурт-йĕр — общественные постройки, здания

пĕрремĕш

1.
первый
перво-

пĕрремĕш çурт — дом номер один, первый дом
пĕрремĕш том — первый том
пĕрремĕш класра вĕренекен — первоклассник
пĕрремĕш разрядлă спортсмен — спортсмен-перворазрядник
пĕрремĕш сортлă продукци — первосортная продукция
пĕрремĕш вырăна тух — выйти на первое место
пĕрремĕш хут — в первый раз

пилĕк

III.

1. при конкр. счете, в качестве опр.
пять
пяти-

пилĕк кĕнеке — пять книг
пилĕк çĕрте — в пяти местах
пилĕк кунтан — через пять дней
пилĕк пуслăх укçа — пятикопеечная монета, пятак
пилĕк вĕçлĕ çăлтăр — пятиконечная звезда
пилĕк процентлă уксус — пятипроцентный уксус
пилĕк хутлă çурт — пятиэтажный дом
Пилĕк пӳрне те пĕр тан мар. — погов. Даже пять пальцев руки не одинаковы.

пилле

2.
завещать
ашшĕ пиллесе хăварни — заветы отца
çурт пиллесе хăвар — завещать дом

пиç

5.
получать навык, становиться опытным, умелым
осваиваться
с чем-л.
ĕçе пиç — освоиться с работой
ĕçре пиçнĕ çын — опытный человек
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть. — посл. Не истопивши печь, хлеба не испечешь, не научившись работать, дома не поставишь.

питĕрĕнчĕк

1.
запертый, закрытый
питĕрĕнчĕк арча — запертый сундук
питĕрĕнчĕк чӳрече — закрытое окно
алăк шал енчен питĕрĕнчĕк — дверь заперта изнутри
çак çурт яланах питĕрĕнчĕк — этот дом всегда стоит закрытым

питлĕхлĕ

1.
крепкий, прочный, добротный
плотный

питлĕхлĕ çипуç — добротная одежда
питлĕхлĕ çурт-йĕр — прочные постройки

планетари

2.
планетарий (çăлтăрсем куçнине кăтартакан çурт)
Çĕнĕ Çепĕр планетарийĕ — новосибирский планетарий

планировкăла

планировать
çурт лартмалли вырăна планировкăласа тух — распланировать участок под застройку

платник

плотничий, плотницкий
платник хатĕрĕсем — плотничьи инструменты
платник ĕçĕ —плотницкая работа
платниксен бригади —плотничья бригада
çурт лартма платник тыт — нанять плотников для постройки дома

плющ

плющевой
çурт хӳмине плющ карса илнĕ — стена дома обвита плющом

портал

портальный
çурт порталĕ — портал здания
портал колоннисем — портальные колонны

пул

6.
получаться, выходить, удаваться
приходиться

нимĕнле мар пулчĕ — получилось ни то ни се
санран пулать ку — у тебя это получится
ку тихаран ырă лаша пулас çук — из этого жеребенка доброго коня не получится
таврăнасси час пулмарĕ — скоро вернуться не удалось

май пулудасться, представиться возможным
ăна курма май пулмарĕ — мне не удалось повидать его

пулса тухполучаться
мĕнле пулса тухрĕ ку? — как это получилось?

Ĕçлемесĕр çурт пулмасть. — погов. Без труда не построить дома.

пура

II. глаг.

рубить, ставить сруб
пура пура — срубить сруб
пӳрт пураса ларт — поставить сруб дома
Витмен кусарпа çурт пураяс çук. — погов. Тупьм косарем сруб не срубишь.

пушă

1.
пустой, порожний
пушă кĕленче — пустая бутылка
пушă ещĕк — порожний ящик
пушă лав — порожний воз
машинăсем хуларан пушă таврăнчĕç — машины вернулись из города порожняком
çурт пушă ларать — дом пустует
Пушă хурана вут çине ан çак. — посл. Пустой котел на огонь не вешают.
Пушă алăпа кайиччен пашалупа кай. — погов. Коли в гости идешь, хоть лепешку возьми — все не с пустыми руками.

пӳрт-çурт

собир.
дом и надворные постройки
двор, хозяйство

çĕнĕ пӳрт-çурт — новые жилые строения
пӳрт-çурт ларт — обстроиться, поставить избу и надворные постройки
Пӳрт-çурт тытма тăнпуç кирлĕ. — посл. Вести домашнее хозяйство нужно с умом. (соотв. Дом вести — не лапти плести).

пысăк

1.
большой, крупный, огромный (по размерам)
пысăк завод — большой завод
питĕ пысăк çурт — огромный дом
пысăк упа — громадный медведь
пысăк хула — большой город
вăл санран пысăкрах — он больше тебя
пысăк саспаллинчен пуçласа çыр — писать с большой буквы
Йыттăн хӳри кукăр, вăррăн куçĕ пысăк. — посл. У собаки хвост кривой, у вора глаза велики.

пысăкăш

1.
размер, величина, объем
ĕç пысăкăшĕ — объем работ
участок пысăкăшĕ — размер участка
çурт пысăкăш — величиной с дом
тем пысăкăш — очень большой
чышкă пысăкăш — величиной с кулак

редакци

2.
редакция (çурт)

резиденци

резиденция (правительство, патшалăх пуçлăхĕ е ытти аслă пуçлăхсем вырнаçакан çурт)
правительство пуçлăхĕн резиденцийĕ — резиденция главы правительства
çуллахи резиденци — летняя резиденция

ротонда

архит.
ротонда (çаврака çурт)

рубероид

рубероид (çурт витмелли тата изоляци тумалли сăмалаллă карттун)
[лат. ruber — хĕрлĕ, тада грек. eidos — тĕс]

сапан

I.

1.
козлы (для пилки дров)
подмостки
йывăç сапан — деревянные козлы
çурт юсама сапан ларт — установить подмостки для ремонта дома

сăвайлă

свайный, на сваях
сăвайлă кĕпер — мост на сваях, свайный мост
сăвайлă çурт — дом на сваях

секциллĕ

секционный, состоящий из секций
секциллĕ инкубатор — секционный инкубатор
секциллĕ çурт — секционное здание
виçĕ секциллĕ шкап — шкаф из трех секций

сĕвентер

1.
прислонять, приставлять к чему-л.
опирать о что-л.
пусмана çурт çумне сĕвентер — приставить лестницу к дому
сĕвентерсе тăрат — прислонить

силуэт

силуэтный
çурт силуэчĕ — силуэт здания
силуэт ӳкерчĕк — силуэтный рисунок

сӳрет

2.
изображение, рисунок
çурт сӳречĕ — рисунок дома

таран

II. послелог

1.
до, вплоть до
по

атă кунчи таран юр — снегу по самые голенища сапог
вăрман таран сасă каять — звук разносится до самого леса
çурт кĕтессинчен крыльца таран — от угла дома до крыльца
витрене хĕрри таран тултар — наполнить ведро до краев
вăл ĕç укçи икçĕр тенкĕ таран илет — он зарабатывает до двухсот рублей
мĕн таран кĕтмелле сана! — как долго ты заставляешь себя ждать!

тарăхтармăш

1.
человек, вызывающий негодование, возмущение
çурт тарăхтармăшĕ — человек, вызывающий возмущение у всего дома

тăван

2.
родной, близкий (по рождению, духу, привычкам)
тăван кил-çурт — родимый дом
тăван шкул — родная школа

тăван çĕршыв —
1) родной край, родимая сторона
тăван çĕршыва кайса кур — побывать в родном краю, на родине
2) отчизна, родина

тăван хула — родной город
тăван чĕлхе — родной язык
Тăван çĕршыв — анне, ют çĕршыв — амаçури. — посл. Родина — мать, чужбина —мачеха.

тăватă

(тăват)

при конкр. счете, в качестве опр.
четыре, четверо
четырех-

тăватă алăк — четыре двери
тăватă ывăл — четыре сына, четверо сыновей
тăватă пайлă драма — драма в четырех действиях
тăватă аяклă — четырехгранный
тăватă енлĕ — четырехсторонний
тăватă çулхи ача — четырехлетний ребенок
тăватă хут — четыре раза, четырежды, вчетверо
тăватă хутлă çурт — четырехэтажный дом
пилĕкçуллăха тăватă çулта тултар — выполнить пятилетку в четыре года
тăватă уран упален — ползти на четвереньках

тăкаклантар

1.
вызывать расходы, издержки, траты
çурт лартни нумай тăкаклантарчĕ — строительство дома потребовало больших расходов

тăккалан

5.
тратиться, нести расходы, производить затраты
çурт юсанă май тăккаланма тиврĕ — пришлось потратиться на ремонт дома

тăмпăртаттар

2.
барабанить, колотить
çумăр çурт тăррине тăмпăртаттарать — дождь барабанит по крыше дома

тăр

6.
держаться, стоять, покоиться на чем-л.
çурт çирĕп никĕс çинче тăрать — дом покоится на прочном фундаменте

тăр

18.
в сочет. с инфинитивом глагола на -ма
намереваться, собираться
çурт лартма тăр — собираться построить дом
вăл темĕн калама тăчĕ — он хотел было сказать что-то

тăра-киле

постепенно, со временем, с течением времени
через некоторое время

тăра-киле куç тĕттĕмре куракан пулать — постепенно глаза привыкают к темноте
тăра-киле эпĕ ăна аса илтĕм — потом я его вспомнил
тăра-киле вăл çурт лартрĕ — спустя некоторое время он построил себе дом

тăрăллă

2.
крытый, имеющий крышу
тимĕр тăрăллă çурт — дом под железной крышей

тăххăрмĕш

девятый
тăххăрмĕш çул — девятый год
тăххăрмĕш çурт — девятый дом, дом под номером девять
пĕрре тăххăрмĕш — одна девятая

тĕп

9.
родовой, потомственный, наследственный
тĕп асатте — прадед
тĕп кил (çурт) — родовой дом (из которого отделялись сыновья)
вĕсен кĕçĕн ывалĕ тĕпе юлнă — их младший сын остался жить в отцовском доме

тĕппипе

2.
до основания, дотла
совсем, начисто, полностью

çурт тĕппипех çунса кайнă — дом сгорел дотла
тĕппипе пĕт — 1) кончиться совсем, без остатка 2) сгинуть, погибнуть
тĕппипех пĕтер — ликвидировать, уничтожить полностью

тив

4.
попадать, задевать
приходиться
куда-л. (об ударе)
мана пуçран тиврĕ — удар пришелся мне по голове
çурт тăррине йĕтре пырса тивнĕ — в крышу попал снаряд
Çапма пĕлмен пушă хăйне çаврăнса тивнĕ. — посл. Не умеющий бить кнутом сам по себе ударил.

толь

толь (çурт-йĕр витмелли шыв яман карттун)

тумла

I.

1.
капель
çурхи тумла — весенняя капель
çурт тăрринчен тумла юхать — с крыши падает капель

улпутла

как барин, по-барски
улпутла çурт — дом как у барина
вăл улпутла тумланать — он одевается как барин

ултă

II.
при конкр. счете, в качестве опр.
шесть
шести-

ултă лав утă — шесть возов сена
ултă хут — 1) шесть раз, шестью
ултă хут пиллĕк — вăтăр — шестью пять — тридцать 2) вшестеро
ултă хут ытларах — вшестеро больше
ултă хутлă çурт — шестиэтажный дом
ултă кĕтеслĕ пӳрт — шестиугольный дом (в пять стен)

ум

II. в роли служ. имени:

умра, умăнта, умĕнче — перед кем-чем-л., впереди, спереди
ман умра — передо мной
куç умĕнчех — на глазах, перед глазами

умĕнперед, до, накануне, в канун
кун умĕн — перед этим
уяв умĕнхи кунсем — предпраздничные дни  

умран, умĕпе, умĕнченмимо кого-чего-л., перед кем-чем-л.
çурт умĕпе ачасем иртсе кайрĕç — мимо дома прошли дети  

умма, умна, умнеперед кем-чем-л., к кому-чему-л.
ман умма тăр — встань передо мной
машинăна пӳрт умне тăратнă — машину поставили перед домом

управдом

(çурт-йĕр управляющийĕ)
разг.
управдом (управляющий домами)

утар

хуторской
çеçенхирти утар — степной хутор
утар çурт-йĕрĕ — хуторские постройки

фибролит

фибролитовый
фибролит плита — фибролитовая плита
фибролит çурт — дом из фибролита

флигель

флигель (пысăк çурт çумне тĕксе тунă е карташне лартнă пĕчĕк пӳрт) [ним. Flügel — çунат]

фронтон

архит.
фронтон (çурт е чӳрече çамки)

халай

4. диал.
плохой, ветхий, старый
халай çурт — лачуга

халтăркка

2.
ветхий, обветшалый, старый
халтăркка çурт — ветхий домишко

хăвар

5.
обходить, миновать, пропускать, оставлять
вăл ялта кĕмен çурт хăвармарĕ — он побывал во всех домах деревни
пирĕн тавраша çумăр çумасăр хăварчĕ — нашу округу дождь обошел стороной

хăрăх-харăк

1.
старый, ветхий
гнилой

хăрăх-харăк витре — дырявое ведро
хăрăх-харăк йывăçсем — засохшие деревья, сухостой
хăрăх-харăк пĕренесем — гнилые бревна
хăрăх-харăк çурт — ветхий домишко

хăçанхи

относящийся к какому времени?
происшедший в какое время?

кусем хăçанхи чĕпсем? — когда вылупились эти цыплята?
хăçанхи çурт ку? — когда построен этот дом?

хăтла

2. прост.
обмывать, отмечать выпивкой
çурт хăтла — справлять новоселье

хăтсăрлан

2.
становиться невзрачным, непривлекательным
лишаться красоты, привлекательности

кил-çурт хăтсăрланнă — дом стал невзрачным

хваттерлĕ

2.
состоящий из скольких-л. квартир
-квартирный
сакăрвун хваттерлĕ çурт — восьмидесятиквартирный дом

хĕрринчи

находящийся с краю, на краю, на окраине
крайний, окраинный

хĕрринчи лаша — пристяжная лошадь
хĕрринчи çурт — крайний дом
хĕрринчи урам — окраинная улица

хире-хирĕç

против, напротив
хире-хирĕç çурт — противоположный дом, дом напротив
хире-хирĕç тăр — стоять лицом к лицу
хире-хирĕç тăрса калаç — говорить с глазу на глаз

хут

VI. глаг.

1.
топить, отапливать
вутă хут — топить печку
кăмака хут — топить печку
кăмрăк хут — топить углем
мунча хут — топить баню
хутса ăшăт — отапливать
хутса кăлар — истопить, протопить, вытопить
хутса яр — затопить, растопить
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть. — посл. Не истопив печку, не испечешь хлеба, без привычки к труду дома не наживешь.
Вут хутмасăр тĕтĕм тухмасть. — погов. Нет дыма без огня.

хутлă

2.
-этажный
-палубный
-ярусный

икĕ хутлă çурт — двухэтажный дом
нумай хутлă çурт — многоэтажный дом
виçĕ хутлă теплахут — трехпалубный теплоход

цоколлĕ

цокольный, с цоколем
цоколлĕ çурт — цокольное здание

чаплă

замечательно, превосходно, великолепно, роскошно
чаплă çурт — великолепный дом
чаплă тум — роскошная одежда
чаплă туй — пышная свадьба
костюма пит чаплă çĕленĕ — костюм сшит великолепно

чертеж

чертежный
чертеж мастерскойĕ — чертежная мастерская
чертеж сĕтелĕ — чертежный стол
ĕç чертежĕ — рабочий чертеж
çурт чертежĕ — чертеж дома
чертеж ту — чертить, делать чертеж
ĕçе чертеж тăрăх ту — выполнять работу по чертежу

чечеклĕх

1.
цветник
клумба
цветочный газон

çурт умĕнче чечеклĕх — перед домом раскинулся цветник

чул

каменный
акшар чулĕ — известняк
вак чул — щебень
яка чул — галька, булыжник
лаптак чул — плитняк
çĕпре чулĕ — галька, камень-голыш
нăх чулĕ — алька, камень-голыш
хăйăр чулĕ — песчаник
хăйра чулĕ — точильный брусок
шурă чул — бутовый камень
чул арманĕ — камнедробилка
чул карлăк — парапет
чул катăкĕ — обломок камня
чул сăмсахĕ — скала
чул çурт — каменный дом, каменное строение
чул тăвар — каменная соль
чул ту — каменная гора, утес
чул сăрт — каменная гора, утес
чул сăр — мостить
никĕсе чул яр — забутить фундамент, заложить каменный фундамент
Каçхи çул — кăкăр çинчи чул. — посл. Ночной путь — словно камень на груди.

чус

тесовый
чус хапха — тесовые ворота
чус хăма — тесина
чус вит — крыть тесом
чус туртна çурт — дом, обшитый тесом

чухă

бедно, скудно, небогато
чухă пӳрт-çурт — бедное жилье, небогатая обстановка

чылай

изрядно, довольно, значительно, порядочно
кунтан чылай инçетре — довольно далеко отсюда
чылай пысăк çурт — довольно большой дом
чылай вăхăт иртрĕ — прошло порядочное время
вăл чылай укçа илет — он получает изрядные деньги

шав

2.
сплошь, сплошь и рядом, везде и всюду
Атăл леш енче шав вăрман — в Заволжье сплошь леса
пирĕн хулара шав çĕнĕ çурт-йĕр лартни — в нашем городе сплошь и рядом новостройки

шатрун

шатровый
шатрун тăрăлла çурт — дом под шатровой крышей

шăпăртаттар

то же, что шапăртаттар
ачасем шыв кӳлленчĕкĕсем тăрăх шăпăртаттарса чупса çӳреççĕ — ребята бегают по лужам, разбрызгивая воду
çумăр çурт тăррине шăпăртаттарма пуçларĕ — дождь начал барабанить по крыше дома

шăт

II.

1.
продырявиться разг.
прорваться
прохудиться прост.
витре шăтнă — ведро прохудилось
çĕтĕлсе шăт — проноситься, продырявиться
çунса шăт — прогореть
çийĕнсе шăт — протереться
çурт тăрри шăтнă — крыша прохудилась
пыршă шăтни — прободение кишечника

шăтарăн

страд.
пробиваться, быть пробитым
çурт йĕтресем лекнипе шăтарăнса пĕтнĕ — здание пробито снарядами

шĕвĕр

2.
острый, остроконечный
остро-
шĕвĕр вĕçлĕ патак — остроконечная палка
шĕвĕр хăлхаллă — остроухий, имеющий заостренные уши
шĕвĕр тăрăллă — çурт дом с высокой крышей, дом с заостренным верхом
шĕвĕр кĕтес — острый угол
шĕвĕр тăрăллă чăрăшсем — ели с остроконечными вершинами

шифер

2.
шифер (çурт витмелли)

шлакобетон

шлакобетонный
шлакобетон çурт — шлакобетонный дом

шлакоблок

шлакоблок (шлакобетонран тунă çурт пайĕ)

щит

2.
щит (çурт тумалли пысăк пай)

щитлă

щитовой (щитсенчен тунă)
щитлă çурт — щитовой дом

электрооборудовани

электрооборудование
çурт электрооборудованийĕ — электрооборудование здания

эреш

украшение, резьба
отделка

мозаикăллă эреш — мозаичная отделка
эрешсемпе тĕрленĕ хапха — ворота с резными украшениями
эреш чĕнтĕрлĕ çурт — дом, украшенный резьбой
эреш тĕрĕ — паутинка (вид вышивки)

юравлă

3.
почитаемый, уважаемый
вăл çурт-йыша юравлă çын — его  почитают жители дома

юхăн

II. глаг.
беднеть
приходить в запустение
ветшать

çурт-йĕр юхăнса çитнĕ — постройки совсем обветшали

юхăнчăк

разоренный, запущенный, пришедший в упадок
юхăнчăк çурт-йĕр — запущенные, обветшавшие строения

янăра

5.
пустовать (о помещении)
çĕнĕ çурт ахалех янăраса ларать — новый дом пустует

япăнчăк

запущенный, неаккуратный
япăнчăк кил-çурт — запущенное жилье

япăх

II. глаг.

1.
ухудшаться, становиться плохим
ветшать

кил-çурт япăхрĕ — домашние постройки обветшали
Кăвак чаппанпа кĕрĕк япăхмасть, ырă арçынпа арăм ватăлмасть. — посл. Под синим чапаном шуба не изнашивается, с хорошим мужем жена не старится.

ӳкерчĕк

5.
чертеж, план
çурт ӳкерчĕкĕ — чертеж дома

ӳс

3.
расти, подниматься
хулан çĕнĕ районĕсем ӳсеççĕ — растут новые районы города
ӳссе лар — 1) вырасти (о растениях) 2) подняться (о сооружениях)
çĕнĕ çурт часах ӳссе ларчĕ — новый дом поднялся очень быстро

çак

I. (çакă)
мест. указ.

1.
вот этот, сей (при указании на близкий объект или момент)
çак ача — этот мальчик
çак кун — 1) этот день 2) в этот день
çак хушăра — за это время
çак çуртпа çав çурт хушши — расстояние между этим и тем домами

çапăн

5.
сниматься, фотографироваться
çурт умĕнче çапăнтăмăр — мы сфотографировались перед домом

çĕкле

6.
возводить, строить, поднимать, сооружать
çурт çĕкле — возвести дом

çĕмрĕк

разрушенный, развалившийся
çурт çĕмрĕкĕ — развалины дома
хула çĕмрĕкĕсем — руины города
çĕмрĕк кĕпер — разрушенный мост

çĕрмĕш

числ. порядк.
сотый
çĕрмĕш нумĕрлĕ çурт — дом номер сто
çĕрмĕш пайĕ — сотая часть
виççĕ çĕрмĕш — три сотых

çи

3.
кровля, крыша
сарай çийĕ — крыша сарая
çурт çилĕх чус — тес на крышу дома

çитĕн

4. перен.
расти, вырастать
появляться

çĕнĕ кадрсем çитĕнеççĕ — растут новые кадры
çитĕнсе пыракан ăру — подрастающее поколение
пушă вырăнта çурт çитĕнсе ларчĕ — на пустыре вырос дом

çичĕ

(çич)

при конкр. счете в качестве опр.
семь, семеро
семи-

çичĕ ача — семеро детей
ирхине çичĕ сехетре — в семь часов утра
çичĕ класлă шкул — семилетняя школа
çичĕ сехетлĕ ĕç кунĕ — семичасовой рабочий день
çичĕ çулхи ача — семилетний мальчик

çичĕ хут —
1) семь раз, семью
çичĕ хут виççĕ — семью три
2) всемеро
çичĕ хут хутлат — сложить всемеро
çичĕ хутлă çурт — семиэтажный дом

çунăк

горелый
çунăк пĕрене — горелое бревно
çунăк çăкăр — пригоревший хлеб
çурт вырăнĕнче çунăк выртать — на месте дома лежит пожарище

çурат

1.
рожать
ача çуратмалли çурт — родильный дом
йĕкĕреш çурат — родить двойню
вăл çичĕ ача çуратса ӳстернĕ — она родила и воспитала семерых детей

çурмалла

2.
половинчатый, половинный
полу
-
çурмалла ишĕлчĕк çурт — полуразвалившийся дом
çурмалла тупсăмĕ — половинчатое решение
çурмалла тӳпе — половинная доля

çурт

1.
дом, здание

çурт

домовый
домо-

йывăç çурт — деревянный дом
культурăпа йăла çурчĕсем — здания куль-турно-бытово^о назначения
нумай хутлă çурт — многоэтажный дом
производство çурчĕсем — производственные здания
пурăнмалли çуртсем — жилые дома
чул çурт — каменный дом
шкул çурчĕ — здание школы
шултра панеллĕ çурт — крупнопанельный дом
ялти çурт — сельский дом (бревенчатый)
çурт вырăнĕ — место для застройки
çурт комитечĕ — домовый комитет
çурт çамки — фронтон дома
çурт çийĕ — крыша дома
çурт хуçи — домовладелец
çурт çавăр — обстроиться, возвести дом и надворные постройки
çурт тăвакан комбинат — домостроительный комбинат
Çуртра йăп те çухалмасть. — посл. В доме и иголка не пропадет.
Уй варрине тырă акăр, ял варрине çурт лартăр. — посл. Сейте хлеб посреди поля, ставьте дом посреди села.

çурт

2.
дом
ача çурчĕ — детский дом
вулав çурчĕ — ист. изба-читальня
кану çурчĕ — дом отдыха
культура çурчĕ — дом культуры
политика вĕренĕвĕн çурчĕ — дом политического просвещения
хăна çурчĕ — уст. дом приезжих; гостиница

çурт-йĕр

домовый
жилищный
домо-

çурт-йĕр лартни — жилищное строительство
çурт-йĕр управленийĕ — домоуправление
çурт-йĕр майсем — жилищные условия
çурт-йĕр фончĕ — жилищный фонд
вĕсем çурт-йĕрне юсанă — они произвели ремонт дома и надворных построек

çурт-хăмăр

то же, что çурт-йĕр

çӳлĕш

1.
высота, вышина
çурт çӳлĕшĕ — высота дома
çĕр метр çӳлĕшĕнче — на высоте ста метров

-йĕр

употр. в парных сложениях
в качестве показателя собирательности:

çурт-йĕр — дома, постройки, строения
çул-йĕр — дорога, путь; пути-дороги
тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пар — рассказывать все по порядку

кĕтеслĕ

углами, углом
виç кĕтеслĕ — треугольный
тӳрĕ кĕтеслĕ виçкĕтеслĕх — прямоугольный треугольник
ултă кĕтеслĕ çурт — пятистенный (букв. шестиугольный) дом
кĕтеслĕ стакан — граненый стакан
Тултан сакăр кĕтсслĕ, шалтан тăват кĕтеслĕ. (Пӳрт). — загадка Снаружи восемь углов, внутри — четыре. (Изба).

кубатура

кубатура (калăпăш)
çурт кубатури — кубатура здания

крематори

крематорий (вилнисене çунтармалли çурт)
крематори кăмаки — печь крематория

клуб

2.
клуб (çурт)

çавăр

15.
строить воздвигать
çурт çавăр — построить дом
хӳшĕ çавăр — сложить шалаш
эпир кил-çурта çавăрса ситертĕмĕр — мы полностью обстроились (построили дом и надворные постройки)
Хуйхăпа хула çавăрас çук. — посл. Горем город не воздвигнешь.

çавăр

22.
склонять, привлекать на свою сторону
улвекать

кăмăла çавăр — расположить к себе
ху майлă çавăр — склонить на свою сторону
çурт халăхне çавăрма тăрăш — пытаться заруиться поддержкой жителей дома

пăрах

II. глаг.

1.
бросать, кидать
сбрасывать, скидывать, сваливать

кăмакана вутă пăрах — подбросить дров в печь
çурт тăрринчен юр пăрах — сбрасывать снег с крыши
çĕтĕке урайне пăрах — бросить тряпку на пол
чĕлăм тĕпне пăрах — швырнуть окурок
пăрахса яр — небрежно бросить, закинуть куда-л.

вуникĕ

(вуник)

числ. колич. при конкр. счете, в качестве опр.
двенадцать
двенадцати-

вуникĕ кил — двенадцать дворов
вуникĕ хутлă çурт — двенадцатиэтажный дом

вунултă

(вунулт)
числ. колич. при конкр. счете, в качестве опр.
шестнадцать, шестнадцати-

вунултă хутлă çурт — шестнадцатиэтажный дом

телефонлă

имеющий телефон, телефонизированный
телефонлă çурт — телефонизированный дом
телефонлă ача — ребенок с телефоном

кино-

киноаппарат
ансăр пленкăллă киноаппарат — узкопленочный киноаппарат

киноаппаратура
ку чухнехи киноаппаратура — современная киноаппаратура
ку чухнехи киноаппаратур — современная киноаппаратура

киноателье — кинофильмсем ӳкерекен çурт

киножурнал
ялхуçалăх темипе ӳкернĕ киножурнал — киножурнал на сельскохозяйственные темы
тĕслĕ киножурнал — цветной киножурнал

кинокадр
кивĕ кинокадрсем — старые кинокадры

кинокартина
икĕ сериллĕ кинокартина — двухсерийная кинокартина
кинокартина кур — смотреть кинокартину

кинокомеди — кинокомедия
кинокомеди ӳкер — снимать кинокомедию

кинопередвижка ист.
яла кинопередвижка килчĕ — в деревню приехала кинопередвижка

кинопленка
тĕслĕ кинопленка — цветная кинопленка
кинопленка хапрăкĕ — фабрика кинопленки

кинопрокат
кинопрокат организацийĕсем — кинопрокатные организации

кинопромышленоç — кинопромышленность
кинопромышленоç çитĕнĕвĕсем — достижения кинопромышленности

кинорежиссер
кинорежиссер ăсталăхĕ — искусство кинорежиссера

киносеанс
кăнтăрлахи киносеанс — дневной киносеанс

киностуди — киностудия
«Беларусьфильм» киностуди — киностудия «Беларусьфильм»

киносценари — киносценарий
киносценари çыр — написать киносценарий

киноустановка
стационар киноустановка — стационарная киноустановка
ялти киноустановка — сельская киноустановка

кинофикаци — кинофикация
кинофикаци управленийĕ — управление кинофикации

кинохрник — кинохроника
кинохроник материалĕсем — материалы кинохроники
кинохроник студийĕ — студия кинохроники

киноэкран
сарлака киноэкран — широкий киноэкран

тайлăк-тăйлăк

покосившийся, ветхий
тайлăк-тăйлăк çурт — покосившийся дом
тайлăк-тăйлăк карта — ветхий забор

строительство

строительный
промышленность строительстви — промышленное строительство
çул-йĕр хывни — дорожное строительство
ялти çурт-йĕр лартни — сельское строительство
строительствăпа монтаж ĕçĕсем — строительно-монтажные работы
строительство вырăнĕ — строительная площадка
строительство техникумĕ —строительный техникум
строительство сарса яр — развернуть строительство

сирĕн

2.
ваш (ваша, ваше, ваши)
сирĕн çурт пирĕннинчен пысăкрах — ваш дом больше нашего
ку сирĕн ачасем-и? — это ваши дети?

йăпăх-япăх

ветхий, завалящий, никчемный
йăпăх-япăх çурт-йĕр — ветхие строения
йăпăх-япăх кĕрĕк — старенькая шуба

морг

морг (виле хуракан çурт)

паспортистка

паспортистка
çурт-йĕр управленийĕн паспортистки — паспортистка домоуправления

горничнăй

горничная (пӳрт-çурт тирпейлекен хĕрарăм)
хăна çурчĕн горничнăйĕ — горничная гостиницы

çĕр

7.
позориться
быть обесчещенным, опозоренным
кил-çурт ячĕ ан çĕртĕр — пусть наш дом избежит бесчестья

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

йысна

зять, муж старшей сестры
йысну — твой зять
йысни — его, ее зять
зять, муж младшей сестры — кĕрӳ
пирĕн йыснанăн чул çурт — у нашего зятя каменный дом

кил

I.
дом
киле — домой
килте — дома
килти — домашний
кил-çурт — домашнее строение
кил-вут — домашний очаг
вĕсем килĕпех усал — у них вся семья негодная
кил-йыш — семейный, семейство
киле йулнă çынсем — люди оставшиеся дома
кил-карти, кил-хушши, карташ — двор
кил хурчĕ — дикая пчела  
кил пуç — хозяин дома
епĕ хам, килтескер, парса йамарăм — так как я сам был дома, то я не дал
вăл ĕнесем килтине пĕлмен — он не знал, что коровы дома
килĕм вутăм кил тулли — моих семейных полон дом
тĕп килĕ — родной дом
киллĕн киллĕнех — дом за домом
килелле — домой, по направлению к дому
хăна кил яр — пустить на квартиру

çурт

строение
дом

çурт ту ларт — строить
çурт вырăнĕ — усадьба
çурт çийĕ — крыша

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сиен

ущерб, убыток, вред, изьян, недостаток. СПВВ. МС. Кан. Ирсĕр ĕç туса хуçайства сиен кăтартакансене питĕ хытă айăплаççĕ. ЧС. Пире нимĕн сиен те (никакого вреда) туман вĕт вăл. Изамб. Т. Ача тумтир илсе кайнă иккен, çавăнпа ул сиен курман. Пазух. Çак атте-анне, ай, килĕнче пĕр сиенсĕр (без каких бы то ни было недостатков) пĕвме ӳстертĕм. Сред. Юм. Сиен — большой убыток вообще. || Беда, несчастье. Ст. Шаймурз. Йытă, сиене сиссен, улат, тет. Хурамал. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, пĕрер сиен пулать, тет. Кан. Çаксенчен ĕнтĕ выльăха калча çине яни сиенни питĕ аван курăнать. N. Ку таранччен сиен пулманччĕ-ха. Ст. Шаймурз. Çурт тăрринче çăхан кăшкăрсан, сиен пулат, тет, || Смерть. Ст. Чек. Лаша вилсен, е ĕне тавраш вилсен: лаша сиен пулчĕ, ĕне сиен пулчĕ, теççĕ. СПВВ. МА. Трхбл. Унăн ачи сиен пулнă. У него помер ребенок.

синкер-сехмет

назв. злого духа. СПВВ. ЕС. Пĕр-пĕр çурт вырăнĕнче çурт-йĕр, выльăх-чĕрлĕх, çын тăмасан, вилсе пĕтсен, вăл вырăна синкер-сехмет ернĕ, теççĕ.

сӳн

гаснуть. Изванк. Çуртасем сӳнсе ларсан, эпир пурте кӳме çине хăпарса лартăмăр. Чув. пр. о пог. 24. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе нумайччен тăрсан, уяра каять (çăмăр час пулмасть), часах сӳнсен, йĕпене каять (çав кунах çăмăр пулать). Если при восходе солнца небо в течение долгого времени остается красным,— к вёдру (дождя не будет), если заря очень скоро погаснет,— к ненастью (в этот же день будет дождь). Кан. Çăлтăрсем сӳнĕçĕ вăтанса. Якейк. Куçĕ-пуçĕ сӳнн'ĕнт (= сӳннĕ ĕнтĕ, глаза посоловели от дремоты) кон, выртса çăвăрмалла анчах. Ib. Куçĕсем сӳне пуçларĕç ĕнтĕ. (Говорят про пьяного, когда у него еле смотрят глаза). || Исчезнуть, пропасть, прекратиться. N. Виçĕ кунтан питне кантăр вăрри пек типен шатра тухать, вăл кайран хăех çӳнет. Полтава 62. Пурнăç сӳнет ним уссăр (утрачивается). Орау. Пурăнăç сӳнчĕ. Жизнь испорчена. М. Васильев. Ĕçпех пĕтет çамрăк сăн; тертпех сӳнет порнăçăм. ЧО. Эсир ку ĕçе тасаттармасан, сирĕн çурт-йĕр йăлт сӳнĕ (вымрет), терĕ. Г. А. Отрыв. Ун йăхĕ çук, сӳннĕ (вымер). Кан. Анчах çуртне туртса илчĕç те, ĕç сӳнсе ларчĕ. Бел. Гора. † Пуçран хуйхă сӳнес çук. Ib. † Пуçăм çухалнине сиснĕ пулсан, татах та ытларах калаçас мĕн тăвансемпе, пуçăмра хуйхăсем, ай, сӳниччен. ЧП. Пуçăмри пуç хуйхи сӳниччен. От. Чек. Чечекĕ сӳне пуçларĕ ĕнтĕ. Оспа стала сходить (шелушиться). || Лопаться. КС. Хăмпă сӳнчĕ. Пузырь лопнул (водяной, мыльный). Сред. Юм. Шыв çинче полакан хăмпу сӳнет (лопается).

сăрт çамки

верхняя часть склона возвышенности. Ёрдово. Малтан ялта çурт тăррисенчен, уйра çулсем, ана йăрансем, сăрт çамкисем ирĕлсе тухаççĕ. N. Инçетрен сăрт çамкисем курăнса выртасçĕ (виднеются).

свай

свая. СПВВ. N. Свай — кĕпере йăтса тăракан юпи. Кн. для чт. 179. Чăршă çурт тунă çĕре, свайсем тума каять. || Дубина. СПВВ. ИА. Пысăк каскасене свайпа персе çураççĕ.

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çывăрат

то же, что çывăрттар. N. Иртен-çӳрене урамра çывăратман, хам кил-çурт алăкне уçса кӳртеттĕм. См. çыврат.

çыру

(с’ыру, с’иру), scriptio, scriptura, письмо, писание. Шел. П. 63. Тутар çырăвĕ пек çыруллă, пысăк чулсем выртаççĕ (лежат плашмя). С. Айб. Çук, эпĕ çыру вулама пĕлместĕп. Сенчук. Хамăр ялсен, ай, ачисем çыру çыран тиек пек. Юрк. Эпĕ çыру таврашне вулама ӳркенместĕп, çыру кĕнеке мар. Ib. Армана пынă чăвашĕ çыру пĕлекен çын пулнă! N. Çыру ярах тăр. Почаще пиши (из письма). N. Час-час çыру яр. (Из письма). N. Çырап çыру юратса, шурă хута хуратса. N. Ман çырува илетни, çук-и? Çырса яр. Юрк. Мĕншĕн çыру ямасăр тăратăн? Ib. † Хамăр ялăн ачисем çыру çыран тиек пек. Орау. Йăванăн çырăвĕ килнĕ. Пришло пнисьмо от Ивана. N. Ванюкăн çырăвĕ çук (не шлет писем): вилнĕ пулĕ, теççĕ. N. Елекка çырăвĕ (от...) пур-и, çук-и?. N. Çакă çыруран сывă юлатăп. N. Çыру ăшне канверт чиксе яр. КС. Сана çыру килнĕ. На твое имя получено письмо. N. Василийрен çыру илеп, эпĕ те ярап. N. Çыру ямастăр вуç та. Совсем не пишете. N. Апрелĕн 27-мĕшĕнче çырнă çырăвăртан урăх çыру илмен. N. Çыру ячĕ те, хăйне курса калаçнă пекех пулчĕ. ТХКА 25. Кăвак хупăллă çыру. Кан. Çырăва ăста вăл. Он мастер писать. N. Çыру вĕççĕн калаçас вĕçне юлтăмăр. N. Çеркейĕн вилнĕ çыру килчĕ. Пришло письмо о смерти Сергея. || Ученье; грамота. ЧС. Эпĕ ĕнтĕ халĕ çапла, çырува кайман пулсан, киреметсенчен пĕчĕккĕ чунехи пекех хăраса пурнăттăмччĕ, тесе шухăшлатăп. N. Килес çул кай çырува. N. Мана, çыру пĕлмен çынна, тепле çырмалла. N. Çырăва каякан ачасене килĕшӳсĕр ан çӳретĕр. || Буквы, письмена. Юрк. Ку çырусем вырăсли пек мар. Н. Якушк. Шурă хут çине çырнă хура çыру (письмо, буквы). || Записка. N. Çырупа укçа пуçтарса çӳрет (о нищем и пр., на бедность). || Рукопись. N. Ку çырусене (рукописи) эпĕ пит нумай çынсенчен ыйтса çыртăм эсĕ хушнипе. || Чертеж. Баран. 147. Кун пек план çинче çурт вырăнĕ пĕчĕкçеççĕ тăваткал çыру пулса ӳкет. || Обыск (предбрачные документы при церковном браке). Цив. † Пупран çыру илместĕр, хĕрĕр тухса каяс пек (готовится). Собр. † Хапхăр умне шăлма атьăр (идемте), курăк шăтса тухас пек; çыру илсе хумастăр, хĕрĕр тухса килес пек. Богдашк. † Çыру туса памастăр, хĕрĕр тухса каясшăн. || Кон, предел, межа, черта. Изаиб. Т. Малтан çыру çыраççĕ. Унтан кам малтан пемеллине шăпа тытаççĕ (в игре). Ib. Кукăрта (чижик) çырăва кӳртсен. || Судьба. Собр. † Пăхăрсамăр турă патĕнчи çырăва, чун патĕнчи тăвана уйăрат.

çырăк

(с’иры̆к), ольха (дерево). N. Варта (в ложбине) ларан çырăк. БАБ. Тепĕр кун каçхине, хайхи мимĕре пĕçернĕ чух, хун çырăк вуттин кĕлне çурт тавра сапса çаврăнче: хăçан пиçнĕ çăмартана чăх пусма ларса чĕп кăларĕ, çавăн чухне çак кĕл карта урлă каçса çурта-йĕре пăсĕ, тьфу! тет. (Пăсташ тасатни). Ib. Çырăк, тĕнчере санран хăватлă йăвăç пулмĕ, шуйттан ытти йăвăçăн чĕлхине пĕлсен те, санăнне пĕлес çук, терĕ, тет. Çав халлап тăрах çĕнĕ пӳрт пураттарнă чухне алăк çине юри, пăсташ ан кĕтĕр тесе, пĕр пĕрене çырăк хурса хăвараççĕ. Тата ытти çĕрте те имлĕ теççĕ.

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çи-витти

крыша, крышка, кровля, покрышка. Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çи-виттине симĕс-кăвакпалан виттертĕм. Такмак. Çак хуçанăн хапхи юпи чукун (вар: чукăн), çи-витти кĕмĕл, хуппи кĕленче. Туперккульос 21. Вырăн çи-виттисем çинче. Токшик. Çурт çи-виттисем çинчен тумласем юхма пуçларĕç. || Покрывало. Лашм. † Сар çу чĕрессисем, ай, сап-сарă, унăн çи-виттисем çӳçелĕ.

çил майĕн

по ветру; по направлению, откуда дует ветер. Иваново. Çак çурт айккинче çил майĕн вăйлă пахча ӳснĕ: ку пахча урăх çĕре саланасран чарнă.

çил-ту

высокая гора, на которой всегда дует ветер. Чотай. † Çил-ту, çил-ту, çил-ту çинче çил армань. Собр. † Çил-ту çине çурт лартрăм, вуникĕ вĕлле хурт лартрăм. N. † Çил-ту çинчи çил арманче хам та виç хут авăртрăм. Якейк. † Çил-ту çине хăпарма йĕс таканлă ут кирлĕ. Абыз. † Çил-ту çинче юр тăмаçт. Коракыш. † Çил-ту çите çил арман, кунĕн-çĕрĕн авăртать. Кан. Çил-ту çинче çил юртать, эпĕр каяс ут пуль çав. К.-Кушки. † Çил-ту çине арман лартрăм вĕл-вĕл вĕçсе авăрма. (Солд. п.).

çитин

неизв. сл. в загадке. Яргуньк. Çитин питĕн ярхунь пулăш. (Çурт çине витни).

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

çум

çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.

çумминче

то же, что çумĕнче, подле него (п. нее, п. них). Букв. 1886. Унăн çумминче (около нее) икĕ хĕрлĕ тăрăллă çурт лараççĕ.

çонăк

(с’оны̆к), горелый. В. Олг. Çонăк тути калат. Отзывается горелым (молоко). То же у КС. Кора-к. Вăл мĕн хураскер, тесе калат, тет, тилĕ. Упи калат, тет: çунăк тунката тесе кала. Собр. Çăккăр çунăкне çисен, упаран хăрамас, тет. ЧС. Кĕлетсем, пӳртсем вырăнне çунăк тункатасем лараççĕ. (Пожар в деревне). Ib. Çурт хуçисем çунăкĕ йĕри-тавăра (вокруг пожарища) уласа макăрса çӳреççĕ. Чертаг. Çонăк пĕрене, обгорелое бревно. N. Çонăк тонката.

çурт

, çорт, (с’урт, с’орт), строенне (изба, сруб, конюшня и пр.). N. Унта çурт пур-и? Есть ли там (какое-нибудь) строение? N. Çурт лартрăм. Я поставил строение. || Двор со всеми относящимися к нему постройками. Изамб. Т. Ул тыррисене, çурт çавăрас тесе, сутса пĕтерчĕ. ЧП. Пирĕн хамăр савни хура куç инçе те мар, çурт урлă. Юрк. Е тата хулара хăй çурчĕпе пурăнакан тетĕшĕнчен (ашшĕпе пĕр тăвантан) ыйтса илет (деньги). Ib. Çурт ларттара пуçлат, пӳрт, кĕлет, вите, ытти хуралтисене те тутарат. N. Унтан мĕн килет çурта, мĕн каять, мĕн пулнине çырса яр. Альш. Çуртсем пирĕн енчи вырăссеннĕ пекех: ытла елккен çуртсем мар. К.-Кушки. Унăн çуртне салатнă та, пӳртне витнĕ чусне вăрласа кайнă. У него раскидали всю избу и утащили тес, которым она была покрыта. КАЯ. Вăл карчăк пиртен пилĕк çурт урлă анчах. Собр. Çуртра тиркĕ-çăпала шалтăртатмасăр пулмаçть, теççĕ. (Послов.). Ау 17°. Амăшĕ каларĕ, тет: ачам, çурт кучĕ йывăр, тесе, калаççĕ, тухса килĕш мĕнпе те пулин, тесе каларĕ, тет. Н. Байгул. (Алтан) çурт айĕнче алтсан, çăмăр пулать. N. Çурт ăшчиккине пухап. Убираюсь в избе. N. Шур курница çумне çурт хурат (хура чĕкеç). ЧС. Çуртсăр юласси (лишиться) пит хĕн. Собр. Ывăл пулмарăм, хĕр пултăм: çурт тытмасть, тесе, паратрим? N. Тутар, ахăр, пĕр майлă тăраканскер, икĕ пӳрт, йĕри-тавра çуртсем. Ст. Чек. Çурт çумне хуралтă хушас, тепĕр хуралтă лартас. N. Ăна вĕлерес пусан, пирĕн çурт хупăнат. || Этаж. Бгтр. Улпут аялти çуртĕнче чей ĕçсе ларать, тет.

ки-çорт

то же, что кив-çурт.

çурт укçи

страховые деньги, налог. КС. Сред. Юм. Шурăм-п. 19. Çурт укçи (налог) çулталăкне икĕ тенкĕ ытла тӳлет, тет.

çурт-йĕр

дом, жилые постройки вообще. N. Çуртра-йĕрте йĕрке пултăр тесен, пĕр хуçа кирлĕ. Кан. Çурт-йĕр тăвакан коппераци — 22 çемье валли. Сред. Юм. Çорт-йĕр пит аван çавăрчĕ. Хороший дом выстроил. Рук. календ. Прокоп. Çурт-йĕр тĕлĕшĕ. НАК. Чăвашсем çурт-йĕр тунă чухне те тĕрлĕ йăласем тăваççĕ. Дик. леб. З8. Унтан пире хамăрăн атте çурчĕ, хамăр çуралнă, пурăнса ӳснĕ çурт-йĕрĕмĕр курăнать. Кн. для чт. 29. Вăл та çурт-йĕрте кирлĕ пулать.

çурт кирлишĕн

, для домашних надобностей. НИП. Çурт кирлишĕн тыткалама.

çурт мĕлки

встреч. в чувашизме. Баран. 7. Хăйă çути курăнмасть; çурт мĕлки те палăрмасть (не видно следа жилья), пушă çĕрпе юр анчах.

çурт пуçĕ

хозяин дома. Юрк. † Ĕнтĕ пуç-пурнери кĕмĕл çĕрĕ ялан купăс майĕ çаврăнат; пирĕн пек çамрăк ывăл-хĕр ялан çурт пуçĕшĕн тăрăшат. ЧП. Çуртăн пуçĕ, хозяин дома.

çурт çавăр

возводить на усадьбе (все нужные) постройки, обстраиваться. Сред. Юм. Çорт çавăр, строить дом. Кам. Враг. Хăмла вăрри ăçта шăтать? Йĕпе çĕре вăл шăтать, çуле хăпарать — çурт çавăрать.

çуртçăм

ласкат. форма от çурт.

çурт-чăваш

(с’урт), чувашин-новосел (новый поселенец). Н. Троицкое. N. Çурт-чăваш (вин. п. çурт-чăваша). См. тĕп чăваш.

çурт хушши

встреч. в чувашизме. Шел. II. 61. Çурт хушши лăпланса çитрĕ. В доме успокоилось, т. е. как бы жизнь замерла в нем.

çурта

çорта (с’урда, с’орда), свеча. Микушк. Вилнĕ выльăх çăвĕнчен тунă çуртана çутсан, пĕтĕм выльăхсем те, этемсем те пĕртте вăранмаççĕ, тет, пĕр майлах çывăраççĕ, тет. Вил-йăли. Хывнă чухне вилнĕ çын ячĕпе алăк патне пĕрене çине пĕр çурта лартаççĕ. N. Çурта пек, тӳп-тӳрĕ тăрать, ЧП. Йыснаçăм, йыснаçăм, улпут пек, шăратса та янă çурта пек. М. Тув. † Кĕлетки çурта пек. Ст. Янсит. Çав турăш умне кайса ларт çак çуртана. Кĕвĕсем. Йыснаçăм, йыснаçăм, ыр улпут пек, турă умĕнчи сар çурта пек. Пшкрт: мэ̆ри ы̆жалда, учэ̆ толда (с’орда). В. Олг. Йӳç (дерево) çорта пакчĕ. Бюрганский. Уншăн кĕл-тума мар, турра çурта лартма. Ăна пĕтертĕрччĕ ырă турă... СПВВ. Сарă çурта пек сарă çын. Альш. † Тăванăм, тăванăм, улпут пек, халĕ çуртаран (чит. ăстанран) кăларнă çурта пек. ТММ. Çурт çуртасăр пулмаст. („Семья не без урода“). Тюрл. Çил арманĕ çурта пек тӳрĕ çунчĕ (горела). Якейк. † Çуне çорта ятăм та (сделал свечу), çут-çанталăк çутăлчĕ. Сред. Юм. Çорта айне шаккарĕç. (В день поминок к вечеру ходят по всем дворам деревни и говорят: „çорта айне“потом все, кто хочет, приходят на поминик). М. Васильев. Помилккене пыма килĕрен чĕнсе çӳремеç, ăна пĕр лашана шанкăрма çакаç те, ытланса, орам тăрăшпе: çорта айне! тесе çохăрса тохаç. N. Вăл (т. е. ача) вара: çурта айне сăра ĕçме, тесе, кăшкăрса çӳрет. Ст. Яха-к. Çынсем, хĕвел анса каç пулсассăн, харпăр хăй пĕр-ик хурăнташĕсемпеле пĕрлешсе вилнĕ çынсене хываççĕ. Вĕсем алăк патĕнчи пĕрене çумне, унăн килĕнче миçе çын вилнĕ, çавăн чухлĕ çурта лартаççĕ. Чăвашсем патне кирек хăш пӳрте кĕрсен те, паллах алăк патĕнчи пĕрени çуртапа çунса хурални. N. Çурт айне (= çурта айне) сăра ĕçме, теççĕ. (Вилнĕ çынна асăнса ялти çынсене пухнă чухне çапла кăшкăрса чĕнсе çӳрет пĕри). См. Магн. М. 170.

çӳп-çап

сор, мусор вообще. N. Çӳппи-çаппи çĕр улттă, вĕрени вĕр улттă. (Шăпăр, çулки). Çутт. З8. Пĕтĕм пахчари çӳп-çапа, сухалама пуçлаччен, шăлса тасатмалла. Етрух. Унтан кĕрсе каять тĕп-сакайне те, тĕслĕрен çӳп-çап, лăп-лап илсе тухать пĕр такана. Сред. Юм. Çуп-çап = лăп-лап, сор. Ib. Орайнче пĕтĕмпех çӳп-çап япăхса выртать. ППТ. Çав сĕрен хуллин çӳп-çапĕ (обломки) юлнă çурт пит хĕн-асап курат. (Вин. пад. çӳп-çапне). N. Алана алласан, çӳп-çап тăрса юлать. || Отбросы при производстве. Кан. Йăвăç çӳп-çапĕсем савăт машинисене хутма каять.

çӳпĕ

(сӳбэ̆, Пшкрт: сӳрэ̆), сор, мусор. Синъял. † Улăм çӳппи, ут çӳппи, ут вăлашки айĕнче. Альш. † Улăм çӳппи çĕр кӳрнек. || В перен. смысле. N. Пире улпутсем нимĕн вырăнне те хисеплемеççĕ, çĕрти çӳпĕ вырăнне те хумаççĕ (не ставят ни в грош), ЧС. Çав çунса кайнă хуçисем (погорельцы) çӳпĕ те кăларайманччĕ (ни соринки не вынесли, т. е. у них все сгорело). Янтик. Ман çурт пĕтĕмпех (дотла) çунса пĕтрĕ, пĕр çӳпĕ те илсе тухаймарăм. Ашшĕ-амăшне. Пур япаламсене те сирĕн ята çыртартăм (перевел на вас), хама пĕр çӳпĕ те хăвармарăм. || Младенец (в наговорах). Т. VI, 65. Е пĕсмĕлле! çак çӳпĕрен тух куç...

çĕмĕрттер

понуд. ф. от гл. çĕмĕр. Истор. Киеве (= Кейăва) тавăрăнсанах, вăл ĕлĕк хăй пуççапса пурăннă кĕлеткесене çĕмĕрттерсе тăктарнă. В. Олг. Чăмай-ха, тет, эп сере арçури кӳрсе çĕмĕрттерем. || О сильном и быстром движении (езде, работе). N. Эпĕ ӳксе юлтăм, ыттисем çĕмĕрттерсе иртсе кайрĕç. БАБ. Çав çичĕ çул пулнă выçлăхăн юлашки çулĕнче пирĕн енне хай сепирсем çĕмĕрттерсе те çитрĕçĕ, тет. N. Патша çарĕпе пит хытă çĕмĕрттерсе пынине курсан… Кан. Çĕмĕрттерсе кăна пырса кĕрет учреждение ĕçлеме. Çутт. 144. Çавăнтах çил шăхăрса, çĕмĕрттерсе çитрĕ. Орау. Хапхине кариклаттарса уçса ячĕ те лашипе çĕмĕрттерсе анчах кĕрсе карĕ (въехал шибко). Альш. Çапла çĕмĕрттерсе çӳреççĕ вăл хăнасем. Хурамал. Нумай выртать-и, сахал выртать-и, çурçĕр вăхăтĕнче шăнкăрав сасси çĕмĕрттерсе килсе хĕр тăракан çурт патне килсе чарăнчĕ, тет. N. Виçĕ ывăлĕ вăрăçра çунса çӳреççĕ, епле туй туса çĕмĕрттерсе намăс мар уна (т. е. ей)? N. Пырсан-пырсан, çакна хирĕç (ему навстречу) туй çĕмĕрттерсе пырать, тет, Изамб. Т. Эй, эпир çĕмĕрттерни пек никам та çĕмĕрттермен пуль (пировали на свадьбе). Пир. Ял. Халь вăл (çу савăчĕ) çĕмĕрттерсех ĕçлет (работает во всю). Буин. Мĕн çĕмĕрттеретĕр? Что поделываете? Ст. Чек. Мĕн çĕмĕрттерсе çӳретĕр? Что вы тут поделываете? || О кипучей, деятельной, веселой жизни. Янтик. Ну, ача! мĕн çĕмĕрттерсе пурăнан-ха хăш чухне? (т. е. что подковываешь). N. Эсĕ мĕн çĕмĕрттерсе пурăнатăн? Мана пĕр виçĕ сăмах çырса яр. Тăв. 2З. Ну мĕн çĕмĕрттерсе пурăнатăр? Авай-и-ха, Саньук? Трхбл. Вĕсем пурăнăçа çĕмĕрттереççĕ кăна. Они живут припеваючи. Ск. и пред. чув. 4. Пурăнăçа çав карчăк çĕмĕрттеретчĕ анчах: пурччĕ унăн качака, икĕ сурăх, пĕр кушак, чалăш пӳрчĕ тăрринче тăманасем усратьчĕ, тăманасем патĕнчех тимĕр тылă ларатьчĕ. || Выругаться громко. || Proficisci, отправляться. Кан. Эсĕр хăвăр ăçталла çĕмĕрттеретĕр тата.

çĕнĕ

(с’э̆н’э̆), çĕн, новый. Юрк. Çынсем пек çĕнĕ пӳртре пурăнăпăр. Ачач 108. Çамрăк ача сасартăк темскере çĕнĕ япалана, кĕтме тытăннă. Мĕн пулать-ха вăл çĕнĕскер. Чăв.к. Эсĕ çĕнĕ кĕрĕк ан çĕлет, ăрам тăрăх утса ан çӳре. N. Ăшĕ-тулĕпех çĕнĕ. (У костюма) и верх и подкладка — новые. Кан. Сан çуртсем çунсан, укçа илетĕн, çĕнĕ тум-çурт çавăрăн. АПП. Çĕнĕ çуна, сăрлă ӳрече. N. Сăран атă çĕтĕлчĕ, çĕнĕ параççĕ пулмалла. Ст. Чек. Çĕнĕ хырăм, кив çăвар. (Говорит глава семьи, когда начинают есть новый хлеб). || Молодой. || Свежий. Шурăм-п. Уйран çĕнĕ те, тутлă çиес килет. Ib. Тырă выракансене валли така ĕнер акчах пусса, тет, аш (какан) çĕнĕ. Юрк. † Çĕнĕ çунă юрсем пит тарăн мар, чăн чăр-куççинчен кая мар. N. Çĕн улма çиме пуçларăр-и? || Вновь. Н. Карм. Унтан тата çĕнĕ чăвашла кĕнекесем те ярăсăрччĕ. N. Çĕнĕ вилекен çын, новопреставленный. N. Мункунта, çимĕкре, кĕрхи сăрара, ытти вилнĕ çынсене хывнă чухне, çĕнĕ виле çуртине ытти çуртасенчен ăрасна çутаççĕ. || Новый урожай, новый хлеб. N. Çĕнне çитсе ӳкрĕмĕр. Дожили до нового хлеба. || Новый рой. Разг. С. Мих. 23. Ку çура хуртсам çĕнĕ яркаласа-и сирĕн?

çĕр

(с’э̆р, с’ӧ̆р), гнить. ТММ. Шыва ятăм — путмарĕ, çĕре чикрĕм — çĕрмерĕ. (Кăмрăк). С. Тим. Шыва ярсан, путмаст; çĕре хурсан, çĕрмест. (Кăрмăк). Регули 826. Онта çĕрсе кайиччен, вăл исе кайтăр. Чем сгноить, лучше пусть он берет. || Гноиться. N. Манăн ура тепĕр хут çĕрсе юхат, питĕ ыратат. || Перевариваться (в желудке). О сохр. здор. Тата ăшра (в желудке) та тăварланă аш лайăх çĕрмест. Сред. Юм. Кăвакалăн вăник пĕрчĕ çинĕ çĕре пĕри тавна çĕрет, тет. (Нар. поговорка). || Дряхлеть, дрябнуть. N. Çĕрнĕ, çемçе çын (дряблый). Полтава. Çĕрсе çитнĕ ватă, чирлĕ çын пек (дряхлый). || В перен. смысле. N. Çĕрнĕ япала! Рохля! || Пропасть попусту. Тăв. 50. Çĕрчĕ пирĕн çамрăклăх. Çурри тарçăрах, çурри кунта, кĕтӳре. Кан. Калаçасса аван калаçаççĕ те, вĕсен каланисем çĕрсех пыраççĕ (т. е. не достигают пели). || Обесславиться. Изванк. Çак кил-çурт ячĕ ан çĕртĕр. (Из моленья).

çĕр

(с’э̆р, с’ӧ̆р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.

тавăрма

заворот (напр., у шапки). Стюх. † Шур тавăрма çĕлĕкĕ пуçĕнче (у него). Альш. † Урампала маттур иртет-çке, тавăрма çĕлĕк тăхăнса. Хăй те пулĕ вăл çурт пуçĕ.

таврала

тавралла, вокруг, кругом. Ст. Яха-к. Вĕсем çав çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантариччен, çăкăр хыттине тута таврала тем каласа çавăраççĕ. N. Çак çын ĕнтĕ çак купăста пахчи тавралла пăхкаласа çӳре пуçларĕ, тет. Хурамал. Ăна эс ак çапла ту: пĕр çĕре пит пысăк çурт тутар, ун тавралла тип вутă купалаттар. Ib. Вара хуçипе лашине илекен те тавралла чупса каяççĕ. N. Тавралла пăхкаласа, пăшăлтатса, кулкаласа тăраççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Ыйттисем пурте, алран ал тытăнса, тавралла карталанса тăраççĕ. Ib. Унтан вара тавралла вырăнаçса тăраççĕ. Орау. Хĕвел тавраллах карталанчĕ (в кругу), çăмăр парать пуль. Ib. Пурне тавралла касса çавăрчĕç те, пуç чашăккине кăларса илчĕç.

тавраш

(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-аш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.

такана

(тагана), корыто (всякое). Сред. Юм. Такана, корыто. Икково. Такана, корыто для стирки белья дома. N. Такана çинче кăна, в корыте (мыть). Изамб. Т. Купăста такани, корыто для рубки капусты (у КС. зто — купăста вулашки). Альш. † Леш кассенĕн каччисем, такана пек хырăм(ĕ)сем (с большими животами?). N. Ăсла такани или кункăра (ăсла юхтараççĕ). || Ночевки, ночевы. Кан. Ăна: ани такана пек, тесе, илмерĕ. Не взял загона, ссылаясь на то, что он похож на ночевки, т. е. не представляет правильного четыреугольника. Ст. Ганьк. Таканала вир авăсаççĕ. Собр. † И, пастăр-пастăр пан улми, таканасем çинче кустарни (суть те, которые катали на ночевках?). Альш. Такана илнĕ, тет те, çурт тавра авăçса (тряся как бы вея) çавăрнат (старуха во время пожара), тет. Ib. Такава евĕрлĕ лаппи. Н. Седяк. Такана — алланă çăнăха хураканни. Юрк. Авсăн такани — кĕрпе авăсакан такана. Сред. Юм. Авсăн такани (кăмакана хывнă тыррăн — юлашкине авăсакан таканана калаççĕ). См. авсăн. Н. Седяк. Шанчăксăр ĕçе: такана çинчи шыв, теççĕ. Собр. Халăх çинчи сăмах такана çинчи шыв пек. (Послов.). || Колода. Письмянка. Такана (чит. таҕана), колода. Сред. Юм. Лаша такани (витере лашана пăтратса паракан таканана калаççĕ). N. Пусă такани. || Приспособление для катания с горы. || Корыто для купанья детей. Ядр.

таса

(таза), чистый, опрятный. Этем йăх. еп. пуç. кай. 38. Пичĕ, ал-лаппи, ура-лаппи таса, çăмсăр. || Чисто, опрятно. Качал. Кам таса пурăнать, вăл чире те пĕлмеçт, теççĕ. Сборн. По мед. Ăна таса тытсан, йĕркелĕ эмеллесен, вăл час ӳт илет. || Здоровый. Ала 99. Хăва ĕлĕк таса чохне шăрçа пит йорататьчĕ. Н. Карм. Эпĕ халĕ таса, сывă пурăнатăп. (Письмо). N. Аçусам-апусам веçех таса (здоровы). Капк. Таса çыннах ĕçлĕ çынна кĕртес теттĕр-и? N. Эпĕ халь таса мар вуртатăп (болен). Актай. Çак çынăн арăмĕ юрайла(?) таса мар пулнă пак йăнăшса выртнă, тет. Ib. Ăста каян, старик? тет карчăк? — Арăм таса мар пулчĕ те (нездорова), юмăçа каятăп, тет. Юрк. Пăсăлнă куçа шăлнă алă-шăллипе таса куçлă çын шăлсан, унăн та куçĕ пăсăлат. Изамб. Т. Хĕлле ури тап-таса та юн пек хĕрлĕ пулат. О сохр. здор. Вăл лĕкĕ пек шатрасем тепĕр çын пуçĕ çине ларсан, унăн пуçĕ тасах мар пулсан, унăн та çавăн пекех кукшана ерет вара. || Robustus. Кн. для чт. 62. Çĕнĕрен килнĕ ристансенчен пĕри çӳлĕ те тасаскер пулнă. Алших. † Пирĕн пек таса ачасем сайра амаран çуралат. Айдар. † Таса тантăш (çавă) пур. Ядр. † Çак хăтанăн хĕр таса; хĕр таса, çурт таса, тепĕр хĕрне парать-ши. Орау. Мĕн тĕрлĕ таса ачасам юлса пычĕç... пирĕн карĕ! || Невинный. N. Ырă çын лайăх тесе, пит ан калаç, таса чуну çинчен ят ярĕ. || Настоящий. N. Таса тискер-кайăк. Шурăм-п. Тепĕр таса хăлинĕ лешсем кайнине сыхласа пура хыçăнчех чĕтресе пăхкаласа ларнă мĕн. || Святой. М. В. Васильев. Таса мăн турă пуринчен асли (1-го разряда). Т. VI. ЗЗ. Таса турă, учук тăватпăр авалхи йăлапа. Туррăм, ан пăрах, çырлах. (Учук кĕлли). Ib. VI, ЗЗ. Таса учук çырлахтăр. (Моленье). N. Эсĕ чĕрĕлĕх çăкăри, тасасене кăларакан, ырăлăх паракан. Полтава 26. Уншăн таса япала (святыня) ку таранччен пурнăçра çут-тĕнчере çуралман. || Прочный. N. Пуканĕсем пурте таса. || Ясный. Полтава 24. Çынсем ăсне витĕрех, таса куçпа курнă пек, тĕппе-йĕрпе вăл курать. Шурăм-п. Таса, уяр, тӳлек кун. Ск. и пред. чув. 99. Таса çутă тĕнчерен ылхан анчах илтнĕскер. || Здорово. N. Санăн ачусам таса пурăнаççĕ (здоровы). N. Вăрçă таса пырат. || Ясно, чисто, хорошо. N. Вĕсем ĕç тăвас вырăнне нумайрах вăрлама тăрăшаççĕ, мĕшĕн тесен вĕсем, пуйсан, хăйсем мухтава тухассине таса пĕлсе тăраççĕ. || Правильно (произносить). Юрк. Çав сăмаха çапла, тутар пек, таса (чисто, правильно) каласан, эпир сана ретсĕр (вне очереди) çаккăн хыçĕнченех авăрттарăпăр (позволим молоть). || Точь-в-точь, совершенно. Регули 1420. Таса (пĕтĕмпех) ашшĕ пек тунă. || Чистота. N. Тасара пурăнма аван: тасапа таса мар танлаштараймăн. N. Эпĕ тасана юрататăп, тасанăн усси пур? Янорс. Мана аттесем калатьчĕç: тасара лайăх пăхса осранă, тетчĕç. N. Учитĕлсем тасашăн пит хытă çине тăрса тăрăшнă. || Здоровье. N. Кĕрконне корма (повидаться) пыратăп, хам таса пулсан. || Беловик. Слакбаш. Таса çине куçарса çырнă. Переписал набело. || Невинность. Орау. Епле айăплă пулсан та, тасана тухать ĕнтĕ вăл мур, айăпа юлмасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Тасинчен маси = порринчен çôкки (лучше не иметь, чем иметь?). Турх. Сана лашасăр пурăнни — таси. Тебе лучше всего жить без лошади. N. Таси паха „скатертью дорога“.

те

(тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.

те

(тэ), говорить. Панклеи. Мĕн тетĕн? Что ты говоришь? N. Мĕн терĕ? Что он сказал? Регули 466. Мĕн темеççĕ çынсам! Чего не скажут люди! (т. е. они могут сказать все, многое, их не переслушаешь). N. Ивана мăшкăлласа кулнăшăн, акă мĕн тенĕ. || Вводит прямую речь, как русское „говорить“. N. Каларĕ, тейĕн ак! Вот ты сам убедишься, что я сказал (правду). N. Вилеп, тесех тăрать. Все твердит: „умрет“. N. Эсĕ ан мантăр, тесе. Ст. Шумат. Эсĕ тăват уралă, эпĕ икĕ уралă, тет,— хăшĕ те хăшĕ валтан анĕ (кто из нас раньше сойдет)? тет. Ал. цв. 20. Эсĕ паян ешĕл йывăç пахчине пырса туратсем, чечексем, çулçăсем карнă ху юратнă хушша кĕрсе лар та, акă çапла кала: шанчăклă чурам, калаç-ха манпала, те (скажи), тет. Сред. Юм. Хай ача: эсĕ ман аппа пôлан-çке, эпĕ сан шăлну вит, тесе ячĕ (воскликнул), тет. || Весьма часто вводит предложения, соответствующие русской косвенной речи; при этом вводному предложению нередко предшествуют глаголы думания, говорения и вещания, а глагол „те“ ставится после него. Подлежащее вводного предложения часто заменяется вин. падежом, а самое построение вводного предложения нередко частично изменяется в сторону косвенной речи. Шурăм-п. Тутлă шăршă кĕрет: ăçта та пулин пыл пур, темелле (подумаешь, что...). Регули 476. Поплеççĕ: вăл килмест, тесе (или: вăл килмест, теççĕ). Гаворят, что он не придет. Ib. 1481. Эп пирĕн тесе (или: тесе те, т. е. подумал), пирĕн полмарĕç. Эп пирĕн, терĕм, пирĕнех полчĕç (оказались нашими). Ib. 471. Эп çĕмĕрнĕ, тесе, ятлать. Бранит меня, как будто я разбил. N. Санпа тавлашма тытăнĕ, тетĕн-и, эсĕ ăна? Неужели ты думаешь, что он выступит с тобою в состязание? Ал. цв. 20—21. Эсĕ мана хăвăн сассупа хăратăп, тесе, ан шиклен. Не бойся, что ты испугаешь меня своим голосом. Истор. Вырăссен çарĕ чакма чарăннă, тенине илтсен, хрантсуссем те пит савăннă. N. Эсĕ килет поль, тесе (думая, что ты идешь), алăк уçма тухрăм та, эсĕ пулмарăн? Трень-к. Эп (эпир) пурт çинчен ан антăр, тесе, посмине илчĕç. Они убрали лестницу, чтобы я (мы) не мог (не могли) слезть с крыши. N. Пире... сирĕн пата: пĕрле пурăнар, тесе, калаçса килĕшме ячĕç, пире хăвăр тусăрсемпе, юлташăрсемпе пĕрле çырса хуччăр, тесе, йăлăнма ячĕç, тенĕ. Послали нас к вам, чтобы заключить с вами союз и мир, и чтобы вы вписали нас в число соратников и друзей ваших. Регули 477. Эп паллимарăм, те. Скажи, что ты не узнал. N. Вĕсем мана: çырла ан туптăр, тесе (чтобы я не нашел ягод), кунта исе килнĕ. N. Вĕсем: эпĕ çырла тупам мар, тесе, мана кунта илсе килнĕ. (Странная конструкция, по смыслу с пред. совпадающая). N. Салам кала, тата: тав тăвать сана кĕнекешĕн, те. Передай ему поклон и скажи, что я благодарго его за книгу. N. Кашнийĕ вĕсем (каждый из них) мĕн пысăкăшĕ, мĕн аслăшĕ, вĕсене пурне те вырнаçтарса тăма мĕн чухлĕ вырăн кирлĕ? тетĕн. Регули 472. Эп: вăл, терĕм,— вăл мар, терĕ. Я сказал, что это он, а он сказал, что это не он. Н. Чукалы. Атя чултан шыв кăларар! — Якуркка калат: атя! кăлараймăп, терĕн-ем? Юрĕ кăларса пăхăпăр, чим, кăштă каяр-халь. Регули 473. Эп: кирлĕ мар полĕ, тесе. Я думал, что, вероятно, не надо. Ib. 475. Эп шокшларăм (= шухăшларăм): вăл, тесе. Я думаль что (это) он. Ib. 1447. Эп она: пĕлтĕр, тесе (чтобы он знал), йори каларăм. [Эту фразу можно понять и иначе: „я сказал ему ложно, что (это было) в прошлом годе“]. Кан. Уçсан та (окно): кантăка çĕмĕрмесĕр хупатăп, темелли çук. Нельзя быть уверенным, что затворишь его, не разбив стекла. НТЧ. Хай Елекка виçĕ кунтан: пуç ыратать, тее пуçларĕ. Кан. Çитрĕ, карчăк, пурнăç? теейсе юлтăм. Капк. Атте, мана валли кĕнеке илме сан укçа çук, тетĕн? Урмай. Лешĕ калать, тет: çичĕ куçĕ те çывăрса кайнă, терĕ, тет (у меня). Юрк. Мĕн çинчен? тесе ыйтат чăвашĕ те. Кн. для чт. 10. Усал çынна çыпçăнсан: ырă çул çинче, тесе, ан кала. N. Вĕсем сан çинчен: пусмăрлать, тесе, тата тепĕре каласан: эпир хамăра тивĕçлине тăвăпăр: санпа тинĕс çинче те, çĕр çинче те вăрçăпăр, тесе, çырса ятăмăр. Мы написали ему так... если они еще обратятся с жалобою на тебя, то мы окажем им справедливость и будем воевать против тебя на море и на суше. Якейк. Эпĕ Хосана килет, тенине илтсен, вăлсам пит савăннă. Услышав, что я (ты, он, мы, вы, они) приеду (-ешь, -ем, -ете, -ут) в Казань, они очень обрадовались. (Отметьте здесь употребление глагола З-го лица ед. ч. при подлежащем во всех лицах и числах). N. Эсĕ калан мана: сана çавраймарăм, тен. Ты говоришь, что я тебя не сумел свертеть (т. е. увлечь; замечательная косвенная речь). КС. Платон: сана кăçал килмеçт вăл, терĕ. Платон сказал, что ты в этом году не приедешь. СТИК. Эпĕ кăна, эсĕ кайтăр тесе (чтобы ты ушел или уехал), турăм. Эпĕ ку япалана, эсĕр кайтăр тесе (чтобы вы ушли или уехали), турăм. Регули 718. Вăл манран итрĕ: пичĕш килет-и? тесе (придет ли его старший брат, т, е. брат спрашивающего или брат другого человека; смысл двоякий). Якейк. Эп сан пата мĕн тума пытăм поль, тен? Как ты думаешь, зачем я к тебе приходил? N. Эсĕ, Анна, мана (про меня): карточка теме ямас у ман пата, тесе калат, тет. Про тебя, Анна, говорят, что ты говоришь, что я почему-то не посылаю тебе своей фотографической карточки. Альш. Эсĕ çывăраттăр, тесе (думая, что ты спишь), кĕмерĕм эпĕ. Сана: çывăрат, терĕç те (сказали, что ты спишь), кĕмерĕм вара эпĕ. || В З-ем л. ед., а иногда и мн. числе, употребл. в смысле русского безличного оборота: „говорят“. Альш. Пурăнсан-пурăнсан, вăл ăвăсĕсене пĕри каснă, теççĕ, хăшне-хăшне; унтан вара суккăр пулнă, тет-и, мĕн-и (говерят, что-ли)? Ib. Çилĕмсем çаклансан, ĕçерсе яма анакансем (в воду) пулнă, тет-и-мĕн те, çавсем калаççĕ, тет. Изамб. Т. Энтрипе арăмне уйăрса кăларнă, темест-и? — çапла, тет, çав. N. Ăна вилнĕ темери? Не говорили-ли, что он умер? Регули 478. Поплеççĕ: вăл килмеçт, тет? Говорят, что он не приедет. (Здесь странное соединение мн. ч. с ед.). || Называть. N. Çакна чăвашла мĕн (как) теççĕ-ха? Ăна кунтăк теççĕ. СПВВ. НН. Малтан пыракан тесе укçана калаççĕ. Çавна илесчĕ те, малтан пыраканни çук тени — çавна илесчĕ те, укçа çук тенĕ сăмах пулат (означает). || Думать, предполагать, хотеть, желать (ставится с прич. буд. вр.). N. Антон (Антун) каларĕ вара: Захар (Сахар), епле топас тетĕн утсене? терĕ. Юрк. Эпĕ ĕлĕк те авланас теместĕмччĕ, ун чухне те пĕр шуйттанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и? тет. М. Яльч. † Пĕчĕккĕ лаша, турă лаша, кăçалхи çул кӳлес теменччĕ; ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, кăçал çул каяс теменччĕ. Регули 556. Ярас тетĕп. Хочу (сообщить) послать. Ib. 559. Эп каяс темĕп он чох. Я тогда откажусь (не захочу) итти (ехать). Якейк. Килес мар тесеччĕ эп паян. Я сегодня не хотел было приходить. Ib. Ăна корасах теттĕмччĕ, коримарăм. Ăна корасах тенĕччĕ, коримарăм. Ăна корапах тесеччĕ, коримарăм. Ăна корас тесех килсеччĕ, коримарăм. Ib. Эп тăвас тенĕ пек полчĕ; эп шохăшланă пак полчĕ (как я желал, так и случилось). Регули 1519. Вăл пĕтерес терĕ те, пĕтеримарĕ (пĕтерчĕ). Сред. Юм. Онпа çитмес тăта, ôна та сотас тет, мĕн ĕнтĕ. Этого не достаточно, еще и это хочет уже продать. || Решать. Якейк. Эп конта йолас терĕм уш (решил уж остаться здесь). ГТТ. Эпĕ: хама тӳрре кăларам, темерĕм çав ĕнтĕ. Я решил не защищаться. || Обещать. Регули 1482. Эс ĕнер килес терĕн те (или: терĕн), килмерĕн. Эп килес терĕм те, килтĕм. Ib. 1520. Вăл мана курас терĕ те, курчĕ. || Употребл. во многих чувашизмах. N. Мorbus тени чир тени пулать. Слово morbus означает болезнь. Альш. „Пулуштух“ тессине „палăштух“ теççĕ. Вместо „пулуштух“ они говорят „палăштух“. Чт. по пчел. № 17. Хурт йĕрки тесе эпĕ „пчеловодство“ тессине калатăп. Термином „хурт йĕрки“ я перевожу слово „пчеловодство“. ТХКА. Эпир, эсир,— теççĕ анатрисем. Сăмаха вир-ял пупленешкел эпир тессине эпĕр, эсир тессине эсĕр, тесе çырма эпĕ шутлатăп та ĕнтĕ. Я. Турх. Ывăл тессине „ул“, анне тессине „апи“ теççĕ. Юрк. Вырăсла тесен, вырăсла мар, чăвашла тесен, чăвашла мар. По-русски — не по-руски, по-чувашски — не по-чувашски, т. е. не разберешь как, не поймешь на какой лад. Шурăм-п. Чăнах та пирĕн паталла, çын тесен, çын мар, упа тесен, упа мар, лап-лап пусса утса килет. Ал. цв. 6. Пӳрт тесен, пӳрт мар, çурт тесен, çурт мар (не то изба, не то дом). Юрк. Илемлĕ темелĕх те пур. Можно сказать, что она и красива. N. Хальхи куланай (подати) куланай темелĕх те çук (т. е. очень малы). Ромс. 30. Ĕçлес тесе (усердно) ĕçлеççĕ. Якейк. Йăван тесе Йăван çынтан кулать! Даже Иван (уж нащто Иван), и тот смеется. N. Пăва тесен, Пăва та пирĕн хуларан илемлĕрех. Уж нашто (на что) Буинск, и тот красивее нашего города. Т. VII. Шухăшларĕ, шухăшларĕ, тет те: пырăм, хăшне çиессӳ килет — пылĕ те, çăвĕ те, ашĕ те, сĕчĕ те, хăйми те — мĕн тенĕ вăл пур (есть все, что хочешь), кала, терĕ, тет. Толст. Бухар патшалăхĕнче мĕн тени вăл пур (есть все, чего хочешь). Орау. Вăт пирĕн Якур, ĕçлет тесен ĕçлет! (работает так работает; уж действительно работает). N. Чухăн хресчен пурăнăçĕ тесен (если говорить о бедняцкой крестьянской жизни), пит лайăххи, матурри сахал вара: пĕрин лаши çук, тепĕрин плукĕ, сухи-сӳри çук. Байгул. Нумай пулать, тет-и, сахал пулать, тет-и (через сколько-то времени), çаксен пӳрт тăррине пĕр хуп-хура кайăк пырса ларнă, тет. Орау. Çывăрса тăранимарăм тетĕн паян! Как ты говоришь, что ты сегодня не выспался? Юрк. Ыран калăм-кун тесен (накануне) чустасем лартаççĕ. ЧС. Пĕр çула (летом), çимĕк çитесси виç кун тенĕ чух (за З дня до семика). Ст. Яха-к. Çăварни пĕр эрне тенĕ чухне (за неделю до масляницы) çынсем сăра тума пуçлаççĕ. СТИК. Мункун тесен иккĕмĕш кун, в пятницу страстной недели. Ib. Раштав тесен виççĕмĕш кун, за три дня до рождества. N. Çапла вăсем мункун пĕр эрне тенĕ чухнех (за неделю) тем пек сĕреншĕн хатĕрленсе, ăна чунтан-вартан кĕтсе тăраççĕ. Яжутк. Ах, килемей! Эпĕ килемей тесен, килемей тесе калăп, кукамай тесен, кукамай тесе калăп (тархаслани). N. Çак ыйтнă кĕнекесемшĕн укçа тесен (если потребуются деньги) укçа та ярăттăмччĕ.

тек-тек

то-и-дело, часто (синон. час-часах). Юрк. Тек-тек тукаличчен (жертву), пĕр хут туннипе иртсе кайтăр. Н. Карм. † Икĕ шăнкăрав сассисем тек-тек пулĕ, манăн сассăм кунта тек пулмĕ. Пазух. Халь килĕпĕр, тăвансем, халь кайăпăр: тек-тек килет, тесе, ан калăр. N. Вăл Мускава тек-текех каять. N. Эсир те полсан (и вы) тек-текех (чаще) ярса тăрăр. Шăна чир. сар. 18. Тек-текех пӳрт-çурт таврашĕнче чыссăр вырăнсем пулаççĕ. Собр. † Тек-тек килме тетерлек мар. Я не пигалица, чтобы часто прилетать (сюда). Ст. Чек. Эпĕ ĕнтĕ тек-текех килмĕп кунта (редко буду приходить). N. Тек-те-текех, то-и-дело.

темĕнлескер

какой-то. || Какая-то личность. N. Сасартăках çурт патне пĕр темĕнскер виçĕ лашапа, шăнкăравпа пырса тăрать.

темĕскер

неизвестно что. Бр. п. водку. 5. Çав апайăн вара темĕскер пур манпала (что ей до мени, что она меня не оставляет в покое)? N. Темĕскер тума çыру ямастăр эсир? || Какая-то вещь, что-то. Ст. Чек. Çаксем ялан темĕскер çухатнă пек шыраса çӳреççĕ. Баран. 87. Çавăнтах темĕскер хури курăнса кайрĕ. Регули 198. Эп илтрĕм, эсĕр темĕскер попленĕ. Орау. Кил-ха конта, темскер пур! Иди-ка сюда, здесь что-то естьI N. Тухтăр патне çӳретĕп: те суять, те ахаль лăплантарать: нимех те çук санăн, тет, çапах темĕскерсем (какие-то лекарства) ĕçме хушрĕ. || Что-то особенное. N. Халĕ хĕлле мар, хыт-сухана та яма пулать, вăрмана та. Çарансем çинче те темĕскер çук вĕт (ничего особенного нет). || Шут знает что. ГТТ. Темĕскер туса хĕл иртет. Зима проходит шут знает за какими занятиями (т. е. без видимых результатов работы). N. Эпир ăна: темĕскер пулĕ, тесе, ĕнесене хăварса тартăмăр. || Употребл. для обобщения. Альш. Хăятран лерелле темĕнле-темĕнле ялсем каяççĕ вара унта: Çĕнĕ Хăятсем темĕскерсем. || Какое-то существо. Актай. Каллах кусен сĕтне (их молоко) темĕскер ĕçсе кайнă. Артюшк. Анне, ав лере темĕскер килет, шап-шурă сухаллă, аллинче темĕскер пур. || Какой-то. Шурăм-п. Вĕреннĕ çынсем çĕнĕ лайăх япала тупса кăларсассăн, тĕттĕм халăх ăна ирĕксĕр илнĕ пек анчах илет; малтан: темĕскер усал япала вăл, тесе, хăраса тăрать. || Что-то, почему-то. Болезни. Эсĕ мĕнпе чирлерĕн? тенĕ. Лешĕ каланă: „эпĕ нимĕнпе те мар, çынсем хĕлле, ĕç çук вăхăтра, юмах итлесе, чĕлĕм туртса ларнă çĕре, хурал пӳртне кайкаласах чирлерĕм темĕскер. Шурăм-п. Хĕрарăмсем те урамра темĕскер кумаççĕ (что-то, по какой-то причине снуют туда и сюда). Ib. Темĕскер астумастăп. Темĕскер астуми пултăм. Что-то не помню. Я что-то начал забывать. Ib. Темĕскер çӳрейми пултăм эп. Я что-то, почему-то, начал хворать. || Неизвестно (трудно определенно сказать, так ли это). N. Анчах, тен телейне кура, темĕскер (м. б., на его счастье, что-ли), тăлăх-турата Пахум Унтри арăмĕ усрава илнĕ. N. Краçниккăв, çакна кура темĕскер, хăй çурт-йĕрне 5500 тенкех пама пулнă. || Пожалуй. БАБ. Ку, темĕскер, хамăра вĕлерсе пĕтерĕ, тесе (боясь, что он их убьет), хăраса пурте киле тарса кайрĕçĕ, тет. || Должно быть, что-ли (предположение). Коракыш. Вăн пĕркунне эпĕ сире армана мĕнле чармаллине каларăм-ç-ха, çавна халĕ пĕвеленĕ. Пĕри итленĕ темĕскер, тенĕ. N. Халь вăхăт çук темĕскер. БАБ. Анне те, те хурланчĕ темĕскер те, куç-çулĕ шапăрах юхса тухрĕ.

терĕш

терĕшĕ, относящееся к тому или другому разряду (в значении тавраш ). Завражн. Яш-кĕрĕм терĕш (иначе: тени вăл) хĕрсем тĕлне пĕлмĕ (как не знать! Не может быть, чтобы не знал). Баран. 8. Çын-мĕн терĕш ниçта çук. Ib. 150. Тундрă тăрах тем хулăнĕш юр хĕвсе каять, вара кунта пурăнăç терĕш пĕтет. Ib. 98. Ав унта, сăртра, темĕскер хури курăнать, ахăр çурт терĕш пулĕ. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек, этем тĕрĕшĕ те асап курас çине анчах çуралать. N. Унăн ĕненӳ терĕшĕ те ăслăлăх кăтартнă май çавăрăнса ӳкме пуçланă. || Подобный, похожий. Юрк. † Манит терĕш хут татти, улталарăм карчăка: шӳт вылярăм хĕрĕпе. Ib. 168. Вăрман терĕш пĕрттех çук.

тимĕр-тăмăр

металлы. Шел. 131. Асапланса, эп çĕртен тимĕр-тăмăр кăларап. Ib. Йăлтăр-ялтăр шăрçисем, тимĕр-тăмăр хурçисем! Этем йăх. еп. пуç. кай. 63. Тимĕр-тăмăрсем каярахпа анчах тупăннă, вĕсенчен чăн малтан пăхăр тупăннă, ун хыççăн анчах этем тимĕр тупнĕ, тет. || Металличеекие вещи, употребляемые в домашнем обиходе. Ст. Чек. Тимĕр-тăмăрсем илме карĕ-ха пасара, çурт валли.

тирке

(тиргэ, т’ирг’э), браковать, брезговать. СПВВ. Тиркес, тиркешлес. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарнă чухне ялан кĕрӳ япалисене тиркеççĕ. Ун чухне час-часах вăрçă хускалать. (Свадьба). Ib. Кĕрӳ кĕпи тăхăнтарсан, кĕпине тирке пуçларĕç: хĕршĕн тăхăрвун тенкĕ тӳлерĕмĕр. Эпир кĕрӳ валли кун пек кĕпе калаçманччĕ, терĕç. Орау. Тиркесе туса тăрать тата, пăх кирлĕ-им ăна тата. Еще брезгует (бракует). Какого еще ему чорта надо? Моркар. Тиркес = айăп топас, браковать. Чăв. к. Хура шăрçа çип тиркет, хăй хурине хăй пĕлмест. Торп-к. † Салтак, тесе, ан тиркĕр, салтак ячĕ йăвăр ят. N. † Тиркеймерĕм мăяна, каяймарăм савния. Сборн. по мед. Пысăкраххисем чĕлĕм туртма та тиркемеççĕ (не брезгуют и куревом, т. е. курят?). N. Çурт тăвакансем тиркесе пăрахнă чул, камень, забракованный каменьщиками. КС. Паян ăна темиçе хĕр те кăтартрăм, пурне те тиркет (все они ему не нравятся). Кан. Начар сывлăхлисене комиççи пит тиркет. ТХКА 54. Сирĕн вăрман çĕрĕнчи ялсене ытла тиркемелле мар та. || Воздерживаться; соблюдать (посты, праздники). N. Праçник-куна ĕç тиркес; хăй ят кунне тиркеççĕ, вăрлăх кăларма эрнекуна тиркеççĕ. Типĕ тытас тĕлĕшĕнчен те: сĕт-турăх тиркеп, теççĕ. В. Олг. Çĕн ойăхăн тиркетпĕр пер (= эпир) пӳртлĕх йӳç касма, карта тума, çăнăх артма (= авăртма). Собр. Çимĕк (scr. çимек) иртсен, пĕр виç-тăватă эрне çинче тиркеççĕ: тиркемесессĕн, пĕр-пĕр айăп пулать, теççĕ. Ягудар. Тип тиркемеçт (не соблюдает). Тип тиркет, Ib. Сĕт ярса парас-и? Тиркетне? — Тиркеп. Шибач. Тип тиркеместпĕр. СТИК. Эсир типĕ тытатра? — Çук, тиркемен! Хир-б. Эпĕ тата: типĕсене тиркетни? терĕм. — Мĕскерле типĕ? Эсĕ мана типĕ пурăнма хушатни? Ахаль те типĕ, ĕне çук. Ĕнесĕр пурăнма калатни? терĕ мана хирĕç. || Быть разборчивым в пище. Букв. Тиркекене тиркĕ тĕпĕ (поддонки, остатки) çакланнă (вар. тивнĕ), теççĕ. Сред. Юм. Тиркекене тирĕк тĕпĕ лекнĕ, тет. Кто брезглив, тому достается (попадает) худшее. || Соблюдать (диэту). N. Чирлĕ çынна апат тиркеме, мĕн çиме юранине çеç çиме хушаççĕ (велят есть с разбором). СТИК. Мана хвершшăл (фельдшер) çиме тиркеме хушрĕ: атту чĕрĕлеймĕн (не выздоровеешь), тет. || Разбираться (в чем). Кан. Ирнĕ-каçне тиркемесĕрех, сăмакун юхтарать. О сохр. здор. Ыраш тасипе таса маррине пĕртте тиркемест. || Разбирать, относиться разборчиво. N. Кунне пит тиркеççĕ: благовещение (çуна пăрахнă кун, йăвăр кун теççĕ, самый тяжелый день: в этот день будто и птица не роняет перьев) кунĕ ан пултăр, ытларикун ан пултăр. БАБ. Мĕн хыççăн мĕн тумаллине тиркемеççĕ (не разбирают, что делать раньше и что после): хăшĕ малтан аса килет, çавна тăваççĕ. ЧП. Йĕтĕн çиппи хĕç тиркет. N. † Симĕс пиçихи пилĕк хĕсет, мерчеи шăрçа çип тиркет. Кан. Тутар-и, ирçе-и — никама та тиркеместпĕр. N. Ака-суха çинче утсем пит ӳркенсен, телей пулмасан, малтан тухнă çынна тиркеççĕ. || Отвергать, пе принимать. N. Пирĕн парнемĕре ан тирке. НАК. Хăш чухне пĕр çын сапнипе силленмест те (жертвенное животное), çавăнпа: çын тиркет пулĕ, тесе, урăхне саптараççĕ (заставляют плеснуть на него другого человека). N. Эпĕ çыра пĕлмен çырăва тиркесе ан кӳренсем. || Критиковать, цензуровать. N. Кĕнекесем тиркекен ку сăмаха тиркемен (не забраковал). Суждение. Пĕр çыннăнне (только чужое) анчах курать, çыннăн лайăх маррине (нехорошие стороны) анчах тиркет. || Разбирать. N. Тиркĕсем, куркасем, хурансем, тенкелсем çунине-çуманнине пит тиркеççĕ вĕсем. N. Пирĕн конта 40 çола çитнисене тиркерĕç (проверяли, разбирали). || Задерживать. N. Хутсăр çынна тиркеççĕ (задерживают беспаспортных). N. Ни билет тавраш, ни кам мĕншĕн ăçта пурăнать, тесе, тиркес-тăвас çук. (Обьявление). || Расследовать, разузнать. Возм. Тиркес — ыйтса пĕлес, разузнать (какое-нибудь дело). Хорачка. Онта анатра порнаканьăсам торпас корса хăпараччă туалла, вăл Сăлттан патня çитеччĕ те, тиркеччĕ (чит. твргэччэ̆); Сăлттантан итеччĕ (єдэччэ̆): эс перĕн çĕр çинче ме кисе, конта порнатăн? Эс конти çын мар. N. Тем, пит аплах мар пек те?... — Тата ăна-кăна тиркесе пахса тăтăн. Не знаю, ровно бы (как будто) и не совсем так?... — (Ты) еще вздумал (меня) разбирать (браковать, брезговать и т. п.). || Проверять, наблюдать, следить. || Осуждать, судить. N. Çынна тиркесе калаçин пулман мар ĕнтĕ пирĕн. || Стесняться. N. Ăшра çапах вĕсенĕн çилли килет; май килнĕ чух хирĕç калама, е алла ӳкерме тиркесе тăмаççĕ.

тирпей

(тирбэj, т’ирбэj), порядок, благоустройство. СТИК. Ман карташĕнче пĕр тирпей те çук. У меня нет во дворе никакого порядка. Альш. † Вак касрăм та, шыв ĕçрĕм, шыв тирпейне пĕлмерĕм; каччă пултăм, авлантăм, арăм тирпеqне пĕлмерĕм (не умел обращаться). Т. Григорьева. † Хăмăш касса пӳрт турăм, пӳрт тирпейне пĕлмерĕм. Ир. Сывл. 25. Ĕçхалăх вăй-халĕ... кунта вут пулса тирпей шăранать. N. Кил-çурт тирпейĕ тума тытăнать. Начинает приводить дом в порядок? || Экономия.

ту

делать, сделать. См. тăв. Регули 1439. Паян те тăвас, те тăвас мар. ГТТ. Хăйне хай нимĕн тăваймас. КС. Эпир иксĕмĕр тем те тăвăттамăрччĕ-çке те. Еще бы, мы с тобой чего бы не сделали. Кан. Конюхне кӳлтерсе лаша çине лармасăр хăй ĕçĕпе те вăл çĕр утăм тумасть. N. Ун пек çынсем, хам тӳрĕ пулсан та: туса паман-и? пулăшман-и? теççĕ. N. Мана мухтамалла турĕç. Вишн. 72. Çав шыв çулĕ пĕр-пĕр çырмаран, е туран юхса тухĕччĕ, анчах эпир пусă алтса унăн çулне татса, шывне алтнă пусă ăшне пухăнакан тăватпăр. Кан. 3840 кублă метр туса пĕтермен япала (полуфабрикат). Регули 1049. Эп она поян турăм, вăл поян полчĕ. Чăв. й. пур. 26°. Вăл каланă: мĕн тăваççĕ манпа? тенĕ. Вишн. 68. Çапла ĕнтĕ пирĕн кунсерен хамăр ăша е сакăр, е вунă кĕрепенке шыв кӳртмелле. Апла тумасан, пирĕн ӳт туртăнса каять. N. Кĕлеткенне куçне лайăх туман. Глаза у портрета не вышли. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô. Если добро сделал — это не то, что худо сделал. Изванк. Мĕн тăвас? Нимĕн тума та çук, хайхи Микул карчăкне (йомзе) пуççапас пулчĕ (пришлось ее просить). N. Мĕн тăва пĕлес манăн? В. С. Разум. КЧП. Ма ута каç яратăр, çухалсан мĕн тăвăр-ха вара (что будете делать)? Регули 49. Хам тумаллине сана патăм. N. Конта мĕн туса тăратăн. || Работать, делать, производить. Орау. Эпĕ аттене сакăр çул кăмака çинче вырттартăм. Кăмака çинче выртнă çĕрте: туни ман, туманни сирĕн, тетчĕ. Регули 580. Тусан порте пулать. Ib. 1258. Ашшĕ пек тумасть, япалана ялан орăх тĕслĕ тăвать. Ib. 670. Çак çын, çакне тăваканĕ вилсе; çакна тăвакан çын вилсе. Ib. 217. Сирĕн тăвакан пор. Ib. 328. Çав çын конта корăнмасть, çак япалана тăваканĕ. Ib. 829. Эп пĕлетĕп çав çынна, çак япалана тăвакан çынна эп пĕлетĕп. Ib. З2. Тумалла пулсан килĕ вăл. Ib. 52. Ĕç тумаллинчен окçа исе поли? Ib. 1503. Эп сана çĕмĕрме (çемĕрмешкĕн) туса патăм-и? Ib. 341. Кăна эп туса. Ib. 1543. Эп тусаттăмччĕ те, йорал полмарĕ. СТИК. Туса-туса, авантарах ту. Раз принялся, сделай как следует. || Альш. † Пятам-пянам килне хăна пулăр: тунă хурçă пулмин те, çăкăрĕ пур. Ib. † Кĕтнĕ хăни эпир-мĕн! пиçнĕ яшки пире-мĕн! тунă хурçи сире-мĕн! || Строить. Юрк. Пурăнма çурт туса хурат. Ib. Çĕнĕ çурт туса пама та шухăшлат. Ib. Чул çуртсем тума пĕлнĕ (умели). Ib. Ялсем, хуласем туса (aedificando). || Выращивать. Ашшĕ-амăшне. Вăл темĕн чухлĕ çĕр тара илсе тырă акса, тĕрлĕ пахча çимĕçĕсем туса пурăннă. О сохр. здор. Халĕ кирек ăçта кайсан та, купăста пит тăваççĕ. Альш. Темĕн чухлĕ хăяр туса, темĕн чухлĕ хăяр сутнă. || Выделывать. Сред. Юм. Покан орине çавăрса тунă (о точеных ножках стула). Чем люди живы. Туман тиртен пулсан та, кĕрĕк — кĕрĕкех. || Мочь, быть в состоянни. Регули 701. Тумалла çын вăл; вăл кона тумалла. Ib. 35. Тумалли çынĕ пур унта. Ib. Кона тумалли çын кайса. Ib. 689. Тăвасси çын çавă. || Трогать, задевать. N. Мĕн тăватăн эс унпа? Что ты там трогаешь? || Творить, создавать. К.-Кушки. Эпĕ вĕçен-кайăк (хут çĕлен) тăвап та, çӳлелле вĕçтерсе ярап. Я устрою птицу (бумажный змей) и пущу ее по воздуху. Юрк. Туса пĕтерсен: епле пур япалине те аван турăм-ши, тесе, шухăшласа пăхкала пуçланă. || Сшить, связать. Янш.-Норв. Кăçал хăй валли виçĕ кĕпе, арçын кĕпи виççĕ, тата хĕрлĕ йĕм иккĕ турĕ (сшила). Дик. леб 43. Вăл çипрен çиелтен тăхăнмалли вăрăм çанăлă вунпĕр кĕпе çыхса ту. || Обрабатывать, производить. В. Олг. Онăн çĕр пор: тырă туат, вутă туат. || Скосить и убрать (сено). N. Утă турăр-а? N. Утă мĕл(л)е турăн? Как ты убрал сено? Календ. Тепĕр çулне çулчĕç, тет те, темĕн чухлĕ утă турĕç, тет. || Сбивать (масло). Урмаево. Хăш куршак сĕтне чăкăт турĕ, тет, хăш куршак сĕтне услам çу турĕ. || Устраивать. К.-Кушки. Пирĕн апата кунта çимелле тумалла. Нам надо устроить так, чтобы обедать здесь. Альш. Ваттисем хăнана кайсан, килте çамрăксем уллах тăваççĕ. Юрк. Пус та туса памарĕ! И колодца не устроил (не нанял вырыть). N. Аннене аван пурăнмалла тăвăр, вăл пире ӳстерчĕ аван. N. Ука тăвăр (складчина?). Нижар. Çак хăтан ĕçкине, такçан та туман ĕçке, килсе курас терĕмĕр. || Совершать. N. Кĕл-туса çӳреççи вĕсем? — йăли анчах. || Составлять. N. Тата сире чăвашла словар тунă теççĕ. Çав словаре, тата ытти хăвăр тунă кĕнекесене мана ярсан, эпĕ уншăн калама çук савăнăттăмччĕ. || Производить. N. Унтан провăд сыпнă тĕлсене изоляци туса тухрĕç. || Варить (пиво и пр.). N. Сăра турăмăр, ака яшки тăватпăр. || Гнать (самогонку). N. Кăмăшка тунă. || Печь, приготовлять. N. Çимĕк иртсенех вырăс эрни кунĕ ирхине теçетниксем кашни килĕрен: ӳчӳк пашалăвĕ тăвăр! тесе, хăваласа çӳреççĕ. || Родить. ГТТ. Ача тăваймасăр вилекен те пур (случается, что и умирают). Буин. Ача туман арăм (чирпе пăсăлнă арăм) хурланать. Упăшки пит пăшăрханать. N. Тата йинке ача турĕ. N. Ача тума тытăннă. У нее приблизились роды. Ст. Чек. Хĕр туни, ывăл туни? || О животных: отелиться, ожеребиться и пр. Скотолеч. 28. Ĕне темĕн чухлĕ лайăх пулсан та, пĕтĕ чухне начар çитерсен, тĕреклĕ пăру тăваймĕ. Чаду-к. Сысна тăвать вуникĕ çура, сутатăп, укçипе пĕр кĕсре илетĕп, вăл кĕсре кашнă çул тьыха тăвать. НТЧ. Çакă ĕнене сĕтлĕ-çуллă ту, кашни çул пăру тумалăхне пар. (Моленье ĕне ырри). || Приносить плод. Баран. 102. Çапла (например), шĕшкĕ çулсерен чечеке ларса темиçе çулччен мăйăр туса тăрăть (приносит орехи). ПВЧ 123. Укушка умĕнчи улмаççи, улма тумасть-мĕн усси? N. Картара омлаççисем омла туса-и, туман-и? Якейк. † Ати карти пилешлĕх, пилеш туман торат çок. Ib. † Ати карти — сат карти, оммине тумаçть — мĕн осси? Шинар-п. Вăрманта çулла шĕшкĕсем мыйăр тăваççĕ, тата юмансем йĕкел тăваççĕ. В. Олг. Омла ту (о яблоке), тьыха ту, пăру ту, потяк ту и т. д. || О новом месяце. N. Çĕнĕ уйăх тунă. Нюш-к. Пирĕн уйăх туни виç кун çитрĕ, уйăх туни ик эрне ĕнтĕ, уйăх тусан çăмăр çăвмалла, теççĕ. || Coire cum fem. Буин. и др. || Совершить что-либо. Тораево. Карчăк тухнă, тет те, хăвалама (преследовать) тапратнă, тет; курчĕ, тет те, кăшкăрма тапратăрĕ, тет: турăн мана, çука юлмала турăн пĕтертĕн (погубила ты меня?) тесе кăшкăрат, тет. || Справлять, праздновать. Юрк. Атьăр халĕ паян, аслă уяв туса, пĕрер курка ĕçсе пăхар, тесе чĕнет. N. Сорхори контах турăмăр. N. Эпĕ килтех çăварни турăм. ЧС. Пирĕн таврара сĕрене мункун икĕ кун тусассăн виççĕмĕш кунĕнче, кăнтăрла иртсен, каяççĕ те, тепĕр ирччен çаплах çӳреççĕ. Абаш. Ачасене çимĕк тума (çăварни, сорхори тума) яраççĕ. || Почитать. N. Аттене атте тăвас, хунчăкама хунчăка тăвас. Лайăхрах пăхса ярас. || Приносить в жертву. N. Сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. || Наговорить, заговорить. Альш. Çын туса панинчен вĕрес. N. Тухатмăш тума пĕлекен çын курайман çынна час-часах пĕтерсе хурать. Май килсен е хăйне, е лашине, тата ытти япаласене те туса парат. Кан. Ну, карчăк, ан куллян! Куç турăмăр! тесе çухăрса ятăм. || Совершать обряд. N. Пирĕн ялта кашни çул чӳк тăватчĕç (совершали „чӳк“). || Уговаривать. Ала 2. Çапла туса-туса çӳреме вĕрентсе пулĕ-и, тесе, ĕмĕтленетĕп (надеюсь, но не знаю, удастся ли). || Выдвигать. Альш. Çынна мĕн тăвин — чĕлхе тăват. Главное для человека — уменье говорить. || Выставлять, выхвалять. Альш. Ялан та хăйсенне авантарах туса калаçаççĕ (выставляют с хорошей стороны). || Приставлять (к чему). Янтик. Хăлхине çтена çумне турĕ те, тем илтелерĕ. || Превратить, привести. Орау. Эпĕ ăна питне-куçне чĕп-чĕрĕ юн тăвăп.— Турăн, вилним вăл, сана чĕп-чĕр юн пуличченех хĕнеттерме, ай кăшкăрма çăварĕ çук-и? ТХКА 94. Тытса чарми лашине çапса утми турăмăр. Регули 1056. Шорăран хора полчĕ, пусăкран пĕчĕккĕ турăм. Ала 12. Эпĕ сана хĕпĕртемĕлле тăвăп, а лешне, асту, хурланмалла тăвăп. || Повернуть (к чему). Емелкке-Т. Хăлхăна ман енне туса тăр. Стой ко мне ухом. Ib. Питне ман енне ту. Повернись лицом ко мне. Ib. Çурăмна ман енне ту. Çĕнтерчĕ. Çурăмне кантăк патнелле туса сĕтел хушшине чăлха çыхма кĕрсе ларать. ТХКА 49. Ачасем, ак çапла. Кашкăрсем тапăнсан, виçсĕмĕр те пĕрле, çурăма, ĕнсене пĕр-пĕрин енелле туса тăмалла. Кашкăрсем пире хыçалтан, ĕнсерен ярса илсе туламалла ан пултăр. || Уложить. N. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивĕччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. || Наладить, устроить. N. Вĕсене куçнă чух пулăшас пулать, вĕсем хăйсем вăйĕпе анчах пурăнăç тăваймĕç! Кан. Мĕнле те пулин пирĕн пата та кино уйăхра пĕрре çитсе тăракан тăвасчĕ. || Изменить что-либо. N. Килнисене кӳрт, нимĕн те тума памăпăр вĕсене, тенĕ. || Решить, принять решение, присудить. В. С. Разум. КЧП. Шемекке (Шемяка) чула курать те: укçа пулĕ, тесе, хĕпĕртет. Çавăнпа Шемекке чухăн енелле тăвать, утне чухăна парать, хӳри ӳссе çитиччен; курпуна кĕпер çинчен чухăн çине сикмелле тăвать. К.-Кушки. Хулана кайма турĕç. Решили итти в город. Альш. Канаш туса хатĕрленеççĕ. Юрк. Пама тумаççĕ. Не решаются выдать (замуж). Ib. Апла пулсан, сирĕн сăмахра итлесе, унта кĕме (поступить) тăвам. Ib. Ĕлĕк тепĕрне илесшĕнччĕ; вăл пымарĕ, тепĕр çынна качча кайма тунă иккен, эпĕ ăна пĕлмесеттĕм. N. Вĕсемпе вăрçма туман. С ними не решили сразиться. Орау. Эпир паян пурсăмăр та киле кайма турăмăр. Якейк. Паянтан малашне ун пек калаçмалла мар турăмăр. Демид. Кăсем кунта ларма тумаççĕ: кунта пысăк шыв, ачасем шыва кайса пĕтĕç, теççĕ. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата ĕлĕк хăй савнине сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Ала З. Çавна каласан, хĕрне кăлармалла тунă, тет. N. Çавăншăн вĕсем ăна пухăва хăйне чĕнтерме тунă. N. Кӳртме турĕç. N. Ăна сут пилĕк тенкĕ штрав турĕ. || Предназначать. N. Мĕншĕн çак куна курмалла тунă-ши? || Наживать (имущество, деньги). Орау. Эпĕ турăм, вăсам та манран ан юлччăр, çавăн пекех туччăр. Юрк. Каскалама кайса çӳресе укçа тăват. Б. Олг. Пасара антарнă япалая сотас полат, окçа туас полат. Ст. Ганьк. † Ик сар-кайăк эпĕ тытрăм, ик-çĕр манит тумашкăн. Юрк. Ку, пĕр çав ĕçе пĕлсен, ыттисем кĕрешме хăранине курсан, çынсем умĕнче; эпĕ кĕрешетĕп, тет те, 25 тенкĕ, лаша сутса тунă укçине, çĕре кăларса пăрахат. Ib. Çав пуçтарса тунă укçасенчен... N. Хăш чухне юрлă арăмĕн юлашки тенкисене саклата хурать те, пуян валли эрех илме укçа туса каять. || Сделать наклад. N. Хусана килсе хама таккулăхах пилĕк тенкĕ туса каяп (израсходовал без пользы). || Относить к чему. ГТТ. Кунтисем çинчен çырнă çырăвăмра эпĕ кунтисене вир-ялсенчен пайтах уйрăм халăх туса çыртăм. || Капк. А мĕн тăватпăр мĕншĕн хупнипе? А зачем вам знать, почему она закрыта. Регули 53. Он каймалипе мĕн тăвас пирĕн. || С подражательными словами — издавать, производить. Альш. † Чĕнтерлĕ те кĕперсем чăлт та тумасть, йĕс таканлă утсем каçмасан. N. † Виç кĕпер те хут кĕпер, епир каçса килнĕ чух, кăптăр-каптăр тăва юлчĕ.|| С предшествующей частицей „пек“ — делать вид, притворяться. N. Çул çинче тилĕ вилнĕ пек туса выртать, тет. Бес. чув. 2. Лаша унта кăшт çăмăлтарах пулмĕ-ши, тесе, çул аяккинелле туртса пăхам пек турĕ. Юрк. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕсене хăне сутнă туса хут çыртаратчĕ. Альш. Юратат ăна (его) вăл, сăмах шанат, пĕрлĕ ĕçнĕ-çинĕ те тăват унпа. N. Азов хулине иртсе кайнă пек туса (притворившись), тӳрем çĕрелле пынă. Юрк. Вăл каллех, тусĕ хăйĕнчен кулат пулĕ тесе шухăшласа: эй, пире юрат-çке, тет, хăйĕнчен хăй ирĕксĕр кулăш пек туса. || Быть принятым. N. Сат картинчи сарă омлине ме татмала тунă-ши (принято срывать)? || Употребл. в соедин. с причастием наст.-прош. времени: ӳкекен ту, ыратакан ту. || Употребл. в чувашизмах. Альш. Вăл епле пурăннине те, калаçнине те итлесе тусах ларман çав эпир. Янтик. † Чатăр картăм улăха, типтĕр, терĕм, хĕвелте, типмерĕ те тумарĕ. ЧС. Вăл вилес-тусан, епле пурăнăпăр-ши, тенĕ амăшĕ чирлĕ чух. N. Ку хирте тырра лайăх ӳстерекен çемçе тăпрана юхтарса кайнă анасем çаралса юлчĕç.— Мĕн тăвассу пур, теççĕ, тыррăна çапах акас пулать. N. Тунăлăху-мĕнӳ!.. Ты ничего не можешь делать (не способен). ГТТ. Куçарас-тăвас тĕлĕшрен ниçтах та юрăхсăрах тунă-хунă мана (нашли меня плохим переводчиком). П. И. Орл. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни (пока узнал только это). Альш. Сĕтел çитти сарăлмас та, тумас та, тет. Торп-к. † Ытармалла мар сана, тытрăм-турăм тотине. || Выращивать. Эпир çур. çĕршыв 14. Эсир çимĕç пахчинче мĕн лартса тăватăр. N. Акса ту, лартса ту. || Ачач. 83. Пилĕкне явса тунă пиçиххи çыхнă.

тукала

учащ. ф. от ту. N. Мĕн ĕçсем тукалатăр? Что поделываете? Ир. Сывл. 22. Анчах хăш чух аташан, ытлашшипех тукалан. N. Килте тукаланă им-çам. N. Епле çурт тукалăн? Как выстроишь дом? Юрк. Ытти хуралтăсене те тукаларăр-тăр (т .е. устроили, выстроили)? — Тукаларăмăр та çав, тет.

тум-йĕр

жилые постройки вообще. См. çурт-йĕр. N. Манăн çăкăрăм-шывăм, тумăм-йĕрĕм.

турки

, торки, (турги, торги), торги. N. Лерен ирĕк парасса кĕтмесĕрех, вăл 5057 тенкĕ тăракан çурт планне тутарнă та, торкипеле пĕр хуçана çурт тума тытнă. Четырлы. Старшинасем килсе торкипеле сутнă. Б. Олг. Торки полчĕ, торки тăрчĕ. Илчĕ пĕр телян, пилĕкçĕр алă тенкĕ парчĕ.

тусăн

расбрасываться, раскидываться, разметаться, быть в беспорядке. N. Тĕкĕ-çӳçĕ тусăннă (у совы). Кильд. Унăн пичĕ-тумĕ пит тусăннă (не в порядке). N. Вăл (çурт) пĕтĕмпех тусăнса пăрахăç пек пулнă. || Ссориться, драться? N. Çавăнтах çапăçаççĕ, тусăнаççĕ.

тух

, тох, выходить, выезжать. N. Краснов алкумĕнчен тухнă, тет; мĕнпе çывăрнă, çавăнпа анчах тухнă, тет, пĕр япала та кăларман, тет. N. Уçланка тухрамăр. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илтĕм те тухрăм. Я взял одну лепешку и вышел (но: илсе тухрăм — вынес). Кан. Аçтăрхантан юлашки прахут октябĕрĕн 14—15-мĕш числинче тухмалла. N. Ачасем, ăрамра шыв тухсанах, тула тухаççĕ те, каçчен те пӳрте кĕресшĕн мар. СТИК. Ыран ута тухмалла çынсем çависене туптаççĕ. Люди, которые должны завтра выйти косить сено, заправляют косы. ПТТ. Ваттисем ахаль каламан пулĕ çав: çын тухиччен туха пĕлмест, тухсан кĕре пĕлмес, тесе. Токшик. Тула тухасран тухас килет. Истор. Ольгă çыннисем тухакана пĕр вĕлерсе тăнă. N. Çула тухсан тин мана калаçма ирĕк пулчĕ. Шел. 101. Тухман чун, сӳнмен вут, тенĕ пек, халĕ эп. N. Тух тула, сыс пӳрте. (Шутка). Яжутк. Тухĕç халĕ утсампа, çуха тарне кăларапăр. В. С. Разум. † Пусма умĕнчи вĕрене тухмассерен вĕрентет; ăна пĕлнĕ пулсассăн, тата саккăр лартăттăмччĕ. N. Вăл унта тухнă та, сасси тухнă таран: мĕн тăватăр эсир кунта? тесе питĕ хытă кăшкăрчĕ. Изамб. Т. Акă çул ялтан тухать, çавăнпа тӳрех каймалла. Çутт. 62. Хăйăр тухакан вырăн. N. Эсир ман ăшран та тохмастăр. Чув. пр. о пог. 275. Çĕлен-калта хĕвеле ăшăнма пит нумай тухнă пулсан, çăмăр час пулать. Если очень много змей и ящериц выходит греться на солнце, скоро будет дождь. Янтик. Çуркунне тула тухнăçеммĕн тухас килет (кунсем пит ăшăран). Ib. Тухман çын, человек ни разу не выезжавший в период какого-нибудь времени; говорят, если он выедет, то обязательно будет буран или дождь. N. Тухман çын утсем патне тухсан, çумăр пулать. Сред. Алг. Эпир ялтан тухас çук, ăс кĕмесĕр ан илĕр. || Т. VI. Вилнĕ çын куçне уçса выртсан, çуртран тата тухасса, теççĕ. || N. Пасара тырă тухми пулчĕ (тухма чарăнчĕ, привоз прекратился). || Выходить по счету, оказываться в должном количестве. N. Кĕлте тухмарĕ. Толст. Апат çиес умĕн амăшĕ çливисене суса пăхнă та, пĕр çырли тухман. N. Ну вăкăрри те (и бык-то...) питĕ мăнтăр пулнă, тет. Ашĕ хĕрĕх пăт тухрĕ, тет, çăвĕ вăтăр пăт тухрĕ, тет. N. Вара мĕн пур пухнине пурне те çапнă та, унăн çĕр пăта яхăн урпа тухнă (оказалось, вышло). N. Пĕр пилĕк-олтă пăт тохатьчĕ полĕ. || Причитаться. N. Халĕ кăштă укçа пур-ха, Праскура ĕкесем хуса кайнипе 1 т. 50 п. тухать. Вишн. 59. Эсир: ĕçленĕ чух пиртен нумай япаласем тухаççĕ те, çавăнта эпир туртăнатпăр, тенине илтнĕччĕ. || Расходоваться. N. Вара санан уччитлĕри шалу тухмас пулĕ. || Вылетать. ПВЧ 120. Атте килĕ, ай, сала пак, сала-кайăк, ай, тухас çук. || Выплывать. Орау. Çурхи шыв тулăх пулмарĕ кăçал, çавăнпа шывсем ăшăххипе сулăсем Атăла тухиман. || Вытекать. ПВЧ 95. Юман касрăм, ай, пыл тухрĕ, çăка касрăм, ай, çу тухрĕ. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, шăнкăртăм хирĕнче çăл тухат. || Истекать (о сроке). N. Çав ката (вăрман татăк) патĕнчи çĕрĕн пĕлтĕр, 1916 ç. срукĕ тухрĕ. || Впадать (о реке). N. Онкă çавала тохать. Онга впадает в р. Цивиль. Альш. Вăл кĕтесре Сĕвене Кăнла шывĕ юхса кĕрет. Кăнла шывĕ пысăк шывах мар. Шывĕ тухнă çĕртех, лапра, ялĕ ларат: Кăнла теççĕ. N. Вăл шыв Сăрра тухат. || Обнаруживаться, распространяться. Панклеи. Нумай та порнмарăмăр, пĕр икĕ эрнерен хай кам вăрлани тоххĕр (обнаружилось). || Образоваться. Ст. Шаймурз. † Хурамаран пĕкĕ аврăм, хĕвелпеле хушăк тухминччĕ. || Восходить (о солнце). Янтик. Эй, хĕвел, хĕвел! Юлашки кун сана пăхса юлатăп. Ĕнтĕ, эпĕ кайсан, эсĕ мансар пуçнех туха-туха (или: тухса) анса тăр. || Уродиться. N. Вăрлăхĕ те тухас çук. Чув. пр. о пог. 468. Çулла тĕтре пулах тăрсан, кăрăç нумай тухать. Если летом часто бывал туман, грибов уродится много. || Всходить (о хлебах). N. Калчасем тĕ ешĕл тухрĕçĕ. N. Тырăсам мĕле туххăрç? || О колосе. N. Ырашсем тата поç тохса тикĕсленчи вара? || Выйти замуж (украдкой). Юрк. Куç умĕнче сарă каччă, тухăп кайăп, мĕн тăвăн? Альш. Тимĕрсел чăвашне качча тухса (т. е. вăрттăн) килет, тет. || Выигрываться. N. Патша хĕрпе окçалла выляса окçа тохмарĕ — çилентĕм, тет Йăван. || Проходить. О земл. Çапла акнă хыççăн вăрлăх витĕнтĕр тесе, çийĕнчен сӳрепе анчах тухаççĕ. || Проходить (в дверь). || Приниматься. N. Çамрăкла ĕçрен юлакан ватăлла (ĕçе) тухать, тет. (Послов.). || Случаться (о пожаре). Шинар-п. Çавăн пек эпĕ астăвасса пирĕя ялта тăватă хут тухрĕ (пожар). N. Çа вăхăтра лапах манăн пиçмо тоххăрĕ. || Выгорать (о деле). Кан. Ну мĕнле? теççĕ пашелсем.— Мĕн мĕнли, ĕç тухмарĕ. N. Ăна тилмĕрсе мĕн тухасси пур. N. Эпĕ шухăшланипе ĕç тухмас ĕнтĕ. || Орау. Вăрман кăçан тухать сирĕн? Когда получите разрешение возить. Альш. Сирĕн кăçал вăрман тухат-и? Удастся вам нынче выхлопотать лес? || Скинуться. Панклеи. Попляканă çĕртех çак арçурин хĕреç тохнă-ӳкнĕ. || Выгружаться. Тайба. Т. † Атăлтан арпус тухат-ĕçке, тулса тухнă уйăх пек. || Выйти из употребления. N. † Порçăн тотăр полăтăм, эп хĕр поçĕнчен тохмăтăм. N. Пирĕн... юрамисĕре тухрĕç, улăштараççĕ çак хушăра. N. Арман тухрĕ, ун вырăнне пĕр çӳпĕ-çапă кăна тăрса юлчĕ. || Появляться. N. Вăл (корь) ачана анчах тухать. N. Çула ача чирĕ тухрĕ, тухтăра шыраса Ишеке çитрĕмĕр, Покровскине те çитрĕмĕр, хулана та çитрĕмĕр. || Проходить (о болезни). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухать, теççĕ. Шурăм-п. Чир тухса кайрĕ. || Окончить. Иваново. Эпĕр хамăр ялтан тухсан, манăн двухклассный школа каяс килетчĕ. || Кончиться, заканчиваться, оканчиваться. Изамб. Т. Час-часах хĕлле, раштав типпи тухсан, ĕçкĕ ĕçеççĕ. Альш. Çĕнĕ-кассăн вĕçĕнче çӳлти эрет тухнă çĕрте. Ст. Письмерь, Ставр. Кăнтăрлахи кĕлĕ мункун кунĕ хĕвел тухас умĕн тухать. Альш. Хăят кунĕ (16 июня) каçпа тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв тухат вара. Ib. Михайла эрни тухсан, тепĕр эрне хушшинче. Ст. Яха-к. Çăварни тухса кайнă чухне çынсем пурте çăварния ăсатса яраççĕ. Бюрг. Мункун эрни тухсан ытларикун. Календ. 1904. Вара çăварни тухиччен эрнипех сĕт, çу, çăмарта, пулă анчах çиеççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм мункуя эрни тухнă кун. || Настаиваться (о чае). Альш. Чейĕ тухаймарĕ-ха. Чай еще не настоялся. || Проходить, проезжать по более узкому месту, напр., по лесной дороге, по улице, по засеянному полю и пр. Трень-к. Пирĕн Чăкăртан киле таврăннă чух пĕр вĕтĕ вăрман витĕр тухмалла. Разум. Пĕр çĕрте çĕнĕ çул (дорога) икĕ халăх çĕрĕнчен пĕрин витĕр тухса каймалла полнă (должна была). Богдашк. † Урамăрсем вăрăм, тухма çук. N. Эпĕ пĕр чăрăш тĕлĕнчеччĕ те, чăрăш витĕр тохса тивĕрĕ мана. || Прибыть, приехать. Сред. Юм. Кăш прахутпа тохрăн? На котором пароходе приехал? || Быть изобретенным. Шурăм-п. Пăрахутсем тухсан (были изобретены) та, çавăн пекех пулчĕ. || Подниматься. N. Мăрьесенчен паян кунĕпе тĕтĕм тухать? || Достаться. Бгтр. † Ой тутри, хĕр тутри, тутри хĕрĕн пулсассăн та, укçи хамра тухнăскер. N. Халăх çине тухрĕç (анасем). Ала 6. Шăпа ячĕç, тет: çав çĕлен урлă каçма кама тухать, тесе. Изамб. Т. Эпир, аван çаран тухнисем, пăсма памарăмăр (не позволили переделять). N. Сана та ним те тухас çук. || Явиться. Синъял. † Турă çырни тухаччен атте патĕнче пурăнтăмăр. || Появляться (об облаках, зверях и пр.). Кн. для чт. I, 15. Каçхине çумăр пĕлĕчĕсем тухнă та, çумăр çăва пуçланă. Синерь. Мĕн пирĕн палумия тухрĕ (что это такое появилось, что ест наши яблоки), тесе калать, тет, ывăлĕсене. || Скипеть. Орау. Вуник минут анчах юлчĕ, сăмаварне лартмастăп та ĕнтĕ, унччен тухаймасть вăл. || Вернуться. Орау. Хам укçа та тухмарĕ. Ib. Пушмака кĕркунне тенкĕ те вунă пус панăччĕ. Хакĕ тухрĕ-ши унтанпа? || Набираться для продажи. N. Сĕлĕ тохмас сотмалăх. Орау. Ку шăмата пĕр пилĕкçĕр хăяр тухĕ-ши? — Мĕн пилĕкçĕрĕ, пĕр икĕçĕр тухĕ. Наберется ли к субботе 500 огурцов? — Где пятьсот, ладно если наберется двести. || Спориться (о деле). Юрк. Ĕçĕ (у него) кĕсем урлă та тухмаст (не выходит, т. е. они ему ни в чем не помогли). Ib. Вĕсенчен кăна ыйтнипе нимĕн те тухманниие курсан, ку татах урах май шыра пуçлат. || В. С. Разум. КЧП. Пьесси те вĕсен кулăшлăрахскер, çавăнпа лайăх тухрĕ. || Чхĕйп. Тата тупăк тунă чух тухнă турпаса пурне те пуçтарса илнĕ те... (собирали). || Стать, сделаться (кем либо). Шорк. Олпута тохнă, попа тохнă. N. Асла тух, мухтава тух. Сред. Юм. Учитĕле тухнă. Доучился до учителя и служит учителем. Рукоп. календ. Прокоп. Начара тух, вĕте тух, вака тух. N. Эмелçĕ хăй пĕлĕвĕ тăрăх асла тухать. N. Санăн варлă çынну, санăн тусу тăшмана тухсассăн, сана вилес пек хуйха ӳкермест-и? N. Вĕсем типсе пĕтсе кайнă хăравçа тухнă, ялан айăплă çын пек тăраççĕ. N. Эсĕ мĕнле чина тухан? || Превращаться, обращаться. N. Аскăнланса çӳрекен çын çемйине тĕрлĕ усалтан сыхлас вырăнне хăй тăшмана тухать. N. Навуса тухнă, обратилось в навоз (о железе). || СРОВ. 11. Ухмаха тухнă-и-мĕн ку çын? Она сошла с ума? || Увольняться, оставить службу. N. Вăл вырăнтан тухатех, теççĕ. N. Халĕ эпĕ вырăнтан тухрăм, ĕçлеме юрамаçть. || N. Пĕр министр ĕçĕпе айăпа тухнă пулсан, вăл айăп ытти министрсем çине те ӳкет. || Потерять образ. N. Ну тулĕк эс этемлĕхрен тухрăн, саншăн кулянап. Микушк. † Çын хурланă пуçăма эс хурласан (обракует, обидит), тухать çамрăк пуç çынлăхран („теряет всякое достоинство и выходит из числа людей“). || Дожить. || Быть в обращении (о деньгах). К.-Кушки. Ку укçа тухнăранпа çичĕ патша улăшăннă. С тех пор, как эти деньги были в обращении, сменилось семь царей. || Ослушаться, перечить. N. Эпĕ хушнинчен ан тухăр. СЧЧ. Çемьесем кирек хăççан та аслин сăмахĕнчен тухни çук. N. Эпĕ каланă сăмахран ан тух. N. Вĕсем сăмахĕнчен тухас мар. || Происходить, образоваться. N. Çак вĕрӳçĕ сăмах тухнă вĕр тенĕ сăмахран. || Вылезать, выпадать. Орау. Пакшан пырши тухнă, тет, хăй çапах тепĕр турат çине сиксе ларасшăн, тет. Чураль-к. Çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ (парни). N. Ăйхинчен вăраничченех ăна пĕтĕм ăшĕ-чикки тухса ӳкнĕ пек туйăннă. Орау. Темскер мăккăли шалтан мăкăрлса тухать (выходит изнутри тела наружу). || Встречать. Сунт. Лисука илме тухакан пулман. || N. Эпĕ кăçал тыр вырма тухаймарăм, икĕ эрне питĕ йывăр выртрăм (лежала, хворала). || Собраться. Альш. N. Вăл хайĕн начар çара-çунине, начар кĕсрине кӳлнĕ те, кайма тухнă. N. Эсĕ каймаллах тухнă-и? Ты совсем собрался? || Приводить. ТХКА 51. Çак çул хамăр яла тухать пулас. Çак çулпа киле каяр. || Начинаться. Ачач 4. Нимĕç вăрçи тухиччен пĕр çирĕм çул малтан. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Альш. Чăнах та ачи уйăрăлса тухат, е тухса качча каят. N. Ишсе тух, переплыви. Юрк. Тăрахтире кĕрсе лайăх яшкасем çисе тухат. О сохр. здор. Çапла вара пĕр чирпе хăш чухне ялĕпех чирлесе тухаççĕ. Артюшк. Вăл ту патне пынă та, лумпа çĕмĕрсе тухнă (пробил насквозь). Баран. 237. Çанталăк лайăх тăнă чух, çак çула ик-виç кун хушшинче ишсе тухаççĕ (проплывают). N. Кунта мĕн çырнине каласа тух. Произнеси (по порядку все те числа, которые здесь обозначены цифрами). N. Пухăва тухсан-тусан, хайхине пуянсем хутлăхне сĕтел хушшине кĕрсе ларма вырăн та пара пуçларĕç, тет. Орау. Пасар майĕпе кĕрсе тухсан-тусан тем пулĕ-ши: те парĕ, те памĕ ĕнтĕ ку вир-ял (деньги). N. Унта çапăçса кам мухтава тухин, ĕç халăхĕ мухтава тухать. Якейк. Кăк кăларнă чох, чакалтасан-чакалтасан, калаççĕ: халь кăк тоха пырать та-ха (корень при корчевании начал выходить). СТИК. Эп унпа кăшт калаçасшăнччĕ, темле тĕпелелле пăрăнтăм та, кайран пăхап — вăл туха кайнă. Микушк. Эпир пуснă вырăна тивлет пусса тухтăр-и? (Из свад. такмак’а). Изамб. Т. Эпĕ кĕмен! Вĕсем хăйсем вăрласа тухрĕçĕ. Кив-Ял. Емелкке кукăр туя илсе йыхăрса тухрĕ пухăва. Альш. Тепĕр тĕслĕ халăх: тутар, мăкшă, вырăс, хăйне ушкăн лара-лара тухнит (расселились). В. С. Разум. КЧП. Иртсе кайнă чух пирĕн пата кĕрсе тух. N. Пĕçерсе тухаççĕ. ТХКА 5. Аттерен уйăрлса тухнăччĕ. Янтик. Тăваткăл минтер, хăмаç пит, сарса тухăр сак тулли; çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. ЧС. Вара чӳклекен ăстарик пӳртри çынсене пурне те пĕрер курка сăра ĕçтерсе тухрĕ. (Ача ячĕ хуни). Ильмово. Вырăна çитсен, ăрам пек тăрса тухаççĕ те, такмаксем, сăвăсем калаççĕ. Юрк. Малтан çуна пуçланă çурт çунса пĕтиччен аллă-утмăл килле пĕтерсе те пăрахат (тухат). Истор. Пилĕк сахат хушшинче вĕсен мĕн пур карапне пĕтерсе тухнă. || Так гонят собаку. N. Тох, мар-тох (на собаку кричат). Тюрл. Тох! Пошла вон, цыма, тубо! (отгоняют собаку).

тӳпе

(тӳбэ, Пшкрт: тӧβӓ), вершина холма, бугор; возвышенность. ТХКА 114. Тусем тӳпинче шап-шурă юр. ГТТ. Тупе, холм с очень пологим склоном. Пшкрт. Вăл тухри тӧпинче тотар ханьă порăннă. Торп-к. Уйăн тӳпинче тăр, ялăн варринче пул. Эпир çур. çĕршыв 21. Уй тӳпинче, усрав вăрман çумĕнче Ванюшкасси ларать. N. Пушă хирти тӳпене илме сана халăхсен канашне хутăм. Б. Чурашево. Пĕр çухăрм чупсан, эпир уй тӳпине хăпартăмăр. Бреняш. учит. Ялта ял варинче тăр, уйра уй тӳпинче тăр. (Наставление старших при женитьбе). N. Палтайран тухсан, мăн çул татах уй тӳпинелле хăпарать. || Крыша строения. Зап. ВНО. Кĕлет тӳпи, пӳрт тӳли. Альш. Кĕлет тӳпине сирчĕç те, мана вĕренпе çыхса кĕлете антарса ячеç. Ib. Унтан пĕринне пăлтăрĕ тӳпине хыпнă, тет; ăна та час сӳнтернĕ (потолок или крыша). В. Тим. Ĕни витере, хӳри тӳпере. (Кăмака). Янорс. Эп пĕр çурт тӳпине васкаса хăпарса пăхрăм. || Потолок. || Свод печки. || Темя. Зап. ВНО. Пуç тӳпи. || Верхушка шапки. Ст. Шаймурз. † Кримски çĕлĕк, плис тӳпе. || Зенит. Персирл. Хĕвел тӳпеях çитет (поднимается почти в зенит). Сунч. † Çичĕ çăлтăрсем çитнĕ тӳпене, тăрсамăр-и çак ялăн ачисем. Султангул. † Чăн тӳпере çичĕ çăлтăр, çичĕ çăлтăр варринче çутă çăлтăр. N. Чи тӳпере çич çăлтăр, çиччĕ çавăрса каласан, сăвап пулать, тет. || Кр. Чет. Уйăх тӳпи, кульмин. точка (что это значит?).

тӳпе

доля, пай, часть. N. Уйăрăлсассăн, çак япалана сана тӳпе тăвас полать. N. Хам тӳпене илес ман. НАК. Эпир ăна сирĕн тӳпене те патăмăр. N. Вутă 4-шар чалăш турăмăр тӳпе пуçне. N. Тепĕр телянккă пор та, он çине те ерес, тит, тӳпипех. N. Халь киле каякансене виç тӳперен пĕр тупине тӳлеттереççĕ. Кан. Ывăл пултăр килĕнчен ача тӳпи, тата хăй тӳпи çурт шыраса халăх сутне парать (подает). Регули 1035. Тăват тӳперен ик тӳпи мана тиврĕ. В. Олг. Виç тӳперен çол, из третьей части косить. N. Çумри телей ертнипе ют ялта та пур тӳпе. СПВВ. Тӳпе = пай: çын тӳпине кĕреймен халь вăл. Изванк. Çав чĕрессенчен: пĕр чĕрессине упăшки валли, тепĕрне арăмĕ валли, виççĕмĕшне ача-пăча тупи теççĕ. Панклеи. Уйăракан пĕтĕм ачана (всех ребят) ик тӳпене уйăрать. Кан. Тивĕш ялĕнче вăрмана валеçнĕ хыççăн пĕр тӳпе ытлашши пулнă. N. Она атей сотнă чох каларĕ: пĕр ят тӳпи сана, терĕ. N. Пирĕн çаран е вăрман уйăрнă чух вунă ятпа пĕр тӳпе тăваççĕ. || Раз. N. Мантан икĕ тӳпе лайăх. Лучше меня два раза. || То, что причитается. N. Тата пособи укçи мĕн пурĕ виçĕ уйăх тӳпи 14 т. 70 п. и илтĕм. || Колос? Хурамал. Тӳпе тутлăхне туса пар. || Околоток, часть деревни. Сред. Юм. Пĕр тӳпе, çынни = пĕр кас çынни (живут не вдали). Тюрл. Пирĕн ялта олтă тӳпе; анат картиш тупи, йăлăм тӳпи и т. д. (деление деревни для удобства решения мирских дел). Янтик. Ялсенче халăхпа уйăрмалла япаласене малтан тӳпене уйраççĕ. Тӳпе тесе пĕр-ик уйăрнă кил ушкăнне калаççĕ: пĕр тӳпере аллă кил пулсан, вара ытти тӳпесенче те 50 кил. Хăш чухне халăх эреххи пулать, ун чух вара кашни тӳпене икшер четвĕрт-и, виçшер-и уйраççĕ те, кашни тӳпери çынсем пĕрле пухăнса ĕçеççĕ.

тӳре

первоначально — предмет посвящения, потом — назв. духа. Юрк. Пĕр лаçăра шурă сурпан çакăнса тăрат. Унта укçа хутаççи çакнă, çавна тӳре теççĕ. Çав тӳре хутаççине пĕр чӳк хыçĕнчен килĕшпе выльăх-чĕрлĕхшĕн: сывлăх пар, тесе, укçа хумасан, тытат, теççĕ. Кĕсен-çăпан, юханлă чир çулăхат, теççĕ. Çавăнпала ăна кĕркунне, кĕрхи сăра иртсессĕн, пĕр çур яла яхăн пулĕ, укçа пырса хураççĕ. Ĕлĕк вăл хутаçра укçа пулсассăн, вĕсем ăна пĕтĕм ăратнипе пĕр çĕре пуçтарăнса çав укçапа пыл илсе йӳçĕтсе, çавна аçăнса темĕн чухлĕ юсман, вĕт йăвача пĕçерсе, каçхĕне çавна асăнса, чӳк туса çĕрле çĕр хута ĕçнĕ, теççĕ. Халĕ ĕнтĕ эпĕ астăвасса вăл хутаççа укçа нихăçан та тулман. Кам унтан хăраманни, çын курман чухне кĕрсе, эрех ĕçме илсе тухаççĕ, е ачасем выляма илсе каяççĕ. Пирĕн асатте, çунсан та, çав тӳрене пăрахман. Унăн укçисене йĕре-йĕре пухса каллех пĕр кĕлете хунă. Çавăн чухне вĕсем шухăшланă: салтакран çав тӳре çавăрса килчĕ, халĕ те çурт тума пулăшĕ, тенĕ. Çавăнпала ăна ун чухне вĕсем пĕтĕм ăратнипеле пуçтарса пĕр аван, икĕ хутлă (алçилĕ) кĕлет туса, çав кĕлете сурпанпа укçа хутаççине çакса хунă. Çав хутаççа укçине хунă. Пурăнсан-пурăнсан, импичче салтакран килсен, пирĕн аттесем вăл кĕлетрен сурпанпа укçа хутаççине урăх начар çăнăх лаççине çакса хунă. Халь те çав лаçра çакăнса тăрат.

тăктăмал

понапрасну. Изамб. Т. Тăктăмал унта кайса вăхăт ирттертĕм. || Ни с того, ни с сего. N. Чăхăсем тăктăмалах шуйланса кăтăкласан, е чăхă авăтсан, çурт тĕп пуласса, теççĕ. (Поверье).

тăм çурт çырми

правый приток р. Ары, около с. Ст. Арабосей. Одну сторону речки называют Кĕçĕн çурт çĕрĕ, а другую — Мăн çурт çĕрĕ.

тăр

(ты̆р, тŏр), вставать; стоять. N. Икĕ ура çине тăрса ӳкерттер. Çутт. 70. Икĕ ура тăрне тăрса йĕри-тавра пăхкалать. N. Хăвăр аппусампа портăпа тăрса вăрçнă. N. Чĕнмесĕр тăрать-тăрать те, мĕн те пулсан каласа хурать (вдруг скажет о том, что уже было). Могонин. Çавăн пек йĕрĕх те çынна тытать; йĕрĕх тĕлне тăрсан, е таптасан, е сурсан, вăл вара çав çынна кĕсен-çăпан чирĕпе асаплантарать. Чуратч. Ц. Вăл хапха патне тăчĕ те, каçчен те ниçта та каймарĕ, çантах тăчĕ. Якейк. Ĕçлен, мана кориччен, чăмăртанса выртнăччĕ; мана корсан, тăрса шăтăкне тарса кĕч. || Вставать с постели. N. Пуринчен иртерех тăратăп. Мы встаем с постели раньше всех. N. Вăл халь те çывăрса тăман. Орау. Эсир тăнă-и? Эсир тăтăр-и? Вы встали? Ib. Эсĕ тăнă иккен. Ты, оказывается, встал. Ib. Эс тăним? Разве ты встал уже? Оринино. Çывăрса тăрчĕ, кайса тăрчĕ. Орау. Хăна тăн(ă)-и? Встал ли гость? Регули З57. Эп килнĕ чох вăлсам порте тăнăччĕ. || Стоять (напр., о войске). N. Кайра тăратпăр. Мы стоим в тылу. || Задерживаться; воздерживаться. Шибач. † Лайăх арăм илес терĕм, хак хаклă. Хак хаклăшăн тăрмастăм(ччĕ), яшкĕрĕмрен хăрарăм. Б. Олг. Виç тенкĕшĕн ан тăр. Не спорь из-за трех рублей, не стой, не задерживай. Кореньков. Трапхим пуçĕ ĕçленĕ саплăкшăнах пит тăман (произн. тăмон), толькă онăн сăкмонĕ пиншак майлă чут полман. Яргейк. † Чемей çулĕ лакăмлă, çул усалтан тăрмастпăр, хĕр лайăхшăн тăрмастпăр; Чемей хĕрĕ пур çинче эпир арăмсăр пурăнас çук. N. Килте хĕрсем: питĕ мар-и(?) мĕн çамрăк, тесе, тармасчĕ полмала. || Стоять за кого (за что), заступаться, защищать. КС. Сутра маншăн пит хытă тăчĕ (заступался, защищал). || Происходить. N. Халĕ конта вăрçă выйлах тăрмаç. N. Вăрçă халĕ вуйлах тăрмаст. || Находиться где-либо; находиться в известном состоянии. N. Пĕр эрнерен ачанăн акăшĕ хăмăшлăха кайса пăхат та, шăмăсем çапла тăнинех курат. N. Унта кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларнă (или: тăнă). N. Эпĕр вăрçăра ик уйăх тăтăмăр. Альш. Çуркунне шыв тăрат, çула та типмес (в болоте). Бес. чув. 14. Халĕ вăл вырăнта пĕр лачака анчах тăрать. N. Вăрçи-вăрçми тăратпăр. N. Вăл унта яланах пĕр пек, пĕр чарăнмасăр тăрать (холера). Календ. 1906. Унта ир пулнă чухне пирĕн çĕрле тăрать. О сохр. здор. Вара шыв тăми пулса курăксем çĕрмен те, тин сивĕ чир пĕтнĕ. Бугульм. † Хранцусски тутăр виç панулми, эрне тăчĕ арчара. Н. Карм. † Сĕтел çинче тăракан, ай, хăпарту, пăрирен мар-ĕçке, тулăран. Регули 20. Ĕçлемесĕр виç кон тăрать çак кĕпе. || Висеть (о кнуте). || Храниться. N. Клетре тырсем мĕле тăраççĕ? О сохр. здор. Кĕççе (войлок) таса тăтăр тесе, ăна пиртен çĕленĕ пит тăхăнтарас пулать. || Сидеть (об одежде, белье). Якейк. Ман кĕпе лайăх тăрать-и, пăх-ха. || Служить, находиться, состоять в должности. Альш. Вĕсем пĕр çул кăна тăнă. Бес. чув. 4. Малтан вăрман улпучĕ патĕнче виçĕ çул тăрса ирттернĕ. N. Хăшĕ халĕ вĕрентекен пулса тăраççĕ, хăшĕ тата урăх ĕçре тăраççĕ. N. Чиркӳ старастинче тăрасси темĕнех мар. || Быть в ожидании чего-либо. Тюрл. Пирĕн атте аппăшин хĕрне çураçнăччĕ те, туй тăвасшăн тăратьчĕç. || Держаться (в памяти). N. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, нуммай чĕркĕр çинче вылятрăр, халь те тăрат чĕре варринче. || Находиться в чем. ЧП. Мĕн пур кил ун пуçĕнче тăрат. N. Çав кӳкĕрт шăршипе пӳрт ăш-чиккинчи пĕрене çурăксенче тăракан чирсем пĕтеççĕ. || Стоить. N. Унта кайма тенкĕ тăрать. N. Вĕсен пĕр тумтирĕ те хăшшĕн пирĕн çурт хакне тăракан пур. N. Сирĕнпе пĕр сехет курса калаçни пĕр ĕмĕре тăратьчĕ. N. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн, вĕт, теççĕ. N. Укçа пĕр тенки пĕр пуса тăман вăхăт килĕ. N. Пĕр-икĕ сăмах çырсан та, çĕр сăмаха тăрать. N. Ку япала нимĕне те тăмас (ничего не стоит). N. Мĕн чухлĕ тăрат? Перев. Мансăр пуçне эсир ниме те тăмастăр. Регули 104. Çав кĕпе ĕçлесси те пĕр сом тăрать. Ib. 133. Çав кĕпе ĕçлеме пĕр сом тăрать. Хурамал. Кунта этем ячĕ мĕн пурĕ иккĕ, а эсир виççĕн, виçĕ этем те манăн пĕр чурама тăмаç, тет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Анчах шыраса вăхăт ирттерме тăрать-и? — Тăмасть. N. Эсир пурсăр та нимĕне тăмастăр. Чинер. Манăн 25 тенкĕ укçа 25 пуса та тамарĕ пулас (не оценили посылки). N. Мана кĕнеке вуласси те мĕн тăрать (= паха). Юрк. Старасти те ăна хирĕç, аллипе умĕнчи çуртисем çине тăсса кăтартса: кăсем акă икшер пус тăраççĕ, кăсем виçшер пус, кăсем пилĕкшер пус, аккусем тата, шултăрараххисем, вуншар пус тăраççĕ, тесе каласа парат. N. Хамăр ăслă, ыттисенчен кая пулмасан, çын мăшкăланни мĕне тăрать вăл? N. Нумаях та пулмаст, вăл 50 миллион кивсен илчĕ. Анчах вăл укçа нимĕн те тăмаст: 2З кĕпĕрне çыннине выçă вилесрен хăтарас тесен, темиçе миллион тенкĕ кирлĕ. ТХКА 48. Пирĕн лаши виççĕ, хăлхи улттă, хӳри виççĕ, виç лаша чунĕ пулин те, пĕр лайăх лашана тăмаççĕ вĕсем, тесе пуплетчĕ пирĕн атте. || Стоять в цене. Кан. Тыр-пул, апат-çимĕç хаксем çапла тăчĕç. || Стоять твердо, настаивать. N. Вăл туртма пăрахас тесен те, час пăрахаймасть. Хăй сăмахĕ çине тăракан çын анчах пăрахма пултарать. N. Эппин сăмахăр çине тăма тăрăшăр (держите слово). || Стоять (о погоде. Здесь „тăр“ иногда не переводится). N. Кун сивĕ тăрат. День холодный. N. Кунсем пĕр май сивĕ тăраççĕ. N. Çанталăк мĕнле тăрат? Какова погода? Якейк. Ай, халь авăн илме çанталăк уяр тăрать (ясная погода). Букв. 1908. Çанталăк ăшă тăнă. Толст. Çĕр çинче çанталăк пур тĕлте те пĕр пек тăмасть (не везде одинаковая погода). || Продолжаться. Панклеи. Тĕтре тăрчĕ (продолжался) тăватă кун. Кан. Çĕр чĕтрени 30 çекунлă тăнине пĕлетпĕр. Ib. Выставккă сентябĕрĕн 29-мĕшĕнче уçăлса октябĕрĕн 1-мĕшĕччен тăрать. Толст. Вăл вырăнта çу виçĕ уйăх анчах пулать, ытти вăхăтра пĕр маях хĕл тăрать. || Держаться на чем. Орау. Пӳрт çийĕ юпасам çинче тăрать те, пит начар, кĕç-вĕç ӳкес пек туйăнать. Крыша держится на столбах плохо. || Удержаться. Бгтр. Пылчăкĕ тăмарĕ, тет те, шыв киле çитиччен пĕтĕмпех юхса тухрĕ, тет. Грязь не удержалась (в решете), и вся вода вытекла. ЙФН. † Ырă çурт çинче юр выртмасть, пирĕн пуç çинче çӳç тăмасть. (Салтак юрри). N. Хăвăнта тăман сăмах çынта тăмасть. (Послов.). Якейк. Эпĕр туйя кайнă чох хĕр аллинче çĕрĕ тăмаçть (т. е. на время отдают парням ехать на свадьбу). || Приниматься, начинать. Скотолеч. 17. Анчах пĕрре сĕрме тăрсанах, пĕтĕм лашана сĕрме юрамасть (нельзя в один прием, сразу протирать всю лошадь). N. Килте хут пĕлекен те çук; писме çыртарма тăрсан та, виçĕ-тăватă киле çитес пулать. N. Письмо çырма тăрсан та, темиçе начальник чĕнеççĕ (зовут, т. е. не дают покоя): Гурянăв та Гурянăв, тесе. N. Çам пек çырма лараччин, çырмали питĕ нăмай пекчĕ, çырма тăрсан.. пурне те манса пĕтрăм. Ачач 25. Кунĕ уяр, ăшă. Хĕвел пăхать Тумла юхма тăрасшăн. Ib. 53. Алăкран кĕнĕ чух такăнма тăчĕ. N. Çисен, пуçах пуçтарма тăнă вăл. || Собираться. Толст. Çуртана сӳнтерес тесе тăраттăм ĕнтĕ, сасартăках темĕскер çыртнине сисех кайрăм. Б. Олг. Эп онтан кайма тăртăм, вăл каларĕ: çарăн-çарăн, паратăп, паратăп, ик кĕренке вонçиччех, тет. Турх. Вĕлерме тăнă вăхăтра... Чăв. й. пур. 9. Хăй çынна япала парса пулăшса тăрсан та, çапах çынсене нимĕнпе те кӳрентермен. || Пытаться (сделать что-либо), намереваться.N. Пурăнма йывăр пирки çак хĕрача темиçе хутчен те çакăнма, çăла сиксе вилме тăнă. Пир. Ял. Çакăнса вилме тăнă. Ст. Шаймурз. Катма тăтăм, шăл витмерĕ (орехи). В. Олг. Салтакне касса пăрахма тăрчĕç: чăсатăн, тесе. Кан. Хăйĕн малтанхи арăмĕ патне револьвĕрпе пырса кĕрсе, арăмĕнчен япаласем илсе тухма тăнă. || Задерживаться. N. Анчах нуммаях ан тăр, часрах тупса кил вăлсене! — Юрĕ, нуммай тăратмăп, тупса килĕп эпĕ. ЧП. Нуммай тăмăпăр, час кайăпăр. Юрк. Нуммай та тăмаст, калле çаврăнса тухат та: кĕтсе тăрăр, час тухĕ, тет. N. Нумай тăмастăп калах яратăп (письмо). О земл. Сӳрене пăртак тăрарах тепĕр хут тусан, эпир усă куратпăр. || Ждать, подождать, потерпеть. N. Тархасшăн пăртак тăр, чăт. N. Вăл ĕлĕкхи пекех, нимĕн те тăваймĕ тесе, тăрса пулмаст. ЧП. Çичĕ кун та ан тăр, килсе тăр. Альш. † Эрнен хушши ултă кун. Эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. || Относиться к кому. N. Бюрократия тесе чиновниксене пурне те, вĕсем халăха мĕнле тăнине калаççĕ. || Считаться за кем. Капк. Хут çинче унăн хваттерĕ Сĕнтĕр-вăрринче учитĕлницăра пурнакан акăшĕ çийĕнче тăрать. || Иметь желание. О сохр. здор. Унăн ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать (при лихорадке). N. Нихăçан та ӳпкелешмеççĕ, çынна хирĕç усал сăмах калаçмаççĕ, никама та усал тăвасшăн тăмаççĕ. || Быть готовым. N. Парас пек тăр. Н. Седяк. Тилĕ çăхана тытрĕ, тет те, çиме тăрат, тет. || Побывать. ЧС. Эпĕ пиччесем патĕнче пăртак тăтăм-тăтăм та, ăйхă киле пуçларĕ. || Бывать, находиться. N. Çавăнпа ăсен укçисем темĕн чухлĕ çĕлесен те, алра тăмас, тет. О сохр. здор. Çĕр нӳрлĕ тăмасть (не бывает сырою, на горе). Ст. Ганьк. Çĕлен сăхсан, выльăх та, этем те шыçăнса каят, ун шыççи хытă тăрат. Ходар. Хурал пӳртĕнче хай кăнтăрла çын питех тăмаçть. || Оставаться целым, находиться в целости и сохранности. Пухтел. Çăнăх та тăмас. ЧС. Лаша умĕнчи çиме çаплах тăрат: пĕртте иксĕлмен. N. Хăйсем сывă-и, çӳреççĕ-и, выльăх-чĕрлĕхсем тĕрĕс-тĕкĕл тăраççĕ-и? || Принадлежать. Кан. Эсеккасси ялăн çĕрĕ çинче тăватă ял çинче тăракан халăх вăрманĕ пур. || Взлетать. || Следовать. N. Манăн сăмах çине тăр. || Восстать. N. Хирĕç тăр. || Жить, обитать, здравствовать. N. Вăл ман патра тăрать. Календ. 1904 Праçшкре те кӳрше кайса килетĕп те, вара кунĕпе килте тăратăп, тет. N. Нумаях та тăмăн, çуркунне пулĕ, унтан çу та çитĕ. Алешк.-Сапл. Сыва тăратна? тесе салам яр. Альш. Унтан тата: ят улăштармасан ача тăмас, тенĕ. Çавăнпа улăштарнă (прежние чуваши). Хăшĕ-хăшĕ ачи начар ӳссессĕн: ятне улăштарас, теççĕ. N. Епле шухăшпа тăратăр, мĕн шухăшлатăр, мĕн калаçаççĕ сирĕн ялта? тетĕп. Альш. Çăммисем: ĕлĕк пит аван тăраттăмăр, тет. Бес. чув. З. Сывă тăратăн-и, ачусем мĕнле пурăнаççĕ, выльăхусем мĕнле тăраççĕ, тесе ыйта пуçларĕ. Сборн. по мед. Ачасене туртса илтĕн пиртен, киле пымаççĕ, кунтах тăрасшăн. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет. N. Акă нумаях та тăмăпăр — салтак пулăпăр. Кан. Пĕр çынпа. Çавнашкал ĕçпе тăнăскерпе, лав çине ларса тухса вĕçтерет. N. Санран çыру илмесĕр пилĕк уйăх тăтăмăр. || Не переводится при „пек“ N. Тăвансем тăраççĕ йĕрес пек. N. Çăмăр çăвасшăн. Ун чухне çăмăр çăвас пекех тăратьчĕ (собирается дождь). || Употребляется в качестве вспомогат. глагола. N. Кайса тăратпăр, укçа çук. Мы ходили туда, но там (всё) нет денег. N. Эсĕ пирĕн пата кайкаласа тăр. N. Каймасăр-килмесĕр ан тăрăр. Захаживайте почаще. N. Пичче, ан çилен, эпир ярсах тăнă, çитмеç апла сан пата. N. Хĕветĕре эрнере пĕре курах тăрап. В. Олг. Халь çисе тăримест вăл, каймалла. ЧС. Кăнтăрлачченех киле кайса тăраймăпăр-ха, çак керемет çеремне кăшт та пулш сухалар. N. Вăл çапла каласа тăнă чухнех... СЧЧ. Ну, кусем чăнах та пăрахса тăраççĕ ĕнтĕ (совсем вот кажется готовы бросить языческие молитвы). Пĕри-пĕри чирлесенех, хай-ĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. Трень-к. Вĕсем уя тухса тăратьчĕç те, пире кĕтетчĕç. N. Шăтăк алтса тăчĕ те, алтса çитерсен, хатĕрленĕ шăтăкне хăех кĕрсе ӳкрĕ. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, хуран тулли аш çакса: пиçе тăтăр, терĕр пуль; хĕрĕре аякка парса: йĕре тăтăр, терĕр пулĕ. Юрк. Эпĕ килте ĕçлемесен те, кашни уйăхра эпĕ сире укçа ярса тăтăм. Истор. Ăна хирĕç янă çар чарса тăрайман, пĕр май чакса пынă. N. Ман короле çын ирĕкне тивес çук, юсах тăрсан, нихăçан та вилес çук. N. Камăн та пулса сасартăк сиен пулса тăрсан анчах хăй тума пулнă ĕçе тăваймасть. N. Ăна курасшăн çĕмĕрт йывăççи çине улăхса тăнă. N. Унччен те пулман, сут тавраш çитсе те тăнă. N. Çав вилнĕ çын ӳчĕ типсе хытса тăнă, ун пек кĕлеткене мумия теççĕ. N. Çак йĕрке тăрăх акă мĕн пулса тăнă. Юрк. Çав сăмаха илтсен, хай çыннăн вăтантарас вырăнне, ирĕксĕрех ăна мулпа пулăшас пулса тăнă. Ивановка. Шкулта эпир пынă çĕре урăх ачасем те нумай пухăнса тăнă. Сред. Юм. Нăмай шохăшласа тăрса полмас. Долго раздумывать нечего (нельзя). Изамб. Т. Салтака кайсан, килтен укçа ыйтас вырăнне, хăй ярса тăчĕ. Алших. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх хӳме-тĕр; аршăн-аршăн пĕвĕм-тĕр, ылттăн ука çӳçĕм-тĕр, кĕмĕл черкке куçăм-тăр, йăлтăраса тăрат-тăр; ай-хай чунçăм, вăйçăм, янăраса тăрат-тăр. Чăв. юм. 1919 ç. 11. Ука çӳç тыткаламалла та мар: хускаланса, ваткаланса çеç тăрать. Шăна чир. сар. 18. Çимелли япалисене пĕр маях витсе тăрать. Чураль-к. † Çинçе урама хыпар яртăм, хĕрсем тухса тăрмалла; хĕрсем тухнă, ачисем тухман, ачисем тухнă, эпир мар. Орау. Пĕр-пĕринпе тавлашса тăмастăр-и? Истор. Час-часах тата монахсем тăвас ĕçе вĕсене хушса тăриччен хăй тăва-тăва пăрахнă. N. Çынсемпе çапăçса алли-урисене амантса пăрахаççĕ. || Употребляется в чувашизмах. Букв. 1904. Савăннипе пĕртте туйман, хĕвел каçалана кайнă-тăнă. Ib. Инкек çине инкекех тата: çав вăхăтрах ун ури салтăннă-тăнă. Ib. Унтан хайхи вăрăм-туна эрешмен картине çакланать-тăрать. Альш. Пĕр-пĕр улпут тавраш виç-тăватă лашапа кӳме кӳлсе, хăнкăртаттарса иртсе каят-и, вăкăр кĕтĕвĕсем хăваласа каяççĕ-и, унта мĕн те пулсан курах-тăран: ахаль иртмес пĕртте вăхăт. Ib. Вăрманта çул такăр, тӳрем. Ниçта çырмана-мĕне анса-туса тăмалла мар пирти пек. Сред. Юм. Калах тăран-ха эс она, пăртак тăрсан каллах манса каять. Все ему сказываешь, а он немного погодя опять все забывает. N. Унăн тавлашасси, чĕлхепе çĕнтересси анчах киле тăрать. Собр. Хăни килех тăрат, кĕççи сарлах тăрат. (Пӳрт улăхтарни). N. Каç выртсатăма питĕ кансĕр: çанталăк сивĕ. Яжутк. Пирĕншĕн аттен ма макăрас, тăрас-кӳлес лаши пур. Скотолеч. 27. Тăнă çемĕн хытăрах кӳпĕнсе пырать.

тăратса ларт

поставить, посадить. Çĕнтерчĕ 47. Тăратса ларт-ха, Наçтаç! сывлăш тухмасть. || Построить, выстроить, ставить, поднимать. Орау. Çурт-йĕре питĕ лайăх тăратса лартрĕ вăл (воздвиг, построил). Сред. Юм. Пурте арран тăратса лартрăм. С трудом выстроил избу. Ib. Тăратса лартнă, подняли. Якейк. Ку ача плотнă çаклатнă полмалла: пĕр хĕлте арман тăратса лартрĕ.

тăрмăш

бороться. СПВВ. ФМ. Вăй пур чух тăрмăш, теççĕ, пĕр-пĕр çын çапăçнă чухне. || Стараться изо всех сил, добиваться. Шарбаш. СТИК. Эй мĕскĕн, мăнтарăн ачи! Пĕтĕм вăйĕпе тăрмăшат çурт çавăрасшăн (из кожи лезет).

тăрри

(ты̆рриы), жаворонок. Питушк. N. Тăрри çăмарта тунă чух, куракăн кучĕ ыратнă, тет. N. Чи малтан тăрри сасси илтсен, выртса йăвансан, сиккелесен, пăрçасем çухалаççĕ, тет. Нюш-к. Тăрри — çуркунне, юрсем кайса пĕтсен, уйра трил! трил! тесе: пĕрре çӳлелле вĕçсе ухать, тепре аялалла вĕçсе анать. Хĕрсем е ачасем: тăрри, тăрри, (Варук) качча каяс пулсан, (Пликка) авланас пулсан, çӳлелле ух! теççĕ. Тăрри каланă пек тусан, мĕн çинчен калани пулать, теççĕ. Сенчук. Икĕ чĕкеç, пĕр тăрри çурт пуçĕнче вăййисем. || Ленивый. СПВВ. МС. Тăрри — кайăк (жаворонок); айван çын.

хак

цена, стоимость, ценность. Начерт. 180. Хак, цена. N. Кулак тырă кивçен парсассăн та, икĕ хака хурса панă. N. Сĕлĕ мĕн хакра çӳрет? N. Тырă хакĕ мĕн хаке (!) çӳретĕ? Завражн. Çавна тусан тин вара пор тавар та, пор çĕрте те тин пĕр хак полĕ. N. Вăл мана çĕр тенкĕ хакне пулчĕ. N. Вĕсен мĕн пур япаласем икшер хак. N. Ăсем хунинчен виç рас ытла хак парса илтĕм. N. Çăмарта мĕн хакпа илеççĕ? N. Тырă хакĕ хаклă мар. Кан. Хаксем çакăн пек тăчĕç. N. Çав тĕрлĕ тарпа тупнă япалаçене çур хакпах тенĕ пек салататăр. Б. Олг. Эп пыртăм пăрçа çăнăх патне, хакĕ пĕр хаках пăрçа çăнăхпа яшкалăх çăнăх. || Б. Олг. Что ыраш çăнăх паян мĕн хак туат-ха? — Тен, илтмен эп, пĕлместĕп-ха эп, çăнăх орамне эп çарăнман-ха. Юрк. Кăсем те хăйсенĕн хакĕсене каласа параççĕ, килĕшеççĕ мĕн тăваççĕ. N. Шанчăклă тусăн хакĕ çук. N. Кун пек лаша пирĕн алла кĕрейĕ-ши çак хака? Чăв. й. пур. 12. Арманĕ хакĕ ултçĕр тенкĕ пулнă. Альш. Епле пулсан та çур хакалла мĕне килет, тет. N. Хакне хак парса. N. Хакне хума çук, пит паха чул. Изамб. Т. Хакне ӳстер, прибавь цену. Капк. Хайхисем хак татаççĕ (определяют цену) те, тухаççĕ Шупашкара кайма. Якейк. Телянккă илнĕ чох пилĕкçĕр тенке çитиччен хак хăпартса карĕç. Ib. Эпĕр хак хăпартса илтĕмĕр. Мы дали дороже и оставили за собой. Сред. Юм. Хак тунă. Цену положили (определенную). || Должная цена. Аттик. Хакне хак тени — хаклă тăк хаклă тени пулать. СЧЧ. Тата пĕр çыннăн ĕнине хакне хак парса сутăн илеççĕ те, пусмашткăн (?) чӳклеме аста пĕлекен çынна параççĕ. (Çăмăр учукĕ). N. Хакне кайĕ. Альш. Хак килĕш, уславливаться о цене. КС. Нимпа та хакне çитермеççĕ (не дают должной цены). N. Пичу хак турĕ (сказал цену), а эсир тата хак тăватăр. N. Çурма хакпа сутас, ик-виç хак парса илес (за тройную цену). С. Тим. † Хĕр пултăр та, пур пултăр, пурçын кĕпи тăхăнтăр. Пурçын кĕпи укçа хак, пирĕн вăйă тĕнче хак. N. Укçа хакне тăракан. N. Хăй хакĕпе, по себестоимости. N. Вăл пиçиххи унăн икĕ ылтăн хакне тăнă (стоил). Капк. Ун чухне тăвар пăчĕ çирĕм пăт ыраш хакне çитрĕ вĕт. Шел. II. 56. Пĕтĕм хули хакне ӳкнĕ. N. Вĕсене асаплантарнисем çинчен пĕтĕмпех çырсан, хут та çитес çук. Ылтăн витнĕ çурт хакнех çитсе ларĕ. Арзад 1908, 52. Хак кăлар, наверстывать стоимость. Баран. 42. Вара тин (только тогда) асапланса улăхнийĕн (подьёма на гору) хакĕ тухнине сисĕр. N. Атя ĕнтĕ, илсе кай пире. Тăрăшнă хакне тавăрăпăр. К.-Кушки. Эпĕ вăл сурăха чăхă хакĕпе илтĕм. Я купил ту овцу по цене курицы. || Не переводится. Изамб. Т. Ку çыхă пушăт мĕн хак тăрат? Что стоит эта связка лыка? Яргуньк. Мĕн хак пĕр улми? Баран. 160. Çак сурăхсен çăмĕ çеп-çемçе, тем тĕрлĕ хака çӳрет. N. Мĕн хака сотрăн? Хурамал. Какай мĕн хак? Почем мясо? ЧП. Аршăнĕ мĕн хак? — терĕм. Ib. Пĕр чуп тăвасси тĕнче хак. Якейк. Эсĕ мĕн хакпа илесшĕн? Ты сколько хочешь дать? Пазух. † Хăмачă мĕн хак? терĕм те,— сакăрвуннă, теейрĕ. Орау. Юсанă хакне тăмаст. Не стоит починки. N. Çирĕм пакша хакне (тĕшне) тăрать. Стоит 20 белок. || Плата. Изамб. Т. Ик хак тӳлесе (двойную плату). Рак. Илĕр, хĕрсем, панулми, хакне хамăр тулĕпĕр. Бес. чув. 6. Лашине вăл пысăк хак парса илмен пулсан та, ун телейне лайăх лаша пулнă. || Плата за работу. Б. Олг. Каран хуа арлат, арласа çитеримест, çынна парат арлама; кĕренкки арлама вонçичĕ пус, хакне тӳлет ĕçленĕшĕн. N. Вырма мĕн хак? Юрк. Улпут мана Пăва уесне ярат, хакне З60 тенкĕ çулталăкне турĕ. || Прибыль. Баран. 24. Пĕр çын пĕкĕсем авса, вĕсене хака сутса пурăннă. || Престиж, авторитет. N. Çапла вара хăй хакне çын умĕнче те çухатать. N. Вĕсене пурне те килнĕ вилĕм хакран кăларчĕ. N. Тарăс-тарăс Татьене, укçа парсан Укçине; упăтенĕн йĕмĕ çук, ташлаканăн ăсĕ çук! Халăх çинчи хак! Сунчел. Халăк çинче хак! (Кулаççĕ). || Дорогой, ценный. ЙФН. † Хусан лаши — хак лаши, хак лашаран хăрамарăм, вăрă-хурахран хăрарăм.

хаклă

(хаклы̆), дорогой, драгоценный, ценный. N. Хаклă йышши чулсем: алмаз, яхонт, рубин, изумруд. НР. † Мăн çул урлă ку енче нимрен хаклă савни пур. За большой дорогой, на этой стороне (Волги) живет милый, который мне дороже всех || Дорого. N. Ытла хаклă ыйтатăн. Менча Ч. Илес япалăна йӳне илме парăсăнччĕ, тет; сутас япалăна хакла сутма парăсăнччĕ, тет. (Из моленья). Орау. Эпĕ санран хаклăраха (не так резко, как хакла) сутрăм (но: çук, вăл санран хакла сутрĕ). N. Çĕр сахал пулсассăн та, пурăнăç хакла юлсассăн та, сирĕн пурăнăç ăнса пырĕ. N. Çĕр ĕçпе пурăнакан çын тенĕ ята пит хакла хунă. Ал. цв. Хăйĕн таварĕсене вăл виç хут хакла сутса пырать, ют таварсене виçĕ хут йӳне илсе пырать. Сборн. по мед. Çавсемшĕн пуриншĕн те укçа нумай каять, çавăнпа ача пăхакан хăш-хăш пысăк çурт пит хакла ларать. Мижули. Какой сан патна пыма, хамăрăн ĕç халь конне хакла ларать, тенĕ. Ib. Манăн халь сансăр пуçне те ĕç нăмай, кунне хакла ларать, тенĕ. N. Хакла сут, дорого продать. N. Çавăнпа та хресченсене ку çĕршĕн тӳлес парăм ытла хакла çитнĕ. N. Ку сӳсмене хаклă патăн-и? — Хакне-мĕнне пĕлмерĕм, аллă пус патăм. N. Эсĕ маншăн нимрен те хаклă тăран. N. Кунта япала (товар) пит хаклă. N. Вăрçă панче пур япала та хаклă. || Жалко. Синерь. Сире маншăн çав арча та хаклă (жалко вам).

халай

то же, что начар, плохой. N. Халай çурт — лачуга. || Плохая сбруя.

хапа

(хаба), корпус, рост, об’ем. Букв. 1886. Буин. Хапа, вид, рост (лошади, напр.). СПВВ. Хапа = кӳлепе (наружность). Ib. Хапа, хапи çук. СПВВ. ЕХ. Хапа, пĕвĕ-сийĕ çитĕннĕ çын. Ib. Хапа, хапаллă (гов., напр., о лошади). Орау. Ку лашан хапи пур та, туртасса туртать-и вара, тем, чăхăмлассăн туйăнать. Ib. Така пек лашине утмăл тенкĕ ыйтать. Хапи пулинччĕ хуть лашин, вара ыйтни те юрĕччĕ. N. Ун хапи анчах, вăйĕ çук (корпус пустой). Ст. Чек. Хапи, тушки, ӳт-пĕвĕ. N. Хапа, хапи, об’ем. Дик. леб. 41—42. Елиса çав çурт çине пăхать: акă тăвĕ, вăрманĕ, çурчĕ пĕтĕмпе, пĕтĕм хаписемпе вырăнĕсенчен хускалса тăраççĕ. Хĕн-хур 220. Çут Атăл — тĕнче... епле вăл хапа! Мĕн-ма çӳрес мар унтăрăх курса? №. Вĕсем хăйсен хапишĕн тӳрех малалла пăхатчĕç (из-за своих личных интересов смотрели вперед, поверх повседневной жизни). || Об’емисто. Б. Крышки. Улăма хапа купаланă, Ib. Ку хапа япала, çăмăл. Этот предмет об’емист, легок. N. Хăмла хапа япала.

харри

сд. нензв. знач. Встреч. в соединении: çурт-харри, этем-харри и др. СПВВ. Çурт-харри, этем-харри, подобие дома, человека (плохой дом, человек). Ib. Çурчĕ-харри, этем-харри çук (подобие; плохое здание, плохой человек). || Сред. Юм. Çын харри ан пôлтăрчĕ = çын мăшкăлĕ ан полтăрчĕ.

хыв

(хыв), скидывать, снимать. М. Сунч. Пурте çĕлĕкĕсене хывса сулахай хул хушши айне хунă. Янтик. Кĕпе тарласа кайнă та, нимпе те хывăнмаст. А.-п. й. 60. Ме хамăнне хывса парам,— тет пукани. Орау. Эпĕ сăхмана алăкран кĕрсенех хывса хутăм (или: хывса çакрăм). Я разделся в передней. Ib. Хыв тумтирне, апат сима тумтирпе лараймăн. N. Атăла курмасăр аттăна ан хыв, теççĕ. (Послов.). Ала З°. Салтак çĕре (кольцо) вараланат тесе, хывса хучĕ, тет, чӳрече çине. Изамб. Т. Акса пĕтерсен мăйĕнчен пăтавккиие хывса урапа çине хучĕ. || Класть, ссыпать. Менча Ч. Эй, ырă туррăм, çичĕ тĕслĕ тыррăма — пуллăма çичĕ пӳлмене хывма парăсăнччĕ. (Моленье „ака пăтти“). || Класть метку (паллă, кĕлеме). Ст. Чек. Вутти çине (на свои дрова) кĕлеме хывнă (положил клеймо). || Ставить что, куда. Альш. † Хура вăрман хыçне капкăн хыврăм. Орау. Çăкăр хывас; салат хывас; кăмакана тыр хывас. КС. Хыв, ставить в печь çаралла, напр., çăкăр хыв, пашалу хыв, çип хыв. (Однако: куршук ларт, чукун ларт. || Çутт. 43. Эпир пурте авăн хывма тухрăмăр. || Складывать. Ст. Чек. Вутăра епле йăнăш хыврăр. || Накладывать на шею. Кан. Паллăран паллă çпекулянт. Аванах ĕнсене хывать. || Набивать (лед). N. Паян нӳхрепе юр хыврăмăр. Орау. Нӳхрепе хывма кӳлĕрен пăр касса кăлараççĕ. || Наливать. П. Пинерь. Сар алтăрпа пыл хывăрăм, ялан шупчăксем килчĕçĕ ĕçлемешкĕн. Сиктер. Сăрана йӳçнĕ чуне те астивмеççĕ, тӳрех пичĕкене хываççĕ. || Лить, отливать, ковать (металл). Янтик. Саратов енчĕк сар енчĕк, тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Ал. цв. Çийĕнче ылтăнтан шăратса хывнă тумтир пулнă. Пазух. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам-çуран хывнă чĕлхем çук. Кĕвĕсем. Услам-çуран чĕлхе хывтартăм ялан хамăр тăвансемпе калаçма. N. Суха тимри хывма. Лашм. † Ылттăн сулă хывса паракана кĕмĕл сулă хывса парăттăм. || Йӳç. такăнт. 10. Пĕр тупанра шăлĕ тухнă, тет. Тупан хывмасăр кулме те юрамасть, тет. || Не переводится. Орау. Якур пĕтĕмпех ашшĕне хывнă (весь в отца). || Установить, наводить, построить, мостить. Султангул. Чупрăмах та антăм та, ай, шыв хĕрне, хусахсем те кĕпер те, ай, хываççĕ. Синьял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктĕр. НР. † Хорăн хоппинчен кĕпер хыврăм. Берестой я мост вымостил. Альш. † Чассавни кассинче каçă хываççĕ шыв урлă. Алших. Çĕнĕрен кĕпер хывса тухрăмĕр. Ау 75. Куртăм, йинке, куртăм, çӳлĕ ту çине çурт хывнă. || Валить, насыпать (насыпь). Альш. Кат (гать) хывнă. || Свить (гнездо). Тим. Симĕс пӳрт тăрринче чăпар куккук çĕрне-кунне пĕлмесĕр авăтат; яла килсе йăва хываччен авăтаясчĕ вăрман тăрринче. || Восстанавливаться. Альш. Вĕсем ӳпке татăлса тухать, теççĕ, çĕнĕ упке хывать, теççĕ (у больных). || Наливаться. О земл. Çу уйăхин пуçламĕшĕнче акса ĕлкĕрейсен, вика Питравкана хутаç хывма тытăнать. || Сметать (стог, копну). О земл. Анкартне куçарсан, капана хываççĕ. Сред. Юм. † Утмăл та карта утине йĕкĕр те капан ут хыврăм. Якейк. Паян эпĕр утă хума каятпăр = утă пуçтарса капана чикетпĕр. Трхбл. † Вуник те купа эп ут хыврăм. ||Надуть, навеять, замести. N. Хĕлле тата яла юр хывса тултарасран сыхлать. N. Йывăç юппине юр хывнă. || Проложить (дорогу, след). Ст. Шаймурз. Çырма хĕррипеле çул хыврăм. Ст. Айб. Аслă вăрман хыçне шур юр çунă, хура сăсăр тухнă та, ай, йĕр хывнă. Трхбл. † Хура вăрман касрăм та эпĕ çул хыврăм. Богдашк. Хура вăрман хыçне эп çул хыврăм. || Копить, наживать. Альш. † Чунне хĕнесе мул хывакан, вутпуççи-тĕр унăн чĕрисем. || Назначить, установить цену. Никит. Хакне икĕ çĕр тенке хыврĕ. || Начинать (дело). ЧП. Хампа харăс хывса юрлакан. Изамб. Т. Ыраш вырма тухаччен пĕр-ик кун малтан çурла хываççĕ. Унтан вара пикенсех (решительно) вырма каяççĕ (т. е. сначала лишь делают почин). N. Çорла хыв, çава хыв, начало жатвы. КС. Çурла хыв еще значит: сделать серп. || Ставить себя (высоко). N. Хама хам çӳле хывса пĕтрĕм. N. Тантăшусем умĕнче пуçна асла ан хыв. || N. Вăл ырра усала хывса инкек тăвасшăн çӳрет. || N. Пĕр ĕçлемесĕр пуçа наяна хывса çӳрекен пулнă. || Ссылаться. N. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă, тет. N. Ак хай амаçури чире хывса пилешпе палан çирĕ, тет те, ну хăса пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Пуçне ухмаха хывнă та каланине те итлемес. || Принимать к сердцу. Н. Седяк. Ырă çынсем çумне ларнă чух ырă сăмахна ăшна хывса лар. N. Вĕсем каланине пурне те эпир ăша хываттăмăр. || Вносить (деньги), отдать, платить (долг). Орау. Ампар тырри кайса хыврăм (в общественный амбар). Ib. Вăйпĕрни хулана куланай хывма кайнă пулнă (внести подати). N. Куланай хываççĕ. N. Пайтаххăн укçа хывакан пулĕ. Кан. Мĕншĕн сутнă таваршăн кассăна укçа хывмарăн? || Приносить жертву. Чураль-к. Ăçта каян, Марина, Марина? — Мăн мăкăр хывма каяп, каяп! См. çимĕк. N. „Вара çав мимĕре „чун пăттипе“ вилнĕ çынна чăн малтан хываççĕ. Хывма чашкă çине хывмаççĕ. Тупăк тунă чух чăн малтан пулнă турпаса илсе кĕреççĕ те, çав турпас çине хываççĕ те, тупăк тунă çĕре илсе тухса ытти турпассем çине пăрахаççĕ“. N. Ак сана эпĕ икерчĕ (е урăх. япала) хыватăп, тет. Ст. Чек. Хывас, вилле хывас (бросают куски пищи и льют пиво). ЧС. Асатте ячĕпе ытти вилĕсем те асăнса ĕçсе çиччĕр тесе хыймаллу пĕçерсе хыврĕç (при похоронах). N. Хываççĕ тесе ак мĕне калаççĕ: умăнта пултăр тесе çăкăр е куймак татса пăрахаççĕ. N. Хывса пĕтерсен, хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăкас теççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăтăр-ха пăртак, çитĕр, теççĕ. Тайба Т. Хвелюк йинкене хывса тăкрăм, çав тытнă пулĕ тесе шухăшлатăп. Ib. „Çĕнĕ тырă ĕлкĕрсен, ăна е сутса, унтан çимелли япала илсен, е çĕнĕ тырăран çăкăр пĕçерсен, çиме тытăниччен вилнисене (ваттисене) татса пăрахаççĕ. Чăн малтан ратнисене асăнаççĕ. Кăна: вилнисене хывнă, темеççĕ,— асăннă, теççĕ. Çемерен кам та пулин чирлесен: ăна вилнĕ çын тытнă, теççĕ. Вилнĕ çын тытсан, хывса тăкас пулать (е хывас пулать), теççĕ. Ратне çынни кăна мар, ялти урăх пĕлĕшкелесе пурăннă çын та тытма пултарать. Хывма çăкăр сăмси касса илсе (горбушку), сăмахсем каласа таткалаççĕ. Таткаласа тăксан, ăна савăт çине хурса хапха тăпсине кайса тăкаççĕ. Вилнĕ çынна пистерес тесен, хывсан тăкма кайнă чух савăтне шăпăрпа хĕнесе тухаççĕ“,— тесе çырнă ĕлĕкхи çинчен. Собр. Хывнă каç тĕнĕ витĕр пăхсан пӳртелле, сĕтел хушшииче вилнĕ çынсем апат çисе ларни курăнать, тет, çав çын вара вилет, пулать. Аттик. Вара чара çине вилнĕ çынсене асăнса çухи, икерчĕ, çăмарта хăпартни, хăпарту таткаласа хыва-хыва çиетчĕç. Чăвашсем 33. Ăна алăк патне çурта хываççĕ, килте миçе вилĕ çавăн чухлĕ çурта çутаççĕ. Юрк. Мимĕр пĕçерсе куçне сарă çу хывса... Сред. Юм. Пĕри итем хыçне тохса хывнă (жертву поставил в поле). Ст. Яха-к. Ватă çынсем, çăварни тухса кайнă каçхине, вырсарникун каç, пурте мар, хăшĕ-хăшĕ анчах выльăх-чĕрлĕхсене, çăварни ернине чипер лайăх иртернĕшĕн, вилнĕ çынсене хывса тăкаççĕ. Хурамал. Мункун иртсен тепĕр куна (понедельник) хывнă кун тенĕ. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Демид. Якав пĕтĕм калаçма ăсталăхне кăларса хывать кун умне.

хыпса çун

гореть огнем, ярким пламенем. || В перен. смысле. N. Вĕсен ăшчиккисем хыпса çунаççĕ. || Мучиться в работе. N. Ун чухлĕ тырă тăвасшăн ĕлĕк пайтах хыпса çуннă. || Терпеть беду, горе. КС. Вăл ачисемшĕн нумай хыпса çунчĕ. Сред. Юм. Ашшĕ: ôлтă пичу, пĕр йăмăкăр пĕтрĕ, эсир те кайса çĕтсен, ман кампа пôрнас, виличченех хыпса çонса порнас-и, тесе, нăмайччин ямасăр тăчĕ. Ib. Ачисем нăмайранпа пĕр сасхора та ямаççĕ те, хăй тĕллĕн куйланса хыпса çонса ларать çавăнта. N. Çурт-йĕр таса тытас тĕлĕшрен, тасарах çӳрес тĕлешрен вĕренсе çитеймен-çке эпир! тесе, хам тĕллĕн хыпса çунса выртатăп. Тускел. Хыпса çунат. Страшно горюет. N. Акĕ ĕнтĕ тата хамăрах хыпса çунмалла пултăмăр-и-ха, тет. N. Йывăр кун килсен те хыпса çунмасть. Толст. Эсĕ мана, çак тĕрлĕ хыпса çунаканскерне, кам çине шанса хăвартăн-ши?

хутлă

имеющий этажи, этажный. N. Темиçе хутлă чул çурт. Чув. календ. 1910. Халĕрех тата 65 хутла çурт тунă. N. Виç хутлă çурт. || О сохр. здор. Чӳречесене хĕлле икĕ хутлă лартмалла. N. Пĕр хутлă чӳрече. || Халапсем 9. Ăна уншăн ялĕнчи çыннисем пурте пĕр хутлă (глупый), ухмах çын тенĕ.

хуш

хош, велеть, повелевать, приказывать. А.-п. й. 89. Унтан хăйĕн тарçине çапла хушрĕ хăтăрса. Ib. 81. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хăвалама çав çынна. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашасене чарма хушать. Ib. 90. Тарçă тухать урама, кĕме хушать Сахара. Чăв. й. пур. 7°. Вăл хушмасăр çырман. Он писал не по личному усмотрению, а по приказанию. Юрк. Мана ĕнтĕ çын килсе хушас, вĕрентекен тетем çук. Ib. Мĕншĕн тухса каймастăн? Кай! Эпĕ сана киле кайма хушрăм, чармастăп, кай! — тет. Шорк. Эпĕ она вăрмана вотă патне кайма хошрăм. Я велел ему ехать в лес за дровами. N. Сирĕн унта ĕçе хушса тăраканни кам? (распорядитель). СЧЧ. Вăя (отец) вара çемьесене (нашей семье) пĕрне те чӳк тума хушми пулчĕ (стал не велеть). || Поручать, наказывать (что-нибудь сделать): Тораево. Пурне те ĕç хушса пĕтерчĕ тет (надавал поручений, работы). N. Çынна хушас ĕçе хам тăваттăм. Чубаево. Çавăнпа эпĕ аттепе анне мана ĕç тума хушмассерен, эпĕ çапла калаттăм: эсир мана хут вĕренме ярсан, эпĕ тума хушнă ĕçсене хавасланса тăвăттăм, теттĕм. N. Эпĕ сире йăвăр ĕç хушам. А.-п. й. 38. Сана йăвăр ĕçех хушмастăп. || Просить, приглашать, предлагать. N. Аннене яшка пĕçерме хушрăм. Альш. Пĕрре пупсем çӳреççĕ те, кусем патне кĕреççĕ, тет. Ку ача пупсене ларма хушат, тет. N. Тăвансене хушма та аптăранă ĕнтĕ (эпĕ). || Советовать. А.-п. й. 103. Чухăн сутьесем патне каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк отправился к судьям и сделал так, как советовала дочь. Ib. 104. Чухăн каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк пошел к судьям и поступил по совету дочери. N. Пирĕн Иван авланас тет. Эсĕ мĕн хушатăн? || Назначать. Орау. Ăна кĕçĕр хурала хушрĕç (в караул назначили). || Роить. Альш. Çӳлĕ тусем çинче çуртсем пур, вуникĕ те вĕлле хуртсем пур. Çуллен çур хушмантан ӳпкем пур. || Прибавлять. Собр. Тухсам, тухсам, Ухаххи, çур çула çитсессĕн çунат хушса вĕçтерес. Кан. Ĕне начар, ӳт хушмасть. N. Иккĕшĕ те чăрсăрланса вăй хушаççĕ пĕрмай. Микушк. Шав-шав вăрман, шав вăрман, мĕшĕн шавлать çав вăрман? Турат çумне турат хушасшĕн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕшĕн шавлать çав халăх? Чун çумне чун хушасшĕн (старается поддерживать свой род). Лашм. Кĕр каять те çур килет (хура чĕкеç), шур курница çумне çурт хушать; эпир кĕр каяс çук, çур килес çук, атте-анне çуртне хушас çук. Бес. чув. 23. Христоса ĕненекенсем ăна хăйсем шухăшласа кăларса Евангелиене хушса çырнă тенине те илтнĕ эпĕ. || Преувеличивать. Орау. Чăннине калаçать тесе ĕненмелли çук ăна, вăл пĕр сăмах çумне çĕр сăмах хушса калаçать. КС. Хошса кала, преувеличивать, прибавлять. || Приписывать. Янтик. Лаша вăррине, Иван, сана хушаççĕ. Кражу лошади, Иван, приписывают тебе. Сред. Юм. Мана вăрланă тесе хôшаççĕ, еп-ха патне те пыман. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса (приписывая неблагопристойное деяние какое-либо), е шуйттан тесе кӳрентермерĕн-и? N. Хăшĕ тата хăйсене пĕр-пĕр ушкăн çумне хушса, кама тĕл пулнă ăна ятласа çӳреççĕ. || Ревновать. N. Арăмне çын çомне хошать. N. Ехрем арăмне Ваçук çумне хушать. || Позволять. Юрк. Ачасене эрех ĕçме хушмаççĕ. Шел. II. 67. Хăй патĕнчех выртма хушрĕ. Пустил на ночлег к себе. || Произносить, сказать. С. Айб. Савнă тусăм пырать çулпала, çитсе сăмах хушса пулмарĕ. N. Сăмах хушайми пулнă. См. турткалаш. Сред. Юм. Эп онпа пĕр сăмах та хошман. Я с ним ни слова не говорвл. N. Патша мĕн ыйтсан та, вăл аран-аран, ирĕксĕр пĕрер сăмах хушса пынă (произносил, говорил). N. Куçма пуçне суллакаласа ăна тепĕр хут сăмах çумне сăмах хушса каласа парать. Юрк. Старикки çапла сăмах хушсан, ку часрах кушиле çине улăхса та ларат. НР. † Чун савнине курасчĕ, хушаясчĕ виç сăмах. Милого увидать бы, сказать бы ему три словечка. А.-п. й. 6З. Утах малалла. Эпĕ пули-пулми япала мар, сан пеккисемпе сăмах та хушмастăп,— тет йăмри мухтанса. || Примешивать. О сохр. зд. Çав çусене вара пăрçа, çăнăх, купăста пеккисем çине хушаççĕ. || Сложить (в арифметике). N. Кам виçĕ пус хошакан пор? N. Хушса, катса, хутласа, уйăрса (валеçсе), тата шăрçапа шутлама, тĕрлĕ сатачсем тума вĕрентнĕ. || Заменить. N. Пӳрте пĕрене хуш. || Прививать. Чув. календ. 1910. Çĕр çул ĕлĕкрех Европара чечче хушма тытăннă та, çав чиртен çынсене хăтара пуçланă. || Дозволить. Альш. Вунă çула çитсессĕн, пире ĕçе хушнă-тăр, вуник çула çитсессĕн, вăйя-кулла хушнă-тăр. Трхбл. Вуник çула çитсессĕн пире вăйя хушнă-тăр. Хурамал. Кунтан малашне чӳк тума мана турă ан хуштăр.

хушлама

назв. обряда. N. Ташлами хыçĕнчен хушламине тăваççĕ. Хушламине тунă чухне пĕтĕм çын алăка уçаççĕ те мал енелле пăхса тăраççĕ те кĕлтума тытăнаççĕ. Унăн кĕлли ак çапла пулать: Эй, турă, асăнатăп витĕнетĕп тутлă чĕлхемпе, тайлăк пуçăмпа пуççапатăп. Карта тулли выльăх-чĕрлĕх, пĕтĕм çурт тулли ача-пăча пар, турă. Хир-хир тулли тырă-пулă лайăх пултăр. Анкарти тулли тырă кӳртме пар, турă. Пĕтĕм çĕр çинчи тырă-пулă лайăх пултăр. Ку кĕлтуни Хусланăн кĕлли. (Из моленья).

хӳтĕлен

прикрываться. N. Кăшт хӳтĕленсе пурăнмалăх çурт-йĕр лартасси (постройка кой-каких зданий для того, чтобы в них укрываться от вредных внешних влияний). N. Ун хӳттипе вăл шăрăхран хӳтĕленнĕ. О сохр. здор. Çынсем çурта пуринчен ытла сивĕрен хӳтĕленсе пурăнма тăваççĕ.

хăтлă

поздравлять. Слакбаш. Эй, çавăн тумтирне хăтлар-ха! Ib. Çурт хăтлама килеççĕ. Череп. Çурт хăтла, поздравлять с новосельем.

хăтла

(хы̆тлы̆), красивый. В. Олг. Хăтлă пӳрт. Ладная изба. Хорачка. Ай-ай хăтлă (= хӳхĕм) пӳрт. Слакбаш. Çак çурт хăтлă пултăр! Сред. Юм. Çĕн çôл хăтлă пôлтăр! — Эс калаш пик пôлтăр. СПВВ. МС. Туйĕ хăтлă пултăр теççĕ, туйĕ йышлă пултăр тени пулать. Панклеи. Молкачă опа шăтăкĕ тĕлне çиттĕр те: „Опа мочи! шилăк хăтлă полтăр! — тет. (Ранее сказано: опа мочи ульне алантарать). Н. Якушк. Хăтлă сурпан курчĕç те, ăçта хутăр тухьяна? Мейĕр, мейĕр хушпăвăра, кӳрĕр, кӳрĕр тухьяна || Счастливо, благополучно.

курнитсă

горница. Пазух. И чĕвĕл те чĕвĕл хура чĕкеç кĕрпе кайса çура килет-çке; шур курнитсă çумне çурт хушать.

курт

гурт. Ст. Шаймурз. Виçĕ яташлă чул çурт тутартăм, курт пусса тăтăм. Микушк. Темиçе курт: сурăх курчĕ те; урăх выльăх-чĕрлĕх те кĕтĕвĕ-кĕтĕвĕпех. Paas. ТТ. Курт — стадо рогатого скота.

куçа юрăхлă

на который стоит посмотреть, spectabilis N. † Пашьел ăрам витĕр эпĕ тухнă чух, куçа юрăхлă çурт эпĕ курмарăм. Ст. Чек. † Çак ял виттĕр эп иртнĕ чух, куçа юрăхлă хĕр курмарăм.

кут

кот (кут, кот), nates; зад, круп (лошади); cunnus. N. Кĕркуннеччен кунтах пурăнатăп-халĕ, хăнк та тумастăп (и усом не веду): кутра шăлавар пур. Якейк. Паян кот хыçма ерçмесĕр ĕçлерĕм (работал без единой минуты отдыха), вăл тата: ним те туман, тит, (а он говорит, что я ничего не делал). СТИК. Кутне куршанкă çыпçăннă, тесе выляса чупса çӳрекен ачана ĕç кутне (к делу) тăратсан калаççĕ: кутне куршанкă çыпăçрĕ ĕнтĕ, ĕнтĕ тек янкаса çӳреймĕ. Вăл, ĕмĕрлĕхе ача вăййине (детские забавы) хăварса, ĕçе тытăнни пулат. Сред. Юм. Халь хĕлле пôлнă та, пĕчик ачасĕн кочĕсем хĕсĕннĕ (им прижало хвосты-то!), пĕри те орама тохаймаççĕ. Шибач. Онта пычĕ пĕр пăлатньăк, кот хыçне портине чикнĕ (с топором за спиной). Якейк. Шойттанăн сехри хопса тохрĕ. Кота хорт кĕнĕ пек коскалат анчах. Ib. Вăл чĕлĕм тортать-и? — Тортма мар, котран кăларать! (очень много курит). || Основание. Ала 29. Пат-пат-парапан, парапан кучĕ çурăлчĕ. N. Хуран кучĕ. Дно котла. || Пень. Ой-к. † Йăвăç кассан, кут юлать. М. Васильев. О хорама кончен (= котĕнчен) те ыраттара пуçланă çынсене (киреметь). Абыз. † Тăхăр юман пĕр кутра, тураттисем пĕр майлă, çулçисем çил майлă, эпир хамăр çул майлă. Якейк. † Ик шмат-кĕпçи пĕр котран, татрăм çирĕм — тути çок. || Комель. Тайба. † Шыв хĕрринчи кĕпçене кутне кас та, шыва яр. Изамб. Т. Кантăр ĕлкĕрсен, ăна татаççĕ те, кутне касаççĕ. Яргуньк. Çынĕ каланă: кăçăл та тулă акăпăр, эсĕ кутне ил, эпĕ тăррине илетĕп, тенĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуник ана тул акрăмăр; кучĕ (хăмăлĕ) пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Ала 14°. Çавă йăвăç кутне виçĕ чалăш чавсассăн, унта выртать пĕр тимĕр. || Корень (числительное слово). КС. Çĕр кут палумми йывăççи лартрăмăр. || Употребляется в качестве послелога. Альш. Этемсем вут кутĕнчен (с пожара) тарнă. N. † Çĕнĕ çăпата, шур чăлха, çырма кутне (на речку) ансассăн, йĕпенессĕн туйăнать. N. Çырма кутĕнче (у речки) пĕр тĕлте, нумай пулмас, çерем пурччĕ. N. Çав кӳлĕ кутне (у озера) Сахрун ятлă чăваш йывăç пахчи тунă. Образцы. Кăвак-кăвак кăна кăвакарчăн, йăви кутне (к гнезду) пырсан, савăнать: Ib. Эпир кĕр кайас çук, çур килес çук, атте çумне кил-çурт хушас çук, кĕреки кутне (за его стол) ларса юрлас çук. Т. VI. 46. Шыв кутĕнче ытла сăмах-юмах пулмарĕ-и? Çырлах! Ст. Дув. † Сарă хĕр сана ăçтан курам, кил чӳрече кутнерех. ЩС. Çăл кутне ма пытăн? N. Пĕтĕм ăш çӳле çĕкленсе ухаççĕ те, вара апат кутĕнчен те апат çимесĕрех тухса каятăп. Кан. Пĕр сĕтел кутĕнчен тепĕр сĕтел кутне çӳрерĕм (в присутственном месте). Альш. Эпир хамăр пусă кутнерех пурăнатпăр. СТИК. Вут кутне (к огню) пыма хăрушă. Сред. Юм. Пос котне йолаччин çапах ĕçлеççĕ (кончают полевую работу после других). Ст. Чек. Витре пус кутĕнче ларат. Ib. Алăк питĕркĕччи кĕçналăк кутĕнче выртат. Г. А. Отрыв. † Савни каланă сăмаххи халь те чĕре кутĕнче.

кӳне

(?), неизв. сл. N. † Пирĕн атте-анне çурт пуçĕ, пичче-инке çурт кӳни. Юрк. † Аслă çулпа аслă апус килет, тимĕр-кăвак учĕ çул пуçĕ, йĕпкĕн хура учĕ çул кӳни (scr. кӳпи). Пирĕн атте-анне çурт пуçĕ, пиччепе инке çурт кӳни.

кăнтарла

(-ды̆рла), полдень. Аттик. Кăнтăрлапа хĕвел анăçĕ хушшинче. Ау 127°. Выра-выра ĕнтĕ, кăнтăрла çитет, тет; кусем ĕнтĕ кăнтăрлана (обедать) лараççĕ, тет. Изамб. Т. Кантăрларан вара каллах сухалама пуçларĕ. Макка 219. Кăнтăрла сулăна пуçласан. Когда солнышко стало свертывать с полдень. N. Кăнтăрла сулăнса, каçхи апат енне кайсан. N. Ку кун кăнтăрла телĕпе (в полдень, т. е. приблизительно в полдень) шыв тем пек пулса çитрĕ, пĕтĕмпе сарăлса кайрĕ. Орау. Кăнтăрла çитерехпе çурт, йăвăç, выльăх, этем мĕлкисем пĕчĕкленсе юлаççĕ вара (к полудню тени становятся всё короче). Тăв. 33. Кăнтăрла сулăнаспа (когда солнышко было готово свернуть с полдён). N. Хаçет (газета) янă чухне пире кăнтарлаччĕ. Хаçет чарăнчĕ те, пирĕншĕн çĕрле (ночь) пулчĕ. || Обед. Выраççĕ, тет те, каллах кăнтăрлана лараççĕ, тет; кăнтăрла тусан кусем каллах çывăрма выртаççĕ, тет. Ст. Шаймурз. Ак ачасем шкулран вĕренсе таврăнаççĕ кăнтăрлана (на обеденный перерыв) çиме. N. Суха сухалакансем кăнтăрлана тавăрăнаççĕ.

кăптăр-каптăр

(кŏптŏр-к̚апты̆р, кы̆пты̆р-к̚апты̆р), подр. неодинаковому тупому стуку (напр. деревянной вещи). Синьял. † Çак ял хапхи — хуп хапха; эпир килсе кĕнĕ чух кăптăр-каптăр! туса юлчĕ (о плохих деревянных воротах). Ib. † Кăптăр-каптăр каптăрка, пур каптăрка (хлам о людях) çак ялта. Мусир. † Виç кĕпер те (все три моста) — хуп кĕпер; эпир каçса килнĕ чух кăптăр-каптăр! тăва юлчĕ. Альш. Кĕлетре темĕскер кăптăр-каптăр! турĕ (глухой стук). Тюрл. Кăптăр-каптăр! персанчĕ (упало, напр., моклашка). Хорачка. Кăптăр-каптăр ӳкрĕ, вилчĕ. Свалился от ничтожной причины («легкость действия»). Хурамал. Пирĕн çурт кăптăр-каптăр ишĕлсе анчĕ (вдруг). Орау. Старике тĕкрĕм те, кăптăр-каптăр (сразу от лёгонького толчка) кайса ӳккĕрĕ. N. Вăл кăптăр-каптăр чикеленсе кайрĕ. Байгул. Ир тăрсан тарçи урама тухма калинккене уçсан, ун умне хай Иван вилли кăптăр-каптăр! ӳке пачĕ, тет. Кĕвĕсем. Кăптăр-каптăр атă кĕлли. || Быстро, живо Торп-к. Хум пуç патне çитсессĕн, йыт çӳри шăпăр айне кăптăр-каптăр кĕрсе выртрĕ, тет. || Плохонький? Ск. и пред. 15. Кĕтӳçĕ пӳрчĕ пĕчĕк пӳрт, хый (= хăйă) çуттипе çуталать, кăптăр-каптăр тĕпелте пĕчĕк сĕтел курăнать. || Мелкий скарб. Пшкрт. Кăптăр-каптăрсаня поçтаркалас (-ђалас).

кăтлă

счастливый. Хурамал. Çĕнĕ çурт лартсан, унта ют çын малтан кĕнĕ чух: пӳрт кăтлă пултăр (= ăнăçлă пултăр), тет.

кăтарт

(кы̆дарт, ктарт), показывать. Альш. Иванкка Петĕрĕ, авланнă чухне хальхи арăмне йыснăшне кăтартнă, тет. Регули 686. Хăшне тытмаллине кăтартам. Ib. Хăш утне тытассине кăтартрăм. Ст. Чек. Кăтартса пăхам (покажу) çак çынна, илмĕ-и (илми); пурĕ-пĕр (всĕ равно) сутмалла вĕт. Ib. Кăтартса парам-ха вăсене! Проучу-ка их! К.-Кушки. Куçĕ ылмаш кăтартат. У него косые глаза. Срв. Кăмак-к. Куçĕсем пĕр пек кормаççĕ. У него глаза видят не одинаково. N. Çак кинĕ хунямăшне, хуняшшĕне хисеплет, вĕсем умĕнче урине кăтартмасть, пуçне те кăтартмасть. Тогаево. Пĕр чĕлхесĕр старик тăчĕ те, мана пĕрре аллипе темскер туса кăтартрĕ (показал жестом), тепре чĕлхиçне кăтартрĕ. Сятра. Коç шоррине кăтартса (вылупив зенки, напр. — браниться). Юрк. Епле çӳретĕн, кăтарт халĕ! тет. N. Ăна ачасем, нихçан çимесĕр антăхнăскерсем, кăтартса та хăвармаççĕ (съедают все до чиста), пĕр наччасрах пуçтарса çисе пĕтереççĕ. Ала 54°. Çуртсем енне (в сторону строений) кăтартса... Альш. Тĕттĕм кăтартакан кĕленче (о стекле: закопченное, залежавшееся, принявшее мутную окраску). Орау. Тытсан (если поймаю), аçа çапман пуçна, кăтартăп ак (задам тебе), пит вĕрсе тăр-ха! (= полай-ка еще!) || Казаться. Торп-к. Çын аллинчи япала пит пысăкăн кăтартать, теççĕ. Ачач 39. Те хăй лутраран, кĕлетки сарлакарах кăтартать. N. Эсĕ çамрăк кăтартатăн, теççĕ. || Предвещать, обьяснять. Кратк. расск. Санăн тĕлĕкӳсем икĕш те пĕр япаланах кăтартаççĕ. Юрк. Пĕрев хăй хуçине укçисене ăçта-ăçта салатнине хисеп (отчет) панă. Çав хисепĕнче вăрттăн хăне (= хăйне) илнĕ укçисене ялан хама валли атă илтĕм, тесе, кăтартнă. || «Привести». Юрк. Анӳ вилнине пĕлсен, пит шеллерĕм; ун пек вилĕм таврашне турă ан кăтарттăр. || Оказывать, причинять. N. Эсĕ темĕн чухлĕ ырăлăх кăтартнине асăнса калаçĕç. Истор. 143. Эсĕ пире халиччен курман асапсене кăтартатăн. N. Ют халăхсене йывăрлăх кăтартса, хăваласа янă. N. Кушака ан хурлăх кăтарт. Не мучь кошку. Ачач 78. Çавăн пек кăтартрĕ (проучил, показал кузькину мать) мана Ишек юрри! (см. Ib. 76). БАБ. Халăхсем вара: темĕн кăтартса тăрĕ (от колдуна бог знает что увидишь), тесе, хăй вилсен виçĕ эрнерен, пĕр çĕре пуçтарăнчĕçĕ те, масар çине кайрĕçĕ. Кан. Кам çурт вырăнĕ йышăннисене, çурт лартмасăр, пахчапа усă кăтартмастпăр (не позволяем пользоваться), теççĕ пухăра. || В качестве вспомог. гл. Ачач 19. Униççе аппа! Ярса кăтарт-ха юмах. Ib. 18. Ĕмĕрлĕхе çывăрма выртнăскере, сăмахсем те каласа чĕнет вăл. Анчах сӳннĕ куçсем урăх никама та курмаççĕ çав. Тепĕр хут уçăлса кăтартмаççĕ вĕсем. Ib. 100. Çамрăк ывăлĕ те, итлекен ача пек пулса, амăшне савăнтармалла кулса кăтартнă вара. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ шкула килсессĕн, хам пурăнăç çинчен кала-кала кăтартрăм. N. Хамăр хуларах выртрăм, ну только киле ярса кăтартмарĕç (не пустили свидеться с родными). N. Ӳсĕрĕлсе кăтартмарăм. Я ни разу не показался пьяным. Кан. Пĕрер пăт патне хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось с пуд). Ib. Пĕлтĕр Волынь хăмли пулса кăтартайманччĕ. Кăçал лайăх пулса кăтартрĕ, пиçсе те çитрĕ. N. Лайăхрах ĕнентересшĕн (чтобы убедить), пĕтĕм çынсем умĕнче Хритун урхамах та, хурчăка та, ăмăрткайăк та пулса кăтартрĕ, тет.

кăткă

(кŏткŏ, кы̆ткы̆), муравей. СПВВ. ПВ. Кăткă или кĕткĕ, муравей. Н. Седяк. Çĕнĕ пулас çурт вырăнне чул е çĕрĕк çăпата пăрахаççĕ; çавсен айĕнче кăткă пулсан, ларма юрать, çурт лартма. О сохр. здор. 53. Çын темиçе кун пĕр çав ыраш амăшлĕ çăкăра çисе пурăнсан, çынна хăй çурăмĕ тăрăх, пурнисем тăрăх кăткăсем чупса çӳренĕ пек туйăнать. Тюрл. Опа кăтки (крупный), хора кăткă (кŏпкŏ), сарă кăткă. Питушк. Хура кăткă, сарă кăткă. Тюрл. Упа кăтки — самый крупный муравей (темно коричневого цвета). См. кĕткĕ.

кăткăлă

имеющий муравьев. Образцы. 40. Çулĕ тусем çине çурт лартрăм; кăткăлă çĕр пулмасан, юрĕччĕ.

кăшман

(кŏшман, кы̆шман), редька. Коракыш. † Пуçламан личке кăмăльне сакăр кăшман илтĕмĕр. Юрк. † Çурт хыçăрти пахчăртан кăларăр-парăр кăшманра, çиме-çимĕç çукĕ-çке. Шурăм-п. № 8. Ку вăхăтра хăшĕ кăшман кăлармалла вылянă. Пурте, пĕр-пĕрин арки çине ларса, пĕр-пĕрне хыттăн тытрĕç. Иккĕн çак ачасем умне тăчĕç те, ачасене аллисенчен туртса кăларма пуçларĕç. Хăйсем пурте, сатурланса: тăм та ӳкет, юр та çăвать, кăлараймаçть, кăлараймаçть! тесе юрлаççĕ. || Ласковое обозначение ребенка. Сред. Юм. Ха, ман кăшмансĕм епле еречĕпе ларса тôхнă! (ман пĕчик ачасĕм еречĕпе ларса тôхнă, тессине калаççĕ).

кĕве

(к'э̆вэ), моль (насекомое). N. Вăл лартакан кил-çурт кĕве йăви чухлĕ, кĕвеннинчен (эрешмен картинчен) хуралçă туса лартнă хушă чухлĕ. N. Эсĕ кĕрĕке лайăх пăхса усра, кĕве ан çитер. Трхбл. Кĕве во мн. ч. не употребляется. Тумтире кĕве каснă (сьела).

кĕленчелĕ

со стеклом(-ами). ЧП. Шурă кĕленчелĕ çурт.

кĕр

(к'э̆р, кэ̆р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.

кĕрсе тух

заходить. Якейк. Эпĕр сирн пата, пасара килсен, кĕрсе тохмасăр каймастпăр (т. е. всегда заходим). Янтик. Кĕрсе тухкала (заезжай, захаживай) иртсе çӳрекеленĕ чух! Каятшĕн-килетшĕн кĕрсе тух! N. Унтан пĕр виçĕ çул хушшинче хăйсене кĕрсе тухмаллăх (для шитья) çурт турĕç, тет (сказка). Сунт. 1929, № 9. Каяс умĕн вуламалли çурта (в читальню) кĕрсе тухкалама каларĕ. Орау. Сĕт савăтне (посуду с молоком) леррех (подальше туда) ларт, тата ман çан кĕрсе тухĕ! (а то и мой рукав искупается).

кĕрле

(к'ӧ̆рл'э, кэ̆рл'э), шуметь. Сред. Юм. Пăрахут иртсе кайнă чôхне, хăй кôрăнмасан та, кĕрлени илтĕнет. N. Вут шыв айĕнчен каллах кĕрлесе çунса карĕ, тет. КС. Çурт (строение) çуннă чухне кĕрлесе, шатăртатса çунать. Альш. Хыпать (огонь) хайхи урамăн леш енне те. Каять кĕрлесе вăл енĕ те. КС. Шыв кĕрлесе юхать («водопад, сильный эвук»). Хĕн-хур. 203. Шур Чĕмпĕр хули кĕрлет хăй майпе... кунта тĕрлĕ шав... кĕрлет чан сасси. ДФФ. Унта сăрт айккинчен пĕр вăйлă çăл кĕрлесе юхса тухать; шывĕ сивĕ. Капк. Тулта çанталăк кĕрлет, ай тур-тур! N. Çил кĕрлесе вĕрет (самый сильный, с ревом). N. Кĕлте кӳртнĕ чух ялта урапа кĕрленĕ сас анчах илтĕнет. Чув. пр. о пог. 90. Сăмавар кĕрлесен, çăмăр пулат. Если самовар шумит, будет дождь. Шорк. Вăйлă çил тохнă та, вăрман кĕрлесе анчах ларать. N. Тупă сасси пĕр чарăнмасар кĕрлесе тăрать. Орау. Паян ир çăмăр хыт чашлаттарчĕ-çке! çурт тăррисем (железные крыши) аслати пек кĕрлерĕç. 93 çул, 11. Хаяррăн кĕрлекен тинĕс тĕлĕнче çамăр пĕлĕчĕсем хуп-хура ушкăнăн çакăнса тăнă. N. † Кĕтӳ килет кĕрлесе, хура ĕне килет мĕкĕрсе. (Хĕр йĕрри). Истор. Хай хрантсуссем, кĕрлесе, Мускава кĕрсе тулнă. КАХ. Пире килĕшпе чипер кĕрлесе (хорошо, весело) пурăнма пар, çырлах! (Хĕрт-сурт пăтти). Карамыш. Айроплан (или: яроплан) кĕрлет. Аэроплан шумит. N. Туй ачисем кĕрлесе те çитрĕç (подошли с шумом).

кĕрĕс-мерĕс

(мэрэ̆с), подр. падению. Емельк. || Громоздкий. Трхбл. Çавăн пек кĕрĕс-мерĕс çурт пĕрре ишĕлсе анĕ халь. СПВВ. ИФ. Пĕчĕккĕрех япала кирлĕ çĕре пысăк япала пулсан, ку кĕрĕс-мерĕс, теççĕ. СПВВ. МА. Кĕрĕс-мерĕс — начар, илемсĕр тунă япалана (калаççĕ). Сред. Юм. Кĕрĕс-мерĕс тесе, пит пысăк илемсĕр япалана калаççĕ. Ib. Тыткалама аван мар, ытла пит кĕрĕс-мерĕс ку. Ib. Пит кĕрĕс-мерĕс çын (большой и неуклюжий). Уганд. Хăв (ты сам) кĕрĕс-мерĕс (неуклюжий) пулсан та, сăмахă (твои речи) тĕрĕс. Этем йăх. йеп. пуç. кай. 79. Выльăхпа çын шăммисем, тата кĕрĕс-мерĕс вут чулĕнчен тунă хатĕрсем (кремневые орудия) пулнă. Ib. 69. Çавăнтах тата çын тунă япаласем те, вут чулĕнчен шаккаса тунă кĕрĕс-мерĕс хатĕрсем: çĕçĕ, хырчăк, аптăри, тата çавăн майлисем те нумай тупăнаççĕ. || Пышный. Шел. 60. Лайăх пурăнакан çын хĕрне, хулăн парса, кĕрĕс-мерĕс туй туса, илме хăват çитмест. || Нюш-к. Кĕрĕс-мерĕс калаçакан çын.

кĕç

(к'ӧ̆с, кэ̆с), скоро, тотчас, сейчас, вот-вот. Орау. Лешсем кĕç (скоро) персе çитрĕç. Ib. Кĕç ăшă пулать (будет тепло) ак. — Тем, кĕçех ăшăтать-и вара? (Вопрос без ответа: «едва-ли»...). Ib. Эп кĕç каяп. Я сейчас уйду. Ib. Кĕç çавăрнса килет чĕлхе çине (скоро). Абыз. † Вăрман хĕрри (так!) пас тытрĕ; нумай тăмĕ, кĕç тăкăнĕ. Выçăхакансем 18. Акă кĕç персе çитĕç. Яргутк. Йăван вĕлле хуртне аса илчĕ, тет те, çунаттине вутпа ĕнтрĕ, тет. Вĕлле хурчĕ кĕç вĕçсе пычĕ, тет. (Сказка). N. Кĕç çĕмĕрттерсе килет çăварни, каллех ĕçкĕ-çикĕ тăваççĕ. Чем люди живы. Ачи кĕç пĕр чăрканă япала йăтса кĕрет. Ст. Яха-к. ун хыççĕн кĕç тата тепĕр ватăрах çын пырса: атьăр, пирĕн патăрта малтан кайса чӳклер; манăн пурте хатĕр, пăтти те пиçнĕ, тет. N. Кĕç туй тума вăхăт çите пуçларĕ, тет. Истор. Вырăссем те: кĕç вăрçăпăр, вĕç вăрçăпăр, тесе анчах тăнă. Регули 1239. Кĕç килĕ, вĕç килĕ, — кĕтрĕм те, килимарĕ. Турх. Тăван атте çинче кĕç (чуть-чуть) ӳсрĕмĕр, тăван атте кун çутти памарĕ. N. † Ай-хай пуçăм, çамрăк пуç, кĕçех каяссăн (пропадет) туйăнать. Кан. Юлташлăх членĕсен пуххи пулманни кĕçех çулталăк çитет. Истор. Салтаксем: ак кĕç ӳкĕп, тесе анчах пынă. Янтик. Кĕç ишĕлсе анас пек ку твайккисем, ытла хăрушă кунтан иртсе кайма! N. Кĕç йăтăнса анас пек ларакан пăрахăç (покинутое) çурт. Шорк. Эсĕ пăртак тăхта-ха, эпĕ кĕçех (сейчас) килеп. Ib. Пӳрчĕ кĕç (кĕçех) ишĕлсе анас пекех ларать. Тюрл. Ку хĕрсем çитĕннĕ, кĕç вĕçсе каяс кайăк пек тăраççĕ. N. Эпĕ ăшăмра çапла шухăшласа анчах тăрап: кĕç ман пуçа касса татаççĕ (вот, вот мне отпилят голову)! тесе. || Вдруг, сразу. N. Эпир яшка çисе лараттăмăр, пирĕн патра кĕç килсе кĕчĕ (дверь была отперта; сразу, незаметно; беззвучно). Коракыш. Кĕç виç çын сиксе тухнă. Орау. Кĕç пуçа килсе кĕчĕ. Вдруг пришла в голову мысль Альш. Акă кĕç килсе кĕрет, тет, хăрах куçлă карчăк. N. Чăтаймасăр, кĕç пĕр çĕрте улпута вĕлереççĕ, кĕç тепĕр çĕрте кил-çуртне вут тĕртсе çунтарса яраççĕ. Сунар. Кĕç вăррисем (разбойники) тĕпĕртеттерсе çитнĕ. Яргуньк. Кĕç татах манан умра вут çути курăнать. || Ст. Яха-к. Тепĕр кунне вара, тунтикун, çынсем катарччи чупмаççĕ; хăлхара кĕç шăнкравпа килнĕ пекех туйăнать. || Чуть не..., чуть-чуть не..., едва не... Ала 25. Чипер Евгенийпе Иван икĕш те, çăрттан пулă пулса, тӳрех çавă кӳлле чăмăрĕç, тет. Хайхи улпут çех çитсе тытатчĕ (чуть чуть не поймал), тет. Изамб. Т. Кĕç ӳкес пек пырат. Идет и едва не падает. Ала 91. Вăл (она) хăй кăмака çинче ятлаçса ларать, ачи кĕçех урине шăнтса яман. Ib. Вăл хăй çăвăрнă, анчах унăн чунĕ кăшт анчах тухман, кĕçех вилсе каять-мĕн, хăйсен кӳрĕшĕнчи ачасемех вилес çĕртен тупса, туртса кăларнă ăна. Регули 458. Кĕç (кĕçех) ӳкеттĕмччĕ. Шишкин. † Чашăк çинчи çăмартине кĕç шоратмасăр çияттăм. Могонин. Çына кĕç вĕлермен, асаплантарса пурăннă.

кĕтеслĕ

с углами. ТММ. Тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăватă кĕтеслĕ. (Пӳрт). N. Çак хăтапа тăхлачăн пӳрчĕ тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăват кĕтеслĕ. (Такмак). Альш. Элшел урамĕсем сарлака. Ялĕ ларнă, тăватă кĕтеслĕн пулса. N. Ылттăн çавракисене (их золотую оправу) кĕтеслĕ-кĕтеслĕ (гранями) касса тунă. Ск. и пред. 26. Сарă пысăк кĕлетрен пĕркенчĕкпе хĕр тухрĕ, икĕ кĕтеслĕ шыльăка ăна илсе кĕреççĕ. Юрк. Кача пӳрнинчи çĕрринчен пĕр пĕчĕкçеççĕ тăваткăл тутăра виç кĕтеслĕ туса пĕр кĕтессинчен çиппе тирсе çакаççĕ (жениху). Якейк., Ст. Чек. Кĕтеслĕ стаккан, граненый стакан. Тăв. 42. Ултă кĕтеслĕ (пятистенный) симĕс тăрăллă пысăк çурт, вăл пĕлĕтелле кармашса ларать (тянегся к небу). N. Виçĕ кĕтеслĕ, трехугольный. N. Хăмине (тёс) виçĕ кĕтеслĕ купаласа хур (сложи), ан вакла, вăрăмăшĕпех тăччăр (пусть лежат в цельном виде, целиком). Тĕррнне кĕтеслĕ-кĕтĕслĕ тĕрленĕ. Вышивка вышита углами.

тĕл

определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.

тĕмсĕл

тосковать. Сĕт-к. Тĕмсĕлет. Баран. 10. Çуралнă çĕршывшăн тĕмсĕлни. N. Тĕмсĕлсе çитрĕç (солдаты в окопах). || Зариться. Абаш. † Ик кăвак куçăм, пĕр пуçăм тĕмсĕлет сарă ачана. Ст. Чек. Пирĕн çурт çине (СТИК çурта) тĕмсĕлет. Зарится на наш дом. СПВВ. АС. Пĕр япала курсан пасарта мĕнте пит илесшĕн тĕмсĕлет. Хурамал. Лайăх япала çине пурте тĕмсĕлсе пăхаççĕ (куçне илеймесĕр). N. Хĕрарăм илемĕ çине ан тĕмсĕл. И. С. Степ. Тĕмсĕлет — страстно желает. || Гореть желанием. Средн. Алг. Ут йăваланать йĕптăхне тăкасшăн, чун тĕмсĕлет тăвансене курасшăн. ЧП. Çамрăк кăна пуçăм, икĕ куçăм, тĕмсĕлеççĕ тăвана курасшăн. || Завидовать. СПВВ. Тăшмансем курччăр — тĕмсĕлччĕр, тăвансем курччăр — савăнччăр. Беседы на м. г. Çынна тĕмсĕлсе пăхаççĕ, çынсене хурлаççĕ. Симб. Вуниккĕн çăпати çине начар каччăсем тĕмсĕлсе пăхаççĕ. Ст. Чек. Ку япала çине тĕмсĕлсе пăхать, япалана илесшĕн тĕмсĕлет. Б. Олг. Маннă япалая тĕмсĕлем-ха, тет (ăша илем). || Смотреть пристально. N. Аран-аран йĕресрен чарăнса ун çине тĕмсĕлсе пăхса тăнă (на умирающего). || Соскучиться. Шибач. Порăнтăм порăнтăм та тĕмсĕлтĕм (соскучился).

тĕпе юл

остаться на коренном (старом) жительстве. Юрк. Вĕсем иккĕшĕ пурăнсан-пурăнсан уйăрăлнă. Илтерĕ тĕпе юлнă. Вăл çапла тĕпе юлнăран, çав çурт йышине халĕ те пирĕн ăратнесем тĕприсем тесе калаççĕ. Икково. Тĕпе йол, остаться наследником дома.

тĕпĕртет

шуметь, топать ногами, производить шум и стук беготней, пляской. Тюрл. СТИК. Мĕн тек тĕпĕртететĕр. Е кунта пушă çурт-и! Бгтр. Пӳрт умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ (ребята на сурăх ури). Шурăм-п. Çапах çук пирĕн, мĕн ĕçменни пур тесе тĕпĕртетеççĕ (пьяницы). N. Иртрĕ пулĕ пирĕн кĕтесре тĕпĕртетни. БАБ. Лашасем пуçне ухса, хӳрине тăратса тĕпĕртетсе выляса çӳреççĕ пек (во сне). Сред. Юм. Тĕпĕртетнĕçĕм атте килсе кĕнине те сисмен.

тĕрĕс

правый, правильный, истинный, верный. N. Сирĕн сăмахсем пире тĕрĕс пек туйăнаççĕ. Чăв. й. пур. 6. Унтан вара старăстанăн тĕрĕс пулнă (оказался правым). Полтава 38. Тĕрĕс алла хĕç тытса, пĕрре кассах ĕç тăвас. || Целый, сохранный. КС. Эпир халь пурте тĕрĕс пурăнатпăр (все целы и здоровы). N. Халĕ чипер куç-пуç тĕрĕс чухне çырас, тет. || В целости, в сохранности. N. Çурт тĕрĕс тăрать-и? Тĕрĕс тăрать. В целости. N. Ял йышсем пурте тĕрĕс пурнаççĕ. КС. Эпир халь пурте тĕрĕс пурнатпăр. БАБ. Çак выльăхсем инче çула кайсан, унтан тĕрĕс таврăнма пар. Пшкрт. Шатак тĕрĕс порнатăр-и? Живы ли. Ib. Сорăксам тĕрĕс-и? Целы ли? Б. Олг. Вольăх та килте, шăпах, тĕп-тĕрĕсех порăнатпăр. || Нормальный, здоровый. Шурăм-п. Çыннисем пĕри те тĕрĕс пулман: пĕри кукша, тепĕри кĕçĕллĕ, тата тепĕри сăмса юха пулнă. N. Манăн алă-орасем тĕрĕсех. О сохр. здор. Çакăнта мĕн каланине пурне те лайăхрах ăнласа илсе, кирĕк хăçан та тĕрĕс туса тăма тăрăшас пулать. || Правильно, верно. Сунт. Çапла çав, çапла! Эсĕ калани тĕрĕс питĕ. СТИК. Эй тĕрĕс! Верно, верно, я ошибся. Яжушк. Халь укçу тĕрĕсех (в должном количестве, верно по счету). Кан. Склатран тĕрĕс мар çĕре кăларса янă чăптасене тĕрĕс вырăна кайнă, тесе, çырса хӳнă. СПВВ. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр. Изванк. Çав кукша майра çĕр тавраш тума пит тĕрĕс пĕлет. Янш.-Норв. Вăл старике пирĕн ялсем пур чӳк кĕллисене те питĕ тĕрĕс пĕлсе тăрат, тетчĕç. N. Эсĕ кăларнă йăлана пурне те тĕрĕс туса тытса тăратпăр. Изамб. Т. Укçа тавăрса парсассăн, тĕрĕс патăм, теççĕ. || В четном количестве. Ст. Чек. Тĕрĕс çимеççĕ (хур вăрри): тĕрĕс çисессĕн пурăнмасть. || Налицо. Яргуньк. Карчăк лашасам килнĕ çĕре алăка тухса сăвать, тет, пурте тĕрĕс, тет. || Ровно, точно. Собр. Тĕрĕс çĕррĕн килтĕмĕр, çĕр те пĕррĕн каятпăр. ПТТ. Вăл тĕрĕс хĕрĕх витре яни мĕне те пулин пĕлтерет пулĕ. ЧП. Эпĕ хам савнине курманнн тĕрĕс уйăх тулать ирхине. || Правда. || Здоровье. N. Сире турă тĕрĕсне патăр, тесе çырнă.

тĕрĕс-тĕкĕл

то же, что тĕрĕс-тĕкел. СПВВ. ПВ. СПВВ. ЕС. Тĕрĕс-тĕкĕл тесе кил-йыш лайăх тăрсан, çурт-йĕр те, мĕн пур япала пĕр сиенсĕр тăнине калаççĕ.

тĕртĕнтер

понуд. ф. от гл. тĕртĕн. N. Çурт çумне тĕртĕнтерсе тунă хуралтă, пристройка. N. Тата виçĕ юплă патак тупса кĕреççĕ те, ун тăрне салма тиреççĕ, пĕр ача ташласа çӳрет, ачипе хĕрне виçĕ хутчен çăварне пыра-пыра тĕртĕнтерет.

чаплă

известный. БАБ. Пирĕн ялтан инçе мар пĕр ялта пит чаплă пасар пур. || Славный. Образцы 26. † Чаплă Чаткас хĕрĕ эпир. || Важный. Якейк. Ку пит чаплăскер, манер çок, çемски наччалник полмалла. Изамб. Т. Хăй ул пит чаплă тумланнă. В. Байгул. Пирĕн ачи пит чаплă. (Туй юррн). Ст. Чек. Чаплă çын (так в шутку говорят о беременной женщине). Ib. Чаплă хăна, важный гость. ЧК. Чаплă решени пире малашне пысăк тухăçпа ĕçлеме хавхалантарать. || Хороший. N. Ыраш пит чаплă мар, çуртри аван. || Роскошный. Ашшĕ-амăшне. Спани упăшки пит пысăк чаплă çурт лартнă. Тябердино. Чӳке вĕсем питĕ чаплă тăваççĕ. Ст. Чек. Чаплă туй, пышная свадьба.

чир

болезнь, хворь, недуг, нездоровье. Изамб. Т. Санăн упăшку мĕнле чирпе вилчĕ? Вишн. 74. Çав чирсемпе пирĕн хушăмăрта пĕри-пĕри чирлесен, пирĕн шыва вĕретсе ĕçес пулать. N. Темле чир килсе кĕчĕ те, тухса кая пĕлмерĕ. Курм. Чир тивсен, когда постигнет болезнь. Туперккульос 17. Чăнах та, чирĕшĕн пулсан (в отношении болезни) пит çăмăл. N. Шупашкар пульнитсинче кашни чирпе уйрăм тухтăрсем ĕçлеççĕ. Слакбаш. Чир тумтиртен те ерме пултарать. N. Унта усал чир нумай, усал чир ан ерт. N. Ах эсĕ мĕнле оçлăн-ши вăл чиртен вара? Капк. Вăл вара, кăмăлĕ хуçăлнипе, чире ернĕ. Изамб. Т. Виçĕм кун чирĕпе (вследствии хвори) хирте çĕр каçнă, тет. || Якейк. Ха сан тоту çине кĕçĕр чир сыснă-çке (= тотая пĕчĕк хăмпуллăскерсем сап-сарă чир тохса ларать). || Беда, несчастье. КАЯ. Мĕн пулнă тата? – Чир пулнă-ха, кунта ав аккуна урнă йăтă тулланă. || Заблуждение (?). Юрк. Вăл шухăш вĕсенĕн пĕлмен чирĕ анчах. || Язва. || Эпидемия. || Употребляется в чувашизмах. Хурамал. Пĕрер кăчкăрнă сасă илтсессĕн, калаççĕ: хăшĕ чирĕ кăчкăрать унта, теççĕ. Б. Олг. Кам чирĕ онта кăчкăрат, тохса пăхмасăр, тет. Ib. Ман кам чирĕ каяс-ха! Поскилте çын çок-и мансăр пуçне? Халь çынсам килте, топма полат урăх çына. Васильев. Тем чир, манăн ĕç ăнмас. Якейк. Чир ту хăть, каламасть. Хоть его зарежь, ни за что не скажет. N. Кам конне чир тивет (смирного). Кан. Ах тур, мĕн чир шăмми ку? Что это за кость. || Юрк. Ырă ялĕ хамăр ял, йăлăм вырăнне йăмри пур, Атăл вырăнне кӳлĕ пур, чул çурт вырăнне чирĕ пур.

чул

чол (ц’ул, ч’ул, ч’ол), камень. N. Чул катăкĕ, обломок камня. Дик. леб. З6. Темĕн тĕрлĕ хытă чулсене те тĕп-тикĕс якатаççĕ. Ib. 37. Чи варринче анчах шывран пĕр шĕвĕр чул тухса тăрать. N. Лаша урисемпе чула çаптарнипе вут тухса пырать. N. Лаша чĕрнине (урипе) чула хыртарса илчĕ те, чултан вут тухса кайрĕ. Пазух. † Вуник ывăл вилсе те пĕтиччен чĕрене чул хурса та çӳрерĕм. Янгильд. Петĕрĕн ори лашапа çона таптаса кайнă тĕлте чол пак шыçса кайнă. Яргуньк. Чул пуçтарать вăл сана пемешкĕн. || Мельничный жернов. N. Чул тăх, ковать мельничный жернов. Якейк. Чолта виçĕ кăшăл. На жернове три обруча. Изамб. Т. Çав армансенче виç чултан ытла авăрмаст. Ib. Чул çĕкленнипе армана хытă кайсан пусараççĕ. || Каменка. N. Мунчийĕн лавкки ылттăн, чулĕ мерчен, мĕлĕки пурçăн. (Такмак). N. Мунчи уртăш йывăçĕнчен, çийĕ калай, лапки кĕленче, чулĕ мерчен, ăшши шерпет, милĕкĕ пурçăн, валашки пăхăр, курки кĕмĕл. (Такмак). Образцы 20. † Мунча чулĕ тикĕссĕр, ăшши яма кăмăлсăр. || Соль. N. Ишек енелле тăвара чол теççĕ. Вомбу-к. Сире чол кирлĕ поль-ха, тесе каларĕ, тет. || Каменный. Ск. и пред. чув. 104. Хăйĕн анлă кăкăрне чул чышкипе чăмăрлать. Ib. ЗЗ. Эпир иксĕмĕр сăмахпа чул çурт та лартатпăр. Образцы 78. † Пирĕн аттенĕн чул пусма, чул пусмана хăпарма вăйлă, тăнлă çын кирлĕ.

чол пăлат

каменный дом. СПВВ. ТА. Чол пăлат = чул çурт.

чух

чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.

чухлĕ

сколько, столько, то же, что чул. Ск. и пред. чув. З7. Янтрак яла янтратса темĕн чухлĕ выртсан та, яшсем ăна пăхас çук, чарăнас çук ташлама. Н. Тойдеряк. Нимĕн чухлĕ те ăна ăнласа илеймен. Ст. Чек. Унăн пуянлăхĕ хăй чухлĕ кăна. Ау 60. Тилли калать: вăл, тет, çурт манни чухлĕ пур-и, тесе пăхкалать, тет. СТИК. Эс çĕклес чухлĕ эп хам та çĕклĕп-ĕçке! И я подниму, сколько ты поднимаешь. Орау. Санни чухлех. Юрк. Эсĕ кунта мĕн чухлĕ ĕçлесе пурăнсан та, ку çурт сана пулас çук. N. Пирĕн ялта тутар чăваш чухлĕ иккĕ. N. Вăл сан чохлех пуян мар. Он не так богат, как ты. || Около, приблизительно. НАК. Манăн киле тавăрăннă чух пĕр çухрăм чухлĕ вăрман витĕр тухмаллаччĕ. Орау. Çакăнтан пĕр çав пӳрт кĕтесси чухлĕ (приблизительно на расстояние, равное расстоянию отсюда до угла той избы).

хĕл каçар

продержать (прокормить) в течение зимы, заставить прозимовать. Кан. Хĕл каçарма миçе пуç выльăх хăвармаллине шутласа хумалла. Четырлы. Выçлăх çулта выльăха-чĕрлĕхе çурт çине витнĕ улăмсене çитерсе выçă-тутăлă усраса хĕл каçартăмăр. N. Выльăхсене (или: выльăх-чĕрлĕхе) епле хĕл каçарас кăçал? Апат сахал. Çутт. Мулкачăсем кăшласран улăмпа чĕркесе çыхса хĕл каçараттăм. Изамб. Т. Вĕсем улăмпа та хĕл каçараççĕ.

хĕрт-сурт

хĕрт-сорт, назв. духа. Моркар. Праздник в честь „Хĕрт-сорт“. У язычников чуваш между другими божествами было божество, наблюдаюшее за домом, которое чуваши называлн „хĕрт-сорт“, что соответствовало русскому „домовой“. „Хĕрт-сорт“, по верованию чуваш, жил в избе на печи. В честь „хĕрт-сорт“ в году раз чуваши делали праздник, о котором я здесь и хочу рассказать. Этот празник делали в ноябре или позже, смотря по удобству. Сваривши полный котел полбенной каши, накладывали часть каши в деревянное блюдо и, сделав ложкой в середине блюда с кашей лунку, клали туда скоромного масла. Потом, обернув блюдо кругом белым чистым полотенцем, ставили на стул перед столом. После этого бралн лепешку, нарочно испеченную для этого случая, одна половина которой была разрисована ложкой, другая гладкая, и, отломив разрисованную половину, клали на стул около блюда с кашей, а другую половину ва стол для еды. Сделав это, накладывали из котла половину оставшейся каши в блюдо и ставили на стол. Потом все вставали на ноги и стояли лицом к растворенной двери. Старик, хозяин дома, брал шапку под мышку и с хлебом в руках, говорил: „Хĕрт-сорт, молимся тебе и приносим пищу, прими ты нашу молитву с благоволением. Храни нас в весь дом ваш от всякого зла, мы молимся тебе, помилуй нас“. После этой молигвы все садились за стол обедать. После обеда блюдо со стула с лепешкой ставили на печь и вокруг блюда ставили ложки, упирая на край блюда. Все это до следующего утра оставалось на печи, а утром кашу согревали и ели с лепешкой. Кроме этого „хĕрт-сорту“ всегда кидали на печь по три маленьких кусочка от каждой приносимой в дом гостинца, только после такого обряда ели гостинцы. При несоблюдении этих обрядов и почттаний „хĕрт-сорт“ сердился на жителей дома и пугал их по ночам. М. Сунч. Чăвашсем: хĕр-суртсăр кил пулмаст, теççĕ. Хĕрт-сурт пулмасан телей те пулмаст, тет. Хĕрт-сурт вăрçа тавраша юратмаст, тет. Хĕрт-сурта пилĕк çулта пĕрре чӳклеççĕ: вара вăл çынна çав каç анчах курăнат, тет. Хĕрт-сурта çур-çĕр тĕлĕнче пăтă пĕçерсе çапла каласа чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле хĕрт-сурт сана асăвса чӳклетпĕр; кил-йыша çăмăллăхне пар, çукне пур ту. Килтен çиленсе пăрахса ан кай, мĕн панине ил, чӳк, çырлах, амин“. Çапла чӳклесе пĕтерсен, кăмака çине хĕрт-сурт валли кашăкпа пăта ăсса ывăтаççĕ те, вара хăйсем çиеççĕ. Вара çав каç хĕрт-сурт кăмака çинче кĕнчеле арласа ларат, тет. Вăл хăй шур тумтирлĕ, вăрăм çӳçлĕ, тимĕр шăллă, тет. Ир енелле хĕрт-сурт арланине, кĕнчелине хăех илсе каят, тет те, ăçта та пулсан пытарса, вурса, каллех кăмака çине килсе ларат, тет. Ĕçке-çике кайса ӳсрĕлсе килсен, çапла калаççĕ вара: „Тавсе, хĕрт-сурт, ĕçсе ӳсрĕлсе килтĕм, ан çиленех“, теççĕ. Ют ялтан кучченеç парса ярсан, чăн малтан хĕрт-сурт валли кăмака çине хурса ывăтаççĕ. Хĕрт-сурта авал пит хисеплесе пурăннă. Собр. Кирек кам килĕшĕнче те хĕрт-сурт пур, теççĕ. Хĕрт-сурт кăмака хыçĕнче пулсан, килте пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа кучченеç илсе килсен, ăна малтан парахса параççĕ. Хĕрт-сурт уйра пулсан, уйра пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа тыр вырса тавăрăннă чух, пĕр çурлине тыр кутнех пăрахса хăвараççĕ, унпа хĕрт-сурт вырат, теççĕ. N. Хĕрт-сурт ĕмĕрех кăмака умĕнче пурăнат, тет. Кăçта хĕрт-сурт пур, вăл килте питĕ лайăх, тет. Пурнăç та малалла каят, тет. Килĕшчиккинче вăрçă таврашĕ тухмаст, тет. Пăртак макар-мăкăр тусанах, тарат, тет. Çав хĕрт-сурт писсессĕн вара пурнăç пĕре те малалла каймаст, тет. Хĕрт-сурт ан сивĕнтĕр тесен, кашни ютран кученеç килмессайран пӳртĕн тăват кĕтессине кученеç татса пăрахмалла, тет, тата пăтă пĕçерсе йĕри-тавра кашăк хурса кăмака çине лартмалла, тет, вара хĕрт-сурт иленет, тет. Хĕрт-сурт вăл хăш-пĕр килте кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет. Çавăн чухне анчах кураççĕ, тет, ăна. N. Ĕне картинче хĕрт-сорт пурăнать, теççĕ. Кăмака çинче хĕрт-сорт амăшĕ пурнать, теççĕ. N. Сурхури çите пуçласассăн, пăтă пĕçĕрсе чăкăтпа картара хĕрт-сорта чӳклеççĕ. Хĕрт-сорта чӳклесессĕн выльăх хунаса каять, теççĕ. N. Хĕрт-сурт арласан кайран алă ĕçĕ ӳсĕнет, теççĕ. N. Кăнчала арланă вăхăтра, как çăвăрма выртнă чух, кăнчалаççия пĕрене çумнелле сĕвентерсе тăратсассăа, хĕрт-сурт арлать, теççĕ. Бгтр. Пĕр хĕр каçпа тола тохнă, тет. Тохна чох, кăмака çинче темскер шорăскер порччĕ, тет, кĕнĕ чох тимĕр йĕкепе пăтьăр! пăтьăрI тутарса кăнчала арласа ларать, тет. Ку хĕр часрах вырăн çине хăпарчĕ, тет те, пĕркенсе выртасшăнччĕ, тет. Çавăн чохне. Хĕрт-сорт йĕкипе вăрăн! тутарчĕ, тет. Йĕки хĕре сорамĕнех (= çурăмнех) тиврĕ, тет те, хĕр макарсах ячĕ, тет. ДФФ. Пирĕн анне ĕçкерен тавăрăнсан, пӳрте кĕрсенех: „Хĕрт сурт, тавăссе, ачам-пăчам, тавăссе!“ тесе чĕнетчĕ. ЧС. Хĕрт-сурт писнĕ, тет, çавна кӳртетпĕр. См. сĕрен. Янтик. Килте-çуртра хĕрт-сурт çук. (Так говорят, когда нет порядка в доме). N. Хĕрт-сурт вăл почти кашни çуртра пулат, теççĕ. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юрамаст, теççĕ. Хĕрт-сурт вăл хĕр-арăм, теççĕ, вăл шап-шарă кĕпепе, сурпанпа кăнчала арлат, теççĕ. Хĕрт-сурт кăнчала арлани курăнсан, çурт малалла каят, теççĕ. Ала 66°. Унтан вара картишне тухаççĕ. Картишĕнче туй халăхĕсем çапла юрлаççĕ: „И тав яшкăра çăкăра, и тав ĕçкĕре-çикĕре, эпир те ĕçнĕ-çинĕ вырăнне сĕт кӳлĕ пулса юлтăр-и, эпир те пуснă вырăна хĕрт-сурт та пусса юлтăр-и. С. Алг. Çĕнĕ пӳрт тусан, çын вилсен, çемье чаксан е ӳссен каланă: „Ей турă, лайăх ыр хĕрт-суртăмпала пурăнмалла пултăр, çырлах, амин“. КАЯ. Эй, хĕрт-сурт ашшĕ амăшĕ, сире хĕрт-сурт урлă кĕл тăватпăр. Кăмака çинчи хĕрт-сурт çак ачана чĕртсе çӳремелле тусам. (Из моленья). Б. Олг. Авал той тунă, он чуне каланă: хĕрт-сорт, эс те çырлах, тенĕ. N. Урăх пăта кирлĕ мар ăна, вир пăтти анчах. Пăтă пĕçерсе антарсан, ăна кăмака умĕнче чӳклеççĕ, ак çапла чӳклеççĕ: е, пĕсмĕлле тăватăп, пуççапатăп, çырлах, ырă хĕртĕм суртăм, вырăнлă пул, киле чипер пăхса сыхласа усра, вырăнтан куçса ан çӳре, вырăнла пул, çырлах, сыхла, усра, тесе... Вăл хĕрт-сурт паттине никама та ютсене çитермеççĕ. Вăл хĕрт суртран та пит хăраççĕ. Бугульм. Эпир ларнă вырăна хĕрт-сурт ларса юлтăр-и; эпир пуснă вырăна тивлет пусса юлтăр и... (Благодарственная песня за угощенье). Изван. Çак кинĕн хĕрт-сурчĕ çак киле-çурта килсе вырăн йышăнтăр. (Моленье в „Çĕн çын яшки“). Н. Седяк. Хĕрт-сурт- — вăл çуртри суя турă, покровитель всего дома. Чӳк тунă чух ăна асăнса кăмака çамкине çурта çутаççĕ. Унтан ĕçеççĕ. Хăнаран таврăнсан: „Тавăсе, хĕрт-сурт“, теççĕ. Чуратч. Ц. Пӳртре хĕрт-сурт пурăнать. Пӳрт ашчиккине лайăх усратăр тесе, чăвашсем ăна пăтă чӳклеççĕ. Вĕсем хĕрт-сурта, кăнтарла çынсенчен хăраса пăтă çиме пымасть, теççĕ. Çавăнпа, каç пулсан, пĕр чашăк çине антарса сĕтел çине лартса, унта ярчченех хăвараççĕ. Вара хĕрт-сурт çĕрле пăтă çисе каять, тет. Разум. Хĕрт-сорт — камака хуçи. Кучченеçпе килсен первайхи турамне параççĕ уна. Тав тăваççĕ. Кашнă çын кучченеçпе килсен, ăна первайхи татăкне параççĕ; ун чухне çапла калаççĕ: „Кучченеç килех тăтăр, эпир çиех тăрар“. Çулă пăтă туса, уна кăмака çине параççĕ. Сред. Юм. Хĕрт-сорт тарнă. (Говорят, если в доме нет порядка: не убрано, не поправлено, не чисто и вообше во всем видна оплошность). Ib. Витере танă лаша çилхи моталанса пĕтсен: хĕрт-сорт çивĕтленĕ, теççĕ. Янтик. Ман килте хĕрт-сурт лайăх пурнать пулмалла, выльăхсем пурте тĕрĕс, аван пурнаççĕ. НТЧ. Юсманепе пашалуне вунă-вунпилĕк кашăк хураççĕ, вара хăйсем çывăрма выртаççĕ. Вĕсем хĕрт-сурт хăй йышĕпе çĕрле тăрса çиет, теççĕ. Вăл çĕр вĕсем нăмай лармаççĕ. N. Вара хĕр амăшĕ кучченеçе тата кашни кĕтесе пăрахать: „Хĕрт-сурта, илемне кӳртсе тăракан турра!“ тет. N. Татах салам парат (молодушка) хĕрт-сурта, хăрах урипе чĕркуççипе лара-лара виç хутчен. См. Магн. М. 95, 96, 167.

шанкарт

то же, что шанкăрт. СТИК. Пĕр çын тимĕрпе витнĕ çурт тăрринче шанкарт-шанкарт тутарса çӳрет. Ib. Ача сак çинчен шанкарт йăванса карĕ. Ib. Вут сыппине тăратса лартнă çĕртен шанкарт йăвантарса ячĕç. Ib. Шанкарт выражает звук, когда предмет свалится и произведет смешанный звук. Если предмет плашмя, будет не шанкарт, а шап или лап, звук чистый, не смешанный.

шаплаттар

понуд. ф. от шаплат; стукать, шлепать, бить. Тюрл. ЧС. Пĕри те пырса шаплаттарать, тепри те пырса шаплаттарать. КС. Туяпа çурăмран шаплаттарчĕ (по спике, по шубе). Ib. Çурăмран алса тулĕпе шаплаттарас. Ib. Çĕре патакпа шаплаттартăм. Н. Карм. Шаплаттарса çапрĕ (патакпа). Икково. Шаплаттар; если сидящий на окне ребенок упадет на улицу, он может шаплаттарма, если упадет, напр., плашмя. КС. Патакпа шыва шаплаттарчĕ. Ib. Шыва алă лаппипе шаплаттартăм. Ib. Кăсем авăн шаплаттараççĕ (при молотьбе на току цепами). || В переносном знач. Чĕлкаш 5З. Пĕр çĕр хушшинчех çур пин тенкĕ шаплаттартăм. Пирĕн ял 1929, № 25. Пухури халăха шăварса тухсан, çурт вырăнĕ шаплаттарса та илчĕ (получил).

шатрум

то же, что шатрун. Альш. Унтан пĕр шатрум витнĕ çурт умне пырса чарăнтăмăр. Ib. Çурманăн çурт пысăк унăн. Шатрумăн çурринче, пĕр пӳлĕмĕнче, çав уччилни пулнă. || Прозвище мужчины. Альш. Шатрум Елкуш.

шатрун

особый способ покрытия крыши (от русск. шатром?). Сала З63. Çине шатрун виттернĕ, ăшне калтир турттарнă. || Пятистенный (дом). Юрк. Карачăм мана валли шатрун çурт лартса парĕ-халĕ.

шет

может быть, возможно, авось, наверное, вероятно, пожалуй. См. тен. N. Шет = тен. Трхбл. Шет, тата пĕрер сехет çывăрнă пулăттăм. Юрк. Ярăмах та ярăм тăм шăрçа, шет мерченех тесе ыйтаççĕ. Баран. 88. Тăман та чарăнĕ шет, пĕлĕт те уçăлĕччĕ. Альш. Атте-анне пахилĕ халь çитсессĕн, шет пулмăпăр-ши эпир те кил пуçĕ. N. Ир те, каç та турра, ай, кĕл тусан, шет памĕ-ши пире пĕр тура. Образцы. 58. Çӳренĕ те çулсем такăр пулсан, шет çӳресе пулмĕ-ши çулсене. Калаçнă та сăмахсем вырăнлă пулсан, шет калаçса пулмĕ-ши сăмахсене. Бугульм. Шет йывăр пуль çул пуç пуласси... Лашм. Çамрăк пуççăн вата, ай, юлсассăн, шет йăвăр пуль çурт пуçă тытасси. Ib. Кӳршĕ хĕрĕ пит хитре, пире илме юрамасть; пире илме юрасассăн, шет каймăттăм ют яла. Бугульм. Пӳрт хыçĕнче шур хурăн, хăйлăх тума юрамасть, хăйлăх тума юрасан, шет каймăттăм вăрмана. || Часто соединяется с вопросительными частицами. Ст. Чек. Шет çук та пуль-ха? СПВВ. Шет кансĕр-тăр апла? Ib. Шет эп каланине турăн-ам? Что, брат, небось, по-моему сделал! (т. е. пришлось же тебе последовать моему совету). С. Дув. Чӳречĕрсем çинче урташ йывăç, шет авăнмĕ тесе пĕлетрĕм? ЧП. Алăкăр умĕнче çут кӳлĕ, шет кăвакал чăмĕ, тесе пĕлетрĕм? || Очень. N. Шет = пит. N. Кӳммешĕнче кулянса Унерпи шет кӳлĕшет. СТИК. Шет хытă тиврĕ! || Постоянно. N. Шет = шав. N. Икĕ тарçă, Силемпи, шет чупаççĕ юмăçа. || N. Шет = шăлт. N. Пирĕн вăйя куракан шет тăкăнать куççулли.

шыв

(шыв), вода. НР. Атăл шывне ăсмашкăн çутă витре кирлĕ мар. Чтобы зачерпнуть волжскую воду, светлого ведра не нужно. Хурамал. Шыва ярсан, кĕмĕл ирĕлмĕ. Если пустить в воду серебро, не растворится. Ib. Шанкарчă чĕппи шыв ĕçнĕ чух хура пуллăн мĕн ĕç пур. Когда молодой скворец пьет воду, какое до этого дело рыбе? Шурăм-п. Урапа çине шыв пички лартса чуптарать. О сохр. здор. 68. Шыв тĕрлĕ пулать вăл. Ib. 71. Шыва таса тăратас пулсассăн, унта тислĕк, çӳпĕ-çапă, вилĕсем такасран чарас пулать. Ib. 69. Шывран тислĕк шăрши, кӳкĕрт шăрши, çĕрнĕ шăршă кĕрет пулсан, вăл шыв аван мар пулать. Чутеево. Шыв чечеке ларнă. Орау. Шывне виçĕ хутчен те улаштарса чӳхерĕм-çке, çапах та тасалман. Альш. Шыв çинче пĕлĕт курăнат (отражение неба). ГФФ. Калтăр-кăлтăр кăвакарчăнне, кăвакарчăнне, вăл шыв çине лармасăр, лармасăр, эпĕр çона çинчен анас çок. Пока голубь-воркун не сядет на воду, мы с саней не слезем. Трхбл. Чей куркинчи шыв çине виçĕ кашăк эрек ятăм. N. Пилĕк таран шыв çине пултăмăр. N. Пура çине шыв каять. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водой. Капк. Юр ирĕлнипе кӳлленчĕк пулнă. Кĕрсе кайсан калушна шыв илĕ. А.-п. й. 74. Вершник çине улăхма тăрсанах, Ваçлей такăнчĕ-ӳкрĕ те, салатне веçех шыва тăкса ячĕ. Когда он ступил на плотину, споткнулся и упал. Пуловка с солодом покатилась в воду. Ib. 74. Ваçлей нимĕн тума аптранипе пĕр патак илчĕ те шыва пăтратма пуçларĕ. Василий не знал, что ему делать. Затем взял палку и стал помешивать воду с солодом. Ib. 74. Аха, шыв сăра пекех пулчĕ иккен-ха. Ого, вода густеет, как пиво. Сред. Юм. Шывва чăм, нырни в воду. Ib. Шыв ĕçе-тăркача ман паян саççим хырăм кӳпсе кайрĕ. Орау. Ĕçес килсех ĕçетни эс вăл шыва? Сред. Юм. Шывву полин ĕç ху çав таса марскере. Орау. Шыва выç-варла ĕçсен, чĕрене çиять. ТХКА 108. Шыв ĕçсен, йысна шыв хĕрне чăркуçланса ларчĕ те, курăк татса илсе: эпĕр ĕçмен, вырăспа майра ĕçнĕ, тесе, шыва пĕр курăк пăрахрĕ. Альш. Шыв уланă — çын шыва кайса вилессе, çын чĕрене илессе. ГТТ. Шыв чакнă, шыв ӳснĕ, шыв тапраннă, теççĕ. КВИ. Пирĕн çырман шывĕ чакнă. Орау. Çул айяккисене шыв туха пуçланă. Ib. Çул аяккисенче шыв кӳленсе тăра пуçларĕ. N. Иртнĕ çул çуркунне Атăла шыв питĕ тулчĕ. Хурамал. Кăçал çурхи шыв пит шеп юхрĕ. ГФФ. Çорхи те шывпа йохса та кайнă полсассăн... Кабы я уплыл с вешней водой. Хурамал. Сиксе-сиксе шыв юхсан, çыранĕсем епле тусет-ши? Когда волнуясь течет вода, как это только выносят ее берега! Тайба-Т. Шыв çисе пынипе çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айне пулнă. Когда берег от размывания водой обрушился, то столб очутился под водой. Абыз. Сарай айăнь шыв юхать. Под сараем протекает вода. Ст. Чек. Шывĕ юха пырат, пăрĕ шăна пырат. (Пир тĕртни). N. Шыв пит вăйлă карĕ. N. Çуркунне шыв кайсан... Красн. Горка. Пĕчикçĕ ачасем тимĕр кĕреçемпеле шывсене (воду в разных местах) пĕвесе çӳреççĕ. N. Шыв иртсен... Альш. Этремел хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Шыв, иртсе кайсан, унта питĕ аван курăк персе тухать. N. Кайран, шывсем юхса пĕтсен, пĕтĕм уйсам, çарансем, вăрмансам симĕсленме пуçлаççĕ. Ау 389°. Шыв ӳкмесĕр çырне ан хыпала. N. Шыв йăрлатса юхать, тонкою струей. ГФФ. Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. Юрк. Анатра арман авăрат, шыв сассипе чулĕ çаврăнат. Собр. Çын вилли вăл пит шывшăн çунать (жаждет), тет. Ала 14°. Тепĕр кайăкĕ калать: эпĕ те çавă патша çинчех шывсăр типĕтсе усратăп, тет. Кн. для чт. I, 15. Шывсем типнипе çынсем шывсăр виле пуçланă. Букв. 1886. Вара шыв шыран. Юрк. Ирĕксĕр çын пуссине шывшăн çӳрес пулат. Макка 30°. Арма (= арăма) шыва кăларнă. Жену за водой послал. Артюшк. Çав шыв хĕррине пĕр хĕр шыв илме аннă. N. Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Хурамал. Çинче пилĕк йилене тăхăнсассăн, кĕвентелесе шыва каяс çук. Если надевешь бешмет с тонкою талией, то не пойдешь с коромыслом за водой. Ромс. 29. Амăшĕ шыв патне тухса кайнă. Ib. Шыв панчен килсен, люшкисене йăпăр-япăр уçса пăрахнă. Кан. Икĕ хĕрарăм тĕл пулчĕç. Пĕри шыв кӳме каять, тепĕри шыв кӳрсе тавăрăнать. Н. Седяк. Кĕлетрен тухсан, çĕнĕ çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ (за водой). Ала 67. Тата çĕнĕ çыннăн упăшки хапха умне тухса тăрать шывран таврăннă çĕре. N. Шывран килтĕм. Ходил за водой. Изамб. Т. Лаша урине шыв ансан, лашана шывра тăратаççĕ. Сред. Юм. Лаша ôрине шыв аннă (опоили). Ib. Лашава шыв антарнă (опоили). Ib. Лашана шыв лектернĕ (опоили). Ау 8°. Лаша калать: çĕртен каяр-и, çӳлтен каяр-и, шывран каяс-и, тесе каларĕ, тет. Трхбл. Ку чечексене шыва лартас пулать. Ib. Чечексем шывра пĕр эрне ларса та шанман. Орау. Пирĕн сӳс-кантăр шыврах выртать-ха кăçал халчченех. Кан. Ытла та ӳсĕмсĕр ĕç вĕт вăл: кантăр пусине тат, типĕтсе çап, шыва хут. Янш.-Норв. Çын шывра ишнĕ чухне аллисемпе яра-яра ишет (перебирает). N. Вакран шыва янă. N. Утăсем, пĕтĕм тырă пулă — пурте шыв айне юлса çĕрсе пĕтнĕ. N. Кимĕ туса шыва янă (пустили в воду). Зап. ВНО. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан курăнмĕ. (çу). Ib. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан çĕрмĕ. (Кăмрăк). Т. Григорьева. Шывăн турат çук, вутăн алли çук, теççĕ. N. Шывран таса пулма çӳретĕн. Нюш-к. Шыва хирĕç çил вĕрсен, çăмăр пулать, теççĕ. С. Тим. Шур Атăлта пулă ишет-çке, çунаттине шыва хумасăр. N. Эпĕ çитнĕ çĕре теплушкана (помещение для сторожей при пожарной машине) шыв тунă: шăпăр-шапăр тăвать (течение струи) шалта çĕр урайĕнче. Орау. Тăнсам! пĕтĕм пӳрте шыва янă! Болваны! всю избу залили водой (дети). N. Нассус пырши шăтсан, шăтăкран шыв шаркаса чуптарат. Кĕпçене çĕре пăрахсассăн, шыв шарлатса чупат. Сред. Юм. Пĕчик çӳхе чôла шыв çинелле вирлĕ аялтан утса ярсан, çав чôл чалт! чалт! тутарса шыв ĕçсе каять. КС. Шывпа пĕрĕхтереççĕ (прыскание). Никитин. Хурсем каçпа ларакан вырăна тараса чакалас пулать; унта шыв час тухать. Хурсем шыв пур вырăна анчах çĕр каçма лараççĕ. || СТИК. Айлăм çĕрти купăстана шыв сапма юрамаст — шыва ларат. Купаста шыва ларсан, вăл начарланса юлат. Шыва ларнă çаранти курăк та сайраланса юлат. Магн. М. 59. Шыва лар. || Альш. Сăмаха шыв пек юхтарат. Ст. Яха-к. Çак кĕлле ăстарик шыв епле юхать (плавно), çавăн пек пĕр такăнмасăр хăвăрт каласа тухать. ТХКА 13. Пирĕн Ваçук кĕнекесене шыв пек юхтарса вулать, картинсем тума вĕренсе кайнă. N. Утни-юртни сисĕнмест, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Чăв. й. пур. 10°. Çапла тусан вара лашисем шыв пек кайнă. Сред. Юм. Посса кайса пăхса çӳрерĕм те эп, ôрпасĕм шыв пик йôхса лараççĕ вит (хороший урожай). Альш. Ачанăн варвиттне кайнă, шыв пек юхтарат. || N. Ăна пĕр кашăк шывпа ĕçсе ярăн (говорят про красивую девицу). || Кан. Пĕр 10 пин тенкĕ шывпа юхрĕ. Шурăм-п. Çулла хăйă хăшĕ пĕртте çутмаççĕ: укçана шыва пăрахмастпăр, теççĕ. Ib. Вĕсем ĕмĕрне те хăйсен юлташне шыва пăрахса хăварас çук (не оставляют без помощи). Орау. Çын хăйне хăй шыва пăрахмасть (не топит сам себя). Капк. Хамăр хурăнташа шыва ярас çук вĕт, терĕм (не выдам, не предам). || Букв. 1908. Маруçăн улма çиесси килнипе çăварĕнчен шыв килнĕ. Сред. Юм. Çинине корсан, çăвартан шыв килет. || Чăв. й. пур. 5. Хăйĕн сăмсинчен тапак туртнипе сап-сарă шыв юхса çӳрет. || Буин. Шывпа пĕрлех килчĕ. Ребенок вышел из утробы матери вместе с водами. N. Малтан шыв кайрĕ (перед родами), ача типпе юлчĕ. Ача умĕ килчĕ, ачи çуралчĕ. || Сок. Шурăм-п. Карта патĕнче хурăнсем те пур. Çуркунне вĕсен шывне ĕçме юрать. || Сыворотка. Изамб. Т. || Пот. Альш. Икĕех те шурă та халь ут юртат, тилкеписем тăрăх та шыв юхат. Ала 63°. И, хир-хир урлă килтĕмĕр, çĕлен пек ута шыв турăмăр. N. Лашисем пĕтĕмпе шыва ӳкеççĕ, ачисем çапах çӳреççĕ. Мусир. Хура шатра Иваншăн хура шыва ӳкрĕмĕр (сильно вспотели). N. Тарласа шыва ӳкнĕ. || Слезы. Альш. Çакăях та тăвансем асма (= асăма) килсен, икĕ хура куçăмран шыв юхат. Собр. Куçран куçа пăхсассăн, икĕ куçран шыв килет. || Дождь. N. Шăнкăр-шăнкăр шыв çăват, чӳрече витĕр курăнать. (Хĕр йĕри). || Река. ГФФ. Кăвакал ишет шыв тăрăх. Утка плывет по реке. Хурамал. Хурĕ каланă: „Ну эпĕ çурт лартап-и? Эпĕ аслă шывра та хĕл каçăп“,— тенĕ. Ib. Аслă шыва кĕтĕм ăшăк тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур тесе; ĕнчĕ куçлă çĕрĕ шыв çути, эпир атте-аннен куç çути. Вошел я в большую реку, думал, что мелко, думаль что есть там перстень с жемчужным камешком. Перстень с жемчужным камешком — свет реки, и мы у отца и матери — свет очей. ЧП. Пирĕн пӳрт аяккипе мăн шыв юхат. Тораево. Ĕçтерсе ӳсĕртсе пичĕкешне хупса икĕ пуçне питĕрсе мăн шыва кайса ячĕç, тет. Янорс. Вара эпир Атăл хĕрне çитрĕмĕр, кунта эп Атăл шывне куртăм. Хурамал. Ăлăхрăмах çӳлĕ тусем çине, антăм-ĕçке Самар шывĕ çине. Поднялся я на высокие горы и спустился на реку Самарку. Альш. Самар шывĕ юхат вирелле, сар хăмăшсем тайлаççĕ шывалла. Эпир çур. çĕршыв. 24. Шăматран иртсессĕн çул Вылă шывĕ урлă каçать те, уй тӳпинелле каять. Сюгал-Яуш. Пĕр çын шывра луткăпа пулă тытса çӳрет, тет. N. Вăл шыва пĕрте шăнма памаççĕ, мĕншĕн тесен вăл кермансене килме питĕ чарса тăрать, вăл шыва пĕрмаях тупăпа персе ватса тăраççĕ. Çулла çав шыв патне çитеччен пĕрмаях çĕмĕрсе килчĕ. Баран. 119. Çăва тухсан, пысăк шывсемех ăшăкланса юлаççĕ. С. Айб. Шыв урлă каçаракан сан патна пырса шыв урлă каçарнăшăн санăн аллуна ыйтĕ. Альш. Пилĕк пĕрчĕ хăмăшпа çул килтĕм, виçĕ пĕрчĕ хăмăшпа шыв каçрăм, каçсан та урам йĕпенет, каçмасан тăванăм ӳпкелет. N. Хура шывсем юхат вирелле. || Назв. божества. N. Вăл мĕн калать хăй патне пыракансене: эсĕ çава çырмари шывпа питне çунă та, çанти шыв тытнă, тет. Бгтр. Кĕрĕк ăçта çул çинче шыв ĕçсессĕн, çав шыв ан тыттăр, тесе: эпĕ ĕçмен, пĕр вырăспа пĕр майра ĕçнĕ, тесе, шыв çине кирек мĕн сапса хăварнă. N. Тата шыва çав хурантанах чӳклеççĕ. С. Алг. Шыва мимĕр (толокно).

шывăç

то же, что шăвăç. ЧП. Шывăç витнĕ çурт.

шывăшлăх

край крыши. Тайба-Т. Шывăшлăх тăрăх шыв юхат, алă çума юрамаст. Н. Изамб. Шывăшлăх тăрăх шыв анать, ешке пĕçерме юрамасть. СПВВ. ИА. Чĕренче çиллĕ пӳрт çине шывăшлăх хураççĕ. СПВВ. ЕХ. Пӳрт çине витнĕ чухне пӳрт хĕрне хăвăл пĕрене хураççĕ, çавна шывăшлăх теççĕ. Ст. Чек. Хуралтă тăрринче хĕрринчи каштана шывăшлăх кашти теççĕ. СПВВ. ЕХ. Пӳрт çине урлă пысăк йывăç хураççĕ, çавна шывăшлăх теççĕ. Толст. 121. Унтан вăл шапасене пăхăр çекĕлсемпе çурт витти çумне, тимĕр шывăшлăх айне çака-çака хунă (подвесил их медными крючками к крыше под железный желоб).

шуйлан

всполошиться, перенолошиться. Утар. Кĕтӳ панче кĕрĕке тавăрса тăхăнса чупрăм та, сурăхсем шуйланчĕç (переполошились). Юрк. Чăхăсем тĕк-тăмалăх шуйланса кăтăкласан, çурт тĕп пулат, теççĕ. Аттик. Эй, ваттисем, пил тăвăр! Эпир ĕçетпĕр, çиетпĕр, сирĕн ятăрсене асăнатпăр, кăмăлăра хăвармастпăр, шухăшăрсенчен шуйланса хăраса тăмастпăр, çырлахса пил тăвар. (Из моленья „Çураçма“).

шулап

застреха. N. Шулап, желоб, коим прикрывается крыша драниц. ЩС. Шулап, желоб на коньке крыши. СПВВ. ЕС. Шулап — çурт çумне улăм тăма тунă йăвăç. СПВВ. ЕХ. Шулап — пӳрт тăрне шыв каймантан, хăвăл япалана чавса, хуплаштарса хураççĕ. Сред. Юм. Шôлап тесе чĕренче витнĕ хôралтăн чăн тĕрне хоракан такана пик чавса тунă пĕренене калаççĕ. Ст. Чек. Шулапа кĕрешрен варрине ырса кăларса тунă. Хăмалласкерсенĕн тӳпе кашта çинче выртакан пуçĕсене шулаппа витнĕ. Б. Олг. Тӳпе шолап вырăнне хăма çапас. Тӳпе шолап çине хораччĕ сысна çил çĕмĕресрен, иккĕ ик енне хĕрри шолап хораччĕ (ку еккине пĕрре, леш еккине тепре). Образцы 81. Тĕренче витнĕ пӳрт çине шулап витсе кĕтĕмĕр. ЧП. Лапка-лапка юр çавать, шулап пуçне шуратать. Сала 182. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх чупкалать. Ядр. Кăлтăрик-кăлтăрик кăвакарçин, шулап тăрăх кускалать; шулап вĕçне çитсессĕн, ик çунатне шарт çапать. Такмак. Вăл (кăркка) виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатне çапса вĕçсе çӳренĕ. Тораево. Карчăк çывăрса карĕ, тет, пӳрт шулаппи хытă чĕтĕренет, тет (от храпа). || СПВВ. КМ. Шулап, тес. || С горбинкой? Альш. Сăмса чăвашăн лапка, сайра кăна пулат шулап сăмсаллă çын. || В переносном смысле. СТИК. Çăмăлкка çынна, ăс кĕрсе çитмен çынна: кун шулапĕ витĕнеймен иккен-ха, теççĕ. Е çав çын умĕнчех ăна каламан пек пулса: аслăксене хуратул улăмĕпе витнĕ, теççĕ. Ухмахрах çын ку сăмаха хăйне каланине сисеймест, тек илĕртнĕ хыççăн каят. || N. Шулап, затылок косы, в других говорах — тăрши, çава тăрши. Якейк. Шулап, обух косы.

шутсăр

шотсăр, без счета, бесчисленный, неясчислимый, несчетный. Сĕт-к. Пĕр вакра шотсăр çерçи сикет. (Хоранта шыв вĕрени). || В качестве усилительного слова: очень, необычайно, необыкновенно. Ала 84. Вăрманпа пырсан-пырсан ларать, тет, пĕр çурт, ним шутсăр аван, тет. А.-п. й. 29. Карчăкпа старик хăйсен такисене питĕ юратнă, шутсăр ачаш пăхса усранă. N. Кашăк илес терĕм те, кашăкки ытла шутсăр хаклă. Капк. Шутсăр паха пар вĕсем. N. Шутсăр чее старик иккен эсĕ, Рахмав Иванович! N. Аннесем шутсăр хăратчĕçĕ. N. Манăн унăн чухне шыв шутсăр ĕçес килетчĕ. Кан. Питĕ шутсăр вăйлă çумăр çунă. N. Хам шотсăр колянап, çӳç йохса тохрĕ. Пшкрт. Шотсăр солят. || Безвестный. Стерлит. Пирĕн пек шутсăр хĕрсене çын йӳпсĕнмест, куç ӳкмест. || N. Ку ачи шутсăрах. Вăл супса иртсе кайман. Лашине тăратрăм, тет те, выртакан лаша патне пытăм, тет.

шăл

мести, подмегать. Хурамал. Алăкăрсен умне шăлса тытăр панулмисем кустарса выляма. Почаще метите у себя на дворе, чтобы катать яблоки. Лашм. Шур пӳртĕр умне шăлса тытар панулми кустарса выляма. ЧП. Шурă пӳртсем умне шăлса хурăр. Б. Олг. Кил хошшия шăппăрпала шăлса тасатас. N. Кунĕпех урай шăлтăм (мел весь день). Урмай. Карчăкĕ пĕре урай шăлса пынă чух пĕр пăрçа пĕрчĕк тупрĕ, тет. Сем. соч. Вăл ачасен (так!) тула тухса кайсанах, тешурни шăпăр илсе урайне шăлса каять. N. Качака: урампа тапăп, мăйракампа сĕкĕп, хӳремпе шăлăп, тесе калать, тет. N. Шăлсан шăлса ямалла мар, çĕклесен çĕклесе пăрахмалла мар, вăхăт çитсен хăех каять. (Мĕлке). Хош-Сырми. И посрĕç те лартрĕç стул çине, и хырчĕç те пăрахрĕç ман çӳçме, и шăлчĕç те пăрахрĕç çӳп çине. Поставили стул и посадили меня, сбрили они мне волосы, вымели и выбросили их на сорную кучу. Б. Олг. Тавай çак арпая йĕтем çинчен шăлса пăрахăпăр. Сред. Юм. Кô ыраш тăпраллăрах пôлин те, пĕрлех шăлса яр, кайĕ-ха ертел çинче хотăшса. А.-п. й. 55. Анкартинчи сар кĕлетри ырçаран мана шăлса пуçтарчĕç. N. Шăлса кăлар (в печке выметать). НТЧ. Вутти пулсан кăмакине шăлса кăларать те, хай пашалусене, юсмансене пĕçерме кăмакана хывать. || Мыть, чистить. В. Олг. Эп ампар ом шăлас тетĕп вĕри шупа. N. Ялта халăха пуян куштансем хăйсен аллинче тытнă, тĕрлĕ çук законсем хăратса пурăнна; уясра вĕсене улпутсем шăлнă. || В переносном смысле. Орау. Аванах шалтăм! Хорошо поел (чего-нибудь лакомого). Сред. Юм. Ĕнер эпир пôшара карăмăр та, пĕр ôрама çиле май шăлайса тôхса кайрĕ вит. ЧС. Вирĕм тумарĕç те, выльăхсене мур шăлса кайрĕ. || Вытирать, стереть, обтирать, утираться. Пухтел. Тенкел çине шăл, сотри со стула. N. Шăлса ил, обтереть. N. Пылчăкĕсене шăлса илме тарай тутри пулмарĕ. Альш. Саккăрăн-саккăрăн килтĕмĕр те сакăр хаклă тухйипе сак çи пусса шăлтăмăр. ТХКА З0. Тăхти, эсĕ ирхине-каçхине пит çусан, апат çисен, апат умĕн аллуна çусан, эпĕ сана хăвна панă алшăллипе пите-куçа шăл вара. Ман алшăллипе ан шăл, тет ман карчăкăм. О сохр. здор. Пурте пĕр алшăллипех шăлаççĕ. Собр. Пĕр алшăллипе иккĕн шăлсан: вăрçать, теççĕ. СЧУШ. Иккĕн пĕр алшăллипе шăлсан, иккĕшĕ часах вăрçă кăлараççĕ. Юрк. Хăй çав вăхăтрах арăмĕнчен чăвашла калаçса чышкисене шăлма тасарах алă-шăлли илет. КС. Туттăрĕпе мана питрен шăлса илчĕ. Она провела мне по лицу платком. || Замазывать. О сохр. здор. Пӳрт чӳречисене, алăксене йăлт шăлса питерес пулать. Баран. 158. Çурт-йĕр таврашне вĕсем çинçе пĕренерен туса, тăм шăлаççĕ, тулашĕпе шалашне пурпа шуратаççĕ. N. Тампа шăл, мазать глиною. N. Кăмакана питĕрсе тăнпа шăлсах хучĕ (во время „çип хутни“). КС. Кăмака шăл, обмазывать глиною. Ib. Кăмака шăлмалла-ха пирĕн, ытла кăмака тĕпĕсем катăлса пĕтрĕç. Ст. Чек. Кăмака питне шăл. || Заметать (о снеге). N. Çула шăлса кайнă. Дорогу замело (занесло снегом). N. Çула юр шăлса кайнă. Баран. 41. Такăр çула юр шăлса кайнă; çуран çӳрекен сукмака лаках шăлса тултарнă. СТИК. Тăман çула чист шăлса лартрĕ (замело дорогу). Орау. Çула шăлса лартнă кĕçĕр (передуло). Сятра. Çол орлă шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Подл. Шигали. Аслă çулсем çине юрсем шăлнă (замело снегом). Сред. Юм. Хĕллехи çола тăман шăлать. Зимою дорогу буран заметает. N. Çула йăлт шăлса тухнă, лаша чĕркуççи таран путса пырать. Баран. 86. Кунта ăлавсене шăлса кайни те пайтах пулкалать. Кн. для чт. 10. Пĕчченех ларать çав ял, унти çынсен пӳрчĕсене тăман шăлса кайнă. РЖС. З. Çав çĕрхине хулари çуртсене тăманпа шăлса кайна, урамсене юр вĕçтерсе тултарнă. Ст. Чек. Йĕтеме юр шăлса кайнă (замело). N. Юр шăлса лартать. N. Кӳлле йор шăлса лартнă. N. Кун усал, юр çăвать те шăла-шăла лартать. Нюш-к. Малтанхи юр çĕр çумĕнчен шăлса çусассăн, выльăх хĕнерсĕр (начар) пулать. || Гладить (напр., по голове), приглаживать. ГФФ. Куç умĕнче атте çук, пулсан та пуçран шăлас çук. Нет у меня здесь родимого батюшки, а если бы он и был, то не погладил бы меня по головушке. И. Тукт. Ульяна хăйĕн савнийĕн юнланса пĕтнĕ çӳçĕсене ик аллипе те шăла-шăла якатрĕ те, ăна сивĕнсе кайнă тутинчен чуптуса илчĕ. Ал. цв. 4. Вăл хăйĕн юратнă хĕрне чуп-туса, ачашласа, пуçĕнчен шăлса калать. Юрк. Куçăмран пăхрĕ, пуçăмран шăлчĕ; пуçăмран шăлчĕ, пуçма çавăрчĕ. С. Айб. Салтак патша ывăлне пуçĕнчен шăла пуçларĕ. НТЧ. Хăй пĕр курка шыв ăсса илет те, хур пуçĕ тăрăх шăла-шăла (гладя) ярать. ТХКА 121. Яка пуçлă усламăç мăн сухалне аллипе шăлса илет якатса. Собр. Пăттине çисе пĕтерсен, хырăм тăрăх шăлтăмăр, çаплах куçĕ выçă пулчĕ пирĕн. || В переносном смысле. Сам. 70. Шăлнĕсене вăл шăлать, вырма йăпатса.

шăтăк-çурăк

щели, дыры вообще. Ала 98°. Илья пралок хаяр çăмăрпа килсе шăтăк-çурăка пĕтĕмпе шу тултармала. Кан. Ку çурт килхушшипе Чернышевски урамне те, Аптечнай урама та тухма шăтăк-çурак пуррине тупать.

нирке

венец, звено (сруба). Кан. Тата кусемсĕр пуçне çурт-йĕр тăвакан коопераци икĕ çурт, пĕр опшчешитти тума нирке хурать. Никит. Аялти ниркесене вырнаçтарса хурсан, кашнă кĕтессе пĕрер хĕрес хураççĕ. Сред. Юм. Шôлтрарах пĕрене пôлсан, вон ниркепе çитет ôлă пӳрте. Ib. Хôралта миçе нирке пуранине калаççĕ. Янтик. Паян пилĕк нирке çиç ухтартăмăр (ряд бревен) || Порядок. Сред. Юм. Ниркине тôпнă; ниркесĕр. N. Вăрçă ниркине ху пĕлсе тăратăн. N. Банк епле ниркепе (йĕркепе) çĕр илме пулăшассине пăхмаççĕ. || Назв. узора на рукаве женской рубахи. Алдиар.

ни

(н'и), частица соответствующая русск. ни. М. Васильев № З, 32. Мĕн сăлтавпа кĕтĕн эс, мĕскер полчĕ-ха онта? Ни çын килни илтĕнмес, ни куçармаç ман çорта. Чăв. й. пур. Халĕ ĕнтĕ çĕнĕ çĕрте ни çурт тăвайман, ни укçи пĕтнĕ. Ib. Иван вара ни салтака каяйман, укçине ахалех пĕтернĕ. N. Кунта пирĕн ни кунĕ кунĕ, ни çĕрĕ çĕрĕ? N. Вĕсем ни çурăлаймаççĕ, çурăлнисем те тăкăнса пĕтеççĕ. Яргуньк. Тилĕ тус калат, тет: кунта пирĕн пата ни хут килмест, тесе каларĕ, тет. Пазух. Ни юртти çук, чуппи çук. Прахăр хварăр çырмана. Чуратч. Ц. Ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар. Орл. II, 249. Ни ати мар, ни апи мар, пуççапмасăр кĕримăп. (Авăн вăчахĕ). Чураль-к. † Çакă яла килтĕм те, ни сар хĕр çук, сар хĕр çук, хура хĕр куçран каймарĕ. ЧС. Иккĕш те, усĕрĕскерсем, ни чарăна пĕлмерĕç, тет, ни туха пĕлмерĕç, тет, тӳрех шыва шатăртаттарса кĕрсе кайрĕç, тет. N. Ĕнер хытă ĕçнĕ те, паян ни этем, ни этем мар çӳрен («ходишь сам не свой»).

пару-илӳ

взаимные расчеты; долги и платежи. БАБ. Виç пайĕнчен пĕр пайне ĕçсе çиме пар. Икĕ пайĕпе пару-илӳ памалла пултăр (платить долги. Моленье). N. Кĕрсе тухмалăх çурт кирлĕ, çие тăхăнмалăх тумтир кирлĕ, пару-илӳлĕх укçа-тенкĕ кирлĕ. Ib. Çук, ачамсем, пару-илӳ çине, е урăх япала çине хурса калаçнă сăмах ахаль сăлтавне тупса калаçнă сăмах анчах. ТХКА 123. Мĕн ыйтнине парас-и? Пару-илӳ тӳлес-и? N. Пару-илӳ çапçарах парса татнă. Кильд. Пару-илӳ пама укçа-тенкĕ те çитейман вĕсен.

паткала

говорить отрывисто, не совсем связно. Никит. Иван пиче çапла паткаласа пынă чухне, уна пĕр пысăк чул çурт патне илсе пычĕç.

пахиллĕх

благословение. Альш. Атте-анне пахиллĕхĕ çитнипе ку таранччен пит аван пурăнатăп-ха. Кĕвĕсем. Атте-анне пахиллĕх парсассăн, пулмăпăр-ши эпир те çурт хуçи. Альш. Пăятам-пăянам, пахиллĕх парăр-а? Ал. цв. 8. Вĕсем ашшĕ пахиллĕхне кĕтмесĕрех качча кайма пуçтарăнаççĕ, тет. N. Спаççипă сире пахиллесе янăшăн: сирĕн пахиллĕх мана тăшмансенчен хăтарса пырат.

пеккун

(пэккун), опекун. КС. || Опека. Календ. 1911. Пеккун çырмалла пулсан, миçе çулччен тăваççĕ. Пир. Ял 1929. Ачи арманне пеккун тунă пулсан та, арманти кĕреçе çăнăхне хăех илсе сутать. Кан. Ял советсем пеккун ĕçне тума пултараççĕ. N. Пеккун ача, пеккун çырнă ача, пеккун çырнă çурт.

пехил

(пэhил'), благословение. А. Турх. Ст. Дув. † Атте-анне пехил парсассăн, эпир те пулăпăр çурт пуçĕ. ЧП. Атте-анне пехилĕ çитсен, эпĕ те пулăп çурт çынни. N. Эй кинĕмĕр, пехил сана, çак кил хуçи пулăр, ача. N. † Эпĕ атте аннене юрарăм ĕмĕрлĕхе пехил илесшĕн. N. Вĕсенчен сана пехил тухтăр. N. Те атте çыртарнă, те хăй çырнă вăл сăмаха: турăран пехил ытатпăр вилмешкĕн, тесе. || Завещаемое при смерти. N. Вăталăх ывăлне каларĕ, тет: сана пĕр саступ пехил, тесе каларĕ, тет. (Сказка). Н. Шинкусы. Чунĕсем (предков) турă умĕнче ырлăхра пулччăр пире пехил парса хăварнăшĕн. (Поминовение предков в молитве ӳчӳк). Изамб. Т. Акă эпĕ вилетĕп: сире пехил. Ыр курмалла пулăр. Çынна юрамалла пулăр! Аннӳ сăмахне итлĕр. Эсĕ, Кеçтук, сывлăхлă парса çитĕнсен, аннӳне, йăмăкусене ан пăрах. N. Ун чухне ыттисем калаççĕ, кашни çын, пӳртрисем пурте: пĕри калат — сана лаша пехил, тепĕри — сана ĕне пехил, сана сурăх пехил, сана хур пехил, чăх пехил. (Свадьба). Альш. Манран сана пĕр кĕтӳ лаша пехил! Желаю тебе иметь табун лошадей (пожелание детям. Выражает и недоброжелание).

пеххилле

благословить. Трхбл. Аттепеле анне пеххиллесен, эпир те пулăпăр-ха çурт пуçĕ. Вил-йăли. Пӳртрен тухнă чухне вилнĕ çын урисене алăк янахне виçĕ хут тивертсе калаççĕ: çуртна-йĕрне пеххилле, ачăна-пăчуна пеххилле, выльăхна-чĕрлĕхне пеххилле, теççĕ. || Завещать. Собр. Ачам, ачам, сана мĕн пеххиллем? Пĕр вите лаша пул сана. — Вăрă вăрлатăр лашусене. Сала 255. Атте, мана мĕн пеххиллен (что мне оставишь в наследство)?

пиç

(пис'), свариваться, испечься. N. Çапла тусан, урнă йыттăн сĕлеки (слюна) пиçсе каять те, выльăх урмасть. Календ. 1906. Пиçи-пиçмен çăмарта. N. † Пиçи-пиçми çăмарта пит тутлă. Тайба-Т. † Пиçи-пиçми çăмарта тавай пĕçерсе çиер-и. Орау. Апатне пиçнĕ-пиçмен антарса çитараççĕ. Обед не доваривают, подают сырым. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест (не испечется), ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Сред. Юм. Эх, пиçмен пашалу (неспособный к делу), çавна та тăваймасăр, ватса пăрахрăн вит. || Калиться (на солнце). Туперккульос 36. Хĕвел çинче пиçеççĕ. || Кипеть, вскипеть. Ала 11. Самовар пиçсессĕн, каллех ĕçме-çиме пуçларĕç, тет. N. Пиçнĕ шу ĕçсе порăнăр! Пейте кипяченую воду. || Обвариться. Панклеи. Тилĕ опа çине тăккĕр ярчĕ (горячую похлебку), опа пиççĕр карĕ. Орау. Вĕрекен сăр хуранне ӳксе пиçсе кайнă. || Обжигаться. N. Ан пиç. Не обожгись. N. Пиçсе ан кай. || N. Çип пĕре хуса пиçимасан, ăна тепĕр хут хăваççĕ. Ib. Ман кăçал çип сап-сарă пиçрĕ. Ib. Сань пек пиçнĕ çип эп нихçан та корман. || Воспалиться (о глазах). N. Çак тăвансем мана аса килсен, йĕртĕм-ĕçке икĕ куçăм пиçиччен. ЧП. Йĕрсе куçĕ пиçет-ĕçке. N. Йĕре-йĕре пĕтĕм куçăм хĕрсе пиçсе кайрĕ. || Гореть со стыда, осрамиться. Якейк. Ман паян пит пиçрĕ. Эп паян намăс кортăм. || Преть (о теле). Орау. Ура пиçсе çӳресе пĕтĕмпе ашланса карĕ. Ib. Нумай утнипе ура пиçсе карĕ. Ib. Ура пурни пиçсе çӳрет (преют). О сохр. здор. Трахтирте тумтирпех ĕçсе-пиçсе лараççĕ. Изамб. Т. Ул акă пирĕн пек шăрăхра пиçсе тыр выртăр та, виç сăмах çырнăшăн ултă-çичĕ тенкĕ патăр. Полтава 91. Аран-аран лашисем сулкаланса утаççĕ, пиçсе çитнĕ ывăнса. || Прижигаться. О сохр. здор. Çапла тусан, вара ӳт те пиçет (при прижигании), унта лекнĕ сĕлеке те çунса каять. || Париться (о земле). Пахча çим. 3. Уйăх çуртан (после пахоты) курăксем тухаççĕ, çĕрĕ те чылай пиçет. || Запариться. Буинск. Йытă куçран çухалсан тин чупрăм, çапла чупа-чупа ăшша пиçрĕм (запарился). Кан. Пульницара, малтан чăвашла пелекен çынна тупаймасăр ăш пиçрĕ (измучился). || Загореть. || Трухлеть. Ирч-к. Пиçсе выртнă (летом дрова лежали в сыром месте и плохо колются). | Поспевать, созревать. N. Пиçнĕ-пиçмен (не совсем зрелые) çырла тутлă мар. Ой-к. † Пиçнĕ-пиçмен çĕмĕртшĕн çĕмĕрт тăрри хуçас мар; ялта чипер нумай пуль, чипер хыççăн каяс мар, чӳрече витĕр пăхас мар. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор, пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. Альш. Çырласем пиçсе иртсе кайнă (перезрели). Ib. Хăва хутлăхĕнче ытти йĕпе курăксем. Пулат вăл лапсенче хура хурлăхан аври; çула, хурлăхан пиçсен, Элшелсем каяççĕ вăрмана хурлăхана. N. Пиçнĕ = пулнă, спелый. || Зреть (о хлебе). N. Тыр пиçсе çитсен, уя тухсан çăмăллăхне пар. (Моленье). Кан. Тыр пиçрĕ. Хлеб созрел. || Стать выносливым, закалиться. Чхĕйп. Çавăнпа вăлсам халĕ те, каласан, час ĕненмесĕр тăраççĕ, авалтампа хăйсĕн ирĕкнĕ туса пиçнĕскĕрсем. Бугурусл. † Ĕçпеле пиçнĕ пирĕн аппа (навыкла к делу. Свад. п.). N. Шыв çинчи карапа та ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын аллине шанса памаççĕ. Изванк. Ĕрне (так!) эпĕ мур таврашне нумай курса пиçмен те, пирĕн ялта мур таврашне курса пиçнĕ çынсем халĕ те пурăнаççĕ-ха. Шел. П. 48. Ĕçпе пиçсе ӳсеççĕ. Cам. 77. Шăмшак пиçсе хĕрнипе карчăк анать умранах. Сред. Юм. Санран пиçет-и вара ô. Тебе ли это сделать.

питлĕхлĕ

крепкий, плотный. Ст. Чек. Питлĕхлĕ çурт-йĕр (шăтăк çук).

пул

пол, быть существовать, делаться, совершаться, становиться, превратиться. Регули. 579. Ку япала полмасчĕ паян, эп она турăм. Ib. 582. Полман (туман) полсан, кирлĕ мар. Ib. 89. Вăл ĕç поласси такçан полать. N. † Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ пулам-и, ырă çын умне тăрса юрлам-и. С. Мокш. † Сăвăрсан тулă пулмастăп-ши? Шухăшласан ырă çын ачи пулмастăп-ши? Сред. Юм. Каç полса килет. День клонится к вечеру. Ib. Каç полса пырать. Ib. Санран та япала пôлаймарĕ ĕнтĕ. И из тебя ничего путного не вышло. Ст. Шаймурз. † Пирĕн аттен турă лаши, çула тухсан пырас пек. Ib. Шурăлă-кăваклă килет — çăвайинччĕ шурă юр пулса, калпакне тăхăнса хĕр пулса, килейинччĕ савнă тус пулса. Якейк. † Полас, полас, поласах, çак ял кĕрӳш поласах, полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар N. † Е пулайăп, е пулаймăп, сире урăх кураймăп. N. Никамăн та унта пăр пулман, вĕсен пулнă. Кругом ни у кого не было льда, а у них был. N. Пушă пулмарĕ, тата нумай хăваласа тухнă пулăттăм! N. Унта шыв пулмалла. Кан. Ара ку хамăр сурăх пулмаре вĕт! Пĕтрĕмĕр!.. N. Паян çăмăр пулĕ тен. Сегодня пожалуй будет дождь. Виçĕ пус. 22. Вĕсен чечекĕ лĕпĕш майлă пулнă пирки лĕпĕшкурăксем теççĕ. Ib. Нумайĕшĕ тата вĕсенчен вăрăм тымарлă пулать. Б.-Яуши. † Сиксе пырса чуп тума, инке чипер пулинччĕ. Кан. Кунта темиçе çĕр купа пулас утă сая кайса выртать. Сунт. Лисук пултăн-и-ха эсĕ? Паллаймарăм. Орау. Паян мĕн кун пулчĕ-ха, атсемĕр. N. Çырнă çырнах пултăр ĕнтĕ. Ау 294. † Çĕр-çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăка çавăрат, ĕмĕр пулсан çаврăнăпăр, хĕвел пек çутăлса. К.-Кушки. Кăвак лаша пулманни турă лашана вăй килет, тăван атте пулманни тăван аннене вăй килет. Собр. † Улача кĕпе пулас пулсан, тăхăнмăттăм эпĕ шурă кĕпе. N. † Кĕмĕл çĕрĕ пулĕ, пысăк пулмĕ, вăта пурнене чух юрĕ; пирĕн тăван пулĕ, пысăк пулмĕ, кĕреке умĕнче ют пулмĕ. Тим.-к. Окçини улах пулнă тет, варли пырса кĕнĕ, тет, шурă хĕрĕлли чашкипе мăйăр лартса панă, тет. Календ. 1903. Хăш чухне уйăх çĕрпе хĕвел хушшине пулать те, хĕвеле пиртен хуплать. N. Ах, эсĕ е сивĕ, е вĕри пулсанччĕ. Регули 268. Вăл онта полмин лайăхчĕ. Ib. 390. Эп тарçă полăп. Ку манăн полĕ. Ib. 393. Эп сумар пулăп. Эп пĕччен полăп онта. Ib. 398. Эс килтĕн он чох, вăлсам вăрманта полнă он чох. Ib. 571. Эп те вăлсампа онта полтăм. Ib. 397. Хăнча ман окçа полĕ, ончох кил. Ib. 678. Он чохне татни полĕ. Ib. 352. Он чохне татса хонă полĕ. Тогда уж будет нарублено и сложено. Ib. 353. Эс онта пырсассăн, пĕтернĕ полĕ. Когда ты туда придешь, (уже) будет кончено. Изамб. Т. Унтан е аллă, е утмăл пулĕ, теççĕ. N. Ман тĕлĕшрен пăртак та пулин кăмăллă пулăрах. Якейк. Э-эй, эс ĕçсех начарланса карн-çке (= кайрăн-çке), порнăçна пĕтертĕн-çке! — Полăпăрин тата. Сала 80°. † Вăштăр-вăштăр çил верет, карта айĕнчен вĕрет вăл; мăкăр-мăкăр сăмахсем, пирĕн çинчен пулать вăл. N. Сылтăм пит — çăмарти кĕçĕтни коласса полать. Цив. † Çӳлти акăш çуначĕ чухрах пулĕ пуласса; пире çырнă ачасем чухрах пулĕ пуласса. N. Сирĕн аçу-апу полĕ? || В качестве вспомог. гл. Юрк. Ку вырăн пулат-и? Разве это усадебное место? (т. е. это дрянное место и не годится для житья). Ib. Епле çук пулат?.. Пур! Кунта сĕтел çине килсе ларт, тет. Ib. Пĕр пусси кăна пур (только есть колодец на усадьбе). Шыва таçтан аякран тултармалла мар. Шыв пирки никампа вăрçма пулас çук пек туйăнат. В. С. Разум. КЧП. Хресчен пулмалла пулас пулсан, пире нумай çĕр ĕçлемелли япаласем кирлĕ пулать. Если нам придется крестьянствовать, то нужно будет приобрести немало земледельческих орудий. Регули 324. Он чохне эп килте çок полатăп (у др. килте пулмастăп). Ib. 394. Эс кам конта? — Эп тарçă полатăп конти. Тăв. 50. Вĕрентĕр, пирĕн пек суккăр пулнин ырри çук-çке. Коракыш. Вара арăм шухашланă: ку ахаль çын пулмарĕç (это не простой человек), тенĕ. В. С. Разум. КЧП. Вăл та ĕçлĕ пулса ларать. || Бывать. Баран. 133. Мĕнле шыв пулать. || Происходить. Баран. 134. Çил мĕнтен пулать? || Быть возможным, осуществиться, совершиться, приходиться. Юрк. Пулĕ те çав. Возможно, что это и так. В. С. Разум. КЧП. Пасар ытла пысăках мар, утса тухма пулех (пройти вполне возможно). N. Çук, пулмас пуль. (Отказ исполнить просьбу). N. Манăн сана курасси урăх те пулать, те пулаймасть. Регули 362. Онта ĕçме полĕ квас. Там можно будет попить квасу. Ib. 363. Ыттине тума полмĕ, кона тума полĕ. Прочего сделать нельзя, а это можно. N. † Çăварни çитмеç терĕмĕр: çитрĕ, полчĕ, иртрĕ поль, сисмесĕрех йолт(ă)мăр поль. Коракыш. Пулмаçтех (это невозможно)! тесе каларĕ, тет. Изамб. Т. Ачасем! капла пулмаст, эпир кĕтӳ йĕри-тавра саланар. N. Паян та кайса пулмарĕ (не пришлось итти). N. Санăн киле килмеле полмĕ-ши? Юрк. Карачăмĕ киле таврăнасшăн мар. Малашне те çапла вырăнтах слушит туса пурăнма пулат (возможно будет). Ib. † Шыв варринчи юпа çинче вĕçен-кайăк юрлат-çке. Элле пулас, элле пулмас, тутлă ăйхăм юлат-çке. Шугур. Мана вăл ялта ӳсме пулмарĕ (не пришлось). Ст. Чек. Ăна курса пулмарĕ (не пришлось). Ib. Эх, курса пулмарĕ ăна. N. Вăрман нумайччĕ, юпасем те килĕшсе çӳренĕччĕ, çурт тăвас тенĕччĕ, çĕвĕ вырăна куçса пулмарĕ иккен. Сред. Юм. Санран полать-и вара она тăвасси! Тебе ли это сделать! N. Окçасăр порăнма полать. Турх. † Çак тусăмсем умне пĕр тăрсассăн, куççӳл тăкăнмасăр пулаймĕ. Хурамал. Сиртен пулать-и! Вам ли это сделать. N. Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. Орау. Мĕнле пурнас пулать апла? Как же это можно жить так? М. Чолл. Сантан илсе тухма пулаймас, хамăн кĕрес пуль. Орау. Вăл хута пама кăшт пулăшакан пулсан, илме пулать те, пулăшакан çук. || Иногда передается по-русски: быть нужным. Регули 373. Энер онăн килес полатчĕ. Ib. 1426. Онăн ир килес полатчĕ, вăл хальте çок. Ib. 374. Кона конта исе килес полмасчĕ, эсĕр конта исе килтĕр. Орау. Ман та паян чей ĕçмелле пулать (приходится пить чай). ЧС. Çынсем сĕт-турăх çийĕç ĕнтĕ, эпир вĕсен куçĕсенчен пăхас пулат (смотреть на них или просить у них). || Родиться. Юрк. Малтан авланнă ывăлийĕн ачисем те пула пуçлаççĕ. || Уродиться. Чхейп. Акнă тырă çине вăхăтра çăмăр çуса шӳтермесен, пулас тырах пулмаçть. ТХКА 85. Шураçăн, пулнă çулсем, тырă лайăх пулать. Альш. Утă пулнă çул питĕ аван пулать (там). Бюрганский. Вăл йăлана пăрахсан, пире пит йывăр пулмалла, теççĕ, — тырă-пулă пулми пулĕ, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемĕ (из рассказа о прошлом). || Поспевать. Якейк. Паломми полма пуçлать (начинает поспевать). Хурамал. Тулă пула пуçласан, тилĕпе упа кайнă тулă патне. Якейк. Ах, ман сӳс лайăх полнă. Он сӳсĕ полиман-ха. Ib. Сӳсе, полса çитсен, шура (= шывра) выртарма йорамаçть, çĕрсе каять. В. С. Разум. КЧП. Улмийĕсем йывăç çинчен пула-пула тăкăнаççĕ. N. Ыраш пулаймасан, пырăп-и тен; ыраш пулсан (если поспеет), пырасси пулмас. Баран. 154. Кунта ӳссе пулнă йĕтĕн пит хака çӳрет. || Зачитываться. N. Пĕр тенки тепĕр уйăхшăн пултăр. || Быть готовым. Орау. Пирĕн хуттăрсем пулнă-и? — Çук-ха, юнкуна тин пулаççĕ (будут готовы на среду, в среду). Ib. Пери-пĕри япала тӳрлетсе пĕтерсен, тепри ăна кĕтекенни: пулчи? тесе ыйтать. N. Вара мăн-кĕрӳ, виçĕ тапхăрччен кайса, çамрăксан (молодых) алăкĕнчен таккать, çапла каласа: пулчи? Тесе. Орау. Сăмавар пулман халь (не готов, не на столе). Ала 21. Иван, эсĕ пĕре те ан хăра, пĕр хăрамасăр вырт та çăвăр, эсĕ тăнă çĕре карап пулĕ (будет готов), тенĕ, тет. Йӳç. такăнт. 14. Ну, çитет сире паян! Чарăнăр!.. Карчăк, пулчи санăн? Ib. 15. Ман пулнă. Манăн пулчĕ. С.-Устье. Паян пулчĕ, ыран пулчĕ, туй тума вĕрем çитрĕ, тет. || Деваться. Халапсем. Манăн вара пурттăм ăçта пулчĕ (куда делся)? Н. Карм. Шăппăр таста пулнă (не знаю, куда, делась метла), урай шăлма; витере-тĕк (если в конюшне), илсе кил-ха. || Очутиться. Якейк. Пĕре ора шуса кайсанах, çырма тĕпĕнче полăн (полмалла). N. Хăйсем ялĕ таçта ту айне пулса, курăнми пулса юлат. || Казаться. N. Вĕсем мана пĕтĕмпех пĕлмен çынсем пек пулчĕç. || Оказаться. Абыз. Виç валем пек пуçĕ пулчĕ, улт купа пек кĕлетки пулч (у убитого змея). Регули 585. Ку лайăх полчĕ она. || Доставаться. Янтик. † Ах, йыснаçăм Якку пур, сана пулас хĕр марччĕ, такçтан телей çавăрчĕ. (Свад. п.). N. † Ир те пулат, каç та пулат, каçа хирĕç çил пулат; ик хура куç сана пулат, килсе курсан мĕн пулат. Лашм. Сан пекки мана тата пулĕ, ман пекки сана урăх пулас çук. Якейк. Ман виç тенкĕ окçа онах (санах) полчĕ. || Попасть в наказание. Якейк. Полчĕ ĕнтĕ коншăн мана. Достанется мне за это. Регули 587. Сана полатчĕ те, эс килимарăн. КС. Полать сана мантан! Попадет тебе от меня. || Удаваться. Ст. Айб. Выльăх-чĕрĕлĕх пăхмасăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). N. Мункуна киле таврăнасшăнччĕ те, пулмарĕ (не удалось). Кубня. † Анкарти хыçĕнче тилĕ юртать, хуса кӳртсе пулмĕ-ши? Пулмарĕ пуль çав хуса кӳртесси (не удалось, видно). Ау 64°. Эх, пулмарĕ иккен! Не удалось! N. Сире курасси пулмасть пулĕ? (не удастся). || Сбыться. Чăв. й. пур. 19. Ăна çав ашшĕ калани чăнах пулнă (сбывалось над ним). || Случиться, совершиться. Актай. Ту-ту ула ут, çула пулса вилми ут, ту хăпарса ăвăнми ут. (Кăткă). Альш. Ывăлĕ хăранипе каласа хурать, тет, старастана улĕм мĕн пулмасса (сообщает на всякий случай старосте, предупреждая, кабы чего не случилось). Регули 590. Халь йăвăр çолсам полчĕç (килчĕç). Букв. 1904. Темĕн, ачам, пурте чăн-ши вара вăл унта, терĕ. Çак ялта акă иртнĕ хĕлле чăнах та пуласса та пулчĕ ун пекки. Юрк. Лешсем те темĕн пулчĕ-тĕр, тесе, хăраса пӳртрен хăшĕ турчăка, хăшĕ ухват йăтса тухса, ăна: сана мĕн пулчĕ? тесе ыйтса пĕлеççĕ. || Быть занятым. Алших. † Тек авăнпа пулас мар, паранкă кăлармасăр юлас мар. || Притворяться, делать вид. Панклеи. Ачу (сын твой) килнĕ çĕре эсĕ чирлĕ пулса вырт (притворись больною). N. Лешĕ мĕн те пулин вăрланă пулать. Тот делает вид, что украл (в игре). Регули 171. Эп те ĕçленĕ пек полам. Ib. 335. Эп тытнă полтăм. Ib. 336. Вăлсам çине кала, вăлсам тытнă полччĕр, эпĕр мар. Ib. 361. Эп çакна тума полам. Ib. 360. Конпа çирĕм лаша вăрланă полам. || Обещать, обязаться. Юрк. Унта çынсене хăйпе кĕрешме чĕнет, хăйне çĕнекен çынна çирĕм пилĕк тенкĕ тӳлеме пулат. Альш. Вăрçĕччĕ, вăрçма юрамаст, мĕшĕн тесен вĕсем варçмасса пулнă. N. Пама пулнă. || Хотеть. N. Каясшăн пулнă. М. Карач. Вĕренсе тухсан, эпĕ пит вĕренме каясшĕн пулнă, вĕрентекен те пит парасшĕнчĕ. Çамр. Хресч. Мĕн тĕрлĕ эпĕ сана ярасшăн пулмарăм, çапах та эсĕ мана итлемерĕн. Как ни старался я удержать тебя (дома), но ты меня не послушался. || Истопиться. Городище. Мунча пулнă. Баня истопилась. Сред. Юм. Мунча пôлнă. Баня истоплена, готова (можно итти париться). Ст. Семёнк. Кăмака пулнă. Печка прогорела. || Coire. Городище. Эп Ванюкпа пулман. || Употребляется в чувашизмах. П.-Сорм. Унччен те пулмарĕ, тет, тимĕрç-лаççи патне çитрĕ, тет, çав çĕленех. Йӳç. такăнт. 52. Эпĕ çитеччен те пулмарĕ (не успел я подоспеть), вăл тăвар кисиппипе янклаттарса та хучĕ. Ала. Çавă ача пӳрте кĕрсессĕнех, пушăтне пăрахаччен те пулман, ачана çапнă та ӳкернĕ. Юрк. Вăл эпĕ çапла каличчен те пулмарĕ, кĕнеке аллинчех тытса тăнă. Эпĕ ăна сăнаман та. Эпĕ çапла каласанах, вăл мана вулама кĕнеке пачĕ. Ib. Ăна пулсан, тăванĕсем, ял çыннисем, пурте начар çынсем пулнă. N. Эпир пулсан, пĕр пус та ярас çук. Мы на его месте не послали бы ни одной копейки. Якейк. Иван полса Иван мантан колать. На что Иван, и тот надо мною смеется. Сенчук. † Ай-хай куккамçăм, инкеçĕм, чăнах пулмалипе пулнă иккен. СТИК. Ĕнтĕ эсĕ ачупах пултăн! Ты там все возишься с ребенком! Ну уж ты спаслась там со своим ребенком. БАБ. Хайхи хушпусене: мĕн пулсан пулат (будь что будет), пытарса хутăм. Ib. Мĕн пулсан та пулат (что будет, то будет), эпĕ те юмăç каланă тăрăх туса пăхам-ха. Пшкрт. Мĕн полсан полат, тавай кĕрсе пăхăпăр. Хĕн-хур. Мĕн пулсан та пулĕ (что будет), сик: ура хуçăлнине тӳсĕн, вутра çунниех мар. Янш.-Норв. Хайхине, мĕн пулин пулат тесе, пĕтем вăйăмпа: уççах! тесе кăшкăрса ятăм (крикнул на волка, который крался к вутăш'у). Ib. Унăн пек хĕр эпĕ кун чуллĕ пулнăранпа та курман (очень хороша). Сред. Юм. Пиччĕш пôлмин, ашшĕ пôлтăр. Для меня не брат, будь хоть отец (все равно). Ала 12. Малалла вара ватă хуçанăн унпа пырасси-тăвасси пулман, тет. Толст. Санран çĕлесси пулмĕ. Не сумеешь шить. Шурăм-п. Мана: çакăнта лар-ха! тесси пулмарĕ. Сёт-к. Пĕр тапрансан полмĕ-ха вăл йоласси. Когда примемся за работу, то уж не будем оставаться дома (из-за незначительного дождя). N. Ырана валли çак стихотворение вĕреннĕ пултăр (вĕренсе хунă пултăр)! У меня, чтобы к завтрашнему дню выучить это стихотворение. Регули 1505. Эп хам тума пĕлместĕп полсан, вăл мана вĕренттĕрччĕ. Ib. 365. Çапла тăвăр, мана тытмалла полтăр. Ib. 442. Тытса полсан, исе кил. Ib. 443. Ман атти килнĕ полсан, сан пата ярăп. Ib. 448. Сумар полнă полин, мĕн ĕç? Ib. 457. Вăл корнă полсан, çиленнĕ полĕ. С.-Устье. Çавнашкал (такой-то) салтак килсен, укçа илнĕ ан пултăр (чтобы с него не брать). Альш. † Илтнĕ пулăр хĕр-çынсем: çулла каяс ан пулăр. Регули. 310. Эп онта порнатăп полсан, халь ман пата килĕччĕ. N. Порăннă полнă, тет, пĕр ялта пĕр карчăкпа старик. N. Санăн ачу вилмен пулнă, вăл сиве шăнса вилнĕ пек хытса кайнă пулнă, халĕ пӳртре ăшăнчĕ те, авă сывалчĕ.

пусма

лестница. СТИК. Пусма, лестница у здания. Кан. Ишчейккăсем пусма тăрăх улăхса анни курса ларакансене питĕ те тĕлĕнтерет. Ib. Кашни йăттăн тенĕ пекех пусма çине пусса улăхас йĕрке урăхла. N. Хăшĕ пусмасем лартса хӳме çине хăпарнă. N. Пусмана чул çурт çумне тăратрĕ те, пусма кутне ваттине тыттарчĕ; хува çӳле хăпарса карĕ. N. Пусма тăрăх чупса хăпарса (анса) карăм. Микушк. † Атăл тĕпĕнче энче закладка пур, кĕрсе илме пусми çук. (Энче, драгоценный камень, так думает автор). || Крыльцо. ЧС. Пăлтăр пусми, кĕлет пусми. Бгтр. Посма вĕçĕнче (на крыльце избы) пĕр старик ларать, тет. Изамб. Т. Унтан пусма (крыльцо) патне пыраççĕ. Альш. † Сирĕнех пусмăрсем решетке: аллăрсенче симĕс перчекке. Хурамал. † Пусма вĕçне тăрса пăхса юлăр. ЧС. Анне пӳрт пусми çинче хуйхăрса ларат. Б. Олг. Хыйматлăх çатса тохат посма вĕçне утсане, тăратат. || Ступеньки крыльца. Альш. Ку сиктерет, тет те, сразу вунă пусмана çитерет, тет. N. Пусмăрсем пустав та, эп пусаймăп. Якейк. † Ати посми йĕс посма, килмен полсан, посман полсан, сăрланă посма полаччĕ. Ма килтĕм-ши, ма посрăм-ши? || Мостки. N. † Пуян хĕрĕ калпак çăват, пусми сайра пусмашкăн. || Стремя. N. Ылттăн йĕнер, кĕмĕл пусма. Сюгал-Яуш. Тата тепре пусрăм та, ман пусма çакланса ларчĕ. || Назв. всякой материи, кроме суконных материалов. Алших. Пурçăн пусма, шелковая ткань. Альш. Пусмасем-çипсем, таканасем-касмăксем курса пăхса çӳренĕ. Ib. Пусма кĕпе пит пусать. Нижар. † Тăрăх-тăрăх хура пусма, кĕпелĕх мар, кĕштеклĕх. Сунчел. † Лапка илемне кӳрекен, хрантсус пусма мар-ши çав? Кильд. † Улача кĕпе умĕ чăн пусма. Толст. Пуканине хăй хĕрлĕ пусма татăкĕсемпе тумлантарса пĕтернĕ. Имен. Пусма, бумажная материя. Ib. Пусма кĕпе тăхăннă. Ib. Ман пĕр пусма кĕпе те çук-ха. Сред. Юм. Хĕрарăмсĕн кĕпе арки вĕçне тытакан çитсӳне (ситец) посма теççĕ. Ib. Кĕпе аркине тытма хôра пôсма илтĕм-ха. Ib. Хĕрарăмсĕм кĕпе аркине тытакан хăмаçа пôсма теççĕ. Имен. Пусма — кĕпе арки тытмалли, тĕрлĕ тавартан касса кăларса, кĕпе аркине çавăнпа тытаççĕ. Ст. Чек. Пусма (ткань), пӳрне пусăм сарлакăшĕ, кĕпе аркине тытаççĕ. Ĕлĕк мăнтăр пусмаран касса тытнă, халь тĕрлĕ тавартан касса тытаççĕ. ЧП. Улача кĕпе сар пусма — арăмсенĕн юсанĕ. Изамб. Т., Янтик. Пусма, ситец. Пухтел. Çитсăпа пусма пĕр ятах (обозначает одно и то же). || Ясли. Питушк. || Назв. рыболовной снасти. Якейк. Пусма — алтăр пек, çипрен çыхса тăваççĕ.

асаймăç

(азаjмы̆с’), magus, волшебник, кудесник. Турх., С. Айб., Тюрл. V. асамăç. Собр. Хирте тимĕр чĕрнеллĕ асаймăç çĕр чавать. (Суха-пуçĕ). В поле копает землю волшебник с железными когтями. (Загадка: соха). С. Айб. Патша ывăлин амăшĕ асаймăç пулнă, тет. Мать царевича была волшебница. Ib. Каç пулсассăн, таркăнĕ асаймăç пулса, карчăк çуртĕнчен кĕленче çурт туса хучĕ, тет. Вечером беглый обратился в волшебника (т. е. стал волшетвствовать) и сделал из старухина домишка стеклянный дом.

аслă

(аслы̆), magnus, amplus, latus, spatiosus, maior natu, maximus, summus, illustris, великий, обширный, широкий, большой, просгорный, старший, главный, знаменитый. Якейк. Хосан холи пит аслă. Казань очень большой город. Ст. Чек. Ку шыв — аслă шыв. Это большая река. Шарбаш. Шăмат туйĕ аслă. Шуматовская свадьба многолюдна. Ала 84. Кайсан-кайсан, пĕр аслă (i. q. мăн) вăрмана çитрĕ, тет. Через некоторое время он дошел до большого леса. Ев. Шăтăкĕ ĕлĕкхинчен те аслă пулнă, тет. Ст. Чек. Аслă пӳртĕн алăкĕ аслă. У большой избы большая (в отношении простора) дверь. Ib. Урапа аслă-ха, ларма çитĕ сире. Телега просторная, вам места хватит. Собр. Кĕçĕн пуçа чарайман аслă пуçа хĕн килнĕ, тет. Если не удержишь маленьких, то за это придется расплачиваться взрослым. (Послов.). Альш. Çитнĕ вĕсене. Çапах та «яшка-çăкăртан аслă пулмас»: ларат, сĕтел хушшине кĕрсе. Они уже сыты и всем довольны. Однако «больше хлеба-соли (похлебки и хлеба) не будешь»: идет и садится за стол (т. е. отказываться от хлеба-соли нельзя, не годится). Ib. † Елшелийĕн урамĕ аслă, урам. В Альшееве улицы широкие и длинные. Ч. П. Шурă шĕлепкенĕн хĕрри пархăт, ытла аслă тытни килĕшмест. У белой (войлочной) шляпы поля обшиты бархатом, но слишком широкая обшивка делает ее некрасивой. Ала 59. Аслă ĕшнере ут çултăм. Я накосил сена на широкой поляне. Якейк. Паян пасар пит аслă. Сегодня очень многолюдный базар. Байгл. Асла пуç, кĕçĕне тав! таршим челобитье, младшим привет! Ст. Чек. Эсĕ манран пĕр çул-кăна аслă. Ты только на один год старше меня. Расск. Фараон Иосифа аслă-аслă улпутсемпе тан туса вĕсенĕн хушшине кӳртесшĕн пулнă. Фараон хотел поставить Иосифа наравне с целым рядом знатных вельмож и ввести его в их среду. Чăв. й. пур. З4. Ĕнтĕ вăсене ялан та темĕн тĕрлĕ аслă-аслă çынсенчен ытла хисеплеççĕ. Н. Карм. Хурамалта выртан аслă киремет. Находящийся в Хорамалах главный киреметь. Истор. Чăн аслă турри Перун ятлă пулнă, вĕсем ăна аслати турри тенĕ. Самое главное божество называлось у них Перуном; они называли его богом грома. Якейк. Чăвашран сан пак аслă çын çок тетни-мĕн? Ты думаешь, что ты самый знаменитый из чуваш? Сала 91. † Пĕвĕр-сийĕр лайăх, ятăрч аслă, вăтанатăп умăрта тăмашкăн. Вы статны станом, и велика ваша слава — я стесняюсь стоять перед вами. || Maior sive amplior iusto. Также слишком большой. Ст. Чек. Ку кĕпе мана аслă. Эта рубаха мне велика. Ib. Ку тумтир сана аслăрах пулĕ. Эта одежда, пожалуй, будет тебе великовата. || Есть разница между «аслă» в «пысăк»: первое указывает на обширность предмета, второе вообщем на его размеры; поэтому «аслă», употребляясь в собственном значении, не может служить определением для имен предметов, которые обычно переменяют свое место или могут быть переносимы или перевозимы с одного места на другое. «Аслă» неприменимо и в тех случаях, когда указывают не на превосходство, а на относительную величину предмета. Поэтому всегда скажут: пысăк ача, большой ребенок (аслă ача — старший из детей); пысăк çын, человек большого роста; человек взрослый; пысăк ту, большая гора; пысăк çурт, большой дом (аслă çурт — большой и просторный дом); пысăк хурама, большой вяз; пысăк урапа, большая телега; пысăк чӳрече, большое окно; пысăк кĕнеке, большая книга; пысăк çĕлĕк, большая шайка; пысăк курка, большой ковш; пысăк алă, большая рука; пысăк куç, большой глаз; пысăк сĕтел, большой стол; пысăк хăма, большая доска.

аçа çапать

аçа çапат, percutit fuimineiuppiter. Поражает молния. Ч. С. Эй, пĕр лашапа пĕр ĕнене аçа çапса вĕлерчĕ! Эй! Корову и лошадь громом убило! Изамб. Т. И. Ĕнер аякра та аçа çапрĕ. Таçтĕлте пулчĕ ул. Вчера и в стороне был удар молнии; только не знаю, где. Ib. Тутарсен меçĕтĕнтче шуйтансем пурăнаççĕ. Ул аçа çапни çав шуйтансене хăваласа çӳресе алăкне темиçе тĕлтен шăтарнă. In templis Tatarorum daemones mali degunt. Эта молния, преследуя чертей, пробила дверь (templi) в нескольких местах. Ст. Чек. Аçа çапса, шуйттана тивсен, cимĕсĕн-кăвакăн çунат, тет; шуйттана тивмесен, çунмас, тет. Говорят, что если молния попадет в чорта, то горит зеленым и синим, а если не попадет, то не горит. РЖС. 2. Кĕлетке ларакан çурт тĕлне çитсенех, пит хаяррăн аслати авăтса, çиçĕм çиççе, вăйлă çумăр çăва пуçланă. Кĕлетке çуртне аçа çапса, тĕппи-йĕррипех салатса пăрахнă. Как только туча поравнялась с капищем, разразилась страшная гроза. Молния ударила в капище и разрушила его до основания. Алекс. Нев. Нимĕчсем Пскова илнине илтсен, аçа пек, çиçĕм пек çиленсе çитнĕ. Услыхав о взятии немцами Пскова, (Александр) метал гром и молнии [воспламенился гневом; м. б. здесь подражание русскому подлиннику, хотя мы встречаем в Б. Олг. след. отр.: «Ах, мăнаçа атат хаярăн», теччĕ: теме çиленнĕ перĕн çие», теччĕ, т. е. ах (говорят чуваши), как грозно гремит дед (дух грома)! Не знаю, почему он так на нас прогневался»]. Орау. Аçа çапнă пек шаплаттарать. Бьет сильно, резко. V. Золотн. 199 sqq. V. аçи, аçу, мăнаçа, мăнаçи, аçур, аçăр, ашшĕ. Б. Олг. Аçа çапсан, виç чалăша анса каят, теччĕ.

пуç

, поç, (пус, пос), голова. N. Чăхă пуç орлă вĕçсе каçса кайсан, лайăх мар, теççĕ. СТИК. Пуç сăрăлтатса карĕ. Ib. Питĕ хытă ывăнсан е чирлесен, юн вĕрипе пуç сăрăлтатса тăрат. Ib. Хур пуçне кил хуçи çиет, мĕншĕн тесен вăл кил пуçĕ. (Обычай). N. Ах, пуçăм (головушка) ыратать. Кама 47. Капла пуçа тăратса ларни те юрамасть. Ib. 16. Пуçна пулашшĕ япала! Ib. 5. Пуçна тивтĕр юлашки. Намăссăр, йытă! Шалчу тулĕ-ха. Ачач 34. Хирĕç-мĕн пулсан, ырă ятпа чĕнсе, çĕлĕк илеççĕ. Пуç таяççĕ. Ерк. 6. Кам илтмен ун çинчен? Кам курсан пуç таймасть? Альш. Пуçу ыратат-им? (Сочувствие). Кан. Хĕрарăмсем пуç çинчен пĕркенме пăрахнăшăн хĕсĕрлекен çын. Изамб. Т. Вĕсем пуç ухашшĕн анчах шыв вĕретеççĕ. N. Çав хĕрсем пурте çара уран, юне(в др. говорах: йӳле)-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса пыраççĕ, сиккелесе. Орау. Пуçу, çан-çурăму пĕçермест-и? Вĕриланса выртмастăн-и? С вами жару нет? С вами жар? Ib. Пуç, çан-çурăм пĕçерсе çӳрет; вĕриланса çӳретĕп. Якейк. † Сарă хĕрсем амăшне виçĕ сомах калăпчĕ, виççĕ пуçран шăлăпчĕ хĕрне сарă тунăшăн, хĕрне корса па(л)лăпчĕ, тытса тота тăвăпчĕ. Ib. Мĕн пуçа пăркаласа тăран-ка? Сан çия çавах никам та пăхмаçт. Каша. † Хрантсус явлăк пĕчĕкçĕ, пĕчĕкçĕ те, пуç тулли. N. Ирхинеччен ту, атту сан пуç, ман хĕç, тесе калать, тет. Скотолеч. 33. Сурăхăн пуçĕсем, хăлхисем, тутисем, шăмă сыпписем пăсăлса, кĕсенленсе каяççĕ. N. Ирхине тăраççĕ, тет те, хуçийĕн пуçĕсем шыçса кайнă, тет. Толст. Пуçĕ çине йăванса кайрĕ. ЧП. Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр. Ала 8. Хĕрсем уна курсассăн, пур те чӳречене пырса пуçĕсене чикнĕ. Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. Альш. Пуçа сĕлтĕпе ухас. Надо голову мыть щелоком. Скотолеч. 34. Сурăха пуç çавăрăнакан тăвакан хуртсем йытă ăшĕнче пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пуç çавăрнакан сорăх пик (как шальная овца), ниçта кайма аптраса çӳре парап вит (повышение голоса на çӳре). N. Пуçа тăратса ларат. Орау. Арпус пуç (гололобый), лашăна çавăтса кайĕ ак. Йӳç. такăнт. 24. Пуçна çапса çурам. N. Тата каллах çав сăмаха кала-ха, поçна çапса çорам! Тим. † Эрнекунпа шăматкун — пуç кăларми тăман кун. N. Поç патне тӳрех кайрĕ. Сред. Юм. Пуçран çапнă сôрăх пик çӳрен çанта ним пĕлмесĕр, çынсĕм мĕн сăмахланине те пĕлместĕн. Ib. Пуçа çĕклемесĕр вырать. Жнет до того торопясь, что голову не поднимает. Ib. Пуçа та касса кайĕç ôн ачисĕм. Очень злые, так что и голову отрубят. Ib. Мĕн халь, пĕр пуç, пĕр кот, кăçта савнă, онта кай. Ib. Пуç патне пыра пуçларĕ (ӳсĕрĕле пуçласан калаççĕ). . Пуçна персе шăтарăп. Голову расшибу. КС. Пуçа ăш(ă) тиврĕ. Угорел. Изамб. Т. Пĕлтĕр акă тырă та ĕлкĕрмен, ĕçсĕр халăхсем (бездельники), тыр вырма тухмалла, тесе, туррăн пуçне ыраттарнă, çавăнта тыр вырма тухас уммĕн, тырра пăр çапса кайрĕ. Ib. Усемпе ĕçсе ман пуçа тата ытларах кайрĕ. Орау. Кил-ха эс, эп сана пуçна касса ярăп (это говорят редко, или: пуçна çапса çурăп, или в Рак.: мăйна пăрса ярăп). Ты вот приди-ка, я тебе башку-то сверну. Ау 46. Ку ачасем мана кирлĕ мар, вăсене аташтармасан, ман пуçăм е хыçăм, тенĕ. Ib. 52. Аташтармасан сирĕн пуçăр, ман хыçăм, тенĕ. О сохр. здор. Ун пек тăвасси те хĕнех мар, пуçра пур çын ăна часах тума пултарать. N. Пуçĕсене пыра пуçларĕ (стали хмелеть), курнать. Собр. Çурăхсене час-часах, пуç çаврăнакан пулсан, сурăхинĕн пуçне картана алтса пытарсан, ӳлĕмрен сурăхсене пуç çаврăнакан пулмас, тет. Якейк. Пуçа çырнинчен иртимăн (судьбы не избежишь). Пуçа тем çырнă, штан пĕлес. Шорк. Поç çавăрннă сорăх пек (гов. о человеке со слабой памятью). С. Алг. Тĕл пултăмăр урхамах, пуçне тăсма ал çитмест. Орау. Курăс касма кайиччен çак пурана каскаласа пĕтересчĕ: ытла пуç çинче тăрать (давно уже надо было сделать, дело не терпит). Ib. Пуçа килсен пушмак, тит, пултараймасан та пултарăн. Если надо будет, то сможешь. Йӳç. такăнт. 35. Ĕç, кум, хам пуç пур чухне! Сред. Юм. Пуç умне çитсен, пуçа кăшăл тăхăнать, тет. (Кил-пуç çынни пулсан, пурне те хăй пĕлет вара, тессине калаççĕ). || Глава. N. Вĕсенчен пĕри, чи усалли, юрăхсăрри, Авимелех ятли, пуçа тухнă та, тăванĕсене пурне те вĕлерсе пĕтернĕ. Ала 63. Сирĕн çие çак çынна пуç турăмăр. Мы сделали его над вами главою. N. Йĕксĕк пуçĕ! (брань). N. Хăш çĕрте халăха пĕр çын пуç пулса пăхса тăрать, хăшинче тата халăх хăйне хăй пуç пулса патшалăха тытса тăрать. Полтава. Орлик ятлă çыруç — пуç. «И Орлик гетманов делец». Орау. Пуç пулса çӳрет?! Кам эсĕ вара капла, ял хушшинче пуç пулса çӳрен. Кармалы. Арçын пуç хĕрарăм пуç мар. N. Хăй пуç пулма çӳрет. || Индивид, личность. N. Пĕр пуçпе укçана çтă чикет. Пĕр пуçупа укçана çта чикетĕн. N. Те пуç (сам человек) каялла киле тавăрнать, те тавăрăнаймаçт, тесе (дума уходящего на чужбину). N. Хăйсенĕн пуçĕсене пит асла хураççĕ. Истор. Лайăх пурăннă чух пуçне пит асла хывнă, пуçа хĕн килсен, тӳрех хăраса ӳкнĕ. Пазух. Ан хапсăнăр тĕнчен мулĕсене, çылăх пулĕ çамрăк пуçсене. || Конец. Орл. I, 281. Пĕр пуç çăка, тепĕр пуçĕ юман, варинче мăкăр. (Çапуççи). Альш. † Чӳречĕре уçса ярăр: алшăлли пуçĕ курăнтăр. Ib. Сĕтел пуçне, сак çине лартаççĕ вĕсене. N. Сĕтел пуçне иккĕшне арăмĕпе ура çине тăратса... N. Сĕтел пуçне, урлă сак çине ларса... Б. Олг. Çанта лапка поçне каþăмăр, колач çисе ларатпăр. В. Ив. Хăшĕ тата вăрлăх валли кăшăлăн пуçне уйăрса илеççĕ. N. Вăл пĕренерех тунă ахаль пӳрт майлах: тăватă кĕтеслĕ çурт пек ларать; анчах унăн çумне икĕ пуçĕнчен икĕ пура пураса çыпăçтарнă. Ст. Чек. Хутăн пĕр пуçне шĕвĕр тăваççĕ, ăна хăлхана лартаççĕ, тепĕр пуçне вут тивертеççĕ. Орау. Икĕ пуçпе те пĕр пекех йăванса анса ӳкрĕ (упало плашмя). Янш.-Норв. Варĕнчи йăлтăрка, икĕ пуçĕнче (по сторонам ее) мерчен шăрçасем (на нитке). Цив. Тата пĕр çăмарта илсе, ăна пĕр пуçĕнчен хуратаççĕ. Торп-к. Унтан пĕр пуçĕнчисем тепĕр пуçĕнчи ачанăн алли айăн тухаççĕ. N. Пуçĕнчи, на его конце (амбара). Регули 1164. Пĕр вăрман поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поçне каç полăрах аран тохса. Ib. 1165. Пĕр орам поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поççĕнчен тохрăм. Пшкрт. Ял поçăнчан ял поçна, от одного конца до другого. Янш.-Норв. Вăл масар пуçĕнчен пирĕн ял хушшине питĕ тарăн типĕ çырма анать. N. Маншăн пусан, кăçта кайсан та пĕр пуç (один конец). || Боковые стороны (концы) строения. Ст. Чек. Кĕлет пуçĕ, лаçă пуçĕ, ăрамра кĕлет пуçĕнче; алăк айĕнче, кĕлет пуçĕнче: сыснапа пĕтернĕ пуçĕсене, е вырăна урлă май пуçне калаççĕ — в противоположность кĕлет умĕ, кĕлет хыçĕ. Ачач 82. Пурте лаç пуçĕнче выртакан çăка каска çине лараççĕ. Кильд. † Пирĕн пӳрт пуçĕнче-улма йывăç, турачĕсем çинче чĕкеç чĕпписем. Чиганар. Вăсем кĕлеткисене пӳрт поçне çакаççĕ. Ib. Пӳрт поçĕнче çор çăкăр çакăнса тăрать. (Уйăх). || Перед. Яргуньк. Эпĕ пуçа çуна пуçне чиксе те, малалла пăхман. | Начало. N. Çавăнпа вăл çыру пуçне адрĕсне çырас пулать, тет. Ст. Чек. Уйăх пуçĕнче (в начале месяца) чӳк тунă. || Вершина, верховье. Альш. † Çичĕ çырма пуçĕнче çырла нумай, çĕр сахал. V. S. Çырманăн çӳлĕ пуçĕнче курăк аван ӳсет. ТХКА 39. Тарăн çырма пуçне вăрманта пирĕн сыснасем хăйсене выртма шăтăк чавнă, тет. || Голова (сахара). Изамб. Т. Пĕр пуç сахăр. Ib. Сирĕн миçе пуç сахăр? || Голова (о скотине). N. Çичĕ пин пуç вак выльăх. || Семья пчел. ТХКА 65. Вунă пуç хурт усрарăм. Вуннăшĕ те арчаллă вĕллеччĕ. ТХКА 5. Вунă пуç хурт усраттăм. Вуннăше те арчаллă вĕллеччĕ. || Колос. Менча Ч. Пӳне Атăл хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Моленье). Хăр. Паль. 40. Пуç сăхакан ыраш, тата шавласа выртакан шывсем çинчен камăн илтес килмĕ. Икково. Орпа поç прахать-и мĕн, ста каян васкаса; тепĕртак ларсан, орпа поç прахма поçлать. ЧП. Пуç пăрахать (урпа). Ib. Шур пуç кăлар (пиçен). Пазух. Анкартисем хыçне кантăр акрăм, вăхăт мар-ши пуçне татмашкăн. || Головка сапожная. Чем люди живы. КС. Атта пуç сыптарас. || Волосы. N. Пуçа кастартăм та, çăмăллăнах туйăнчĕ. || Жизнь. ЧС. Эсĕ пирĕн сăмахăмăра итлемесĕр ху пуçна ху çухатăн. Байг. † Пуçă каймĕ тантăш, мулă кайĕ, вăрласа ил савнă хĕрĕсе. Лашм. † Пирĕн пуçа çини эсĕ мар мĕн. Ст. Шаймурз. † Епле хăйсене хăйсем шеллемеççĕ, пуçĕсене хĕрхенмеççĕ. Б. Хирлепы. Эсĕр-и ман пичисен пуçсене çакансем (= çиякансем, çиекенсем, т. е. губители). N. Эпĕ вунă çула пуçăма ярам. Баран. 65. Этемсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе çулăмран тухса тарнă. Хăшĕ пуçне хăтарасшăн чупнă, хăшĕ çавăнтах вилĕме кĕре-кĕре ӳкнĕ. Ib. 56. Харăс чарăнаççĕ: пĕтнĕ пуç пĕтнĕ, ăçта кайса çухалмасть тесе, тĕпĕ курăнми тарăн çырма урлă сиктере параççĕ. Ib. 31. Пилĕк пус ман пуçа çирĕ. Пилĕк пусран пуçласа, ак мĕн курмалла пултăм. N. Ку вăрçăран пуçа исе тухса пулать-и? Ст. Шаймурз. Тархасшăн илсе ан кил, пуçма çиетĕн ĕнтĕ, тет. Пожалуйста не приводи ее, а то погубишь меня. Сунт. Аттесене хирĕç пулса, çакăнта килсе (замуж) пуçа çирĕм. Бгтр. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тенĕ. N. † Хурăн тăрне хурт çирĕ, манăн пуçа эсĕ çирĕн (кĕрӳшĕ). К.-Кушки. Чун юратман ачаран пуç хăтарса пулмарĕ. N. Çĕмĕрĕлме кай, çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. Собр. Вăттисĕн сăмахне итлемесен, пуçне çухатать, теççĕ. || Благодарение. Хурамал. || В чувашизмах. Орау. Вулани пĕртте пуçа кĕмеçт (ничего не идет в голову). Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Шухăшла-ха пуç тавра: манран мĕскĕн ачу çук. N. Манăн пуçа касса ан çӳретĕр, килте пурăнтăр. N. Шухăшлассисем килсен те, тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, пуç тавăра çавăрса илме пултараймаççĕ. Альш. Хĕрĕ каланă: эсĕ лаша тĕсе аслаçăна хăй пуçне вĕрентрĕн, тет. Т. Григорьева. Пуç тавра шухăшламасăр ĕçе ан тытăн, теççĕ. (Послов.) Рак. Турă сывлăх патăр та пуçăра (пусть даст вам здоровье). N. Çамрăк ача çамрăк пуçĕпе ватă çынсене вĕрентет. Ск. и пред. 93. Пуян хĕрĕ пуçупа мĕншĕн çапла хăтлантăн? Рук. календ. Прокоп. Мишер пуçĕпе мишер те, таса тумасан, арăмне: эсĕ чăваш арăмĕ пек хытланатăн, тесе вăрçать. Юрк. Авă эпир мар, улпут пуçĕпе чиркӳ тĕлне çитсен, çĕлĕкне хывса илсе, сăхсăхса илет, тесе калаçчăр, тесе шухăшласа, малти чиркӳсем тĕлне çитмессерен, пуçĕнчи çĕлĕкне хывса илсе, чиркӳ çине пăхса сăхсăхса илет. ГТТ. Пуçне ниçта кайса чикеймес. Трхбл. Епле эс учитĕл пуçупа веренмен хĕре илсе ятăн? — Е, пĕррелĕхе пырĕ-ха. ЧС. Эсĕ халĕ çамрăк пуçупа халиччен çук йăлана туртса кăларатăн ĕнтĕ. Урож. год. Вăл хăй ватă пуçĕпе суха касси йĕрĕпе кун каçачченех утать. Н. Карм. Пит пуçа йывăр киле пуçларĕ (на должности). N. Чипер сывă пуçпа кайса килĕ вăл. N. Чĕр пуçăмпалах çĕр айне кĕрсе выртасчĕ. N. † Пуçма ятăм ирĕке сарă хĕрсем суйлама. Альш. † Сирĕн пекех лайăх çын халь умĕнче, сĕтел умне тăрса юрлаймăп: кĕçĕн пуçма асла хураймăп (хываймăп). Ib. Пуç кăна сыв пултăр: пуç пулсан, пурăнан вара, теççĕ. С. Айб. † Ай-хай пуçăм çамрăк чунăм, тата мĕн курасси, ай, пур-ши? Емельк. † Эсир те ватă, эпĕр çамрăк, сире пуçапмасан, пуç пулмаçт. N. Тин пирĕн пуç пĕтмели килет. (Из письма). Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: ӳстерĕ çав, пуç çине ӳксен (если так пришлось, воспитает). N. Вĕсен пуç пурăнăçĕнче ĕмĕрлĕх савăнăç пулĕ. ЧС. Сана, хамăр пуç пурăнсан, çулталăкран тата чӳклĕп. (Из моления). Ib. Ача-пăча сăмаххине итлесессĕн, пуç та пĕтĕ. (Гов. мать). N. Пĕтĕм пуçĕпе йĕрсе ячĕ. Ск. и пред. 61. Çавăнта никам та ирĕклĕ пуçпах Мăншу çынĕнчен анакансем çук. Сред. Юм. Пуçа йытта хывнă та, чирлĕ тесе вырта парать вит, хăйĕн-ха нимĕн те ыратмас. N. Хам умра темĕскер, çавра çил пек, юра сирпĕтсе ман умалла тӳрех, пуç каснă пек килет; хăранипе хăйне хăй пĕлмест.

пуç чик

наклонить голову. ППТ. Пуççапнă чухне пуçлăхĕ: пуçра (= пуçăра) лайăх чиксе тăрăр, чут та хăпартса ах пăхăр, тесе каласа тăрать. (Сĕрен). || Надевать. БАБ. Вăл (очиститель порчи) аттене хальччен пуç чикмен (не надеванную) хĕрарăм кĕпи тăхăнма хушрĕ. || Попасть безвозвратно. N. † Патша та патне поç чиксен, хăçан калла тохни пор. (Солд. п.). Рак. Уесни хулара пăшал сасси, епле пырса пуçăма чикем-ши? || Склонить голову. N. Пуçне чиксе çурт-йĕр тупаймана курсан... || Деваться. Якейк. Пуçа шта кайса чикес? Куда мне деваться и где мне приклонить голову?

путăк-шăтăк

ямки вообще; ямистый, неровный. Стюх. Альш. Кив çурт çинче путăк-шăтăк темĕн чухлĕ унта КС. Путăк-шăтăк анана сухалама кансĕр. N. Унти путăк-шăтăк вырăнта.

путалăхлă

с полком или с потолком. Кан. Вăл лайăх мăкланă ăшă путалăхлă çурт пулмалла.

пӳр

(пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.

пӳрт-çи

пӳрт-çийĕ, крыша. Вомбу-к. Яргуньк. Хумпуçин тата пӳрт-çи витмелле пулнă, тет. N. Пирĕн çавă хăтанăн çур вăрман пек çурт-çи пур, улăх пек пӳрт-çи пур, тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăватă кĕтеслĕ.

пӳрт-çурт

общее назв. жилых строений. Альш. Икĕ юнашар киллĕн пӳрчĕ — çурчĕсем икĕ енче, хутлăхра ытти пĕчĕкçĕ хуралтăсем. Коракыш. Шалта тăваттă, тулта саккăр. (Пӳрт-çурт). Кан. Пӳрт-çурта таса тытасси хĕрарăмран килет.

пăятам

(-дам), свекор. К.-Кушки. Пăятам ятли (чувашка не зовет тезку свекра по-имени). Изамб. Т. Пăятамма хăй пăхăнтарса пурăнать (держит под башмаком). Ib. Епле пăятамму-пăянамму хаяр мар-и? Ib. Пăятамăш (авланаканнин ашшĕ) хĕрарăмсем патнелле сăра ĕçтерсе пынă. Бур. † Аслă çулпа лавсем иртеççĕ, кăвак лашисем çул пуçĕ. Пăятампа пăянам пахиллĕхĕ çитсессĕн, эпир пулмăпăр-ши çурт пуçĕ?

пăлтăр

(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.

пăрах

(пы̆рах), бросить, оставить. Коракыш. Эпĕ епле хам упăшкана пăрахах сана качча пырăп. N. Пăрахса кай ман патăмран. Оставь меня. N. Аçу-аннӳ çуртĕнчен пăрахса кайса. Янш.-Норв. Унта пырсан вĕсенĕн пĕр ачи пĕр çăмартине хăй пуç урлă виçĕ хут çавăрать-те, çав çырмана пăрахать. (Сĕрен). Микушк. Ăçта каян, кума, каласа кай? — Шыва кĕмĕл çĕрĕ пăрахмашкăн. (Это, вероятно, старинный языческий свадебный обряд. На другой день свадьбы молодая в сопровождении сестры мужа идет на речку за водой и там бросает в воду кольцо или монету божеству воды «вутăш»). В. С. Разум. КЧП. Вăйĕ пĕте пуçласан, вăл пăрахса тарнă. Ачач 188. Тимуш хăрама пăрахнă. Орау. Пăраха пачĕ, бросил (неожиданно). Букв. 1904. Ахăр хĕрт-çурт пулĕ ку, тесе, Иван шартах сикет те, хайхине пăрахах тара пуçлать. Изамб. Т. Ку сурăхне пăрах та тар. || Свалить. Якейк. Алăк хошшинех пăра пăрахса хăварнă (свалили лед). || Навалить. Çутт. 153. Хыр тымарĕсене лакăма тултаратăп та, чĕртсе яратăп, çиелтен тăпра е çерем пăрахатăп. || Положить. N. Вутă пăрахам-ха. Положу-ка дров (в печку). N. Вута пăрахса çунтар. || Класть. Якейк. Эп чĕмелсене (= çĕмелсене) прахса турăм; чĕмелсене лап прахса турăм (чĕмел пуçланă чох тват кĕлтея хреслĕрен хреслĕ хораççĕ, онтан вара çавăрса каяççĕ). || Подкинуть. Бюртли. Санăн ăна укçа пăрахмалла, теччĕ. || Стлать (напр., для беленья). N. Шуратма пăрахнă пирсем. || Прикинуться. Кильд. Аптранă енне вара ӳсĕре пăрахăрĕ, тет. || Сажать. Хорачка. Кăмакая пашалу пăрах. В. Олг. Хăяр прах (садить). N. Чăн первей паранкă пăрахаççĕ. Ачач 37. Амăшĕ ывăлне кашни ирех, çунакан кăмакана паранкă пăрахса илсе тăварланă купăстапа тăрантарать. Кан. Кам çуркунне хăмла пăрахас, чĕртес, тет, унăн кĕркунне çĕре çемçетме тăрăшмалла. IЬ. Кăçалах çур теçеттин волынь хăмли семшевăй сурт пăрахнă. Пахча çим. 3. Нумайăшĕ (картофель) суха хыççăн пăрахса пыраççĕ. || Скидывать, снимать. Юрк. Вуникĕ сурăх усрăттăм, улăм пама каймăттăм, çирен тăлăп пăрахмăттăм. N. Пĕр уйăх ĕнтĕ ураран атă пăрахман. N. Пăрах, снимать (сапог) с другого. || Сбавить (цецу), сбросить. Б. Олг. Хакне пăрахсам пĕр ластăк, ытла хытă тытса тăратăн, сотас теместĕн-и? Пасара антарса тăк, киле каллях исе каятни? || Линять, ронять перья, шерсть и пр. N. Тĕк пăрах, пуç пăрах (урпа). || Делать выкидыш. Орау. Сурăх путек пăрахнă. Изамб. Т. Лаша тиха пăрахнă, ĕне пăру пăрахнă, сурăх путек пăрахнă (выкидыш). || Испражняться. Орау. Ах, ку ача-пча! Çинă-çиманах кайса та пăрахат (испражняется)! || Перестать, бросить. Орау. Ху вулама пăрахсан, кĕнекĕне мана пар. Когда перестанешь читать, передай книгу мне. N. Çăвла хут вĕренме пăрахсан, аттесене хресьян ĕçсенче пулăшрăм. Хыр-к. Хут вĕренме пăрахсан, çулла, ачасемпе пулă тытма, рак тытма çӳреттĕмĕр. N. Çиессе пăрах, перестать есть. Панклеи. Порнаççĕ, порнаççĕ ватăрах çынсам, эсрелĕ килме пăрахнине (что перестал ходить) сисе пуçларĕç. || Прекратить, бросить. N. Мĕнле паян кооператив сутма час пăрахнă. Ку вăхăтра хупакан марччĕ-çке? тесе килнелле çаврăнса каяççĕ вара. || Перестать что-нибудь делать. КС. Хăяр пăрах, последний раз собрать огурцы. || Раздумать; отменить, отказать. ЧС. Аннесем вара: вилет пулĕ, юмăçа кайса укçа та пĕтерес мар, терĕç те, юмăçа кайма пăрахĕрĕç. N. Эп сăра тăвасса пăрахрăм. Я раздумал варить пиво. N. Вăл хăй (она) кайма пăрахрĕ. Ивановка. Çакăнтан кайран эпĕ чула алла тытма та пăрахрăм. Тим. † Ах, хăтаçăм, Микулай, пăрахма-пăрахма тытăнатчĕ, пăрахасран чунăм çук, пăрахсассăн чунăм çук. || Уступить (в цене). Н. Карм. Ну, апла пулсан, вун тенкине пăрахап, тет. N. Пăрах (пăрахса пар) тепĕр пилĕк пусна! — Юрамаçт, пăрахмасп. || Отказаться. N. Çăкăра пăрахăп, уна пăрахмăп. || В качестве вспомог. глаг. Яргуньк. Акă сана хуçа сенкĕпе чиксе пăрахма килет. N. Мана луш (зря) çинченех кăшкăрчĕ-пăрахрĕ. N. Курак çăварне карчĕ-пăрахрĕ те, татăк ашĕ тухрĕ-ӳкрĕ. N. Лаша пĕççине чарчĕ-пăрахрĕ (беспомощно). Сорм-Вар. Упа Ахматяка çыхса пăрахрĕ. N. Вăл вара мĕн туса пăрахмĕ манпа? (т. е. нагадит мне). М. Сунчел. Пӳрт алăкне уçса прахнăччĕ те, пӳрт умне çап-çутă çутатса пăрахнăччĕ. Панклеи. † Каяс марах тесеччĕ, илчĕç-пăрахрĕç, мĕн тăвас. (Салтак юрри). Альш. Улпучĕ пăруласа пăрахасран хăранă, тет. Барин боялся, как бы не отелиться. Юрк. Тӳрлетес вырăнне (вместо того, чтобы вылечить) тата хытă пăсса пăрахаççĕ (испортили). IЬ. Çуртăрисем ĕлкĕрсен, çав укçапах çуртăрисене те выртарса пăрахат. IЬ. Тытăнсан, ĕçе часах туса пăрахнă. Ст. Яха-к. Атьăр часрах кунта чӳклесе пăрахар та, вара пирĕн пата кайăпăр, теççĕ. Изванк. Пулла тухсан та, ăна пĕре çех (только) кăшкăрса пăрахаççĕ (крикнут на него). Кан. Тепĕр хут чĕтретсе пăрахрĕ. Капк. Эпĕ Улия юратса пăрахрăм. Пуç çавăрса пар-ха. N. Çан чохне ĕçсе пăрахрăм-çке (напился)! Т. II. Загадки. Шăлсан, шăлса ямалла мар; çĕклесен, çĕклесе пăрахмалла мар; вăхăт çитсен, хăех каять. (Мĕлке). ЧС. Эпир вăл анана, ир кайнă-ĕскерсем, кăнтăрлаччен сухаласа та пăрахрăмăр. N. Вĕсем малтан нумай çĕрлĕ çынсенчен темĕн чухлĕ çĕр илсе пăрахаççĕ, унтан вăл çĕре, банк урлă, сахал çĕрлĕ хресченсене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сутса пит нумай ытлашши укçа пуçтараççĕ.

пăс

(пы̆с, пŏс), портить, испортить. N. Пăсасси çăмăл та, тăвасси хĕн, теççĕ. (Послов.). || Производить порчу, вредить колдовством или знахарством. КС. Çын пăснă (порча колдовством, вносящая разлад между мужем и женою). Изванк. Пăсассине вăсем ним япаласăрах, кирек ăçта пулсан та, пăсатчĕç. Хăш чух çын сисесрен, чĕлĕм туртнă чухне пăсаççĕ. Чĕлĕм туртнă чухне çын сисмеçт, ахал сурса тăрсан, çын сисет. Çавăнпа чĕлĕм туртнă чух нумайăшĕ пăсаççĕ. Çав пăсмалли чĕлхесем ак çапла пуçланса каяççĕ: çитмĕл те çичĕ çул уйра хăрса выртнă армутисенчен хăçан чечексем тухчăр та, тин вăл çын этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăле-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу. Çитмĕл те çич çул çитĕнсе хăрса кайнă шур хурăнтан хăçан та хăçан чечек тухтăр та, вăл çын тин этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу! Çитмĕл те çич çул пĕлт çинче çитĕннĕ пысăк чăрăш. Çав чăрăш хăçан та хăçан тинĕс тĕпне кайса ӳксе тепĕр хут çĕнĕрен чечек кăлартăр та, тин вăл çын этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу! || Рушить (кушанье). N. Çырлах турра, тырă пуç паратпăр, çак хуран тулли пăтă пек, пăсман хур пек, килес çула çитмелле пултăр. N. Унтан хăти, туй пуçлăхĕ, хура пăснă çĕре пырать. Сиктер. Тепĕр чашкăпа хур пăсмасăрах чылай халлĕнех (в цельном виде) тула илсе тухса сĕтел çине лартаççĕ. Туй. Çак хура çак туйшăн пăсса вакла. [Пăсас значит испортить, потом разбить цельный предмет. Пăсса вакла — гусь до этого был цел, теперь вот его нужно разбить на части]. || Сломать (строение). N. Çурт пăс. || Разбирать. Хурамал. Сурат пăсса урапа çине тиясан, урапа перекетне пар. Собр. Авăн пăсăпăр, турă, авăн перекетне пар. || Расстраивать. Изамб. Т. Усем те пăсмасан (не расстроят дела), ывăлĕ те кăмăлласан... || Отменить. С.-Устье. Каланă сăмаха пăсас мар, тет. Изамб. Т. Микуç, Ерми, тата ыттисем те, начар çаран тухнă та: пăсас, çĕнĕрен валеçес, теççĕ. || Расстроить скрипку. К.-Кушки. Якейк. Ман ĕнтернĕ скрипка такам пăснă. || Переделать. Юрк. Вырăсла сăмах паллисене пăсса урăхла тунă, тет. Скотолеч. 22. Таканлани тĕрĕс мар пулсан, пăсса таканлаттарас пулать. Орау. Хăй кĕрĕкне пăсса мана кĕрĕк туса парасшăнччĕ. || Раскрыть, распечатать. N. Эсĕ пире хĕрхенмерĕн, çын хыççăн кайса, эсĕ киле ямарăн, хуралта пăсса вуланă хутпа яла култартăн. || Перепахать. Янтик. Ну, кăçал пăсса акмалли нумай. IЬ. Кăçал пăсса акни пит нумай (много перепашек). Якейк. Ана пăсса акрăмăр (когда хлеб не взошел, перепахали и посеяли другой хлеб). || Мешать, стать лишним. Якейк. Паян кĕрĕк тăхăнсан та пăсас çок (не мешает и шубу надеть). || Разорять. Сятра. Тата кайăк юйи (= йăви) пăсап, çăмартисене ĕçеп (гов. лиса). || Распустить дурную славу. ГТТ. Ял илемне ан яр, ял ятне ан пăс. N. Çитменнине манăн ята та пăсасшăн канаш турĕç. || Лишить невинности.

пăх

(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,

пĕветтер

понуд. ф. от гл. пĕвет. Юрк. Иртнĕ çула аттепе анне валли чул çурт ларттарса патăм, çине тимĕрпе виттерсе ешĕлпе пĕветтертĕм, ăшĕ-чиккине килес çул çула тутарасшăн.

пĕтер

(пэ̆дэр), кончить. N. Çыру пĕтернĕ чух, тĕп кĕнекесем çине: хресченсем çĕр илеççĕ, тесе, çырман. || Прикончить, прихлопнуть, прекратить. Якейк. Вăсам ку ĕçе хопласшăн, пĕтересшĕн. Они хотят потушить дело. N. Эпĕр пурнакан Микула хуçа та начарлана пуçлаþ, ясмăк яшкисем анчах çитарат, ĕçне пĕтерме те шутлат кăçалхи çул. Кан. Аслă сут ачине Шаравтинăв патĕнче усрамалла тăвать. Арăмĕ вилнĕ пирки ĕнепеле кĕлет шырассине пĕтерсе лартать (прекращает). || Истреблять, уничтожать. Ивановка. Халĕ ĕнтĕ вăрмансене пĕтерчĕç, тыр та пулакан пулчĕ. || Погубить. Н. Байгул. Пĕтертĕн эсĕ ман пуçа. Погубил ты меня. N. Вĕсем пире пĕтермесĕр каймаççĕ. || Изругать. КАЯ. Кĕсем тата аттене каласа кăтартсан, атте пĕтерет ĕнтĕ (отец со мною, не знаю, что сделает). ЧС. Аçу пасартан таврăнсан, умма татнăшăн пĕтерет. || Износить. Юрк. † Урам чипер пулсассăн, йĕс таканлă атă тăхăнăтăм; хĕрсем лайăх пулсассăн, хранчус тутăрма пĕтерĕтĕм. Якейк. † Çийăм толли сар кĕрĕк, çия тăхăнса пĕтермесĕр, сар хĕрсенчен уйăрлас марч. N. † Çуна лайăх тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. || Издержать, употребить. N. Пылчăкĕсене çуса вунă кĕрепенке супăн пĕтернĕ. || Промотать. Юрк. Чул çурта парсан, вăл ăна та пурĕ-пĕр пĕтерет. || Вылечить. N. Иванпа Якур шатрине пĕтереймерĕм (т. е. не могла вылечить сыпь). || Издеваться, надсмехаться. N. Сайра кăна çыннăн пысăкрах куç пулать те, ăна та пулин ыттисем: лаша куç, тесе, пĕтереç. || N. † Ир те куртăм эп сана, каç та куртăм эп сана, килессу çук эс мана. Мĕшĕн сăмах пĕтертĕн? N. Аппаçăмах çавă пур, çичĕ ютăн ачипе тахçанах сăмах пĕтернĕ. N. Тата савăт хуçисем пĕр канаш пулса хăйсем хунă хакран йӳне сутмалла мар канаш пĕтереççĕ. || Вышить, сшить. N. † Шорă тотăр пĕтертĕм, пăрасни кон çыхас пек. Пазух. Улача кĕпе, йĕтĕн çуха, ан пĕтерсем лутшах, тăхăнаймăп. Бугуль. Французский тутăр (вĕç) пĕтернĕ чух пуçра симĕс тутăр пулминччĕ. Альш. Ватă карчăксем çутăлтарса яраççĕ (форсят в нарядах) çĕнĕ илемлĕ пĕтернĕ сурпансем, илемлĕ пĕтернĕ кĕпесем. IЬ. † Улача чаршав çӳçине шав укапа пĕтернĕ, шурă чаршав çӳçине шурă пурçăнпа пĕтернĕ. Бур. † Шурă шупăр аркине шурă пурçăнпа пĕтернĕ, кăвак шупăр аркине кăвак пурçăнпа пĕтернĕ. N. † Улача кĕпе кам тăхăнмĕ, аркине хăмаçпа пĕтерсен. С. Тим. † Шур тăваткăл тутăр пĕтертĕм, кĕçĕн çăварни кун çыхас пек. Н. Карм. † Ăлăхрăм çӳлĕ ту çине, лартăм шурă чул çине, пурçăн сарă пĕтерме; пурçăн сарă пĕтет пуль, пуçăм сая каять пуль. Якейк. Пыçаххи пĕтерес тени пыçаххи вĕçне çӳçе ярас тени полать. IЬ. Пиртен кĕпе касаççĕ, ĕçлеççĕ, пĕтерсе тăхăнаççĕ. Сред. Юм. Кĕпе пĕтерет-ха ô. Узорчатую рубашку шьет. IЬ. Сорпан пĕтерсе çыхрăм. Сготовил убор и завязал им голову. IЬ. Тотăр-сорпан пĕтерет, припасает вещи, нужные замужним (головной убор). НАК. Кăмăлча илсессĕн кайран, хĕрин ашшĕсем хĕрне валли япаласем пĕтерме таварсем илсе параççĕ. Хĕр вара, япаласем илсе парсассăн, хĕр çумăçсене пухать те, мĕн пур пĕтермелли япалисене пурне те пĕтерттерет. || В качестве вспомог. гл. Изванк. Микул карчăкĕ тата темиçе пинĕ тĕслĕ каласа пĕтерчĕ те, анчах эпĕ унăн сăмахĕсене пĕтĕмпех астуса çитерейместĕп. IЬ. Пĕр çулне пирĕн патра çĕр виçрĕç те, пĕтĕм ял çĕр тавраш туса пĕтерчĕç [все пересовершали (посовершали) «сĕр тавраш»]. М. Сунч. Тата турăш умне тем чухлĕ çурта çутса пĕтернĕччĕ (при изгнании мора). IЬ. Киле ан кĕтĕр тесе (т. е. мур), хапхасене тикĕтпе сĕрсе пĕтеретчĕç. Сёт-к. Утсам панчи ачасань, çурса (= çывăрса) кайсан, орисене салтаç те, çăпата кантрисене тĕвĕллесе пĕтереç вара. Орау. Туса пĕтерсен (савине, по миновании надобности), вуласа пĕтерсен (кĕнекине) кӳрсе пар. Ал. цв. 9. Вăл тумланса çăвăнса пĕтерет те, çак тĕлĕнмелле çĕнĕ ĕçрен ĕнтĕ тĕлĕнмест те. В. С. Разум. КЧП. Ана çинчи çулнă пăрçама уйĕпех çил вĕçтерсе пĕтерчĕ. Кан. Ачана пĕчĕк чухне тем тĕрлĕ кипкесемпе чĕркесе, çыхса пĕтермелле мар. IЬ. Чăвашла кино картин куртăм та, татах курас килсе пĕтерет. Альш. Тутар килне-йышне ырласа пĕтереймес (всячески хвалит татарскую семью): чăваш тутара тус тăвать, хăнана çӳрет. Аттик. Вĕсем тата нумай каласа пĕтереççĕ те, эпĕ анчах вĕсем пек тĕпĕ-йĕрĕпе пĕлейместĕп. Истор. Хăйне пĕр-пĕр усал ан туччăр, тесе, вĕсене малтан икĕ вут хушшинчен кăларнă, унтан хăйсенĕн кĕлеткисене пуççаптарнă, чĕркуççи çине лартса пĕтернĕ. N. Çапах эпĕ вĕсем каланине малтан пит ĕненсех пĕтермерĕм. N. Çак çурт тавра йывăçсем лартса пĕтерĕр.

пĕчĕ-пĕчĕк

премаленький, премеленький. Хурамал. Чӳклесе пĕтерсен çав турамсенчен пĕчĕ-пĕчĕк татса тухаççĕ те, тула кăларса çурт çине пăрахаççĕ.

плантлăх

место для усадьбы. Кан. Икĕ плантлăх (çурт вырăнĕ).

присатка

палисадник. Альш. Унтан икĕ карташ сиктерсе, икĕ карташ сиктерсе хушă хăварнă: присатка теççĕ ун пек хушăсене. Присатка еннелле ялан та кирек камăн та пӳрт-çурт. IЬ. Икĕ килĕ юнашар, икĕ килĕ юнашар хутлăха пĕр-икĕ пӳрт вырăнĕ пек пушă вырăн хăварнă: присатка теççĕ вăл хутлăха. N. Вăл ялта кашни кил хушшинче присатка пур. В этой деревне у каждой избы имеется палисадник.

автан сăри

(авдан с̚ы̆ϱиы), parentalia autumnalia, ita dicta, quia tunc temporis gallum mactare mos est. Осенний праздник по случаю помановения усопших. V. Магн. 179 sqq. || Т.-И.-Шем. „Автан сăри“ — ăна ĕç пĕтсен тăваççĕ. „Петушиное пиво“ — его совершают по окончании полевых работ. Ib. 206. Автан сăри йĕтем уйăхĕнче уйăх таврăнсан кĕçнерни-кун каç (эрне-каç) пулать. Унччен малтан сăра тăвса хатĕрлесе хураççĕ; сăрине тунă асли ĕлкĕрсен те, сăрине сĕрнĕ чух та малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем астивеççĕ. Кĕçнерни-кун икерчĕ пĕçерсе, çимĕçсем пĕçерсе, эрек илсе хатĕрленсе тăраççĕ. Ăрама тухса автан пусаççĕ, автанин тĕкне-мамăкне ăрамах вĕçтерсе хăвараççĕ. Каç пулсан вара хăй çутас умĕн Мун-кунти пекех ăратнисене чĕнсе пуçтарса, алăк патне сĕтел лартса, çуртасем çутса (самодельные свечи), чĕреспе чашкă лартса вилнĕ çынсене хываççĕ. Кил хуçи сĕтел хушшине минтер çине улăхса вилнĕ çынсене кĕтсе ларать. Хывма Мун-кунти пекех хываççĕ; кашни хываканнĕ калать: „Умăнта пултăр, сĕт кӳлĕ пултăр; эпир асăнатпăр, эсир ан асăнăр“, тет. Хывса пĕтерсен хывнине тула хапха умне кăларса тăкаççĕ, унта камалсăрсене хывма виçĕ пĕчĕкçĕ икерчĕ, куркапа сăра е шыв илсе тухаççĕ, савăтсене чӳхесе тăкма витрепе таса шыв илсе тухаççĕ. Кĕнĕ чух савăчĕсене пăлтăра лартса хăвараççĕ, витрипе пӳрте пусăран шыв ăсса кĕреççĕ: „Çурт телейлĕ пултăр, тулли марри тулли пултăр“, тесе. Хывса кĕрсен вара кĕрекене сĕтел лартса ĕççĕ çиеççĕ те, тепĕр çын патне кайса çавăн пекех хывса ĕççĕ çиеççĕ. Çĕрĕпе, ĕрет тухичченех çапла хывса ĕççĕ-çисе çӳреççĕ. Обряд петушиное пиво справляют в месяце йĕтем уйăхĕ, после полнолуния, в четверг вечером. Перед этим заранее варят пиво. Как в то время, когда поспеет сусло для пива, так и тогда, когда процеживают пиво, сначала совершают возлияния (libationes) умершим, а потом пробуют сами. В четверг приготовляются к совершению обряда: пекут блины и другия кушанья и покупают водки. Выходят на улицу и колют петуха, при чем перья и пух его разбрасывают по воздуху тут же на улице. Когда завечереет, то перед тем, как зажигать огни, собирают, точь-в-точь как на Пасхе, всю родню, ставят у двери стол, засвечают самодельные свечи, ставят черяс и чашку и приносят жертву умершим. Хозяин дома садится за стол, на подушку, и ждет покойников. Самое жертвоприношение справляется совершенно так же, как и на Пасхе; каждый из участвующах в нем говорит: „Да будет это перед тобою, да будет молочным озером. Мы (вас) поминаем, а вы нас не поминайте“. По окончании обряда то, что принесено в жертву, выносится за ворота и здесь выбрасывается и выливается. Туда же выносят три маленьких блина и ковш пива или воды для принесения жертвы безродным покойникам, а также ведро с чистою водою для споласкивания посуды. Когда входят в избу, то посуду оставляют в сенях, а в ведре приносят в избу воды, почерпнутой в колодце. При этом говорят: „Пусть будет счастье в этом доме, и пусть неполное станет полным“. После принесения жертвы ставят в передний угол стол и пируют, а потом идут в другой дом, где привосят жертву покойникам и пируют так же, как и в первом. Таким образом они ходят по домам всю ночь, принося жертвы и пируя в каждом из них, до тех пор, пока не обойдут всю родню.

алтар

(алдар), arare cogere; arandi potestatem dare; arandum curare, заставлять, позволять, велеть и пр. пахать. Н. Карм. Унта ака тутармаççĕ, çĕр чавтармаççĕ, çурт пăстармаççĕ, эрне-каç пир çаптармаççĕ, аслăк çине ăлăхма юрамасть, теççĕ, тирĕс тăкма та юрамасть, теççĕ, ик хут та алтармăççĕ. В это время не позволяют пахать, рыть землю, сносить здания, колотить холсты в четверг после полудня, влезать на сеновал, вывозить навоз и перепахивать поле (двоить).

амалă-хĕрлĕ

(х̚’э̆рл’э̆), mater cum filia, мать с дочерью. Ст. Чек. Амалă-хĕрлĕ калаçса лараççĕ (разговаривают). Череп. Амалă-хĕрлĕ пасара карĕç. Мать с дочерью пошли на базар. Ib. Амалă-хĕрлĕ лараççĕ. Сидят мать с дочерью. Ст. Чек. Амалă-хĕрлĕ çурт тытаççĕ. Мать с дочерью правят домом.

ама хĕрĕ

(х̚’э̆рэ̆) , propr. filim matris, i. e. puella. Соб. дочь матери, песенное выражение, означающее девушку. Н. Якуш. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Ар ывăлĕ мар, тесе, ама хĕрĕ, теейсе, çурт хушас çук, тиейсе, çавăнпа парса ятăр пуль. Ах батюшка, ах матушка! Наверно, вы потому меня выдали, что я не молодец („сын мужчины“), а девица („материна дочь“), и не могу ничего прибавить к дому. (Из „хĕр йĕрри“, плача невесты). Собран. † Çак ама хĕр (вм. ама хĕрĕ) тенĕ-ĕскер ашшĕ килне шăнăçаймасть. Девушкам нет места в отцовском доме, т. е. рано или поздно оне должны из него уйти. (Из „хĕр йĕрри“, плача невесты).

ар ывăлĕ

(ар ывы̆л’э̆, „fiius- viri“), sive ар-ывăл, vir (verbuni iam paene obsoletum). Повидимому, это речение принадлежит более старинному или песенному языку. Альш. † Ай-хай мĕскĕн ар ывăлĕ! Çĕлĕкĕ хулĕ хушшинче, пуçĕ тӳре умĕнче. Ах, несчастный мужчина! Шапка у него подмышкой, а голова (т. е. он сам) перед начальником! Н. Карм. Алăк патĕнчи ар ывăлĕсем! çак куркана ĕçме эсир кӳнетĕр-и, çук-и? Мужчины, восседающие у дверей! согласны вы выпить этот ковш или нет? Альш. † Пĕртте ырпа усала, ай, курмасассăн епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем! Как это может быть (т. е. не может быть), чтобы мужчина вырос, не испытав невзгод („добра и худа“)! С. Тайб. Б. † Ар ывăлĕ каят инçе çере. Мужчина уходит в дальнюю дорогу. (Солд. песня). Н. Якушк. Б. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! ар ывăлĕ мар тесе, ама хĕрĕ теейсе, çурт хушас çук, тиейсе, çавăнпа парса ятăр пуч. Ах, батюшка и матушка! наверно, потому вы меня выдали, что не парень я, а девушка, и не могу ничего прибавить к дому. (Из „хĕр йĕрри“, плача невесты). Альш. Ар ывăл пурне те курать. Мужчина испытывает все. ЧП. Алăкран тухать ар-ывăл. Мужчина выходит из дверей дома. Микуш. Ар ывăлсем! ура çине тăрăр! Мужчины! встаньте на ноги. (Обращение к мужчинам во время обряда „савăш курки“). Çĕн-Кипек. Ар ывăлин (-ин’) чарнасси пур — ваттисен сăмахне астăвас пулать. Юноша должен знать меру и обращать внимание на слова старших. Ib. Ар ывăлĕн арçын шутне тытни паха. Важно, чтобы юноша во всем держал и вел себя как подобает мужчине.

какăр

(кагы̆р), клюка, «кусок дерева для поддерживания кашта у крыши». Тюрл. Какăр — крюк. Ib. Какăр çине шывлăш хораççĕ, шывлăш çине чĕренче (= тĕренче) хораççĕ. Изамб. Т. Шывăшлăха какăрпа тыттараççĕ. Сред. Юм. Какăр — чĕренче витнĕ çурт хĕррисĕне сывлăш кая памантан (чтобы не упал) хуракан çекĕл пек пысăк патак. Соор. Мни какăр пуç. (Качака мăйраки). || СПВВ. Какăр (= шăпăр какри), рог для резонанса (у пузыря). Утăм № 1, 25. Ман та, сăвă çыриччен, çăвара какăр хыпса мĕн ярас шăпăра.

камит

(камит, камит’), представление, спектакль, «комедь». Утăм 9. Хĕвел, уйăх, çăлтăрсем, планетсем, кометсем... пурте тĕнче камитсем. N. Камит кăтартакан знает чĕлхе (наговор). N. Камит(сем вылякан çурт) — балаган. КС. Камит вылять. СТИК. Камит выляççĕ (так называют игры акробагов в цирке).

каплан

сгруживаться, скапливаться. N. Капланса ларат. Стоит грудою. Пшкрт. Çомăр шуйă капланса тăрат (не течет вперед). Шибач. Пăр капланса ларчĕ. Лед застрял и не двигается. N. Ун патне шыв пырса каплансанах, вăл ишĕлсе аннă. КС. Йăвăç шыв куккăрне, пырса, каппаннă. В излучине реки образовался затор из деревьев. Калашн. Сĕм-тĕттĕм пĕлĕтсем капланса килчĕç. Шел. 122. Тем пысăккĕш капянса... витĕр курăнса ларать. Ib. 29. Пĕр ылттăн çурт, капланса ларат, вăрттăн пытанса. Скотолеч. 21. Суран ăшне пӳр капланса тăрать те, суран шыççа каят. Зап. ВНО. Çăмăр пĕлчсем килсе капланчĕçĕ (или: капланчĕç). N. Пылчăк кумккисем хытса каяççĕ те, унта çуркунне хăйăр капланать. Толст. Тутарсем шыв хĕрринче вăрман пек капланса тăнă. С. Тим. Шыв капланса çитсен, пĕвене çĕмĕрсе, малалла юхса каят. N. Унăн йĕри-тавра темĕн чухлĕ халăх капланса çӳренĕ. Сред. Юм. Пăтаран кĕпе капланчĕ те, çурăлса кайрĕ. N. Вилнĕ пулă шăммисем юшкăн айĕнче капланса выртнине кураççĕ (видят). Хурамал. Арман валашки çинче тырă капланса тăрать (засел). Тюрл. Кам пырса капланать онта? Кто туда подойдет? N. Ху куçăпа ху аллу тирĕк анине пырса ан капланччăр (в рукописи). А. Турх. Пăр капланчĕ (затор на реке во время ледохода). Ib. Пăр капланса анчĕ. Масса льду спускается по реке (сплошной лед). В. Олг. Пăр капланса ларчĕ (затор). || В перен. смысле. КС. Майлă мар, ун укçипе каплансах ларăн. Его деньги тебе в прок не пойдут. А. Турх. Мана хĕненипе капланчĕ пулĕ! Наверное, хорошо стало ему, как он меня отдул! N. Эй йĕрĕнчĕк ĕçкĕ-çикĕ, çав тери усал ĕçпе тулнăскер, çынна вĕлерӳпе капланнă. N. Эпир хамăр чăн çултан çĕтсе кайрăмăр, тĕрĕслĕх çутти пирĕн çие ӳкмерĕ, хĕвел те пире çутатмарĕ! Йĕркесĕр сукмакпа пĕтсе каплантăмăр. N. Эй çуралнăранпах юн тăкса капланнăскер! Эй йĕрĕнчĕк ĕçкĕ-çикĕ! Хурамал. Ăна ан шелле, капланса кайтăр (= çавăнтах пĕттĕр) теççĕ. Ib. Теме юрамала санăн ĕçу, капланмала санăн ĕçӳпе! (= лайăх япала туман). N. Çав хыпара илтсен, унăн пĕтĕм ăшĕ-чикки капланса çитнĕ.

карăклат

каркать (о вороне). Собр. Çурт-мĕн çине çăхан ларса карăклатсассăн, лайăх мар, теççĕ. Т. П. Пĕр-пĕр çыннăн авăн-йăвăççи çине малалла ларса çăхан караклатсан, çыннăн пурнăçĕ малалла каят, теççĕ; кай еннелле пăхса карăклатсан, вăл çыннăн пурнăçĕ малла (так!) каймаст, теççĕ. Чув. пр. о пог. 241. Ула-курак çиле хирĕç ларса карăклатсан (если ворона усиленно каркает)...

карклат

(карклат), кричать, каркать. Сала. Çăхан çурт çине пырса ларса карклатсан, çав çуртра çын вилет, теççĕ. Н. Карм. Хайхи çăхан çăварне карнă та, мĕн пур вăйĕпе карклатса (кранклатса) янă. См. карăклат.

картлат

каркать. Юрк. Çурт çине çăхан ларса картлатсан, çын вилет. Т. IV. Çурт çине çăхан ларса картлатсан çын вилессе, теççĕ. || О коростеле. Ск. и пред. 98. Сайраран çеç катаран, карăш сасси илтĕнет, вăл та, пăртак картлатсан, чарăнать те тĕлĕрет.

картлаç

(картлас’), ступенька; лестница. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури вара пĕр чĕнмесĕр пусма картлаçĕ çине ларнă та пичĕсене аллисемпе хупласа илнĕ. N. Картлаç çинчен анса, уткаласа çӳрере. Цив. † Вĕт-вĕт картлаç, вĕт картлаç, эпĕ пусмасăр, кам пусас? О Японии. Çав çурт патне сарлака çӳлĕ картлаçсемпе хăпарса каймалла. Изамб. Т. Пусма картлаç — ступенька. Янтик. Картлаç — ступенька лестницы или крыльца. || Бранное слово.

каскалакан маçтерской

столярная мастерская. N. Çавсене туса пĕтернĕ хушăра каскалакан маçтерской валли те чул çурт лартнă.

каç-ир

по утрам и по вечерам. Изванк. Киле каялла тавăрăнса, каç-ир тула тухса çӳресе, кил-çурт пăхакан пултăр вăл (т. е. парень уходящий в солдаты. Тĕп-саканче пăт чӳклени). N. Каç-ир тулта шăнтать (морозит).

кашла

шуметь. Н. Карм. N. Кашласа, ешерсе ларакан йывăç çинче çулçă пĕр сийĕ тăкăнса пырать, тепĕр сийĕ сарăлса пырать. Ст.Чек. Хура вăрман (шыв) кашлат (шумит). Орау. Çăмăр хыт çунă чухне чуспа витнĕ çурт тăррисем, вершникрен шыв юхса кашлани катаран илтĕннĕ пек, кашлаççĕ. БАБ. Эпĕ тепринчен (из другого окна) пăхрăм пек те, тĕслĕрен тырă пĕр хир тулли кашласа, хумханса ларат пек. (Сон). Орау. Капла çăмăр çăвах тăрсан, кăçал тырсам кашласа анчах ларакан пулаççĕ (будут высокие и густые). Виçĕ пус. Хытă шăмăллă выльăх çимен йӳçĕ курăксем анчах кашласа ларнă. || О ветре. Шибач. Çил хытă кашлат. КС. Çил кашласа вĕрет (сильно). || О животиых и др. предметах. Качал. Якейк. Çĕлен кашласа çитрĕ (с шумом). ЙФН. † Вĕт-вĕт хăва, вĕт хăва, вĕт хăвара вĕт кайăк, вĕт кайăк каять кашласа, шульчи тăкăнать саралса. Эпĕр каятпăр хурланса. Якĕйк. † Корак каят кашласа, йăви йолать хорлăнса. Ст. Чек. Сăмаварĕ кашласа ларат (шумит) вĕренĕ чух. О сохр. здор. Сĕрĕм тивсен, çыннăн пуçĕ ыратат, хăлхи кашлать. || Шипеть. Г. А. Отрыв. Хура вăрман кашлани мăн çул хĕрне илтĕнет; пичи сăри кашлани пусма вĕçне илтĕнет.

кервен

хороший, замечательный. СПВВ. Лаша кервен; вăрман кервенччĕ ĕлĕк. Керве = аван Ib. Кервен = тĕреклĕ. Ib. Ку çын кервен; çурт кĕрвен. СПВВ. КС. Кервен — пит лайăх, чаплă япала. Стюх. Кервен, хороший, дюжий. См. Рааs. 62.

кив-çурт

старое место жительства (до переселения). Н. Карм. Альш. Вĕсем вара Елшелне кĕрсе ларнă. (поселились). Леш вырăнне халĕ те «Кив çурт» теççĕ. || Назв. поля. Яyш.-Норв. Кив-çурт. Ĕлĕк унта ял пулнă, халĕ çав вырăнта масар. || Назв. оврага. Торп-к. Кив-çорт. || Назв. урочища. См. Магн. М. 80.

кил-çурт-йĕр

дом. 2-е Ялдры. Унăн кил-çурт-йĕрĕ начар.

кил çурт пуçĕ

глава дома. Изванк. Кил-çурт пуçĕ пулма пар. (Моленье).

килĕш

(кил’э̆ш), соглашаться, договариваться, уговориться. Юрк. Пуринпе те (во всех отношениях?) çапла икĕ енчен те килĕшсен... Ib. Кĕсем те мĕн пурĕпе килĕшсен, евчи чăпăркка пăрахат. N. Канаш туса килĕшнисене хăшне-пĕрне земски собранисене параççĕ. || Торговаться, столковаться. Чем люди живы. Пăртак тăрсан, Симун çак арăмпа хакне килĕше пуçланă. N. Вăл кĕрĕшекенсемпе кунне пĕрер динарипе килĕшнĕ. Юрк. † Пӳлмĕрсем тулли тырă пур, хакне килĕшмесĕр ан сутăр. Ау 17°. Шуйттан ачи тухрĕ, тет те: этем ! ытти япалапа килĕш, çурт кучĕ йывăр, теççĕ, (терĕ, тет). КС. Эпир унпа килĕшеймарăмăр. Мы с ним не могли столковаться (или: сторговаться). Альш. Çарансем килĕшеççĕ. Юрк. Хай айăра илес текенсем виçĕ çĕр тенке килĕшсе укçа парсан, ăйăра илсе те каяççĕ. Ст. Чек. Вăл ун лашине килĕшмен (не сторговал) || Сосватать. Килĕшсе çураçни. К.-Кушки. † Килĕшнĕренпе йĕре-йĕре хĕрлĕ чĕре шуралчĕ. N. Хĕрĕ килĕшсен (кунсан), Мариам, тавăрăнса, хăй амăшне чĕнсе пынă. Образцы 99. Пĕр чӳрече, ик чӳрече, атте, мана хĕр килĕш. Атте, санăн кинĕ (сноха) пулĕ, манăн кăмăлăм тулĕ. || Понравиться. Никит. Çак сăмахсем пĕтĕм çынна питĕ килĕшрĕç (пришлись по сердцу, понравились). Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, сăмах килĕшеймесрен хăратăп. Кан. Кăмăла килĕшрĕ пулмалла старикĕ. Н. Якушк. † Эпĕ каяс килĕре çын килĕшмест, теççĕ, эпĕ епле килĕшĕп-ши? (Хĕр йĕрри). || Помириться. Чăв. й. пур. 9. Леш Микка ялан ӳкĕтле-ӳкĕтле йăпатнă, ку йăпатнă тăрăх вара лешсем пĕтĕмпех килĕшнĕ. || Быть удачным, годным. N. Кунĕ те килĕштĕр, çынни те килĕштĕр. (Из наговора: «Ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ»). N. Вĕсем (знахарки, лекарки) куçа килĕшмен япаласем ярса, пушшех пăсса пăрахаççĕ. О сохр. здор. 51. Çапах та вĕсем пит аван апат, вĕсене пурин те çиес пулать, анчах сывмар çынсене питех килĕшмест. Ст. Чек. Кунти çĕр-шыв мана килĕшмен (не подходящий климат). N. Эпĕ халĕ вар-виттипе хупланап-ха: те кунта килни килĕшмерĕ темĕскер мана. Орау. Мана пур апат та килĕшмест. Янш.-Норв. Телейсĕрсенĕн вăрласа кайсан та (невесту) килĕшмест: е вĕсене çул çинче тытса, укçасем илеççĕ, е курайман çынсем вăрланă чухне çӳсмен пăявне касса татаççĕ. || О согласии в речах. ЧП. Сирĕнпеле сăмах пит килĕшет. Ст. Шаймурз. † Сирĕнпе сăмах пит килĕшет, те кĕçĕнрен пĕрле ӳснĕрен. || Быть угодным, итти в прок. Ст. Чек. Манăн парне килĕшмен (жертва не принята). Ib. Кĕлле кайни килĕшмен (хождение в церковь оказалось неугодным). ДФФ. Çинĕ чухне, хул калек шăмăсене (= шăммисене) хышласа тасатсан, çутă çĕрелле тытса, витĕр пăхатьчĕç: вăл шăмсем таса пулсан, чӳк килĕшнĕ, тетчĕç, — таса мар пулсан, хура йĕрĕсем курăнсан: чӳк туни вырнаçуллах мар, тесе калатьчĕç. ЧС. Çын-мĕн кĕрсен, чӳклени килĕшмест (неудачно), терĕ. Ib. Пĕр-пĕр вĕçен-кайăк йăва çавăрма киле илсе килсен (пух жертвенных птиц) Куслав килĕшмест, тет те, вара нихçан та килĕшмест, тет. Арçури. Киремете килĕшмен, çырмаранах çырлахман. ЧС. Сирĕн хăйматлăхсене сурăх парне пани килĕшмен, унăн алли йăвăр пулса, сурăхусем çавăнпа вилсе пĕтнĕ. Шурăм-п. 9. Çав вите хуçи лаша çилхиие йăваласа муталать пулсан, лаша киле килĕшет (ко двору). || Быть приличным. Ст. Чек. Килĕшменне хытланан! Якейк. † Ай аки Мари пор, хĕр чох çӳрени килĕшет (когда выйдет замуж, гулянья прекращаются). N. Килнĕ çыннăн кайни килĕшет. || Быть к лицу. N. † Çĕнĕ çапата, шур чăлха хĕр уринче килĕшет; хура сăкман, йăс тӳмме каччă çинче килĕшет. Г. А. Отрыв. † Хамăр хура пулсан та, савни сарă килĕшет.

кук

(кук), восклицание, приглашающее на помочь или на обед в поле. Никит. Миките пичче ниме тăват, килĕр нимене!.. Килĕр! Нимене кук! МПП. Апата кук! (Так говорят, когда надо обедать в поле, хотя бы других и не было, даже наедине. Кук — покровитель полей?). Орау. 'Кук нимене хух'. Ниме пуçĕ тыр ниминче анчах пулать. Килтен уя ниме халăхпе тыр вырма тухса кайнă чухне те, ана çинче те, кăнтăрла çитеччен: кук нимене хух! тесе, кăшкăрса, нимене чĕнет. Вырмасăр ахаль тăраканьсене ĕрлет, кăнтăрла апат çима лăрма каллах: эй ниме халăх, апата килĕр! тесе кăçкăрать. Кăнтăрла иртсен вара урăх нимене кăçкăрмаçть, вырмă ӳркенекеннисене анчах хытăрах вырма ĕрлесе çӳрет. Хутран-ситрен черечĕпе сăра ĕçтерсе çавăрнать. Каç, киле тавăрнсан, ниме çыннисене апат çима, сăра ĕçме килме çурт тăрне хăпарса кăçкăрать. Ib. Ниме пуçĕ: кук нимене хух! тесе, уйра тыр вырнă чухне тыр вырма килме чĕнет, тата апла кăçкăрни ниме хăш тĕлте вырнине пĕлтерет, нимене пыракан çав саспа ниме халăхне час тупать (В одной тетрадке записано: «Кричат на ухо: кук, çорхи старик çорхи карчăк салам паракан»). Панклеи. Кук тăвас, тесе, пор ача тытса, холхаран: ку-у-ук! тесе кăçкăрнине калаççĕ (в игре чикалта, лăм вутилла). Елмен. Апата кук! (Так кричат в поле, во всякое время, уйра çинĕ чухне). Разг. С. Мих. 21. Кук, кук! крик, которым созывают на помочь во время жнитва. || Приговорка к слову «кукамай». Сред. Юм. Кук-кук кукамай, кукĕл туса памасăн, кăпăр-капăр сакайне. (Песня маленьких детей).

кукамай

(кугамаj), божья коровка. К. Кушки., Череп. || «Солдатики» (насек.) В. Тим. Çуркунне кукамай нумай пулсан, хуратул аван пулат. Н. Седяк. Кукамай çурт таврашĕнче пулать, хĕрлĕ-хура-уда. Изамб. Т. Кукамай, красное насекомое; собирается стаями на солнце, в углах домов и др. См. Рааs. 74. || Сunnus. Альш. Кукамайĕ курăнать.

кунăн çĕрĕн

дни и ночи (нареч.). N. Кунăн-çĕрĕн чул эрешлет (мастер), мĕн пур шухăшĕ те унăн тĕрлĕрен тĕрĕ ӳкересси çинче. Бгтр. † Уй варĕнчи çил арманĕ кунăн-çĕрĕн авăрать. N. Санăн куçусем кунăн çĕрĕн çак çурт çинче пулччăр.

купирнатăр

губернатор. ЧП. Купирнатăр çурчĕ — хĕрлĕ çурт, пурĕ те хура халăх вăйĕсем; купирнатăр çурчĕ умĕнче çут кӳлĕ, пурĕ те атте-анненĕн куççулĕ.

ӳпле

(ӳпл'э), шалаш. Зап. ВНО. Ӳпле — навес, прикрытие. IЬ. Ӳпле, хушă. (Буин. у.), ӳкле (Ядр. у.), шалаш. Ягудар. Ӳпле ― алăклă, чӳречеллĕ, арпа хума. Над и перед дверью — навес, служащий для того, чтобы убрать с тока хлеб в ненастье. На одном конце или в стороне тока. IЬ. Ӳпле йĕтемĕн пĕр хĕрринче е пĕр пуçĕнче пулать. Хыпар № 5, 1906. Вĕсем шăтăксенче, е ӳплесенче (хушăсенче) пурăннă. Етрух. Ӳплинчен те инçех мар, тет (ар-çури). Завражн. Ут çолакансем ӳпле тăваççĕ çапăсенчен, утă витеççĕ. || Мякинница. СПВВ. Т. Ӳпле арпалăх (мяк.) тени пулать. В том же знач. и в Кич-к., Цив. Чураль-к. Хĕлле тутă, çулла выçă. (Ӳпле). С. Ӳпле — шалаш на гумне для мякины, в поле — для пастуха. СПВВ. ЕВ. Ӳпле ― арпалăх, авăн çапнă чӳх арпа хуракан çурт. Сказки и пред. чув. 15. Кайăк пырать ӳпле пек (величиною с мякинницу). || Большой, не прорвавшийся чирей. СПВВ. ТМ. Ӳпле; пысăк шăтман çăпана ӳпле теççĕ. Ӳпле тесе, ылханнă чухне пит калаççĕ: эх, сана икĕ урăна йĕкĕр ӳпле тухма пар! теççĕ.

ăнсăртран

нечаянно, случайно, неожиданно, вдруг. О сохр. здор. 118. Ак хăш чухне тата ăнсăртран ӳксе хул е ура хуçăлать. Вот еще иногда от нечаянного падения ломается рука или нога. СПВВ. ИА. Ăнсăртран, нечаянно. Юрк. Пупĕ те старастийĕн чĕлхи çинчен кирлĕ мар сăмах ăнсăртран ĕçĕрĕннине илтсен: стараста, эпĕ тепĕр хут авланмарăм-çке, мĕшĕн эсĕ мана апла калатăн? тет. И священник, услыхав, что с языка старосты сорвалось нечаянно неприличное слово, сказал ему: «Староста, кажется, я во второй раз еще не женился; почему ты мне так говоришь?» . Пиçнĕ яшка ăнсăртран тăкăнса кайни ĕç ăнмасса систерет. Если сварившееся варево (яшка) нечаянно прольется, то, говорят, это к неудаче. . Пурте вуласа ларнине курсан, ăнсăртран ку юлхав ачине те вĕренмесĕр кăмака умĕнче тăнине курах каят. IЬ. Чипер çынсем урлă, çта арăм ыйтнă пирки, хăш чухне çапла ăнсăртран вырăна-мĕне çаклансан, савăнса, кăшт анчах ĕçсе пăхатăп. Попав, через хороших людей, или через просьбу жены, куда-нибудь на службу, я с радости немного выпиваю. . Йывăç çурт туса парсан, ăнсăртран çунса-туса кайсан, татах вĕсем валли çурт тумалла пулат. IЬ. Вăл ăнсăртран шыва кайсан, эпĕ ун хыççăн каçмăп. Если она вдруг утонет (свалится в воду), я за нею не пойду. Н. Ч. Ăнсăртран, эсĕ мана итлемесен, эпĕ сан çинчен патша турра пуççапса тархаслăп, терĕн. Орау. Ачана ытла ан йăвала (не мни), ăнсăртран (вдруг еще) ача хулне мăкăлтăн тата. N. Ăнсăртран-мĕнтен вĕсем мана ан улталаччăр. СПВВ. КЕ. Ăнсăртран — пĕлмесĕр тунă япала. Сред. Юм. Ăнсăртран шывва ӳке парсан, тесе, çын шыв хĕрĕнче пăртак-çиç тытăнса тăрсан калаççĕ (говорят человеку около воды, когда от неосторожности с ним может случиться несчастье). . Çил вăйлă чȏхне лоткапа Атăл çине ан кĕрĕр, таста ăнсăртран лȏтка çавăрнса ӳкĕ. Во время сильного ветра не выезжайте кататься на лодке на Волгу: случайно может перевернуть лодку. СТИК. Ăнсăртран, очень редко; неожиданно, непоследовательно, случайно. . Таçтан ăнсăртран чир килсе çыпçăнчĕ. Откуда-то неожиданно пристала ко мне болезнь. Шел. 163. Ăнсăртран вĕççе пӳрте кĕрсессĕн, манăн пуçăма сар çу сĕреççĕ: сан çăварна — çу, тутăна — пыл, теççĕ. (Гов. ласточке). В одной рукописи вм. «ăнсăртран» написано: ăнсăр сăртран. N. Ăнсăр сăртран килтен хĕрт-сурт писсен, вара пархатарлă мар, тет (не к добру).

ăранкла

каркать. Собр. Çурт урлă çăхан ăранкласа каççа кайсан, мĕн те пулин вилет, теççĕ. Если над домом пролетит с карканьем ворон, то, говорят, в доме кто-нибудь умрет.

ĕнтĕ

(э̆ндэ̆, э̆н'д'э̆), теперь. Сред. Юм. Ĕнтĕ, теперь. || Уж, уже К.-Кушки. Унăн асапĕ иртрĕ ĕнтĕ санăн. Заботы об этом для тебя уже миновали. Сред. Юм. Ĕнтĕ ȏна та турăн (сделал и это) пȏлать, ĕлĕкхипе çитмен-чĕ! Еще этого не доставало! Изамб. Т. Анне кайнă та, час таврăнат-и ĕнтĕ. Мать пошла, да не знаю, скоро ли уж вернется. Регули 528. Парсам ĕнтĕ она. Дай уж ему. Ст. Чек. Халĕ ĕнтĕ вĕсем лайăх тăраççĕ. Теперь они уж хорошо живут. N. Эпĕ малалла çакăнти чăвашсен йăлисем çинчен калăп ĕнтĕ. Теперь уж в дальнейшем я расскажу о нравах и обычаях здешних чуваш. СТИК. Шав пӳртре ларса йăлăхтарат та пуль ĕнтĕ. — Ан та кала, чист йăлăхтарчĕ! Уж надоело, небось, сидеть дома? — Не говори уж, совсем надоело! Орау. Тулсам пула пуçларĕç ĕнтĕ. Изамб. Т. Ĕнтĕ эсĕ качча кайма ан шухăшла. Теперь ты уж не думай выходить замуж (говорит умирающий парень). IЬ. Каятăп ĕнтĕ, çитĕ, кун чул ларсан. Я уж пойду, будет — посидел (насиделся). Орау. Сана вăратмасп ĕнтĕ кĕрсе. Я уж не зайду (к тебе) и не буду тебя будить. СТИК. Ӳссе çитĕнчĕ-çке ĕнтĕ, ĕçе тума пултарат. («Говорят с радостью, что у них вырос сын или дочь и уже может работать»). Изамб. Т. Ваççа тете, ыраш парса яр-ха. — Нумай салатнă-ччĕ те ĕнтĕ. Кама кам пулмаст. Парас пуль çав. Дядя Василий, отпусти (в займы) ржи? ― Много уж я роздал... М. Тиуш. Юрри аванах та мар пулĕ те ĕнтĕ, çыратăп. Песня-то и не так хороша, (но) уж (ладно), напишу. IЬ. Атте мана хăвса кăларчĕ, нимĕн те памар(ĕ); çурт çавăраймарăм... Ах, турă!... Çапла ĕнтĕ те... мĕн тăвас тен! Отец меня выгнал, ничего не дал; я не смог выстроить себе дома... Господи!... Так-то уж оно так, но что поделаешь!.. || Я. Турх. Чăваш çапла ĕнтĕ вăл. Таково уж свойство чувашина. Хыпар № 9, 1905. Мĕне кирлĕ ку ĕнтĕ? Тĕлĕнеп эп çынсенчен! К чему уж это? Удивляюсь я людям! || Выражает побуждение, как русск. же. Унтан арăмне çиленнипе: лар ĕнтĕ, шуйтан! терĕ, тет. Потом, рассердившись на жену, он крикнул: «Садись же чорт!» Юрк. Ку çапла каçма хăранăран, тутар арăмĕ: мĕшĕн каçмастăн? каç ĕнтĕ, тет. Ку та ăна, хăй хăраса: каçмастăп, малтан ху каç! тет. Артюшк. Пырат та, лайăхрах чĕнет: часрах ĕнтĕ, тет. || Выражает недоумение, удивление. Сред. Юм. Ĕмĕр тăрăшнех çапла хĕн кȏрса ирттермелле-ши ĕнтĕ ман? Неужели мне придется провести всю жизнь в таких страданиях? Руфь I, 19. Ноеммин пулать-и ĕнтĕ ку? Это Ноемминь? КАЯ. Эпĕ: ха, куçа çӳпĕ кĕч-и ĕнтĕ? тесе, куçа калах хупкала пуçларăм (что, неужели в самом деле в глаз соринка попала?). Тораево. Ку çăвара тĕкĕнмесĕрех анса кайри (= кайрĕ-и) ĕнтĕ? тесе калать, тет. Неужели он проскочил в горло, не задев рта? || Иногда выражает решительное утверждение или отрицание, также и в вопросе. Янтик. N. Каяп-каяпах ĕнтĕ çапах. Все таки я уже поеду, во что бы то ни стало. Хыпар № 45, 1906. Хирте хĕрсе ĕçленĕ вăхăтра тĕрмере ларасси çăмăл мар ĕнтĕ вăл. В то время, когда жаркая работа в поле, сидеть в тюрьме не так уж легко. Ч.С. Эпĕ ăна малтанах: апла пулмĕ ĕнтĕ (не правда, чай), теттĕм, ĕненместĕм. Я сначала не верил этому, полагая, что это не так (здесь ф. буд. вр. придает оттенок сомнения). Алекс. Вара кăвак çӳçлĕскер калар(ĕ), тет: вăт çавă ĕнтĕ, тенĕ. Тогда седоволосый сказал: «Вот он-то самый и есть.» Собр. Ăстарик çавна илтсессĕн, ӳксе макăрса каланă: ку хам пĕлменскерсем çаксем пулнă пулĕ ĕнтĕ! тенĕ. Услыхав это старик с рыданием воскликнул: «Должно быть это (и) были неведомые мне (дети!)». . Ку кам ачисем? тесе ыйтнă. Карчăкки каланă: ку ачасем пирĕн ĕнтĕ, пире кăсене турă эсĕ килеччен пачĕ, тенĕ. (Он) спросил: «Чьи это дети?» — Старуха ответила: «Эти дети наши, нам их принес, пока тебя не было дома, бог». Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ? тесе каларĕ, тет. Отец (его) спросил: «Ну, как же было дело?» Торп-к. Пике тухрĕ, тет те: эс, Хăрхăн, манăн кĕпене ма тăхăнтăн? Эп сана хам кĕпене ма парăп ĕнтĕ? — эсĕ кулатни-мĕн манран? тесе каларĕ, тет. С-Устье. Арăмĕ: ускăн тиха пур çинче (раз есть) акар йăттипа мĕн тăвăп ĕнтĕ? тесе калать, тет. || Же. С. Столпник. Ку мĕскер пулать ĕнтĕ? Что же это значит? КАЯ. Эпĕ: мен пулчĕ ĕнтĕ кăсене? тесе, анаталла мĕн пур вăйпа чупма пуçларăм. || Вот (в рассказе). БАБ. Пырса кĕретпĕр ĕнтĕ. Пӳртре туллиех çын ларат. Вот мы входим. В избе полно народу. Цив. Ну, аслă ывăлĕ кайрĕ, тет те, ларат, тет. ĕнтĕ. || В песнях служит для заполнения недостающих слогов. Янтик. † Ĕнтĕ хĕлĕх çинçе, хĕлĕх çинçе, хĕлĕхрен те çинçе çиппĕм пур. N. † Вуниккех те вĕлле, ай, хуртăм пур, анчах пĕри уйăрмантан ĕнтĕ, ай, ӳпкем пур. У меня есть двенадцать ульев пчел, только досадно, что одна семья не роится. Альш. † Ĕнтĕ улма çирĕм, улма çирĕм, хупписене ăçта та хурам-ши? Н. Изамб. † Ĕнтĕ сарă утçăм, сар çилхеçĕм, сарă ука шел мар çитлеме. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс.

ĕçле

работать; делать. Регули 260. Эп она корса ĕçлеменнине. Янтик. Хĕлĕпех эп ун патĕнче ĕçлесе пурăнтăм. Всю зиму я проработал у него. Регули 105. Ĕçлессипе аптранă. Только и думает о деле. К.-Кушки. Ял тăрăх чупма вĕреннĕ çынсем килĕнче ĕçли-ĕçлеми ирттереççĕ. Люди, привыкшие слоняться по деревне, работают дома без усердия. Сред. Юм. Ĕçле-тăркачă, вилес патне çитрĕмĕр ĕнтĕ паян. Сегодня мы заработались до упаду. . Ĕçлетсĕн, ĕçле. Если будешь работать, работай. Альш. Вăрă патне пырат та, вăрра кăшкăрат: эй вăрă, мĕн ĕçлен? тет (что ты делаешь?). Кратк. расск. 26. Эсир мĕнле ĕç ĕçле пĕлетĕр? Какую работу вы можете работать? N. Пуçĕ çав таран ĕçлет. У него настолько башка работает (т. е. он ничего умного придумать не может). Хора-к. † Йăван лаши ― тор лаши, ĕç ĕçлесе ватăлман, хĕр шыраса ватăлса. Иванова лошадь — гнедая; не от работы она постарела, а постарела в поисках невесты (для хозяина). Ашшĕ-амăшне. Кирек те мĕскер ĕçле! Делай что хочешь. Регули 592. Полать (полакан) ĕçлеми çын. Бывает неработящий человек. Вишн. 59. Ĕçленĕ чух ĕçлемен чухнехипе пĕр виçелĕх çиес пулать-и? Нужно-ли питаться одинаково как в рабочее, так и в нерабочее время? Ау 42°. Ак савнă йăмăк мĕн ĕçлерĕ! тет. Вот чего наделала милая сестричка! Сред. Юм. Ĕçле-ĕçле-ĕçле-ĕçле; ĕçлемесен, пăхна çи! Çорконне йор кая пуçласан сар-кайăк йывăç çине ларать те, çапла каласа йорлать. (Подражание одной породе птиц (иволга), которые зимой живут в деревнях и летают по дорогам, а летом в лесах. Величиной она с скворца, с желтыми перьями на груди и с длинным хвостом). N. Ĕçлеме юратни, трудолюбие. Регули 258. Ĕçлеми çын пре пор. . Ĕçлеми çын кам пор пирĕн? . Вăл çын, ĕçлеменни, кайрĕ. Изамб. Т. Халех пĕрре те киле тавăрăнмаст та, ӳссен мĕн ĕçлемĕ ул? И теперь он совсем не возвращается домой; чего он (только) не сделает, когда подрастет? Регули 261. Ĕçленĕ ут мар ку. Это — лошадь, которая до сих пор не была в работе. Земледелец. Пирĕн халăх ĕçлемен мар, ĕçлет. Наш народ не бездельник, он действительно работает. Орау. Ĕçлес пулмасан(= ĕçлемелле мар пулсан), каяс манн. Если мы не будем работать, то мне надо итти. Регули 74. Манăн паян ĕçлес. Я сегодня намерен работать. Якейк. Ĕнер ĕçлесмĕн кона. Это, оказывается, надо было сделать вчера. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Не истопишь печку — не испечется хлеб; не привыкнешь к работе — не обзаведешься домом. (Послов.). Регули 103. Вăл тарçă ĕçлесре лайăх. Тот работник хорош в работе. . 118. Ĕçлессинче прахрĕ кайрĕ (сомн.?). IЬ. 112. Ĕçлесшĕн окçа паратăп. || Обрабатывать. Чув. календ. 1911. Çĕре лайăх ĕçленĕрен манăн тырă çынсен пулман чух та пулчĕ. От хорошей обработки земли, у меня бывал урожай хлеба и тогда, когда у других его не было. N. Мĕн ĕçлетпĕр-ха? (Так говорят, если придут к человеку, что-нибудь делающему). || Родить. Алешк. Сапл. † Çак Саплăк хĕрсене кам ĕçленĕ(= родил)? — икĕ пичĕ хĕрлĕ улма пек.

ĕçĕрĕн

ĕçрĕн, (ӧ̌з'ӧ̌рӧ̌н, э̆з'э̆рэ̆н), отвязаться, отделаться, освободиться, высвободиться. Бюрг. Ĕçĕрĕн, вырываться из рук. Юрк. Парапан патаккисем, алăран ĕçĕрĕнсе, пĕр енелле ыткăнса кайсан. . Алла-аллăн тытăнсан, сулкаланса, хирĕç пулакан çынсене тĕккелесе пырать-чĕç. Пĕри вĕсене чавсипе тĕксе ячĕ те, аллисем ĕçĕрĕнсе кайса, икĕш те çурт çумне кайса перĕнчĕç. . Çав куркана пула тепле часах ĕçĕрĕнсе каятăн (вырăнтан), хам та сисмесĕрех юлатăп (и сам не замечаю, как из-за пьянства слетаю с должности). N. Аллинчен ĕçĕрнсе тарчĕ. Вырвался из рук и убежал. || Срываться (т. е. оступиться). Хĕн-хур. Çавăн чухне вăл, ăнсăртрăн ури ĕçĕрĕнсе кайса (оступившись), пӳртĕн çӳлти, иккĕмĕш хучĕнчен тул енелле, хытă çĕре, ӳкнĕ те вилнĕ. Чем люди живы. Пĕр пырса çулăхасси анчах, вара ĕçĕрнессине ан та ĕмĕтлен, тесе шухăшлать ку. || В Елховоозерной зап. ф. ĕçрĕннĕ.

япăх

(jабы̆х), отощать. СПВВ. † Кунĕн те çĕрĕн çăмăр çăват, япăхмĕ-ши пăлан пăрушĕ? Дни и ночи дождь идет, не отощает ли олененок? Сунчел. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăвать, япăхмас-ши пăланăн пăрушсем. Ст. Чек. Лаша ялан ĕçленипе япăхрĕ. От постоянной работы лошадь отощала. Ib. Япăхат = начарланат. || Становиться плохим: придти в упадок, в плохое состояние. В. Олг. Япăх — прийти в ветхость (напр. о крыше на строении). Питушк. Япăхнă, этем пăхмалли те çук (çурт etc.), пит япăх (adject.). Календ. 1906. Япăхнă, кивĕ йывăç пахчине епле çамрăклатасси çинчен. Орау. Япăхрĕ унăн килĕ, теççĕ, пĕр-пĕр çынăн килĕ-çурчĕ юхăнсан (пришел в упадок от непочинки и пр.). Ильк. Япăхать — становится плохим. || Стать плохим, непрочным; устать, исхвораться. А. Турх. Ăй, йăлтах япăхрĕ! (о больном). КС. Япăхса карĕ. «Из границ вышел». || Начать плохо одеваться. Шибач. Япăхса кайрĕ хăвана хăва (плохо одевается). || Быть покинутым, заброшенным. Духовн. паст. Мĕскĕнсене, урамра-япăхса выртакансене... Сред. Юм. Япăхса выртать, тесе, кирек мĕн япала нăмай полса, ахаль, вырткаласа çӳресен, калаççĕ. Ib. Õрамра тем чол вăт-шанкă япăхса выртать. || Скучать. Зап. ВНО. Япăхас — скучать. N. † Япăхсассăн, юрласа яр; юрласан; кăмăл уçăлат. Соскучишься — запой песню; споешь — станет легче на сердце. Ст. Чек. Ăрамалла кай япăхнăран (от скуки иди на улицу). Ст. Шаймурз. † Ан япăхсам, тусăм, салам яр. Не скучай, друг, присылай привет. Юрк. Ĕçсен-ĕçсен, нимĕн тума пĕлмесĕр, япăхса: атьăр тата, тепĕр хулана кайса, унта тата çапла пит хытă ĕçер! теççĕ. Кн. для. чт. 14. Хĕлип пӳртре пĕччен ларса япăхнă. Филипп, сидя дома один, соскучился. || Измучиться. Юрк. Санран куллен-кун çыру кĕтсе тăрса, пĕтĕмпе япăхса пĕтрĕм (в ожидании письма измучился). N. Ларса кайсан та, эсĕ унта япăхăн. Если и поедешь в экипаже, всĕ-равно измучишься. || Отстать (от работы). СТИК. Кăтруçăн вăл тем ĕçрен чис япăхрĕ, ĕç кутне пырса перĕнмес ĕнтĕ (отстал от работы). || Ст. Чек. Шыв хут çинче япăхат(?). || Голодать. СПВВ. ГЕ. Япăхас = выçăхас.

япăха кай

прийти в запущенное состояние. N. Эсĕ салтака кайсан, кил-çурт япăха кайĕ.

яташлă

имеющий этажи. Альших. Кайăр та, патшана хирĕç пилĕк яташлă çурт туса хурăр. Ст. Шаймурз. Икĕ яташлă пӳрт лартрăм.

яхăн

(jаhы̆н), близко, около (тат.). Употребл. и в склонении. У. Эсĕ ăна ху яхăнна ан çывхарт. Ты его не подпускай близко к себе. Ч.С. Эпĕ çамрăк чух чăнахах, вĕсем вĕрентнĕ тăрăх, киремет яхĕнне (= яхăнне) пыма та пит хăраттăм. Ходар. Сысна таврашне (свиней) унта яхăна та ямаççĕ (и близко не подпускают). Ст. Чек. Яхăнне те ямаст = çывăха та ямасть. Сред. Юм. Тытнă аллине çĕçĕ те: яхăна ан килĕр, тесе, сȏлласа-çиç тăрать ȏ çĕçĕпе; кăçта çын пытăр ȏн патне! БАБ. Яхăнĕнче (около киремети) выльăх тавраш хĕнесен, выльăх та вилеччĕ, тет. N. Пумилкке туса ирттеричченех вилнĕ çын, масарта вырăнаçмасăр, хăй пурăннă çурт яхĕнче (вм. яхăнĕнче) пурăнат. Хăр. Паль. 42. Хăшĕсем вершука яхăнарах. Некоторые приблизительно до одного вершка. Янш.-Норв. Ăна чӳклеме (для моления ему) вăл пуçтарнă укçапала пĕр виç кĕрепенке яхăн (около трех фунтов; у друг. виçĕ кĕрепенккене яхăн) пасар кулаçĕ илет. N. Пĕр виçĕ пин çынна яхăн. Приблизительно около трех тысяч человек. Н. Шинкус. Хай чикан кĕлетре çур сыснана яхăн какай çаканса тăнине курах карĕ. Б. Яныши. Пиртен пĕр çухрăма яхăнра пĕчик вăрман пур. N. Укçа икĕ çĕр тенке яхăн ытлашши пулнă. Денег оказалось почти на 200 рублей больше. Ст. Яха-к. Пирĕн хĕлле кĕрекен чиркӳве пилĕк çĕр çын (у др. çынна) яхăн кĕрет. || Употребл. и в временном значении. Макка 65. Пирĕн ял пуçланни çĕр аллă çула яхăнах ĕнтĕ. М. Сунчел. Вара çапла эрнене яхăн ĕçеççĕ (около недели). Юрк. Ăна ху та пĕлетĕнтĕр (вероятно, знаешь), вăл унта пĕр-ик çула яхăн пурăннă çын. Перев. Эпĕ пĕр вунă çулта яхăп-чĕ. Мне было около десяти лет. Шурăм-п. № 4. Ире яхăн (близко к утру) çил тухать. РЖС. 2. Пĕр çур сехете яхăнтан каллах хĕвел пăха пуçланă, çанталăк ĕлĕкхи пекех тӳрленнĕ. || В чувашизмах. Истор. Киеври халăх Владимиртен пуçне урăх никама та яхăна та яман (о других претендентах и слышать не хотел). О сохр. здор. Шыв ĕçнĕ чух карланкине шăнăр туртакан пулать, кайран вара шыв ĕçме яхăна та ямасть (о бешеном). СТИК. Ун яхăнне те пырас килмес. Не хочется и близко к нему подойти. . Çавă сана укçа пачи? ― Яхăнта та çук (и не думает). Сред. Юм. Эп: иксĕмĕр каяр-ха терĕм ȏна та, ȏ яхăн та каяс çõк вит. . Мана тыр виçнĕ çĕре яхăна та ямарĕ, хăй-çиç виçрĕ. СПВВ. Х. Манăн яхăн та тăрас килмест — нисколько. Сред. Юм. Яхăн та ан кала. Ни за что не говори. Ядр.Эпĕ çулла нумай çывăрма вĕреннĕскер, манăн ыйхаран яхăн та тăрас килмеçт, анчах ирĕксĕр тăрас пулать. Хĕвел, № 1. Пирĕн чăваш, вĕренсе, пысăк çынна тухсассăн, мăн-кăмăлланса каять. Чăвашсем çине яхăнта та пăхасшăн мар. Орау. Яхăнне те итлемеçт. «Не слушает ни за что». Макка 123°. Вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен (и не думал слушаться). || СТИК. Пухаççĕ, пухаççĕ, тет (ягоды), хĕрĕсен (у девушек) пуракĕсем тулма яхăнта та çук (далеко до краев), ывăл ачин пуракĕ тӳпеми тулса кайнă. || Недавнее, близкое время. Ч.С. Ĕлĕк ут та кустараччĕç (во время «сĕрен»), тет те, ку яхăнта пăрахăç тунă. Альш. Халĕ тата, çак яхăнсенче, тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он стал беднеть). См. яхăнта, яхăнччен.

йыш

(jыш), семья. Н. Т. Ч. Арăмĕ вара хуранти пăттине хай тăпăрăслă сĕтне сĕтел çине антарса лартат, вара пур пек йышĕ ларса çиет. Собр. Йышне кура хурăнташĕ. Смотря по семье и родня. (Послов.). Ала 71°. † Çич ют йышĕ умĕнче мĕн каласан килĕ-ши? Аххаяссăм, аххаяс, хай-хай, аххай, аххаяс! . 93°. Вăсен йышĕ мĕн пурĕ çиччĕн пулнă. М. П. Петр. Йыш — семья в доме; свойство, порода. Сала 183. Патша ывăлĕ кĕрсен, çурт йышисем: авланатна? тесе ыйтаççĕ. Янш.-Норв. Авланас текен йышне те çын питĕ кирлĕ пулсан: памастпăр (девушку), тенĕ сăмаха пăхса тăмаççĕ (не обращают внимания на отказ). || В переносном зн. Ист. Церк. Монахсем пурте пĕрле, пĕр йыш пулса, пурăнакан монастырсене общежитие теççĕ. Ч. П. Кĕчӳне ӳсекен çамрăксем патшалăха (салтака) каяççĕ йыш пулаççĕ; ах мăнтарăн хĕрĕсем, çичĕ юта каять, йыш пулать (присоединяются к чужому семейству). Янтик. † Амаран хĕр çуралать, юта каять, йыш пулать (хушать?). || Артель, люди. Йышпа ĕçлеме лайăх. С людьми работать хорошо. N. Эпĕр асăнни сакăр кун, тухни тăхăр кун, йыш пуçтарни виçĕ кун. (Такмак). А. Турх. Йышĕ çитет-ха вăл та. Людей-то достаточно (для работы). IЬ. Йыш тупрăр-а? Нашли ли достаточно людей для работы? (или игры и пр.). Янш.-Норв. Çук, кăçал памастпăр (дочь замуж); ĕçлеме те йыш çук, пăртак амăшне пулăшкаласа пурăнтăр-ха. N. Ĕçлеме йыш тупма кайнă. Ч. С. Тырăсене кӳртсе, улăмсене купаласа пĕтерсен, ыраш çапнă йышсене апат çитерсе ятăмăр. || Товарищ. Ч. П. Кам пире тĕл пулсан, ай, тус пултăр, кам пире май пыран, ай, йыш пултăр. Ст. Шаймурз. Суйлан йышне тупман, тет. (Послов.).

йышăн

(jыжы̆н, занимать (место). Шорк. Пирĕн ачана вĕренме ярас та мар пулĕ, ахалех вырăн йышăнса ларать (занимает место), нимĕн те вĕренмес. . Ку йывăçа касас, мĕн вăл ахалех вырăн йышăнса лартăр, ӳсесси çук. Ягутли. Хăйсен йăвисене йышăнаççĕ (птицы, прилетающие с юга). N. Тата хăшĕ-хăшĕ: вăл хăй ĕмĕрне пит аван ирттерчĕ, нумай ырă курса пурăнчĕ, çын ĕмĕрне те йышăнчĕ, тесе, калаçкаласа пыраççĕ. (Говорят о покойнице идущие за гробом). || Избрать. Изамб. Т. Усем малтан пĕрер ят йышăнаççĕ. Сначала каждый из них избирает для себя какое-нибудь имя, название (в игре). || Принимать, присвоить, признать за свое. Сборн. по мед. Е хăвăртрах пĕтĕм алла кастарса пăрахас пулать, е хăтăлма çук вилĕме йышăнас пулать. Ч.С. Юман патне çитсен, малтан: выльăхсене уй чӳк юманĕ йышăнать-и? тесе, курăк çине ярса пăхаççĕ. Выльăхсем курăк çисен: чӳк юманĕ йышăнать, теççĕ; çимесессĕн: выльăхсене курăкне çиме хушмасть, çавăнпа йышăнмасть пулĕ, теççĕ. (Уй чӳк туни). Т. IV. Кĕшерни каç çурт алăкĕсене, чӳречисене пурпа хĕрес туса çӳремесессĕн, усал йышăнат, теççĕ. Шурăм-п. № 26. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче çăлтăрĕ пур, теççĕ; хаçат та, тухма пуçласан, пĕлĕт çинче çăлтăр йышăнать-çке вăл. Ст. Шаймурз. Шапка невидимкăпа, сапог самохода йышăнатпăр, самолетни ковера йышăнакан çук. || Принять во внимание. N. Пирĕн ĕç темĕн чул кирлĕ пулсан та, йышăнмасăрах хăварать (не рассматривает наших нужд).

ларкала

учащ. ф. от гл. лар. Изамб. Т. Сиртĕ теçеттининче миçе урапа çĕмел ларат.– Ыраш пĕр вунçичĕ, вунсакăр урапа ларкалат (бывает). ЧС. Пилĕк çурт вырăнче хуп-хура кăмрăк выртать; çуннă юпасем ăçта килчĕ унта ларкаласа юлнă (местами), тата çуннă тимĕр татăкĕсем вырткалаççĕ.

ларт

понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆ржибэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).

ленкер

(лэҥгэр), ветреница. Карамыш. СПВВ. ЕА. † Утă капанĕ хывсассăн, ленкер яма ан манăр, эсир качча кайсассăн, пире те ан манăр. Ib. Ленкере капан тăррине çил илсе каясран яраççĕ. СПВВ. ПВ. Яркăч, ленкер, йывăрлăх — одно и то же. СПВВ. ФВ. Ленкер – йывăрлăх, улăм витнĕ хуралтсем çине улăма çил вĕçтерментен (у др. сказали бы: „вĕçтересрен“) йăвăç çакса янине ленкер теççĕ. СПВВ. ГЕ. Ленкер улăм витнĕ çурт çине урлă пушăтпа çыхса яраççĕ. СПВВ. МС. Ленкер — курăс хуп витнĕ пӳрт çине яраççĕ. КС. Ленкер — на строении, для удержания соломы. Тюрл. Ленкер = ортмах (на крыше). Зап. ВНО. „Пуçу çине ленкер çакмалла пулнă. Сан çине йăвăрлăх хумалла. (Последнее выражение применяется к непоседе)“. Ib. Ленкер = уртмах, притужины. Изамб. Т. Ленкер; хуралтă çине улăм витсен, ăна ленкерпе пусараççĕ (пригнетают). || Огниво на мельнице (на нем два „пăрăс“). Шундряши. || Переклад, связывающий вверху две сваи на плотине. Шундряши, Шумерля.

лăпка

(лы̆пка), очень тихо похлопывать (трогать, трепать, лаская). КС. Çурăмран лăпкас (тихо хлопать, ачашлас, бить рукой). N. Кун хыççăн вара лăпкамасть (не ласкает) тăлăха ашшĕ-амĕш; çийĕнче те ун çĕтĕк сăкман, пурнăç уншăн пылаклă тăшман пулса тăрать (т. е. жизнь для него является подслащенным врагом, иначе — жизнь не улыбается). || Прихлопывать. Календ. 1911, 34. Лăпкасан, улăмĕ (солома на крыше) пусăрăнать, çурт çийĕ (крыша) вара шăратса янă пек (как литая) тикĕс пулать. Гл. лаплаттар означает более громкие, слышные удары. || Ласкать (как ласкает мать, похлопывая ребенка, напр., чтобы он уснул). Полтава 45. Сан шухăшна, кăмăлна çывратнă вăл лăпкаса („своими тихими речами в тебе он совесть усыпил“).

май-шыв

способ. Шел. II. 25. Пĕр тытăннă ĕçĕнне майне-шывне тупĕçĕ, мĕскер тăвас тенине тума пулнă — тăвĕçĕ. N. Эй вутту – масару! уншĕн çуртăма çĕмĕрсе пĕтерчĕç; кайнă пулсан, луччă, çĕнĕ çурт лартăттăмăр; хăлĕ ĕнтĕ ăçтан майнĕ-шывне тупса, пĕр çĕре пухса лартас. || Толк. Шел. II. 14. Майне-шывне тупас çук, пĕтĕм тĕнче пăлханчĕ.

маса

(маза), decus; пригожество; красота; благоустройство (с перс.). Юрк. † Сакăрвунă пĕрме саланас пулсан, кĕрĕкĕм кайĕ масаран. СТИК. Сĕтел чист масаран кайнă (загрязнён и т. п.), мĕшĕн кăш та тирпейлеместĕр? (= сĕтел чист тирпейрен тухнă, чисран кайнă). Ib. Çĕлĕк чист масаран тухрĕ ĕнтĕ, çын çине (в люди) тăхăнса тухма та намăс. Ib. Масине курас килмес. Посмотришь — берёт отвращение какое-то! („вообще выражается отвращение при виде кого-нибудь. Если чувствуют отвращение к предмету, то говорят, например, о водке: „тĕсне курас килмес“, или: „тĕсне курсан, хăсас килет“). Ib. Унăн маси кайнă чист. Он потерял образ человека. N. Хăйсенĕн усаллăхĕпе ашшĕ ятне те çĕртнĕ, кил-çурт масине те янă. Ст. Чек. Масинчен тухнă. Потерял(-а) прежнюю красоту и прелесть (от пьянства, распутство, старости). СПВВ. Тути-маси çук ку апатăн; кил-çурт масине яратăн. СПВВ. ПВ. Маси — тути-маси; кил-çурт маси, доброе имя дома. N. Масу та çук ĕнтĕ! Нет у тебя нравственных принципов!

масар

(мазар), кладбище. СПВВ. ЛП. Масар, çăва, куринке, вилĕ карти. Альш. Масара, масар хĕресне алăпа тĕллесе кăтартма юрамас, теççĕ; тĕллесе кăтартсан, кача пурнене юн тухаччен çыртас пулать, тет, хăвăнне; ахаллĕн вилет, тет. Кан. Масар çине карта тытман. Кладбище не огорожено. ГТТ. Пăсташ тасатнă çĕрте: масар пуçĕ, масар пуçĕ арăмĕ, масар есрейли, масар вупкăнĕ, масар кăлависем, камансăрсем, теççĕ иккен; пĕр 21 чина яхăн хисеплеççĕ. Н. Седяк. Масар çинче вут курсан, шуйтанлă тукатмăш вилнĕ çын, теççĕ. П. Лебеж. Аслă ялта автан авăтать. (Масар, çăва). || В бранных и т. п. выражениях. СТИК. Масар турттăр. (Ылханнă чухне). Мыслец. Масар (так!) кайтăр! Провались он в преисподнюю! (народное: в трисподни; брань). Пшкрт. Эй масар аччи (чит. ачи), ста маккарта çӧретĕн! Хорачка. Эй масар! апла марччă (-чы̆), капла тумаллаччă (-чы̆). || Придает оттенок досады, недовольства. Орау. Укçи çук-им масар (чит. мазар, мазар’), пуян титчĕç-çке ăна? Разве у него нет денег, ведь его считали богатым? Ib. Таçта масарта çӳрет ĕнтĕ паян кунĕпе! Я. Турх. Каясси масарĕ, каймасан та пырĕ-ха! СТИК. Кашкăр-упа масар = такшин („неопределенно чей или незнай чей“). Рекеев. Пӳлĕх турăран та аслă-им масар? Пшкрт. Эх масар, манса карăм! Ib. Эх масар аччи-пăччисем! Тюрл. Сыс (т. е. брось, оставь), мĕн масар тăватăн омпалан! В. Олг. Еккей масар, лайăх полмарĕ ман! (нехорошо, плохо сделал). Орау. Ку кам масар (чит. мазар’) тата? Это что еще за субъект? Юрк. Майру масарĕ, çĕр кăна çаттăр ĕнтĕ! КС. Ывăль-и масар-и çавăн. Сын ли его, кто ли... Ib. Мĕн масар çанпа çыхланан? К чему (зачем) ты связываешься с ним? Н. Сунар. Манăн куç-пуç та витĕрех мар (плохое зрение), темĕн, эпĕ кашкăр масар курмарăм (я что то незаметил никаких волков). Уравйш. Упнер çинчи Хапăссем, Санар пуçĕ масарсем. Конст. чăв. Унтан эпĕ: ах кукка, сывă пул! Пĕртен-пĕр куккамăр пур, ăна та пулин таçта масарта, ют патшалăхра, Турăк çĕрĕнче çухатса пурăнатпăр!.. терĕм. СТИК. Такшин масар ачи пек хăтланан! Скверно себя ведешь! (Гов. детям). Юрк. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: ачу масарĕ, ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши (в какого это он чорта уродился)? тет. Орау. Тура шăхличи масарĕ, эп ун çине алă сулăттăм уччиттĕле лайăх çĕре кайсан! N. Атте: сĕвес мар (шкуру с палой лошади)! Стараста сӳнине пĕлсен, темĕн укçана çитерĕç хамăра, стараста пĕлсен, сăранă масарă, çĕр тĕпне кайтăр (провались к чертям и кожа)! тет. ЧС. Эй вутту масару! уншăн çуртăма çĕмĕрсе пĕтерчĕç; çунса кайнă пулсан, луччă çĕнĕ çурт лартăттăмăр; N. Эпĕ халĕ те надсмотрщик пулса пурăнатăп, тем масар контрольôра куçармаççĕ. Моркар. Ак масар! (выражение досады). Орау. Илес-им масар? Купить что-ли? Ib. Мĕн вăл? — Тем масар (чит. масӓр) Букв. 1886. Аттесем калаççĕ: ытла пĕртте чĕнмест; кăна мĕнскер, пĕр-пĕр япала пулнă-им масар? теççĕ. N. Тăрас им масар (мазар)? Встать что-ли? Орау. Сирĕн кунта чăваш нумай-им масар (чит. мазар)? Разве здесь у вас много чуваш?

мĕн пулса мĕн кайĕччĕ

что-нибудь вышло бы. Изванк. Пăртак çурт-йĕр чипертерех пулсан, мĕн пулса мĕн кайĕччĕ (может быть, еще что нибудь и вышло бы путное).

юс

йос, (jус, jос) назв. животного: горностай; ласка. Возможно, что некоторые, по недоразумению, называют этим именем и др. животных. (По словам Д. Ф. Филимонова живет вблизи строений. Однажды его поймала кошка). Панклеи. Тилĕ тытакан йыти пор, йос тытакан кошакки (у богача). Чутеево. «Юс ― белый (маленький); черный (большой) зверь». Бгтр. Юс ура урлă каçса кайсассăн, ура хăрать, тет. Если юс перескочит через ноги, то, говорят, нога высохнет. (Поверье). СТИК. Капан айĕнчи юс, пĕр тухат та пĕр кĕрет. (Манка тухни). Ib. Капан айĕнчен юс пăхат. (Ачанăн манки тухса тăрат). Ib. Юс пек, хитрый, юркий (чел.). Н. Седяк. Юс — ласка. См. ечче юс. Шурăм-п. № 27. Кил-çурт патĕнче, картара, витере-мĕнте юс пурăнать пулсассăн, лайăх вара. Кил телейлĕ: вут-кăвар тухмасть, выльăх-чĕрлĕх лайăх пурăнать. М. П. Петр. Юс — горностай. Макс. Чăв. к. I, 77. Приюмран таврăннă чух та шур юс йĕрĕ йĕрлеççĕ (следят?). Ст. Чек. Юс — истребляет мышей; менее ценная шкурка, чем у «чăн юс». Нюш-к. Юс ― белый, тоньше крысы, длиною более четверти. А. Турх. Юс кушакран пĕчĕкрех; урисем кĕске; çĕр çумĕнчен юхса пынă пек вĕтĕртетсе пырать. Вăрăм, çинçе, çинçе мăйлă, шĕвер, вăрăм сăмсаллă: хӳри вăрăм; хĕлле шурă пулать, çăвла сăрă пулать. Хирте пурăнать. Час вилмес; пуçне тимĕр кĕреçе çумне çапса çĕмĕрсен те, час вилмес. Шăршлă. Тирĕ 10-25 к. Хомяк пуль, теççĕ. Кубово. † Хура вăрман витĕр çичĕ хут тухрăм, хура хӳрелĕ шур юс курмарăм. Сёт-к. Петĕрĕн лаши йос пак пырать. Лошадь Петра идет кав ласочка(?). Козыльяры. Юс çĕрте çӳрекен кайăк; ун хӳри вĕçĕ шурă, хăй курпунтарах. Н. Карм. Юс (хӳри вĕçĕ хура пулать, чуть-чуть-кăна; хăй хĕлле шурă, çулла сăрă). Б. Олг. Йос — шорă, хӳри кĕтĕк (большой зверь).

юхăнчăк

(-џ̌ы̆к), разоренный (раззоренный), промотавшийся., обветшавший. Чебокс. КС. Юхăнчăк кил-çурт. Кан. 1927, № 241. Кăшнаруй ялĕ тĕлĕнчи çырмари юхăнчăк кĕпере кăçал хысна тутарчĕ.

юхха

(jухха). См. аштаха. Хурамал. Юхха çĕлентен пулнă япала, теççĕ. Çĕлен, çĕр çула çитсессĕн, мĕн пулас тесен те, пулать, теççĕ; этем пулсан та, пулать, теççĕ. Этеме улталать, теççĕ. Ун çинчен çапла халлап пек калаççĕ. Пĕр патшанăн сунарçă ывăлĕ пулнă, тет. Вăл пĕрре хирте сунарта çӳренĕ чух, пĕр вăрманта пит илемлĕ хĕр тĕл пулнă, тет. Вăл хĕр çав ачана каланă, тет: эсĕ мана качча илетни? эп сана качча пырап тенĕ, тет. Ача каланă, тет: илеп, тенĕ. Вара вăсем, килне тавăрăнса, туй тунă. Туй тусан, кайран, çав ача пит начарланнă, тет. Вара вăл юмăçа кайнă, тет, пĕр вăпăрлă карчăк патне. Вăл карчăк каланă: эсĕ илнĕ хĕр лайăх хĕр мар пулĕ, эсĕ ăна сăнаса пăх: тăварлă апат çитерĕр те, каç выртнă чух пӳрте шыв ан лартăр. Каç вара, выртнă чух, ху сăнаса вырт вăл мĕн тунине. Вăл ача вара, килне кайса, карчăк каланă пек тунă: тăварлă апат çитернĕ те, пӳрте шыв хăварман. Каç выртсассăн, вăл хĕрĕн ӳчĕ вырăн çинчех выртнă, çăварĕнчен вут пек чăсăлса тухса пӳртре шыв шырарĕ, тет. Пӳртре шыв пулманран, чӳречерен вут пек чăсăлса тухса, çырмана кайса, шыв ĕçсе килчĕ, тет. Ачи вара, ирхине тăрсан, хай карчăк патне каллех кайрĕ, тет. Карчăк каларĕ, тет: апла пулсан, вăл сана пĕтерĕ, эсĕ ху малтан ăна пĕтерме тăрăш. Ăна эс ак çапла ту: пĕр çĕре пит пысăк çурт тутар, ун тавралла тип вутă купалаттар; унта вара эсĕ унпа пĕрле хăнана кай. Хăнана кайсан, ăна, мĕнле-те-пулин (пулсан) пӳрте пĕччен хăварса, питĕрсе ил. Унтан вара çурт таврашĕнчи вутта вут тĕртсе çурчĕпех çунтарса яр. Çав ача вара карчăк каланă пек тунă, çав çурта хăнана кайнă. Тавăрнма тухнă чух çав ача хăйĕн пушмакне пӳрте хăварнă; тет. Тухса урапи çине ларсан, ача каларĕ тет: манăн пĕр пушмак юлнă-çке; эсĕ кĕрсе илсе тух-ха, тенĕ. Арăмĕ каланă: эсĕ ху кĕрсе илсе - тух, эпĕ кĕместĕп, тенĕ. Ачи каланă: эсĕ манăн арăм пулсан, çавна та итлеместĕн-им? тенĕ. Арăмĕ вара чупса кĕчĕ, тет, пӳрте пушмак илме. Алăк умăнчи хуралçисем, вăл кĕрсенех, пӳрт алăксене питĕрсе илчĕç, тет те, пӳрт таврашĕнчи вутта вут тĕртсе ячĕç, тет. Вара леш хĕр пӳртре, пĕр енчен пĕр енне пыра-пыра, кĕрĕслетсе çапăнса çӳрет, тет. Вара пӳрчĕ-мĕнĕпе çавăнта çунтарса ячĕç, тет. Вăл ача вара кайран пăсăлнă, тет.

йăрăс

подр. гладкости, приглаженности? Календ. 1911. Вара пĕтĕм çурт çийĕ, пуç-турипе туранă пек пĕрех, йăрăс выртакан пулать.

вĕрле ен

юг. Шарбаш. N. † Вĕрле енчен çил вĕрсен, çурт çумăнчен шу юхат; ăшшăн сăмах калаçсан, пирĕн тантăш çавăрнат. || Север. В. Олг. Вĕрле енчен, с севера. || Северо-запад. Б. Олг. Вĕрле енчи çил вĕрет.

йăтăнтар

понуд. ф. от гл. йăтăн. КС. Эсĕ кăçал ку ана çинче тырă йăтăнтартăн (получил в изобилии). Ib. Кăçал вăсам тара кĕрĕшше ĕçлесе укçа йăтăнтарт, ĕç (много заработали). Ib. Йăтăнтарчĕ, обогатил. Ib. Çурт-йĕрĕсене йăтăнтарса ларттăрĕ. Построил здания в большом количестве и громадных размеров.

йĕп-çăрти

(с’ŏрδиы), игольные уши, ушко иголки. Бгтр. † Эпир килес çул çинче икĕ айăккипе тимĕр карта, вăта çĕрĕнче йĕп çăрти (Солд. п.). Макка 129. Манăн хамăн асăмран: карчăксемпе стариксем вĕт-шакăра çитиччен, ялта тунă çурт-йĕрсем йĕп çăртине çитиччен аса килсе тăраççĕ. Б. Олг. Йĕп çăртине çип тирс’ илес (продеть) полат. || Клятва. N. Йĕп-çăрти, эп илмен! Клянусь, что я не брал! (Вместо этого еще говорят: „йĕп çăрхи!“

йĕрĕх

(jэ̆рэ̆х’), первоначально — посвящение (предмет, посвященный духу), потом — название духа, впоследствии — злого. Среди предметов, находящихся в Русском Государственном Музее, имеется несколько йĕрĕх’ов, „покровителей рода“, напр., женское изображение — кукла, сделанная из тряпок, с красной головой, в чувашском костюме («кинемей», № 1416—1); кукла «мăнакка», № 146—8); лубяной короб («ват акай йĕрĕх(ĕ)»; это название дано йĕрĕх’у потому, что он «первоначально произошел от старой девы», № 1239—180); мужское изображение — кукла из тряпочек, с длинными седыми волосами на голове и подбородке («ĕмпичче», № 1416—3); подобная ей («ĕмпичче»), № 1416—10; два грубых изображения ребенка, в виде тряпочки, свернутой в трубку и перевязанной — в одном случае синей ниткой, в- другом — ниткой и тесемкой (№ 1416—5,6), несколько безграмотно описанных йĕрĕх’ов («идолов»), под № 967 — 1, 2, 3, 4, 5. Там же есть чувашское женское поясное украшение — енчĕк (№ 968—24), род кошелька, в котором «женщины носят жертвенные деньги, когда идут на поклонение йĕрĕх’у». Искаженные чуваш. названия я исправил. Начерт. 211. Йĕрĕх — литой идол, домашний бог. Магн. М. 75, 76, 78, 80, 81, 247 и др. Т. VI. Ильух(х)а йĕрĕхĕ, Малакай йĕрĕхĕ, Ятмăрса йĕрĕх, Силевер йĕрĕхĕ, Силевер тӳрри, Кукша йĕрĕхĕ, Кукша тӳрри, Çтаппан (scr. Стапан) йĕрĕхĕ, Уçка Терентей йĕрĕхĕ! Сире юсманпала, хурпала, ăшă xĕлхепеле асăнатпăр-витĕнетпĕр; айван-ашана каçар пире. Охотн. Начнем с „ириха“. Он невидим; местопребывание имеет в лукошке, сделанном из вязовой коры и помещающемся в клети, где-нибудь в углу, на дверью, как у нас (это было) в клети. Лукошко это, впрочем, может висеть и на другом месте, напр., на стене амбара, конюшни и другого какого-нибудь строения снаружи. Ирих посылает чувашам, относящимся к нему без достаточного уважния, как я сказал, наружные болезни. Если у чувашина начинают болеть глаза или на его теле появляются нарывы, сыпь, то он — или ио своему сознанию, или по совету „юмзи“ — варит из пшеничной муки кушанье, в роде киселя, так навываемое „мимĕр“. Затем, расплавив одну свинцовую ружейную дробинку, отливает маленькую блестящую монетку. Сделав в ней маленькое отверстие, продевает через него нитку, концы которой завязываются вместе в один узел. „Мимĕр“ и монетку он несет в тот дом, где находится наказывающий его „ирих“. Кто-нибудь из семейства этого дома, по просьбе принесшего „мимĕр“ и монетку, отправляется в клеть к „ириху“, захватив с собою и „мимĕр“ и монетку. „Ириху“ он молится, чтобы тот снял болезнь с принесшего „мимĕр“. Потом делает несколько земных поклонов, часть „мимира“, со столовую ложку, кладет он в лукошко, а свивцовую монетку вешает на гвоздь, на котором висит лукошко. Остальной «мимĕр» приносится в избу и съедается членами семейства этого дома. После такого моленья чувашин в полном убеждении, что болезнь его снимается «ирихом». Все семейные в той комнате, где ирих, имели серьёзный вид и гояворили только о деле и о вещах, не касающихся нравственности и религии (siс!). Хурамал. Йĕрĕхе, çăнăхпа чуста сарса, пĕчĕк-кăна чашăк тăваççĕ, унтан кĕрпепелен пăтă тăваççĕ; ăна пĕçереççĕ вара. Унтан вара хĕрлĕ çиппеле тăхлан шăратса çакаççĕ. Унтан вара ăна кайса çакаççĕ йĕрĕх çта пур, çта асăнсан: йывăçра пулсан, йывăç турачĕ çине кайса çакаççĕ; çуртра пулсан, çурт патне кайса пăрахаççĕ, хуçисене пĕлтерсе тиекенĕ кĕлетнех кĕрсе çакат. Шаймурз. Пирĕн кивĕ кĕлетре, алăк хыçĕнче, пĕр ленкес çакăнса тăрат. Çав ленкесре йĕрĕх пур, теççĕ. Çав йĕрĕх нумаййĕшне кĕсен-çăпан кăларат, суккăр, тăват, шыçă парат, теççĕ. Çавăнпа вара ăна çулă мимĕрпе пырса чуклеççĕ е тăхлан, пырса, шаратаççĕ. Çапла тусан вара, ыратни чарăнат, теççĕ. Тата çĕнĕ кĕрӳсем, пырса, салам параççĕ. Тата салам панă чух кулсан, килĕшмест, теççĕ. Çĕнĕ кĕрӳсем салам памасан, вăсене йĕрĕх тытат, теççĕ. Тата çав ленкесе пырса тĕртĕнсен те, хĕн-хупăр парат, теççĕ. (Тут же сказано, что от йĕрĕх’а происходят и глазные болезни при чем приведены случаи заболевания). N. Якор арĕм (= арăмĕ) варĕ йĕрĕхне ак çапла çырлахтараççĕ. Онта ĕлĕк Якор арĕм вилнĕ. Çавăн вырăнче халĕ йĕрĕх пор. Вăл, онта лаша ярсан, лашана ниста та ямаç, лашана çав коккăра илсе кĕрсе вĕлерет. Ст. Чек. Йĕрĕх кĕсен-çăпан ярат. Ib. Йĕрĕхе хушпу пек тунă, нухратпа (кузов); нухрат пăрахаççĕ. В. Олг. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Она параччĕ такасам; ялти çын шăпах килет те, парат. Первей çăнăх хорат, икĕ пус окçа хорат, кĕрпе хорат, асăнса она: мана отнаккă ту, тесе, хаман ту; эп сана така паратăп, тет; халчах парăп, тет. Пасара каят, илет така, пĕр полтинник парса илет. Каран пусаччĕ, пасартан кисен. Пуссан, йĕрĕхе поççанчĕ: çăпан ан кăлар мана, суат (= сыват) çăпантан, тет. Поççапат та, ашне çиет пӳрт-ăш халăхпа; шăннине çонтарат. Вара çырлахрĕ, çăпан тохмарĕ. Лаçра хиç-кил полнă, хиç-киле тăрăхла пĕрне çакнă; пусса çисессĕн, аш татăкки яраччĕ. — Йĕрĕхе çĕмĕртĕм, пĕрĕшне туеккине исе тохрăм, виç хут çавăрса çапрăм та, икĕ пуслăх окçасам тохса карĕç, çĕр полĕ; мана ним те полмарĕ, йĕрĕх ним те туимерĕ. Ч. С. Минчет тутарса килекенсем итем-карти патне çарăнаççĕ те, пĕри ху? вун-виçĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те, упăшкипе матки йĕри-тавра çав укçана çавăрса, аяккалла ывăтса ярат. Ăна вăл: пур маткипе упăшкине çакланнă тăшмансем, матки килĕн-и йĕрĕхсем, упăшки килĕн-и йĕрĕхсем çав укçапа килĕшĕр (пусть умиротворятся), тесе, пăрахат. Собр. Йĕрĕхе чӳклес пулсан, тута хĕрне кĕсен тухать, теççĕ. Чертаг. Йĕрĕх йоманĕ; унта кăр-кунне саксам туса, вот хораччĕç ташлчĕç, ĕçсе çиса. Орбаш. Икĕрчĕк, кокăрчăк ехветер вати (чит. ватти) кокăрчăк. (Йĕрĕх). N. Е тата эсĕ — çавăнта çырмара çавă йăвăç кутĕнçе йĕрĕх пур, эсĕ, çавăнта ларса, шăнă та, çавăнти йĕрĕх тытнă сана, тет. Ст. Чек. Кутна йĕрĕх тыттăр! (Брань. Еi dicitur convicii loco, qui coram aliis pedere consueverit). СТИК. Мĕн пулнă кăна, тек йĕрет? — Тем йĕрĕх тытнă-ха ăна, ан тив! (Говорят об упрямом капризнике). Eлаур. Пирĕя ялта (Йалавăрта) чӳк тунă вырăнсем икĕ тĕлте: пĕри ту çинче, тепри ял варринче. Малтанхине киремет теççĕ. Çав вырăнсенче хурамасем лараççĕ. Вăл хурамасене никам та касмаççĕ; вĕсене кассан, çын вилет, теççĕ, йĕрĕх пусат, теççĕ. СПВВ. X. Ырутаман — название (местное? — в Тетюш. у.) одного на йăрăх (йĕрĕх). Жертва. Убеи (б. Буин. у.). Хĕрт-сурта йĕрĕх патăмăр. Макка 234°. Унтан тата, çак эпĕ çырнисене пурне те туса пĕтерсессĕн, тата йĕрĕх тăваççĕ. Ăна ак мĕншĕн тăваççĕ: е куç пăсăлнăшăн, е çăпан-кĕсен тухнăран, е тата юхана ерсессĕн,тăваççĕ. Ăна ак çапла тăваççĕ: пĕçереççĕ икерчĕ пăр(т)а(к)кă тăхлан шăратаççĕ те, вăсене çав йĕрĕх вырăнне кайса тăкаççĕ; ăна вара: икерчĕ лартрăмăр, теççĕ. Хăш-хăш чухне, пит хĕн-асапа кайсассăн, така та пусаççĕ. Ib. 222°. Йĕрĕх çукки кĕрсен, ăна пĕрпысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. (Вирĕм). Хурамал. Йĕрĕх лартни. || Болезнь. Яргуньк. Авалхи çынсен йĕрĕх ятлă чир пулнă. Вăл чире ак епле чире каланă (siс!): е çăпан, е кĕç(= кĕçĕ), е шăтан-юхан ерсен: йĕрĕх тытрĕ, тесе, йĕрĕхе, чӳкленĕ, тенĕ. См. Рекеев. II, 3, III, 6; Золотн. 150; Мильк. 22, Мészáros 24—27, 113, 118, 149.

вывескă

вывеска. Кан. 1929, 178. Ашшĕ çурт çумĕнчи илемлĕ вывĕскăна пăхса илчĕ.

выльăх-чĕрлĕх

домашние животные и птицы. Якейк. Этем йăхĕ еп. пуç. кай. 20 Ĕлĕк авал пачах урахла выльăх-чĕрлĕхсем (sic!) пулнă. Б. 13. Выльăх-чĕрлĕх алла пăхать. N. Выльăх-чĕрлĕхсене çырса яр, çурт-йĕрсене çырса яр (напиши мне о... Из письма) N. Виç тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпе турра пуççапатăп, виç тĕслĕ выльăха виç карта хупма пар. Мыслец. Выльăх-чĕрлĕх курас мар! (клятва).

вырăн

место; местность. Ст. Айб. Выртсан, ут вырăнче: ларсан, черкке вырăнче. (Алăк). Яргуньк. Тăрсан, çăмарта вырăнĕ илĕп; выртсан, лаша вырăнĕ илет (sic! Кĕвенте). Альш. † Пĕкĕ те çук, ăсĕ те çук: ăс тăмалăх вырăн çук (у невесты). Т. П. Загадки. Тĕмĕн чухлă(= чухлĕ) вăрмана шăнăçмасть, пӳрт вырăнлĕх хире шăнăçать. (Сӳре). Истор. Халăх вырăнĕ-выранĕпе (местами) анчах пурăннă. Альш. † Вырăсла хапханăн вырăнĕ аслă, вырăспалан тутарсем кĕреймес. Пирĕн аттепелен анненĕн ячĕ аслă: пули-пулми çынсем кĕреймес. Кан. 1927, № 231. Кĕт сасă-чĕве пулсанах, чупса тухать: вырăнçех-и лаша? (на месте ли дошадь?). || Усаденное место. А. Альш. Ĕлĕкхи çынсен вырăнĕсем. Юрк. Ял вĕçне вырăн илсе, çурт ларттара пуçлат (строиться). Макка 209. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Могонин. Тепри уна хирĕç каларĕ: вот мĕн вăл киремет: помещик пак урăм çĕрте, вырăнпа пурнакан усал, терĕ. || Постель. Ст. Чек. Качча каяччен, унпа пĕр вырăн çине выртса пăхрĕç те, ним те тăваймарĕç. || Место службы, служба, должность. N. Оренбургра вĕренсе тухнă тăванĕ. Я çав хуларах гражд. гимназияна вырăна кĕчĕ. Юрк. Эсĕ çеминарире-вырăнта пурăннине эпĕ халичен те илтменчĕ. Истор. Хăй çапах та пысăк вырăна ӳкесшĕн тăрăшман. Юрк. Ку çулĕ (на этот раз) тата сана мĕшĕн вырăнтан кăларса ячĕç? || Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 13. Ĕмĕтленмен вырăнтан (неожиданно). || Польза. Сл. Кузьм. 91. Вăрланă укçа вырăна пымасть (не идет в пользу). || Основание. Юрк. Хурласа калаçмалăх (её) вырăн çук. Ib. Пĕртте усал сăмах калама та вырăн çук (нет основания). Ib. Ватă çынна хирĕçтерес мар, ун пек ырă çынна йăпатмалăх та вырăн пур. Ib. Вĕсем тĕлĕшĕнчен кăлăхах калаçма та вырăн çук (не стоит). || Место «на том свете». Ч. С. Турă сана аван вырăн патăр анчах (гов. умершему). N. Лайăх вырăн патăр. Макка 215. Ашшĕпе-амăшĕ калаççĕ: эй турă, пирĕн ывăлăмăра лайăх вырăн тупса парчĕ! теççĕ. || Домаш. ссоры до добра не дов. Санăн ăшу-чиккӳ вăркать, чĕрӳ хăй вырăнĕнче мар. Ты тоскуешь, у тебя сердце не на месте. || Гнездо (пчел). Торх. (Курм.). Хуртсем хăйсем вырăнне тасатаççĕ ама сысма.

вуннă

воннă, десять (употр. самост.). См. вун, вунă. Ала 92°. Пĕр вунна çитеччен анчах шутлама та пĕлнĕ вăл, е тата пĕр пус укçа шутне те пĕлмен вăл. Юрк. Пĕр вунă-вунпилĕк çăлтăра яхăн. Около 10 или 15 звезд. Çутталла 19. Вунна-çеç кайнă та (ему только десятый год). пĕчĕкрех çав. || Десяток. Пшкрт. виз’э̆ вонны̆ с’ы̆марда, игдăэ̆ вонны̆ с’ы̆марда’. Орау. Пирĕн кăçал вăрмана вунни-вуннипе (десятками) кайса ĕçлерĕç. || Мера пряжи в 30 ниток. Черт. Вуннă — 10 раз по 3 нитки, т. е. 30 пĕрчĕ [виçшерĕн вуннă = вуннă (т. е. вунă хут) 30 пĕрчĕ]. ЙӨН. Кĕрхи кайăк кĕрт çинче, çурхи кайăк çурт çинче, пирĕн Кулина пур пӳрттре (siс!) — шарт çапать те, сĕм тăвать, виттĕр курăнми пир тăвать, вун-пĕр вунни хăй çинче. Якейк. Воткĕ воннă пирри — воткĕ воннипа тĕртнĕ пир. (Значение вунпĕр вунни и воникĕ воннă пирри не выяснено).

вут-кăвар

огонь, пожар (вообще). ЧС. Пирĕн ялсем кашни çулах, таврари ялсенче выльăх мурĕ пулсан, е çын мурĕ пулсан, е вут-кăвар тухсассăн, е тата ытти тĕрлĕ чир пулсан, хĕр-аки тăваççĕ. Чт. по пчел. № 17. Хурт усрани вут-кăвартан хăрушă, тесе... Якейк. Уяр çанталăкра вот-кăвар тĕлĕшĕнчен шанчăклă мар. Ч. С. Эпĕ пĕçĕккĕ чухне вут-кăвартан пит хăраттăм: пĕр-пĕр ял çуннине курсассăн, хăранипе чĕтресе, сиксе ӳкеттĕм. Пир. Ял. 1928, № 51. Саман кирпĕчĕ туса, вут-кăвара парăнман (огнеупорное) çурт-йĕр тăваççĕ. Срв. Михайл. † Вут кăварĕ пичи пурччĕ, пĕр пĕчĕк пӳме нумай пçерттĕр, пçерттĕр, пçерттĕр — çитеримар.

вăй ил

окрепнуть, набраться сил. Сир. 109. Эпĕ куртăм, ухмах вăй илтчĕ; çавăлтех унăн кил-çуртне ылхантăм. Ib. 290. Вĕсем вăй илнĕ ĕнтĕ (окрепли). Кан. 1927, № 214. Эрне хушшинче кукша сарăлса, вăй илсе карĕ. Юрк. Малашне вăй илсен, унта пит лайăх-кăна шатрун çурт ларттарăп, тет.

вăйлă

(вы̆jлы̆), сильный, крепкий; состоятельный. Н. И. П. Вăйлă юрла. Пой громко (сильно). N. Халь вăрçă вăйлă. Теперь сильная война. Тайба Т. † Хирте тăман халĕ пит вăйлă (очень сильный буран), ял хушшине кĕрсен, епле-ши? Изамб. Т. Ыраш вăйлă пулнă, тет. (Прежде) рожь родилась хорошо. Никит. Çак калăм каçсенче тухатмăшсем тухатса çӳреççĕ; чи вăйлă çӳрекен каç юн-калăм каçĕ пулат. Ib. Икĕ-виçĕ çул ĕлĕкрех пирĕн ялта вăйлă ĕне мур (т. е. мурĕ) пулчĕ (был сильный падеж скота). Хыпар № 26, 1906. Патшалăх канашĕнче тĕрлĕ çын пур: чиновниксем, улпутсем, завод (= савăт, савут) хуçисем, пурте пуян, вăйлă çынсем (сильные люди). Ib. № 36, 1906. Халăх тата вăйлăрах ĕрче пуçланă (начал еще сильнее размножаться). О калед. Пуринчен ытла çĕре сывлăш кĕрсе тăмалла тытма тăрăшас пулать, тата çум-курăксенчен таса тытма тăрăшмалла. Çапла тусан анчах вăйлă тырă илме пулать. Альш. Кашана: вăл териех хытă ĕçмес, тетчĕç; вăл та кăçал питĕ вăйлă ĕçрĕ, теççĕ пĕр-пĕрин хушшинче çынсем. Чув. календ. 1911. Вăл хăвăрт çĕкленнĕ те, вăйлăран вăйлă кайса, нимĕç хулисем урлă Берлина кайнă. Альш. Ĕлĕкрех Куслувккара питĕ тырă вăйлă илетчĕç. Чув. прим. о пог. 424. Хурама (кăпчанкă) чечеке вăйлă ларсан, хура-тулă пулать. Если у вяза (жимолости) много цвета, то уродится греча. Чăвашсем 14. Унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă. Шел. П. 54. Вăйлă çурт, большой дом.

Епселем

(Эпсэл’эм), яз. имя мужч. Икĕ çын икĕ юналут утланаççĕ те, е икĕ урапа кӳлеççĕ те, урам тăрăх, кашни çурт умне пырса, хытă сасăпа, илемсĕрĕн, хаярăн кăшкăрса, калаççĕ: Епселем (вилнĕ çын ятне катаççĕ) вăрăм çурти айне ларма пырăр! теççĕ.

эсрел

(эсрэл), дух смерти. КАХ. Эсрел, çын патне пыма тапратсан, çынна катаранах (ещё издали) темĕнле хăратса пăрахать, теççĕ (наводит ужас). Н. Шинкус. Т. Çак çĕр çинчи эсреле çичĕ çăралă тимĕр тупăха хупса, кăвак тинĕс тĕпне янă; хăçан çав эсрелĕ тупăхĕнчен тухса килĕ, çавăн чухне тин çак çурт вырăнче, вĕлтĕрен пусса, çĕлен кăшкăртăр. (Из заклинания). Слепой. Сана Эсрел шыраса çӳрет полĕ. — Эсрел хăççан пусать-ши сана! тет. — Сана Эсрел пуçтăр! (Брань). Никит. Ах, Эсрел ĕнсерен те кăна! тесе шукăшларĕç. || Бранное обзывание (наименование). Хĕвел № 1. Пĕрне телей лексессĕн, каллах ырă сунмасть: ах эсрел... пĕтмешкĕнччĕ ăна! тет. Сĕт-к. Есрел — ругань. То же и в Тороп-к. Ядр. † Ах эсрел карчăксем! Шăтарас пек пăхаççĕ вилнĕ шапа куçĕпе! Ах эти Азранловы (чортовы) старухи! как они смотрят — точно хотят пронзить своими глазами, подобными глазам дохлой лягушки! || СПВВ МС. написано: Эсрел, çăхан — ворон. См. еще Магн. М. 112. || Эсрел арăмĕ см. Магн. М. 141.

ывăт

(ывы̆т), бросать, кидать; пускать (стрелу). Цив. Эпĕ чул илтĕм те, йытă патнелле ывăтса ятăм. Полорусс. † Уххуна ывăтсан та, çӳле ан ыт (так!): ухху ункисене çухатăн. † Урама тухрăм, ух ывăтрăм. N. Манăн çурт çумĕнче икĕ хыр ларать, эсĕ çавсене, тăпăлтарса, хуларан ывăтса ярсан, эсĕ ман пуçа касатăн; ывăтса яраймасан, эпĕ санăн пуçа (т.-е пуçна) касатăп. Юрк. Патаккăна мĕшĕн ывăтса ятăн? || Распускать (цветы.). Буинск. † Çĕмĕрт чечек ывăтат, вăрманурлă курă нат. || Вскидывать (голову). † Пирĕн кăвак лаша çук; пусан та, пуçне ывăтас çук. † Пуян хĕрĕ, тиейсе, пуçра ывăтса ан тăрăр. Çук çын хĕрĕ, тиейсе, пуçра чиксе ан тăрăр. || Взрывать (порохом). Ист. 165. Тар пĕтĕм çĕре ывăтса янă. || Употребл. и в ткацком деле. СТИК. Шурă çине хĕрлĕ ывăтса турăм = кумми шурă пусан, ураççи хĕрлĕ пусан, çапла калаççĕ. || Намекнуть. Нюш.-к. Ывăтса, «намеками». Ыввăт! Сред. Юм. Пĕчик ачасем пытанмалла выляç те, пытансан: ыввăт! тесе çôхраççĕ.

ия

(иja), да, etiam (утверд. част.). В. Олг., Ягудар, Яргуньк. || Встречается в одной старинной молитве, записанной для меня Гр. Анчиковым. Повидимому, служит здесь лишь для обозначения паузы. Текст записи приводится без всяких изменений. Туйри кучченеç кĕлли. (Читает туй-пуç арĕмĕ в доме невесты во время кочченеç чӳтени). Эй тур çырлах, мăн тур çырлах, мăн тур амĕш çырлах. Пӳлĕх-çи çырлах, пӳлĕх-çи амĕш çырлах, хĕрт-сорт çырлах, хĕрт-сорт амĕш çырлах. И-я, тăрăр-ха, тăххăрăн пĕр хăма çине тăрса ача-пăча туррине кĕлтăвар, килĕш тăван яван (йăваш?) чунăмпа тархаслар; илт, çырлах. Ул-хĕр çуратакан турă, ул-хĕр варĕнче усра; çурт çуратакан турă, çурт варĕнче усра; мул çуратакан турă, мул варĕнче усра; тырă-пулă çуратакан турă, тырă-пулă варĕнче усра. Хĕвел амĕш, хвелпе пçертсе ан яр; çил амĕш, çилпе типĕтсе ан яр; ту-хĕрĕнчи вак-твек турă, хута кĕр. Пихампар, ху яттуна чар; ыр хĕрт-сорт çырлах. И-я, ыр хăтам та тăхлачăм та пур, и Микки улсам та пур, Татяки та пур. И-я, лаях шăппăрç Якку улсам та пур. И-я, лайăх, çак халь хăта илсе килнĕ сăрана, мăн кушаль кучченеçе ĕççе çима пӳрсе пар. (Унтан, пĕр татăксăрах, çак кĕлле пĕтернĕ çĕре кучченеçе: çӳхӳя, чăкăта хуççа илсе юлашки сумаха — пӳрсе пар тесен, ам, ам тесе çыртса илсе çима пуçлать). Кĕллине каланă Етĕрне (т.-е. Етĕрне) уес., Шăмат вулăсĕнчи Ваçăк-кассинчи Андрей Иванов. 1921 г. 25 апреля.

исмаса

(исмаза), исмасса, по крайней мере. См. иçмаса. Юрк. Кирлĕ мара калаççа лариччен, исмаса кĕнекесем вуласа ларăр. Хып. 1906, 7. Исмаса, ахаль ларса пыраччен, хаçат вуласа пырăп, тесе шухăшласа, хай хаçат сутаканран пĕр нумĕрне, карттинккăлине, 20 пус тӳлесе, сутăн илтĕм. Юрк. Туна-тунă, исмаса чул çурт тăвар, тет. Если уж строить дом, так давайте выстроим каменный. В этои случае в русск. народном языке скажут: «уж если строить, так, по крайней мере, каменный». См. ыччăмарса.

иш

(иш), ломать, ворочать. Байгул. Хĕрне илсе кайăпăр пӳртне ишсе хăварăпăр; ашшĕ тытĕ пӳрт хуйхи, амăш(ĕ) тытĕ хĕр хуйхи. Сказки и пред. 8. Арманăма усалсем лăштар-лаштăр ишнĕ те, тара панă таçталла. Макк. I, 1. Çурт-йĕрĕсене, хула хӳмисене пурне те ишсе хăварнă. Мукры, Цив. Çерçи яви ишсе çӳреççĕ. Разрушают воробьиные гнёзда. Юрк. Пӳрт маччине ишсе каякан тупă етри çухрăм çурă пĕр еннелле кайса ӳкнĕ, никама та сиен туман. Неверк. Амăш хĕрне памасан, кĕлет тӳпине ишше ил (разломай кришу клети, где спит девица, и укради её). Ч. С. Хăшĕ витресемпе шыв тултаççĕ, тата хăшĕ-хăшĕ пӳрт пурисене пакăрсемпе турта-турта ишсе антараççĕ. Ч. П. Çине (т.-е. арăмĕ çине) хĕрлĕ çыран эп ишейрĕм (обрушил). Чăвашсем 28. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк (могила) умне вут чĕртеççĕ. || Ходить и топтать (или мять). Ходить по грязи. КС. Паян ун лашисем калча çинче (или: калчана) хытă ишрĕç (истоптали всходы). Шурăм-п. 14. Хунар çук пулсан, лапрашĕнче ишмеле анчах. Если бы не фонари, так по грязи хоть плавай (т.-е. очень грязно). Орау. Халь те каçма шухăшламарăмăр! Пăх-халь, мĕн хăтланаççĕ!.. Иш те тух ĕнт çавăнтан. Хорошо, что мы не вздумали там переходить!.. Смотри-ка, что делают!.. Попробуй-ка вылезти из этой топи... (Из разговора о переходе через топкое место). СТИК. Юр çинче ишсе çӳрет. Ходит по глубокому снегу (= ашса çӳрет). || Мять (медовые соты). || Городище Б. Ст. Чек. Ута ан иш. Не мни сено. || Плавать (обыкновенно об одушевленных, но иногда и о неодушевленных предметах). См. юх. Чинер. Ишме пĕлетни. Умеешь-ли плавать? Орау. Вăкăрăн варĕ ыратсан, ишекен кăвакала курсан, варĕ ыратни чарнать, тит. (Переведено из Колумеллы). Кожар. Эпĕ ишше каçса карăм, ыйттисем те каçрĕç ман хыççăн. N. Хăваласа çитрĕ, тет те, ишекен кĕреçепе вилле пĕрехçех çапрĕ, тет (как хватит покойника веслом). | Метаф. Шурăм-п., 18. Пур ял эрех ăшĕнче ишет... Юрк. Çав пĕлĕтсем... ишше çӳрерĕç (ходили). || Много есть, есть до отвала. Череп. Ишрĕмĕр. Много ели, до отвала. В том же знач. употр. и в др. гов. || Усиленно работать «ворочать». Тайба. || Колошматить, дубасить. Ст. Чек. Ăна ишсе янă (отдули, отдубасили).

ой-ой!. Уй-уй!

межд. Удивления и жалости. Яргуньк. Ой ой, кона ытларах полнă! С. Ой-ой (охох)! конта пĕрене... пĕр ял лартма та çитĕ! Синер. Уй-уй, пула нумай кĕнĕ! тесе калать, тет, йăтса та кăлараймăп. Яргуньк. Патша: сана хĕр парасси паран, çакăнтан курăнакан çурт ту, вара хĕр парăп, терĕ, тет. Старик: ой-ой! тесе, хуйхăрса таврăнать, тет.

уйăх

ойăх (уjы̆х, оjы̆х), луна, месяц. Трехбалт. Уйăх йĕтем пысăккăшĕ, теччĕç ваттисем. Альш. Уйăх çинче шыв кĕвентиллĕ хĕр тăрать, теççĕ. Н. Седяк. Уйăх çинче кĕвентепе витре ятнă хĕр тăрать. Çав хĕрĕн икĕ вăрă пиччешĕ пулнă, тет. Ăна çур-çĕр тĕлĕнче, вăрăран таврăнсан, шыва янă, тет. Çавăнта хайхи хĕр, макăрса, каланă: мана уйăх хăй патне илинччĕ, тенĕ. Вара ăна уйăх илнĕ. В. Олг. Полнă ĕлĕххи арăмăн хĕрĕ. Амăшĕ осалпала пĕр шот тытнă, осала качча парас тенĕ. Çиччас хĕре çор çĕрте каранхи амăш хусарат шу патне. Каят хĕр шу патне макăрса. Шу патне çитсен, осал исе каймалла хĕре. — Ойăх та пор, тет, хӳел те пор, тет — осала качча кайиччен, илĕр мана, тет. Каран торă хăпартат она ойăх патне витри-мĕнĕпе. М. Вас. № 3, 19. Уйăх çине сăнаса пăхсамăр-ха, ваттисем: Марье тăрать куйланса, ик айккинче витрисем. Ст. Чек. Ĕлĕк уйăх аслăк тăрринче кăна пулнă, аслăк çинче каçхине хĕрсем тĕрĕ тунă. Пĕр хĕрарăм, таса марĕ кайнă чухне, çынсем çук чухне, вăтаннипе уйăх çине таса маррине сĕрнĕ. Уйăх çичĕ кун, çичĕ каç шавласа хăпарнă. Обр. чув. пес. Пазухина. Уйăх пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, çăлтăр пур; сар хĕр пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, каччи пур. Сятра. Çунатсăрах вĕçет, тымарсăрах çитĕнет. (Уйăх). Лебеж. 456. Пичче ăйăри кĕçенĕ, пĕтĕм çĕре пăхĕ. (Уйăх). Альш. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăхĕсем пулмин те, çăлтăрĕ пур. Собр. † Уйăх витĕр уй курăнат. Букв. I ч. 1904. Хăнисем хапхаран тухса, çаврăнса кайнă çуна йĕрĕсем шур юр çинче уйăх виттĕр курăнса выртаççĕ. Собр. Уйăх пур та, çутти çук. (Тăмана шăтăкĕ — слуховое окно). Ст. Чек. Эп ăна уйăх çутинче (при свете м.) аран палларăм. N. Ойăх çути, окошкаран кĕрсе, çутатса тăрать (светит в окно). N. † Тĕсĕр-пуçăр (ваш. облик) тулнă уйăх пек. Б. Хирлепы. † Уйăх çути пек варличĕ; уйăх çутипе уйрлас-шн, хĕвел çутипе уйрлас-ши? (Солд. п.). Шурăм. 9. Вăрман енчен çĕнĕ уйăх курăнать. Трхблт. Уйăх çути пур. Светит месяц. N. Ойăх çути пор (то же). Т. М. Матв. Пуриншĕн те уйăхпа хĕвел пулаймăн. (Поговорка). Шарб. Уйăхĕ пур, çутти çук. (Шăрпăк пуçĕ). Дик. леб. 47. Елиса уйăх çутипе йывăç пахчине пырса кĕрет. Собр. † Ир пулсан, хĕвел тухать; каç пулсан, уйăх хăпарать. Чертаг. Уйăх пак шăтăк хăварнă (слуховое окно). Альш. Çĕмĕртрен хура çӳçĕме ылттăн та пĕр турапа турарăм; çак тăванăмсем асăма килсессĕн, тунă пĕр çĕнĕ уйăха пăхатăп. Ч. П. Уйăх витĕр уй курнать. N. † Çуначĕсем (хурчăканăн) уйăх хушшинче. Толст. Вăл каç уйăх çутиччĕ (месячно было). Альш. Пĕтĕм уйăх — полнолуние; çурла уйăх — сери луны; çур уйăх — 1/4 луны. . Уйăх çĕр айне каять, теççĕ. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç тунă (говорят, когда месяц показывается после новолуния). Якейк. Тола тохрăм та, уйăх çути çап-çутă. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пор. IЬ. Уйăх толса пырать. . Уйăх çути çĕрĕпе тăчĕ. Месяц светил всю ночь. Сред. Юм. Тулать, — тулнă ĕнтĕ, — паян уйăх пĕтет. Сред. Юм. Уйăх çôрри тунă. После новолуния месяц стал виднеться до половины. Сред. Юм. Уйăх пăхнă çĕр. В лунную ночь. Янтик. Кĕçĕр çĕр уйăх çутиллĕ. . Кĕçĕр уйăх çути пур. . Уйăх çутипе эп çынна куртăм. Янтик. Уйăх хăлхаланнă (месяц в кругу). Уйăх тин тунă, пӳрне пек-çиç. Уйăх çурла пек юлнă. Уйăх çурри пула пуçланă. Уйăх тула пуçланă. Альш. Уйăх çуралнă. Хĕрлĕ тулли. Шурă тулли (см. ниже). Уйăх пĕтни. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç йолнă (говорят, когда месяц после полнолуния остается видным частью). Якейк. Ачи, ачи, пăх-ха, çĕн уйăх тунă! IЬ. Çĕн уйăх ыран тăвать. Ф. Т. Уйăх пĕтнĕ чух (идет к концу) киçен (= кивçен) пама юрамасть. Ст. Чек. Уйăхран инçе мар çăлтăр пусан, çын вилет. Собр. 194°. Çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. Ст. Шайм. Уйăха хирĕç шăрсан, шĕвĕн тухать, тет. Нюш-к. Уйăха хирĕç ан шăр. Альш. Уйăха хирĕç тула ан тух. N. Уйăх çуралсан, тăватăмăш кунĕнче уяр (йĕне) пулсан, уйăхĕпех уяр (йĕпе) пулать. Тогач. Çеçен хирте туман урапа кусать. (Уйăх). Орл. II, 206°. Уйăх пур та, çутти çук. (Пичуркка). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм, пурте карталанса тăрса, пĕр-пĕринчен: уйăх-и? хĕвел-и? тесе, ыйтса выляççĕ. Мысл. Уйăх çутти курас мар! (Божба). || N. Çанталăк уяр пулсан, пĕр-икĕ-виçĕ эрнерех пĕтереççĕ: уяр пулмасан, уйăхпех пырать. Рак. † Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх (= 13 уйăх). Альш. † Çăв уйăхĕ çичĕ уйăх, хĕл уйăхĕ улт уйăх. (Из «чĕр йĕрри»). Обр. 89. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, ултă уйăх хушшинче утмăл тĕсле кун килĕ. Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. Нимĕн чух асна килмесен те, çанăн чух асна килĕ-и? Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче, çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăллă кун килĕ. Нюш-к. Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. N. Ойăх порнмалăхах çияс. Надо наесться на целый месяц. Орау. Эпĕр килтен тухни уйăх та пур-и тен. С выезда нашего из дома, пожалуй, будет с месяц. N. Акă ĕнтĕ уйăх çитет эпĕ сиртен кĕнеке ыйтни. Орау. Вăл ик уйăх анчах тултарчĕ-ха (ребенок). Альш. † Эсир асăнатăр-и, тăвансем, уйăхра? — эпир асăнатпăр кулленех. Именево. Пĕр-ик ойăх çитсен, хваттер хоçи темшĕн çиленчĕ те, молчана кайса хопрĕ. Н. И. П. Вăхăта уйăхпа хĕсеплеççĕ (= хисеплеççĕ). Время считают по месяцам. Н. И. П. Ăна уйăха хупса лартнă. Его посадили на месяц в тюрьму (здесь «пĕр уйăха» значило бы на один месяц). Зап. А. Фукс, 165. «Новый год начинают они с наступлением зимы, и разделяют на 13 месяцев: 1) йопа-ойăх, м. поминовения, ноябрь; 2) чӳк-ойăх, м. жертвы, декабрь; 3) мăн-кăрлач ойăх, большой крутой м. (сильно морозная часть декабря и генваря); 4) кĕçĕн-кăрлач ойăх, менее крутой м., часть генваря и февраля; 5) норăс ойăх, м. оттепели, февраль и часть марта; 6) пошă ойăх, порожнии м. (от тяжелой работы), март; 7) ака ойăх, м. пашни (для ярового хлеба), апрель, часть мая; 8) çу (scr. сюль) ойăх, м. лета, июнь; 9) хĕр (scr. хыр) ойăх, м. свадеб, июнь и часть июля; 10) утă ойăх, м. сенокоса, июль; 11) çорла ойăх, м. серпа, июль и часть авг.; 12) йĕтĕн (scr. бидан!) ойăх, месяц льна, сентябрь; 13) авăн ойăх, м. молотьбы, октябрь». См. Золотн. 191. В Курм. у. записаны моим братом, А. И. Ашмариным, со слов кр. д. Янгильдиной, Курм. у., Василия Семеновича Мастеркина (ныне покойного) след. назв.: мăн кăрлач, янв.; кĕçĕн-кăрлач, февр.; норăс уйăх, март; пошă уйăх, апр.; ака уйăх, май; хĕр уйăх, июнь; утă уйăх, июль; çорла уйăх, авг.; авăн уйăх, сент.; йопа уйăх (чит. йопуйăх), окт.; чӳк уйăх, ноябрь; раштав уйăх, дек. При этом приписано: «Месяцы начинаются не с 1-го числа, а как народится новый месяц». (Сообщено в письме из Курмыша от 21 янв. 1908 г.). В письме И. С. Степанова Кузьме Серг. Сергееву от13 авг. 1908 г. значится следующее: «Николай Иванович Ашмарин будто бы просил написать, как говорил Иван Яковлевич, названия месяцев по-чувашски. Если нужно, я к его услугам; вот они: 1) юпа уйăх, 2) чӳк уйăх, 3) раштав уйăх, 4) кăрлаç, 5) кĕçĕн кăрлаç, 6) нарс уйăх, 7) пуш уйăх, 8) ака уйăх,9) çу уйăх, 10) утă уйăх, 11) çĕртме уйăх, 12) çурла уйăх, 13) йĕтем уйăхĕ. Начал я считать с октября, кончнл сентябрем. Такой счет у нас, в Черепанове, Буинского у.» Позднее он написал мне следующее: «Многоуважаемый Николай Иванович! Я посылал в Кошки за некоторыми сведениями относительно названий месяцев, так как там есть старик, лет 80-ти, отец которого помер лишь в 3-ем году, имея от роду 109 лет. Он, разумеется, помнит многое, что и как было в старину. Я ждал от них письма и потому так долго не мог ответить. Нижеследующие пояснения относительно названий месяцев мне дали они. 1. Кăрлаç. Зимний месяц, начало года. Судя по вашему счету, захватывает часть декабря и начало января. 2 Кĕçен кăрлаç. Зимний холодный месяц. Про этот месяц говорят: сивĕ ашшĕ, сивĕ амăш(ĕ) ачи-пăчилех пирĕн пата килчĕ. 3. Нарс уйăх(ĕ). После половины этого месяца конец резким зимним холодам. Нарс уйăх тăхăрĕ иртсен (т. е. после 1-ой четверти), кушаксем куса пуçлаççĕ. Нарс — зимний месяц. 4. Пуш(ă) уйăх(ĕ). Этот месяц настает перед распутьем. Свое название получил от обычая «пушă пăрахас». В старину у чуваш сватовство происходило в этом месяце (во многих местах и теперь), и, когда невесту совсем сосватают, евчĕ у родителей невесты оставлял пушă (кнут) или же просто прутик, а свадьба откладывалась, часто и теперь, до Çимĕк. Выходит, это месяц сватовства невесты. 5. Ака уйăх(ĕ). Месяц яровой пашни. Ака çийĕ, так называли исключительно время яровой пашни (теперь в наших местностях такое же значение), и преимущественно пахали старинным плугом. Отсюда и название ака уйăх. Ака уйăх çурхи шыв иртсе пĕтес чух тăвать. 6. Çу уйăх(ĕ). Промежуток времени между ака уйăх и çĕртме уйăх(ĕ). Месяц безработный; отдых и веселье для всех, но главным образом для молодежи. Çу уйăх — çамрăк-кĕрĕм уйăхĕ: они водят хороводы, на семик играют свадьбы и т. п. Существуют выражения: «çу уйăх кантарать, ĕç çийĕ валли вăй парать», «çу уйăхĕнче савăнман, ĕç çинче те ĕçлеймен». 7. Çĕртме уйăх(ĕ). Название этого месяца произошло от глагола çĕрт (дай гнить). Это не указывает на навозное удобрение, ибо в глубокую древность земля не нуждалась в удобрении. Чувашские деревни по Поволжью почти без исключения были окружены лесами; приходилось вырубать леса и обращать в пахотные поля. Привозили домой только лучшие части дерева, а сучья и коренья часто жгли, зарывали, запахивали — предавали гниению (çĕртме). Соответствовал теперепшей паровой пашне. 8. Утă уйăх(ĕ). Курăксем çитĕне пуçласан тăвать, çулса, пуçтарса пĕтернĕ çĕре пĕтет. 9. Çурла уйăх(ĕ). Время созревания и уборки хлебов. 10. Йĕтем уйăх(ĕ). Время молотьбы. Этот же месяц называют и авăн уйăх(ĕ). 11. Юп(а) уйăх(ĕ). Этот месяц настает после уборки хлебов с полей и молотьбы. Снега еще нет. С этого месяца начинаются уже осенние праздники. Чуваши, будучи язычниками, или до усвоения христианства, в этом месяце ставили на покойников своих юпа (столбы) и поминали покойников. Юпа ставили один раз в год, именно теперь. Этот обряд, я думаю, Вам хорошо известен, а потому описывать его я считаю лишним. 12. Чӳк уйăх(ĕ). В этом месяце колесная дорога сменяется санною. Последний осенний месяц. 13. Раштав уйăх(ĕ). Зимний холодный месяц. Зима уже давно установилась. Если в комнате холодно, то говорят: кунта сирĕн раштав, т. е. очень холодно. Добавление к 1-му месяцу. Что кăрлаç есть начало года, свидетельствуют следующие обычаи. Кăрлаç уйăхĕ курăнсан, çав каç, шăлпа çыртса, капан туртнă. Тулли пуçах тухсан, çул пурпа иртмелле пулать, тенĕ; пушă пуçах тухсан, çукпа ирттермелле пулать, тенĕ. Юр çине выртса, мĕлкĕ тунă. Çĕр каçиччен унта мĕн ӳкнине ирхине кайса пăхнă. Пуçах-мĕн ӳксен — пуянлăх, телей, ырлăх; кирлĕ кирлĕ-мар ӳксен, е йытă сысса, шăрса кайсан, телейсĕр пулмалла пулать, тенĕ. Пӳрт итлеме çӳренĕ. Лайăх сăмах илтсен, çĕнĕ çул канăçлă, телейлĕ иртет; вăрçă-харкашу е кирлĕ кирлĕ-мар калани илтĕнсен, телейсĕр çул пулать, тенĕ. Йĕтем итленĕ. Авăн çапни илтĕнсен тырă лайăх пулать, нимĕн те илтĕнмесен, тырă начар юлать, тенĕ. Очень много и других гаданий счастья на новый год. Раньше это делалось по появлении молодого месяца кăрлаç, а теперь проделывают накануне 1-го января. Чтобы точно указать, когда какой месяц начинается и с какими числами совпадают начала месяцев по письменному счету, я не мог добиться, и едва-ли это можно установить на основании расспросов. Мне кажется, надо поручить кому-либо записывать у знатока в продолжение года, тогда можно приблизительно верно указать начало каждого месяца... Всегда готовый к услугам Иван Степанов. 28 июля 1909 года. Г. Симбирск». — Что некоторые годы у чуваш имеют по 13 мес. (местами этот счет забывается или совсем забыт), доказывают факты, сообщаемые в проведенном ниже письме Петра Ив. Орлова. Из них явствует, что у чуваш есть тринадцатый вставочный месяц, именно — кĕçĕн кăрлачă (или кĕçĕн кăрлач), вставляемый, через два года в третий, после месяца кăрлачă (кăрлач). В 1911 г., как видно из письма, было тринадцать месяцев. Назв. мăн кăрлач, повидимому, обозначает то же, что и кăрлач. «Николай Иванович! Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăм. Халĕ мĕн илтнине çырса ярам, кайран, кĕр кунне, тата мĕн те пулсан пĕлсе пырăп тен. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Çулталăкра вунвиççĕ уйăх пуласса пулать те, ятне ĕлĕкренпех уççах каламаçчĕç, тиççĕ. Хăшĕ хĕр уйăх пулаччĕ, тиççĕ; хăшĕ кĕçĕн кăрлач пулать, тиççĕ. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре вунвиçĕ уйăх пулать, тит. Вăл кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, вунвиçĕ уйăх пулать, тит. — Вăл çутă уйăх вунвиççĕ курăнасси виçĕ çулта анчах пĕрре пулать. Акă кăçал вунвиççĕ курăнать. Асту халĕ, кăçал ака çине тухас уммĕн (çур-кунне) ватăсем тавлашрĕç. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит; тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит. Кашни çулах, çак вунвиç уйăх пулакан çулсенче стариксем уйăх шучĕсенчен аташса каяççĕ. — Этсемĕр, чимĕр-ха, ку уйăх мĕн уйăх пулать-ха, ака уйăхĕ-и, ай пушă уйăхĕ-и? тиççĕ. Хăйсем вуниккех шутлаççĕ те, вăн уйăх тĕлĕсем килмеççĕ вара. Вуниккĕ анчах шутласан, чăнахах та ака уйăхĕ пĕтрĕ кăçал вăл, акана тухичченех, тулĕк кăçал вуник уйăх анчах пулмасть, вунвиççĕ пулать. Кăрлачă хыççăн кĕçĕн кăрлачă пулчĕ кăçал, унтан нурăс уйăх, унтан пуш уйăх, унтан тин ака уйăх пулче. Ĕлĕк ваттисем çапла шутлаччĕç. Кĕçĕн кăрлача кăларса пăрахрĕç те хăйсем кăçал, вăн хай ака уйăхĕ малтан килсе тăрать. Кăрлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕне çула катăлчĕ, кăçал çавăнпа тепĕр уйăх хутшăнать, терĕ суккăр старик. Вăл уйăх йĕркисене ак çаплашутлать: 1) кăрлачă, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нурăс уйăх(х), 4) пуш уйăх(х), 5) ака уйăх(х), 6) çу уйăх(х), 7) çĕртме уйăх(х), 8) ут уйăх(х), 9) çурла уйăх(х), 10) авăн уйăх 11) юп-уйăх, 12) чӳк уйăх(х), 13) раштав. Тата тепĕр старикĕ кĕçĕн кăрлача: хăй ăссĕн уйăх пулна, тесе шутламасть. Кĕçĕн кăрлачă тесе, нурăс уйăхне каланă, тит; нурăс уйăхĕнче кăрлачă уйăхĕнчи пек сивĕ пулнă та, çавăнпа ăна кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Тата тепĕр вирял (Тĕмпексем) старикки раштав уйăхне шутламасть, ăна пĕтĕмпех кăларса пăрахать. Ĕлĕк чăвашсен раштав уйăхĕ пулман, тит; раштав уйăхне ĕлĕк кăрлачă тенĕ, хальхи кăрлача кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Унтан вара çула çĕртме уйăхĕ хыççăн хĕр уйăхĕ пулнă, тит. Хăй кашни çулах вунвиçĕ уйăх пулнă, тит; тăрсан-тăрсан, ыйтса антăратсан: темскерле, çанла шутлаччĕç пек те, темле — маннă; тăну-пуçу çук-халĕ, ĕлĕкхи пек мар... терĕ. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни. Ӳлĕмрен лайăхрах пĕлейпĕри? Сыв пулăр. Сире салам. С. Орауши. П. Орлов. 26 июля 1911 г. Показания, заключающиеся в этом письме, находят себе подтверждение в словах Г. Паасонена, который говорит: «Кĕçĕн кăрлачă — в некоторые годы, которые содержат в себе 13 месяцев, — второй месяц» (Vосаbularium 1. Tschuv. 69), а также у Иревли. Иревли. Чăнах та, шырасан, чăваш тĕнчинче тĕлĕнмелле япаласем нумай тупмалла. Ман алăра ун пек япаласем чилай. Çав япаласенчен пĕрне, пуриичен чаплине, çыратăн: чăвашсен çулталăк хĕсепĕ хăйсен пулнă. Ăна эпĕ Салтак-ел Питтăпай арăмĕнчен пĕлтĕм; вăл çырăва (грамоте) вĕлмест. — Чăвашсен икĕ çулĕ вуникшер уйăх, виççемĕшĕ вунвиç уйăхлă пулнă. — Ик çул сиктерсе, виççĕмĕшĕнче кĕçĕн-кăрлачă пулать, терĕ Курпун Иванĕ, Пӳлер-Кӳл çынни. Уйăх эрне-куна тиркет (эрне-кун уйăх тумасть); тет ман асатте. Н. И. Полоруссов. Ман асатте Раштав уйăхне асăнмасчĕ. Мой дедушка (со стороны отца) не упоминал месяца раштав. IЬ. Кĕçĕн кăрлач: эпĕ аслă пиччерен (т.-е. кăрлачран) ирттерĕттĕм те, хĕрлĕ вăкăр (т.-е. хĕвел-солнце) хӳрине тăратать те, кулап-ярап! тесе калать, тет. Тюрл. Аслă пиччешĕнчен кĕçĕн пиччĕшĕ ирттерет («февраль и январь»). В этом же говоре после месяца ака-уйăх (уjы̆х) записан канлĕ уйăх, который, кажется, должен бы стоять после çу уйăх; но последнего в списке нет. Юрк. (в откр. письме ко мне из.. Симб., от 12 июня 1911 г.): «уйăх ячĕсем: 1) кăрлаç у., 2) нарăс у., 3) пушă-уйăхĕ;) 4) ака-у., 5) çăв-у., 6) хыт-суха у., 7) çум-у. (ана çинчи курăксене çумланăран кал.), 8) утă у.. 9) çурла у., 10) йĕтем у.., 11) юпа у., 12) чӳк у., 13) раштав у. Пӳркелĕнчи (в с. Бюрганах) чи ватă çынтан ыйтса пĕлтĕм». На одном листке, написанном рукою П. И. Орлова и относящемся к диал. д. Раковой, хыт-суха уйăхĕ поставлен седьмым, а çум уйăхĕ шестым. Нюш-к. (И. Е. Ефимов). Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх — 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. IЬ. 1) Раштав уйăхĕ, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нарс уйăхĕ, 4) юш уйăхĕ, 5) ака уйăхĕ, 6) çăв уйăхĕ, 7) канлĕ уйăхĕ (не «уйăх»!), 8) çĕртмь уйăхĕ, 9) ыраш аки уйăхĕ, 10) çурла уйăхĕ, 11) итем уйăхĕ, 12) юпа уйăхĕ, 13) чӳк уйăхĕ. Эпĕ ку уйăх шутне пăрмай шутласа тăракан карчăкран ыйтса пĕлтĕм. Вăл мана йĕркипе каласа пачĕ. Ытти çынсенчен те, хамăр ялсенчен, ыйткаласан, мана çак эпĕ ыйтнă карчăк (çинчен): лайăх пĕлет у уйăх шутне, çавăнтан ыйт эс уна, терĕç. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Вăл чылая çитнĕ çын, 80-сенче. Уф.? Январь-кăрлачă теççĕ, февраль уйăхне нурăс уйăхĕ теççĕ, март — пушă уйăх, апрель — ака уйăхĕ, май — çу уйăхĕ, июнь — çĕртме уйăхĕ, июль — утă улăхĕ, август — çурла уйăхĕ, сентябрь — авăн уйăхĕ, октябрь — юпа уйăхĕ, ноябрь — чӳк уйăхĕ, декабрв — раштав уйăхĕ. Кăрлачă тесе, питĕ кун кăр-сивĕ килнĕрен калаççĕ; нурăс уйăхĕ теççĕ кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран; пушă-уйăхне этемпе выльăх çими пĕте пуçланăран калаççĕ; ака уйăхне ака тăваççĕ; çу уйăхне çулла пулнăран калаççĕ; çĕртме уйăхие çĕртме аки тунăран калаççĕ; утă уйăхне утă тунăран калаççĕ; çурла уйăхне тырă вырнăран калаççĕ; авăн уйăхне авăн аштарнăран калаççĕ; юпа уйăхне карта-хура нăкăтма юпа лартнăран калаççĕ (это неверно); чӳк уйăхне пирĕн чăвашсем чӳк тунăран калаççĕ; раштав уйăхне Христос çуралнăран калаççĕ. Тата эпĕ сире каланăчĕ: эпĕ вунвиç уйăх пулать, тенине илтнĕ, тесе. Вăл тĕрĕс мар, теççĕ, вуниккĕ анчах пулать, теççĕ. Только числалă уйăхпа пĕрле тумаç, унтан ялан малтан туса пырат, теççĕ. Кун шучĕсем пурĕ-пĕрех: 31-тен, 30-тан, 28-тан, 29-тан килет, теççĕ. Напр. кăрлачĕ уйăхĕ 18 декабря тăвать, тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. 19 январта нурăс уйăхĕ тăват, 16 февралте пушă уйăх тăват, и т. д. — Месяцы у Г. Паасонена см. в его «Vосаb. 1. Tschuv.», стр. 69, 91, 110, 2, 139, 133, 195, 143, 26, 30, 190, 112. Тоскаево. Кĕçĕн-кăрлаç (январь. Сивĕпе аслă пиччерен ирттеретĕп эпĕ, Кĕçĕн-Кăрлаç. Кĕçĕн-кăрлаç сиввине чăтакăн леш тĕнчере ăшăнать, тет. Кĕçĕн-Кăрлаç çиленсессен, урăна тăла сыр, теççĕ. Кĕçен кăрлаç пит усал, ним парса та нимĕн илмест. Нарăс уйăхĕ (февраль). Нарăсна кĕçĕн-кăрлаç ĕлĕк пĕрре вăрçнă, тет. Кам урасе (= урасене) тĕпеклĕ тăвать? тесе каларĕç, тет, пĕр-пĕрне. — Эпĕ çынна тăла сыртаратăп! тесе каларĕ, тет, кăшкăрса, кĕçĕн-кăрдаç. — Эпĕ ташлаттаратăп, терĕ, тет нарăс. Çавăнпа чăвашсем: нарăс çитсессен, ташла, вăл ташланине юратать, теççĕ. IЬ. Ака уйăхĕ (апрель). Хире ака çитсессĕн, чăваш ака-пуçне тӳрлетет. — Ачам, хире тухсассăн: ака, пулăш, те. IЬ. Çу уйăхĕ (май). Эй ĕненĕм, ĕненĕм (чит. ĕнемĕм?), кай çукурма картаран: ырă-таса çимĕçпе тăрантса ярĕ вăл сана. Çĕртме уйăхĕ (июнь) «Çинçе» килет çинçелсе, тăвăр ĕçĕре часăрах. «Çинçе» (Тоскаево, Т. у.) = «Уяв» (Буинского у.). «Çинçе вуникĕ (12) кун пырать; çак вуник кун хушшинче нимĕскер ĕçлеме юрамасть; çи те, урама тухса вырт». Çинçе иртсен пулнă çĕртмене çĕр хапăл тăвать, теççĕ. Ут уйăхĕ (июль) (Тосваево). Утта пырса çапăнтăмăр; малашне, ачасем, чу касас пек ĕç тăрать; çавăнпа «авалхисене», ан аптăраччăр, тесе, хытă кĕл тумалла. Ки малтан турра «учук» ту; турра кĕл-ту ял-йышпе; çĕлĕкне илсе, ачу-пăчупа ӳксе пуççап. «Турă, сана пĕтĕм ял ял-йышпе асăнаппăр, укĕнеппĕр, пуççапаппăр, сана вăкăр пусса, выльăхпа силлетпĕр. Алăк патне кĕрӳне, тĕпеле кинне пар. Çурт çумне çурт хуш, мул çумне мул хуш». Турра кĕл-туса пĕтерсессĕн, «Çĕр йышне» кĕлтумалла. Çĕр йыш валли тына пусас пулать. Ял йышне, эй çĕр йышĕ, тĕпе питĕ пар, тăррине тутă пар. Пĕр пĕрчĕ акса, пин пĕрчĕ пар; ывăçпа акса, пӳлмепе пар. Çурла уйăхĕ (август). Хире çурла çĕкличчен, «чӳклеме» тăвас пулать. «Çĕнĕ тырă умĕнчен хур пусса, пĕтă пĕçерсе çырлахтар. «Килĕшпеле виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпеле, çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпала, пĕр витре, виçĕ чашкă сăрапа пуççапаппăр сана, турă, ӳкĕтлетпĕр, асăнаппăр. Чӳклесе пĕтерсессĕн, «Пӳлĕхçе» асăн. Ăна чĕреспе виçĕ куркапа сăра тула кăларса ларт. Унтан вара «Хĕрлĕ çырана» асăн, тата «Пӳлĕхе» ӳксе пуççап. Вара «Карташ пăттине»: «çуратакан турă, çырлах», тесе, виçĕ юсманпа асăн. Унтан «Кепене» хур пусса, пăтă пĕçерсе, виçĕ юсманпа çырлахтар. Кайран «Аслă ырсене» «Кепе амăшне» килĕшпе çырлахтар. Чи кайран çичĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн çичĕ юсманпа «килĕш пăтти» пĕçерсе çи. Итем уйăхĕ (сентябрь). Итем уйăх çитнĕ пуль: «хав, хав» сасă илтĕнет. Юпа уйăхĕ (октябрь). Авăн уйăхĕ (ноябрь). Авăн тетĕмĕ çӳлелле хăпарсассăн, этемме канăçлăх пулать, тет. Чӳк уйăхĕ (13-ый месяц по старин. чув. сч.). Кĕлту, таванăм, ĕç пĕтĕрĕ; ырă чунпа чӳклеме ту. «Симĕс пуçлă кăвакал, вĕççе кай та, веççе кил. Картлă-картлă пашалу, кусса кай та, кусса кил. Вите кутне вăрă пар, карта кутне кашкăр пар» (!). В Б. Олг. записаны назв. мм.: вутойăх (вудоjы̆х), çорлойăх, ан-ойăх, йопойăх, чӳк-ойăх, мăн-кăрлачă (кŏр-), кĕçĕн-кăрлачă, норăс-ойăх, пошă ойăх, акойăх, çу-ойăх. В Н.-Карамалах, Белеб. у., чувашские месяцы соответствуют европейским; их 12: кăрлаç, нарăс-уйăх, пушă-уйăх, акуйăх, çăвуйăх, çĕртме-уйăх, утă-уйăх, çурла-уйăх, авăн-уйăх, юпа-уйăх, чӳк-уйăх, раштав-уйăх. Эти же самые названия записаны мною в д. Питушкиной, б. Курм. у., но только вм. çĕртме уйăх в этой деревне ставят çом ойĕхĕ, а 12-й месяц назван просто раштав. В Ой-к. — счет мм. тоже идет на европ. лад: 1) мăн-кăрлачă, 2) кĕçĕн-кăрлачă, 3) норс-уйĕх (уjэ̆х), 4) пуш-уйĕх, 5) ака уйĕх, 6) вутă уйĕх, 7) хĕр уйĕх, 8) çорла уйĕх, 9) авăн уйĕх, 10) йĕтем уйĕх, 11) чӳк уйĕх, 12) раштав уйĕх. Здесь юпа уйĕх пропущен, а на его место ошибочно поставлен йĕтем-у., который собственно является в др. говорах лишь варянтом названия авăн-у. — В новых книгах на чув. яз. названия месяцев часто употребляются без нарицательного «уйăх» и вполне соответствуют 12-ти мм. солнечного года. Их порядок: кăрлач, нарăс, юш, ака, çу, çĕртме, утă, çурла, авăн, юпа, чӳк, раштав. Кăлентар 1928 ç. Пушăн вун-саккăрмĕшĕ, 18-е марта. Альш. Имена месяцев соотв. европ. назв.: 1) кăрлаç. 2) нарăс, 3) пушуйăхĕ, 4) акуйăхĕ, 5) çăвуйăхĕ, 6) хытсухуйăхĕ, 7) утуйăхĕ, 8) çурлуя-хĕ, 9) йĕтем-уйăхĕ, 10) юпуйăхĕ, 11) чӳк-уйăхĕ, 12) раштав.

улăм

(улы̆м), олăм (олы̆м), солома. Хып., № 33, 1906. Улпутсен çурт-йĕрĕсем, улăмсем, утăсем çунаççĕ. Хурамал. Автанĕ каланă: эпĕ улăм ури çинче те хĕл каçăп, тенĕ. Орау. Улăм чăмланă пек, ним усси те çук пулĕ. Наверное, от этого, как от желания соломы, нет никакого толку.

уç

оç, открывать, отворять; раскрывать. Ал. цв. 7. Тĕлĕнсе тăрсан-тăрсан, уçса хунă сарлака хапхаран пит аслă карташне кĕрет. О сохр. здор. Кĕпе вĕççĕнех уçса янă чӳрече умĕнче пăртак тăрсан та, нимĕн те пулмĕ. N. † Оничере тил выртать, Китай тотри витĕнсе; Киттай тотрине çил уçать, пирĕн çылăха торă каçарать. N. Ачасем ирех тăраççĕ те, каç пулачченех, шусем уçса, пĕчĕк армансем туса, выляса çӳрсççĕ. Орау. Эпĕ пынă чухне чӳречине уççа тăрачч вăл (открывая окно). Хыпар № 2, 1906. Вĕсем — хута вĕренсе тăн-пуçа уçни анчах çынна пурăнăç çулне уçса, пурăнăç йĕркине кăтартса парса, пурăнма çăмăллатнине пит хытă ăнланса илнĕ. Орау. Масар çинче, вăрăсем вилнĕ çынна пытарнă шăтăксе виçĕ шăтăка уçнă, тит. Воры раскопали три могилы. Н. Якушк. † Хăта хапхи вырăсла, сывлăшпа уçрăмăр, çавра çилпе хупрăмăр. (Свад. п.). М. Васильев. Порăкне усса калать. Лашман. Сăрлă арчан уççи кĕмĕл, уçмасăрах уçăлса тăраçке. Ай-хай, ах та миллай, хамăр савни, курмасăрах кулса тăраçке. Собр. 56°. Шыва уçса ямасăр, арман авăрмасть. (Послов.). N. † Тулса çитнĕ кӳллине уççа яма састуи çук. Тайба Т. Çӳлĕ тусем çннче çил арман, çилсем уçат вĕсен çунатне. Г. Т. Тимоф. Уçа-уçа пăхать. Перелистывает и просматривает (книгу). . Уçа-уçа пырать. Перелистывает. Сред. Юм. Лавкка усас, отпереть лавку. IЬ. Лавкка уçнă. Открыл ставку. Хыпар. 13. 1906. Земствон пуринчен йывăр ĕçĕ вăл, ялта халăх валли кĕнеке вуламалли çурт уçасси. || Поднимать новь. Изамб. Т. Анчах çĕр сахаллине çереме уççа пĕтереççĕ. Рак. Çерем уççа вир акрăм. Изамб. Т. Ку çаранта утă пит лайăхах пулмасть, çавăнпа ăна уçса тырă акас терĕçĕ. || Открываться (кому-нибудь), т. е. открывать свои тайные помыслы. Полтава 54. Çук, эс кала чун уçса (откровенно), калла-малла, ан калаç. IЬ. Чунне уçса калаçать. || Разрешать. Хыпар № 8, 1906. Сутра пур ĕçе те, присяжныйсемпе тĕплесе пĕлсе, тĕрĕс татса уçтăр. || Поставить на ноги (в материальном отношении). Сред. Юм. Эп уçрăм она, хампа пĕрле ертсе çӳресе. Благодаря мне он поправил свою жизнь. || Разъяснить. Орау. Ĕлĕк вăл лăкăр-лăкăр анчах калаçнă, тет, нихçан сăмахне уççа (ясно, понятно) калаçаймаçчĕ, тет. IЬ. Сăмахна чипер каласа, пире ĕçе уççа пар-ха эсĕ. Скажи определенно о деле, толком. || Вырубать (лес). Череп. || Расчищать. Изамб. Т. Малтан итем варрине уçаççĕ (для молотьбы). || Освежать. Сивĕ шыв уçса ярать. Холодная водя освежает. † Альш. Шухăшласа-тĕлĕнсе ларнă чухне, ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. || Давать отраду легкость. Тайба. Т. † Пирĕнех те хуйхăлă чĕресене юрă юрласан уçать çавсене. Кĕвĕсем. Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит уçать; тантăш тана килмесен, ĕмĕр хуйхи пит пусать; тантăш тана килсессĕн, ĕмĕр хуйха пит уçать. || Просветить. Янш.-Норв. Эсир ăна илсен (девушку в замужество за сына) вăл сирĕн куçа уçса ямалла: епле унăн таврашĕсем чечен! хăçан вăл хĕрлĕ кепесĕр çӳрени пур? Расчесать. Сборн. Кăтра çӳçлĕ çынна йăс турасăр уçас çук теççĕ. (Пословица). || Раскрыть (т. е. сделать явным). Шурăм-п. № 4. Кам вăрланă пулсан та, Микула турă уçса пар; Ишеке кайсан, çурта лартăн. Киремет, эсĕ те пулин уçса пар. Сана юсман пăтти пĕçерсе, кĕпер айне кайса, лартăп. — Сложные с «уçă» см. уçă, оçă.

утил

(удил'), удел. Альш. Кайран вăл приккаса, утил кайсассăн, (когда отошли от удела). Пăрăнтăка куçарнă. IЬ. Елшел ĕлĕкрех ушĕн юлнă. Кил-çурт планчĕсем утил кăтартса панă пек виçсе панă.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

ансамбль

сущ.муж.
1. ансамбль (юрăçсен е кĕвĕçсен ушкăнĕ); ансамбль песни и танца юрăпа ташă ансамблĕ; фольклорный ансамбль халăх пултарулăх ансамблĕ
2. пĕрлĕх, килĕшулĕх, çураçулăх (сăм., хулари çурт-йĕрсен)

арендовать

глаг. сов. и несов. (син. нанимать)
арендăла, арендăна ил, тара ил; арендовать торговые помещения суту-илӳ çурт-йĕрĕ тара ил

арка

сущ.жен., множ. арки (арок)
арка (çавра тăрăллă хапха, çурт маччи); триумфальная арка мухтав аркки (чаплă çĕнтерӳ ячĕпе лартнă палăк)

архитектура

сущ.жен.
1. архитектура (çурт-йĕр лартас ăсталăх)
2. (син. здания, сооружения); çурт-йĕр древнерусская архитектура авалхи вырăс çурт-йĕрĕ

аэропорт

сущ.муж.
аэропорт, сывлăш порчĕ (аэродром тата унăн çурт-йĕрĕ)

балкон

сущ.муж.
балкон; дом с балконами балконлă çурт

беспризорный

прил.
1. (син. бесхозный) хуçасăр, асăрхавсăр, пăрахăç; беспризорный дом хуçасăр çурт
2. (син. бездомный, бродячий) килсĕр, çапкаланчăк; беспризорные дети çапкаланчăк ачасем, килсĕр ача-пăча

большой

прил.
1. (ант. маленький) пысăк, мăнă, капмар; большое здание пысăк çурт; большая перемена пысăк тăхтав (шкулта)
2. (син. многочисленный) пысăк, йышлă; большая семья йышлă çемье
3. (син. выдающийся, значительный) пысăк, чаплă, аслă; большая победа пысăк çĕнтерӳ; большой праздник чаплă уяв
4. большой сущ.муж., большая (-ой) жен. (син. взрослый; ант. маленький)
çитĕнни, пысăкки, асли; больших надо слушаться аслисене итлес пулать ♦ большой палец пуç пӳрне; большая вода ейӳ шывĕ; большей частью ытларах; самое большее чи нумаййи

буря

сущ.жен., множ. бури
тăвăл, çил-тăвăл; бурей снесло крышу дома тăвăл çурт тăррине сӳсе пăрахнă ♦ буря восторгов каçса кайса савăнни

вверху

1. нареч. çӳлте, тура, тӳпере; вверху парит орёл тӳпере ăмăрт кайăк ярăнса вĕçет
2. чего , предлог с род. п. çийĕнче, çинче, тăрринче, тӳпинче; вверху здания çурт тăрринче; вверху гор лежит снег сăрт-ту тăрринче юр выртать

верх

сущ.муж., множ. верхи и верха
1. (ант. низ) çи, çийĕ, тăрă, тăрри, тӳпе, тӳпи; верх дома çурт тăрри; на верху горы сăрт тӳпинче; наложить каши с верхом пăтта тӳпелесе тултар (чашăка)
2. (ант. изнанка) тул, тулаш, çи, çийĕ; шуба с суконным верхом пустав туллă кĕрĕк
3. чи пахи, чи ăсти; верх мастерства чи пысăк ăсталăх ♦ быть на верху блаженства чунтан килен; взять верх çиеле тух, çĕнтер

видный

прил.
1. (син. заметный) курăнуллă, курăнакан; наш дом виден издалека пирĕн çурт инçетренех курăнать
2. (син. значительный, известный) паллă, сумлă; видный писатель паллă çыравçă
3. (син. рослый, статный) кĕрнеклĕ, курăмлă; видный мужчина кĕрнеклĕ арçын
4. видно вводн. сл. (син. кажется, вероятно) ахăртнех, пулĕ, пулмалла; видно, мы его не дождёмся эпир ăна кĕтсе илейместпĕр пулмалла
5. кого-что и с союзом «что», в знач. сказ. курăнать; отсюда хорошо видно Волгу кунтан Атăл лайăх курăнать ♦ как видно курăнать ĕнтĕ; там видно будет куç курĕ унта

вихрь

сущ.муж.
çавра çил; çил-тăвăл; вихрем снесло крышу дома çил-тăвăл çурт тăррине сӳсе пăрахрĕ

владение

сущ.сред.
1. (син. имущество, собственность) харпăрлăх, пурлăх; земельное владение харпăрлăхри çĕр
2. (син. обладание) хуçа пулни, пурлăх тытни, харпăрлăхра тытни; вступить во владение домом çурт хуçи пулса тăр

вложить

глаг. сов.
1. хыв, чик, кĕртсе хур; вложить письмо в конверт çырăва конверт ăшне чик
2. (син. поместить, инвестировать) хыв, хур; вложить деньги в строительство дома çурт тума укçа хыв

внушительный

прил.
1. внушительно нареч. витĕмлĕ, витермелле, ăса тивмелле; внушительно говорить ăса тивмелле кала
2. (син. большой) пысăк, капмар (япала, çурт); кĕрнеклĕ, мăнă (кĕлетке, тăлпу)

возвести

глаг. сов.
1. что (син. соорудить, построить) ларт, хăпарт, туса ларт; возвести здание çурт туса ларт; фундамент цеха возведён быстро цех никĕсне хăвăрт хăпартнă
2. кого-что во что (син. возвысить) хыв, хур, шутла, кăлар; возвести в принцип принцип вырăнне хур; возвести воина в герои салтака паттăр тесе шутла ♦ возвести клевету элек ту; возвести на престол патшана ларт; возвести в степень степене ил (математикăра — хисепе хăй çине степеньре кăтартнă чухлĕ хутлани)

возвышенность

сущ.жен.
1. (ант. низина) сăрт, тӳпем, виркĕс; çӳллĕ вырăн; дом стоит на возвышенности çурт çӳллĕ вырăнта ларать
2. (ант. низменность) сăртлăх, тӳпем çĕр; Валдайская возвышенность Валдай сăртлăхĕ

вот

частица
1. указывает на происходящее поблизости ак, акă; вот наш дом акă пирĕн çурт; мы пойдём вот здесь эпир ак çакăнтан каятпăр
2. подчеркивает значимость того, о чем говорится ак, акă, вăт; Вот что я тебе скажу Акă мĕн калатăп эпĕ сана; Вот ты как! Вăт мĕнлерех эсĕ! ♦ Вот тебе на! Ак япала!; Вот ещё! Тата мĕн! (хирĕçлесе калани); Вот оно как! Акă епле иккен!

вырваться

глаг. сов.
1. (син. освободиться) çăлăнса тух, хăтăлса тух; вырваться из плена тыткăнран çăлăнса тух
2. 1 и 2 л. не употр. (син. прорваться) персе тух, тапса тух, курăнса кай; из окон дома вырвалось пламя çурт кантăкĕсенчен çулăм курăнса кайрĕ
3. (син. опередить) мала тух, иртсе кай; лыжник вырвался вперёд йĕлтерçĕ мала талпăнса тухрĕ

высота

сущ.жен., множ. высоты
1. çӳллĕш; высота здания çурт çӳллĕшĕ
2. тӳпе; смотреть в высоту тӳпене тинкер; самолёт набрал высоту самолёт тӳпенелле çĕкленчĕ
3. (син. возвышенность) сăрт, ту, тӳпем; лесистая высота вăрманлă сăрт ♦ высота звука сасă çинçĕшĕ-хулăнăшĕ; быть на высоте тивĕçлĕ шайра пул

вышина

сущ.жен.
1. (син. высота) çӳллĕш; вышиной в дом çурт çӳллĕш
2. тӳпе; орёл парит в вышине ăмăрт кайăк тӳпере ярăнса вĕçет

гнездиться

глаг. несов.
йăва çавăр, йăвара пурăн; ласточки гнездятся под крышей чĕкеçсем çурт тăрринче йăва çавăраççĕ

двор

сущ.муж.
1. картиш, кил карти, кил хушши; загнать скотину во двор выльăха кил картине хуса кĕрт
2. (син. усадьба, хозяйство) кил-çурт, кил; крестьянский двор хресчен кил-çурчĕ; в деревне насчитывается около ста дворов ялта çĕр киле яхăн шутланать ♦ скотный двор выльăх картишĕ; на дворе тулта, уçă сывлăшра; не ко двору пришёлся юрайман (кама та пулин)

двухэтажный

прил.
икĕ хутлă; двухэтажный дом икĕ хутлă çурт

дизайн

сущ.муж.
дизайн (туса кăларакан таварсене, çурт ăшчиккине илем тĕлĕшĕнчен килĕшуллĕ тăвас ăсталăх)

дом

сущ.муж., множ. дома
1. çурт, пӳрт; деревянный дом йывăç пӳрт; двухэтажный дом икĕ хутлă çурт; построить дом çурт ларт
2. кил, кил-çурт; все разошлись по домам пурте килĕсене кайса пĕтрĕç
3. çурт (учреждени); дом отдыха кану çурчĕ; дом торговли суту-илӳ çурчĕ; дать задание на дом киле ĕç пар

домохозяин

сущ.муж., множ. домохозяева (-яев)
кил хуçи; кил-çурт хуçи

дровяной

прил.
вута -ĕ; дровяной сарай вутă сарайĕ; дом с дровяным отоплением вутăпа хутса ăшăтакан çурт

железо

сущ.сред.
тимĕр; изделия из железа тимĕр япаласем; ковать железо тимĕр тупта ♦ кровельное железо тимĕр листа (çурт витмелли)

жилище

сущ.сред.; множ. жилища
çурт, пӳрт, кил, кил-çурт, хваттер; благоустроенное жилище хăтлă çурт, хваттер; крестьянское жилище хресчен пӳрчĕ

жилищный

прил.
килçурт -ĕ; хваттер -ĕ; пурăнмалли; жилищные условия пурăнмалли условисем; жилищная комиссия кил-çурт комиссийĕ

за

предлог
1. с вин. п.: сесть за стол сĕтел хушшине лар; за два дня до праздника уявччен икĕ кун маларах; купить за сто рублей çĕр тенкĕпе туян; Благодарю за помощь! Пулăшнăшăн тав тăватăп!
2. с твор. п.: за домом çурт хыçĕнче; идите за нами пирĕн хыçран пырăр; сидеть за работой ĕçлесе лар; ухаживать за больным чирлĕ çынна пăх

заложить

глаг. сов.
1. (син. положить) хур; хыв; тыт; заложить руки за спину алăсене çурăм хыçне тыт
2. хыв, никĕсле, тума пуçла; заложить дом çурт никĕсне хыв; заложить сад сад чĕртме пуçла
3. (син. заполнить) хур, тултар, питĕр, хупла; заложить оконный проём кирпичом чӳрече анине кирпĕчпе питĕр
4. хыв, хур, усрама хур; заложить картофель в подвал çĕр улмине путвала хур
5. залога хыв, салука пар; заложить дом пӳрте салука пар

затратить

глаг. сов., (син. израсходовать)
тăкакла, тăкак кăлар; затратить много денег на строительство дома çурт лартма укçа нумай тăкакла

здание

сущ.сред. (син. дом)
çурт; многоэтажное здание нумай хутлă çурт; фасад здания çурт пичĕ; çуртăн мал енĕ; здания института институт çурт-йĕрĕ

из-за

предлог с род. п.
1. хыçĕнчен, хушшинчен; -ран (-рен), -тан (-тен), -чен; из-за дома çурт хыçĕнчен; встать из-за стола сĕтел хушшинчен тух
2. пула, пирки; -шăн (-шĕн); соревнования отменили из-за сильных морозов шартлама сивве пула ăмăртăва ирттермерĕç

излишек

сущ.муж., множ. излишки
1. (син. остаток) юлашки, юлни; излишки материалов после строительства дома çурт тунă хыççăн юлнă пурлăх
2. (син. избыток; ант. недостаток) ытлашши, иптĕк; хватит с излишком ытлашшипех çитет; излишек влаги в почве тăпрари ытлашши нӳрĕк

изнутри

1. нареч. (ант. снаружи) шалтан; дверь заперта изнутри алăка шалтан питĕрнĕ
2. чего , предлог с род. п. ăшĕнчен, варринчен; изнутри дома çурт ăшĕнчен

иметь

глаг. несов.
тыт; -лă (-лĕ) пул; иметь дом çурт тыт, çуртлă пул; он имеет счёт в банке унан банкра счёт пур; я не имею сейчас времени манăн халĕ вăхăт çук ♦ иметь мужество сказать калама хăю çитер; иметь целью тĕллев тыт; иметь применение ĕçе кай; имеет место пулать, пулкалать; ничего не имею против эпĕ хирĕçлеместĕп

имущество

сущ.сред.
пурлăх; недвижимое имущество куçман пурлăх, çурт-йĕр; движимое имущество куçан пурлăх; осуждение с конфискацией имущества суд пурлăха тытса илмелле туни

инвестировать

глаг. сов. и несов.
укçа-тенкĕ хыв, инвестировать деньги в строительство дома çурт лартма укçа-тенкĕ хыв

интернат

сущ.муж.
интернат (вĕренекенсем пурăнакан çурт); школа-интернат интернат шкул

интерьер

сущ.муж.
çурт ăшĕ, çурт ăшчикĕ

ипотека

сущ.жен.
ипотека (банкран кивçен укçа илме куçман пурлăха — çурт-йĕре, çĕре салука хывни)

казарма

сущ.жен.
казарма (салтаксем пурăнакан çурт)

каменный

прил.
чул ...; чул -ĕ; каменный дом чул çурт ♦ каменный уголь çĕр кăмрăкĕ

капать

глаг. несов.
тумла, юх; тумлат, юхтар (тумлатса); из крана капает вода кранран шыв тумлать
сущ.жен.
тумла; с крыши падает капель çурт тăрринчен тумла юхать

каркас

сущ.муж.
кăшкар; каркас здания çурт кăшкарĕ

киоск

сущ.муж.
киоск (сутă тумалли пĕчĕк çурт); газетный киоск хаçат киоскĕ

клумба

сущ.жен.
чечек йăранĕ; разбить клумбы перед домом çурт умĕнче чечек йăранĕсем ту

колонна

сущ.жен.
1. колонна, юпа; гранитная колонна гранит юпа; дом с колоннами колоннăллă çурт
2. колонна (йĕркен-йĕркен утакан халăх е вĕçе-вĕçĕн пыракан машинăсен ушкăнĕ); колонны демонстрантов демонстрантсен колоннисем; колонна военной техники çар техникин колонни

комплекс

сущ.муж.
1. (син. совокупность) пĕрлĕх, пухă, хуçалăх; комплекс машин для обработки почвы ака-суха машинисен пуххи
2. комплекс (экономикăн пысăк пайĕ); военнопромышленный комплекс çар промышленность комплексĕ
3. комплекс (çурт-йĕрсен çыхăнуллă ушкăнĕ); архитектурный комплекс архитектура комплексĕ; спортивный комплекс спорт комплексĕ

конструкция

сущ.жен.
конструкци, тытăм (çурт-йĕрĕн, машинăн пайĕсем пĕр-пĕринпе килĕшӳллĕ çыхăнса тăни); конструкция корабля карап констрӳкцийĕ

контур

сущ.муж.
ĕлке; контуры здания çурт ĕлки

корпус

сущ.муж., множ. корпусы и корпуса
1. (син. остов) кăшкар; корпус судна карап кăшкарĕ; часы в золотом корпусе ылтăн кăшкарлă сехет
2. (син. здание) çурт; больничные корпуса больница çурчĕсем
3. (син. туловище) кĕлетке, ӳт-пӳ; человек с крупным корпусом капмар кĕлеткеллĕ çын
4. корпус (çар пĕрлешĕвĕ); танковый корпус танк корпусĕ ♦ дипломатический корпус дипломатсен корпусĕ (пĕр-пĕр çĕршыври ют çĕршыв дипломачĕсем); депутатский корпус депутатсен йышĕ

который

местоим.
1. вопросит, и союз н. сл. хашĕ, хăш; В котором году это было? Хăш çулта пулнăччĕ ку?; Который час? Миçе сехет?
2. союз н. сл.: дом, в котором мы живём эпир пурăнакан çурт

коттедж

сущ.муж.
коттедж (хула çывăхĕнче пĕр çемье валли лартнă хăтлă çурт)

кровельный

прил.
тăрă -ĕ, витĕ -ĕ; тăрăлăх, витĕлĕх, çурт витмелли; кровельное железо çурт витмелли тимĕр

кровля

сущ.жен.
тăрă, тăрри; витĕ, витти; кровля дома çурт тăрри; шиферная кровля шифер тăрă

крыло

сущ.сред.; множ. крылья
1. çунат (вĕçен кайăксен, хурт-кăпшанкăн); крылья орла ăмăрт кайăк çуначĕсем
2. çунат (самолётсен, армансен); крылья ветряной мельницы çил арман çуначĕсем ♦ крыло здания çурт хĕрри (сулахайри е сылтăмри); птенцы встали на крыло кайăк чĕпписем вĕçме пуçланă

крыша

сущ.жен.
тăрă, тăрри, çи, çийĕ, çи витти; крыша сарая сарай тăрри; крыша дома протекает çурт çи виттийĕ шыв ярать ♦ у него крыша поехала вăл ăсран тайăлнă

лезть

глаг. несов.
1. на что, во что хăпар, улăх, çĕклен; кĕрсе кай; лезть по лестнице на крышу дома пусмапа çурт тăррине хăпар; лезть в окно чӳречерен кĕрсе кай
2. во что чик; лезть в карман алла кĕсьене чик
3. 1 и 2 л. не употр. юра; кĕр; сапог не лезет на ногу атă урана юрамасть; нитка не лезет в игольное ушко çип йĕп çăртине кĕмест ♦ лезть не в своё дело çын ĕçне сĕкĕн; волосы лезут çӳç тăкăнать; лезть на глаза куç умĕнче пулма тăрăш

мавзолей

сущ.муж.
мавзолей (чаплă çын виллине упраса асăнма лартнă çурт)

макет

сущ.муж.
макет (япалан кăтартмалăх тĕслĕхĕ); макет здания çурт макечĕ

маклер

сущ.муж.
маклер (тавар, çурт-йĕр сутма, илме пулăшакан ăстаçă); торговый маклер суту-илӳ маклерĕ

маленький

прил. (син. небольшой; ант. большой)
пĕчĕк; маленькая девочка пĕчĕк хĕр ача; маленький домик пĕчĕкçеç çурт

монастырь

сущ.муж.
мăнастир (тĕне парăннă çынсен пĕрлешĕвĕ, вĕсен çурт-йĕрĕ); мужской монастырь арçын мăнастирĕ; ограда монастыря мăнастир карти

мрамор

сущ.муж.
мрамор (çурт-йĕр илемлетме, палăксем тума усă куракан илемлĕ чул)

наёмный

прил.
тара...; тара -ĕ; тара кĕрĕшнĕ; тара илнĕ; наёмный труд тара ĕç; наёмная рабочая сила тара ĕç вăйĕ; наёмное помещение тара илнĕ çурт

нанять

глаг. сов.
тыт, тара тыт, тара ил, кĕрĕштер; нанять плотников платник тыт; нанять помещение под магазин магазин валли çурт тара ил

направить

глаг. сов.
1. что (син. устремить) яр, тĕлле; илсе пыр; направить машину к дому машинăна çурт патне илсе пыр; направить взгляд куçпа тĕлле, тĕллесе пăх
2. кого-что яр, хушса яр; направить делегацию делегаци яр

напротив

1. нареч. хирĕç, хире-хирĕç, тĕлме-тĕл; он живёт напротив вăл хирĕç енче пурăнать
2. кого-чего , предлог с род. п. хирĕç; дом напротив школы шкула хирĕç ларакан çурт
3. вводн. сл. и частица (син. наоборот) пачах урăхла; Ты недоволен? — Напротив! Эсĕ кăмăлсăр юлтăн-и? — Пачах урăхла!

наследство

сущ.сред.
еткер (вилнĕ çынтан юлакан, унăн тăванĕсене е çывăх çыннисене куçакан пурлăх); он получил в наследство дом вăл еткере çурт илсе юлнă

небоскрёб

сущ.муж.
небоскрёб (питĕ çӳллĕ çурт)

недвижимый

прил.
куçман, куçми; недвижимое имущество куçман пурлăх (çĕр тата çурт-йĕр)

непригодный

прил.
юрăхсăр, юравсăр, юраман; непригодный для строительства лес çурт-йĕр тума юрăхсăр йывăç

номер

сущ.муж., множ. номера
1. номер (япалан йĕркери вырăнне кăтартакан хисеп); Каков номер вашего дома? Сирĕн çурт номерĕ мĕнле?
2. номер (кăларăмăн); свежий номер журнала журналăн çĕнĕ номерĕ
3. пӳлĕм, номер; снять номер в гостинице хăна килĕнче пӳлĕм йышăн
4. номер (концерт пайĕ); эстрадные номера эстрада номерĕсем

обстановка

сущ.жен.
1. (син. мебель, убранство) сĕтел-пукан, çурт ăшчикĕ; роскошная обстановка чаплă сĕтел-пукан
2. (син. положение, ситуация) тăрăм, лару-тăру; международная обстановка тĕнчери лару-тăру; осложнение обстановки лару-тăру йывăрланни

объект

сущ.муж.
1. объект (тĕпчекен, пăхса тухакан япала, пулăм); объект спора тавлашу сăлтавĕ
2. объект (предприятии, çурт); военный объект çар объекчĕ; строительный объект тăвакан çурт

объем

сущ.муж.
калăпăш, хапа, пысăкăш; объём здания çурт пысăкăшĕ; объём лёгких ӳпке калăпăшĕ

огромный

прил. (син. величайший)
мăнă, капмар, питĕ пысăк; огромное здание капмар çурт; огромный успех питĕ пысăк çитĕнӳ

одноэтажный

прил.
пĕр хутлă; одноэтажный дом пĕр хутлă çурт

оранжерея

сущ.жен.
оранжерея (ăшша юратакан çимĕçсем ӳстермелли кĕленчеллĕ çурт)

основание

сущ.сред.; множ. основания
1. чего (син. начало, учреждение) никĕслев, йĕркелӳ, пуçламăш; никĕслени, йĕркелени, пуçласа яни, хывни; основание университета университет йĕркелени
2. (син. опора, фундамент) никĕс, тĕп; дом стоит на каменном основании çурт чул никĕс çинче ларать
3. (син. причина) сăлтав, йӳтĕм; основание для ареста тытса хупмалли сăлтав ♦ на общих основаниях ыттисемпе тан туса; разрушить до основания тĕпĕ-йĕрĕпе аркат

основательный

прил., основательно нареч.
1. (син. крепкий, прочный) тĕреклĕ, çирĕп, тăн-тăн; основательное здание çирĕп çурт
2. (син. веский) витĕмлĕ, ĕнентерӳллĕ; основательные доводы витĕмлĕ шухăшсем
3. (син. дельный) тĕплĕ, ĕçлĕ, типтерлĕ; работа сделана основательно ĕçе тĕплĕ тунă

павильон

сущ.муж.
павильон (сутă тумалли е выставка ирттермелли çурт); ярмарочные павильоны ярмăркка павильонĕсем

палатка

сущ.жен.
1. чатăр; туристическая палатка çулçӳревçĕсен чатăрĕ; разбить палатку чатăр кар
2. палатка (сутă тумалли пĕчĕк çурт)

перед

1. передо предлог с твор. п.
умра, умĕнче, умăнта; ума, умне, умна; перед домом çурт умĕнче; остановиться перед домом çурт умĕнче чарăнса тăр

перепись

сущ.жен.
перепись, çырса тухни; перепись населения халăх перепиçĕ; перепись жилого фонда çурт-йĕре çырса тухни

плоский

прил.
лаптак, лапчăк; тикĕс, тӳрем; плоская поверхность тӳрем çи; здание с плоской крышей лаптак тăрăллă çурт ♦ плоское блюдо ăшăх чашăк; плоская шутка кăнттам шӳт

площадь

сущ.жен.
1. площадь (хулари уçă вырăн); Красная площадь в Москве Мускаври Хĕрлĕ площадь
2. лаптăк, лаптăкăш; измерить площадь леса вăрман лаптăкăшне виçсе пĕл ♦ посевные площади ака-суха çĕрĕсем; жилая площадь пурăнмалли вырăн, кил-çурт

поворот

сущ.муж.
1. çаврăну, пăрăну; çаврăнни, пăрăнни; совершить поворот на девяносто градусов тăхăр вунă градуса çаврăн
2. пăрăнăç, çаврăнăç, çул кукри; дом на повороте дороги çул кукринчи çурт

подряд

1. сущ.муж.
подряд (ĕç тумаллм килĕшӳ); взять подряд на строительство дома çурт лартма пулса килĕшӳ ту

подъехать

глаг. сов.
пырса çит, çывхар, патне çит (транспортпа); кто-то подъехал к дому на мотоцикле такам çурт патне мотоциклпа пырса çитрĕ

помещение

сущ.сред.
çурт, пӳлĕм; отапливаемое помещение хутакан çурт; выделить помещение под буфет буфет валли пӳлĕм уйăрса пар

построить

глаг. сов.
ту, ларт, туса ларт; построить дом çурт ларт

приблизиться

глаг. сов.
çывхар, патне пыр, патне çит; приблизиться к дому çурт патне пыр

проект

сущ.муж.
проект (тумалли ĕç планĕ); проект здания çурт проекчĕ; проект закона саккун проекчĕ

развалина

сущ.жен.
ишĕлчĕк; развалины дома çурт ишĕлчĕкĕ

сад

сущ.муж., множ. сады
1. сад, пахча, сад пахчи; плодовый сад улма çимĕç пахчи; заложить сад сад хыв
2. сад (ача-пăча усракан çурт); детский сад ача сачĕ; сад-ясли ясли-сад

санаторий

сущ.муж., множ. санатории
санатори (сипленсе канмалли çурт); детский санаторий ача-пăча санаторийĕ

сгореть

глаг. сов.
çун, çунса кай; дом сгорел дотла çурт ним юлми çунса кайнă

солидный

прил., солидно нареч.
1. (син. прочный, основательный) мăнă, капмар, тĕреклĕ; солидная постройка капмар çурт; солидные знания тарăн пĕлӳ
2. (син. важный, представительный) кĕрнеклĕ, хапаллă, танлă; солидный мужчина кĕрнеклĕ арçын
3. (син. авторитетный, известный) паллă, ятлă-сумлă; солидная фирма паллă фирма
4. (син. значительный, большой) пысăк; заработать солидную сумму пысăк укçа ĕçлесе ил

сооружение

сущ.сред.
сооружени, çурт, çурт-йĕр; сооружения Чебоксарской ГЭС Шупашкар ГЭСĕн сооруженийĕсем

сохраниться

глаг. сов.
сыхланса юл, упранса юл; старое здание хорошо сохранилось кивĕ çурт лайăх сыхланса юлнă

стена

сущ.жен., множ. стены
1. стена (çурт, пӳлĕм аякки); наружные стены здания çуртăн тулаш стенисем
2. хӳме; крепостные стены крепость хумисем ♦ как за каменной стеной çирĕп хӳтлĕхре, шанчăклă çĕрте; сидеть в четырёх стенах килтен тухмасăр лар

стоимость

сущ.жен.
хаклăх, хак; стоимость дома çурт хакĕ; налог на добавленную стоимость хушăннă хаклăх налогĕ

строитель

сущ.муж.
строитель (çурт-йĕр лартнă çĕрте ĕçлекен); инженер-строитель строитель инженер

строить

глаг. несов.
1. ту, ларт, хыв; строить дом çурт ларт
2. хайла, ăсла, шухăшла, йĕркеле, палăрт; строить планы плансем палăрт; правильно строить фразы пуплевсене тĕрĕс йĕркеле ♦ строить гримасы пит-куçа хуçкала

стройка

сущ.жен.
стройка (çурт-йĕр лартни); работать на стройке стройкăра ĕçле

так

1. нареч. çапла, апла; çакăн пек, çавăн пек; сделай вот так ак çакăн пек ту
2. частица усилит. (син. очень) çав тери; я так люблю музыку эпĕ юрă-кĕвĕне çав тери юрататăп
3. нареч. хăйне хăех, хăй хальлĕн; болезнь так не пройдет, надо лечиться чир хăйне хăех иртсе каймĕ, сипленес пулать
4. частица, употр. при разъяснении, уточнении (син. например) çапла, акă, сăмахран; сельчане живут хорошо, так, многие построили дома ял çыннисем аван пурăнаççĕ, çапла, нумайăшĕ çурт лартнă
5. частица усилит. (син. очень) çав тери; я так люблю музыку эпĕ юрă-кĕвĕне çав тери юрататăп
6. союз (син. если) пулсан; тăк (тĕк); сказал, так сделаю каларăм пулсан тăватăпах ♦ и так ахаль те, унсăр та; так и быть юрĕ ĕнтĕ; так и есть чăнах та; так как союз мĕншĕн тесен; так что союз çавăнпа та; так или иначе мĕнле пулсан та; так себе вăтам, чухă кăна

тир

сущ.муж.
тир (пăшал пемелли вырăн, çурт)

требовать

глаг. несов.
1. кого-чего, кого-что, с неопр. ф. или с союз ом «чтобы» хуш, ыйт, хушса кала, хытарса ыйт; требовать своевременной уплаты налогов налог вахăтра тӳлеме хуш
2. 1 и 2 л. не употр., кого-чего кирлĕ; -малла (-мелле); строительство дома требует много денег çурт лартма укçа нумай кирлĕ

угловой

прил.
кĕтесри; угловой дом кĕтесри çурт

угол

сущ.муж.
1. кĕтес; прямой угол тӳрĕ кĕтес; угол дома çурт кĕтесси
2. вырăн, хӳтлĕх, кĕтес; у него нет своего угла унăн пурăнмалли вырăн çук

усадьба

сущ.жен.
кил-çурт, кил вырăнĕ; крестьянская усадьба хресчен кил-çурчĕ

фундамент

сущ.муж. (син. основание)
никĕс; фундамент дома çурт никĕсĕ; заложить фундамент никĕс хыв

хозяин

сущ.муж., хозяйка жен., множ. хозяева
хуçа; хозяин дома çурт хуçи, кил хуçи; расчётливый хозяин перекетлĕ хуçа ♦ он — хозяин своего слова вăл хăйĕн сăмахне тытать

хутор

сущ.муж., множ. хутора
хутар (ялтан уйрăм ларакан кил-çурт, унăн çĕрĕ)

часовня

сущ.жен., множ. часовни
часавай (кĕлĕ тумалли пĕчĕк çурт)

черепица

сущ.жен.
черепица (çурт витмелли тăм е цемент шакмак); дом под черепичной крышей черепица витнĕ çурт

чертёж

сущ.муж., множ. чертежи
чертёж, ӳкерчĕк, ĕлке; чертёж здания çурт чертёжĕ; изготовить чертёж чертёж ту

четыре

числит. колич.
тăват, тăватă, тăваттă; четыре дома тăватă çурт; к четырём прибавить три — будет семь тăваттă çумне виççĕ хушсан çиччĕ пулать

что

1. 1.местоим. вопросит. мĕн, мĕскер; Что ты сказал? Мĕн терĕн эсĕ?; Что здесь случилось? Мĕн пулчĕ кунта?
2. нареч. (син. сколько) мĕн чухлĕ, мĕн хак; За что ты это купил? Мĕн хакпа туянтăн эсĕ куна?
3. нареч. (син. почему) мĕн, мĕншĕн, мĕн пирки; Что ты задумался? Мĕн шухăша кайран эсĕ?
4. союзн. сл. (син. который) переводится в соответствии с контекстом: дом, что стоит на углу кĕтесре ларакан çурт; сказали, что он болен вăл чирленĕ терĕç ♦ что было сил пĕтĕм вăйран, вăй çитнĕ таран; Что толку спорить? Тавлашнин мĕн усси пур?; в случае чего мĕн те пулин сиксе тухсан; Мне-то что! Мана мĕн ĕç!; ни к чему кирлĕ мар; ни за что 1) тем пулсан та 2) нимшĕнех, ним сăлтавсăр; с чего мĕншĕн, мĕн сăлтавпа; Чего только нет! Мĕн кăна çук!; Что делать! Мĕн тăвăн!; Чему быть, того не миновать посл. Пулмалли пулатех

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

амбулатория

амбулатори (чирлĕ çынсене пăхса рецепт паракан çурт).

амортизировать

-рую, ч т о, с о в. и н е с о в амортизацилле (çурт-йĕр, машинăсем кивелсе юрăхсăра тухса пынăшăн тупăшран паллă процент чакарса пыр).

архитектор

архитектор (çурт-йĕр тăвас ăсталăха вĕреннĕ çын).

аукцион

аукцион (парăмшăн çынăн çурт-йĕрне е урăх пурлăхне торги туса сутни).

вот

вăт, ак, акă; вот наш дом акă пирĕн çурт; вот ещё ак тата! вот-вот кӗç-вĕç.

выморочный

хуçасăр юлнă, тĕтĕм сӳннĕ (çурт-йĕр), пăчланнă.

вытрезвитель

урăлтармалли пӳлĕм (çурт).

черепица

черепица (çурт çине витмелли тăмран тунă вак хăмасем)

чертить

, черчу, -тишь что несов., начертить сов. 1. чĕрсе тух, йĕр ту; 2. чертёж туса ӳкер (çурт планне).

чертог

пит пуян, капăр пӳрт-çурт, кермен, дворец.

трёхэтажный

(дом) виç хутлă (çурт).

хлебопекарня

пекарня, çăкăр пĕçермелли çурт.

хоромы

устар. нумай пӳлĕмлĕ пысăк (йывăç) çурт.

храм

1. чиркӳ; 2. перен. çурт; храм науки (искусства) наука (искусство) çурчĕ.

флигель

м. флигель (пысăк çурт çумне сыпса е унтан аяккарах уйрăм лартнă пĕчĕк пӳрт).

фотография

1. сăн ӳкерни; 2. сăнӳкерчĕк; 3. фотографи (сăн ӳкерекен вырăн, çурт).

угловой

кĕтесри (çурт).

усадебный

усадебная земля (место) '''кил, çурт вырăнĕ, паçма.

усадьба

уйрăм çурт (хăй ларакан çĕр участокĕпе).

бескровный

II çуртсăр, çурт-йĕрсĕр.

бобыль

м. пĕччен, çемьесĕр (хусах), çурт-йĕрсĕр пурăнакан чухăн хресчен, камалсăр çын, камантай.

бродяга

1. сулланчăк, сĕтĕрĕнчĕк, çапкаланчăк, ĕçсĕр, çурт-йĕрсĕр, çĕтĕк-çатăк тумтирлĕ çын; 2. пытанса, тарса пурăнакан çын, каскăн.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

аварийный

прил. авари ⸗ĕ [⸗и], аварири; аварийный сигнал авари сигналĕ; аварийный дом ишĕлекен (е аварири) çурт; аварийная машина авари машини.

амортизация

ж. амортизаци (1. эк. çурт-йĕр, машина кивелнĕ май унăн хакĕ чакса пыни; çав хака продукци хакĕ çумне хушса пыни; 2. тех. машина чĕтреннине вайсăрлатни; çавна тумалли хатĕрсем).

анатомический

прил. анатоми ⸗ĕ [⸗и]; анатомический атлас анатоми ӳкерчĕкĕсен кĕнеки; ◇ анатомический театр анатоми театрĕ (вилĕ касса анатоми вĕренмелли çурт).

ангар

м. ангар (самолётсем лартмалла тата юсамалли пысăк çурт).

архитектура

ж. архитектура (1. çурт-йĕр проектлас, туса лартас тата илемлетес асталăх; 2. çурт-йĕрсен стилĕ).

база

ж. 1. архит. колоннăн аялти пайĕ; 2. (основа) никĕс, база; материально-техническая база коммунизма коммунизмăн пурлăхпа техника никĕсĕ; на базе чего-л. мĕне те пулин никĕсе хурса; 3. база; сырьевая база чĕртавар бази; 4. (опорный пункт) база (ĕçре кирлĕ хатĕрсем, çурт-йĕрсем т. ыт. те); военная база çар бази; туристическая база туризм бази; 5. склад, база; книжная база кĕнеке бази.

балаган

м. 1. лавкка (хăмаран çапса туни); 2. балаган (ярмăркка вăхăтĕнче камит кăтартма тăвакан çурт); 3. мыскара, камит; 4. перен. пренебр. начар комеди, камит.

барачный

прил. барак ⸗ĕ [⸗и]; здание барачного типа барак йышши çурт.

башня

ж. башня (1. çӳллĕ çурт; 2. воен. танк е карап çинче тупă вырнаçтармалли çӳллĕ вырăн).

бездомный

прил. килсĕр, çурт-йĕрсĕр; пĕччен, тăлăх, камалсăр; бездомный человек килсĕр çын, пĕччен çын; бездомная собака хуçасăр йытă.

беседка

ж. беседка (1. канма тăвакан хӳшĕ; 2. çурт сăрлакансене çĕклемелли ещĕк).

беспризорный

прил. 1. килсĕр, çапкаланчăк (ача); 2. (заброшенный) хуçасăр, юхăннă (çурт); 3. в знач. сущ. беспризорный м., беспризорная ж. см. href='/s/беспризорник'>беспризорник.

бок

м. 1. аяк; перевернуться на левый бок сулахай аяк çине çаврăнса вырт; 2. ен (айккинчи); подойти к дому с правого бока çурт патне сылтăм енчен пыр; бок о бок хула-хуллăн, алла-аллăн; взять за бока алла ил, хытă ярса ил; лежать на боку (лодырничать) хăяккăн вырт; под боком юнашарах, алă айĕнчех.

большой

прил. 1. (по величине, размерам) пысăк, мăнă; большой дом пысăк çурт; большой чемодан пысăк чăматан; 2. (по количеству) пысăк; йышлă, нумай; большая семья йышлă çемье; большие деньги пысăк укçа, нумай укçа; 3. (важный по значению) пысăк, аслă, чаплă; большая победа чаплă çĕнтерӳ; 4. çав тери; он большой насмешник вăл çав тери çынран кулма юратать; 5. (взрослый) çитĕннĕ, ӳссе çитнĕ, мăнă; дети стали большими ачасем çитĕнсе çитрĕç; 6. в знач. сущ. большие мн. пысăккисем, çитĕннисем; надо слушаться больших пысăккисем каланине итлес пулать; ◇ большая буква пысăк саспалли; большая дорога аслă çул; большой мороз шартлама сивĕ; большой палец пуç пӳрне.

брандмауэр

м. брандмауэр (пушар сикесрен икĕ çурт хушшине купаланă чул хӳме).

ввести

сов. 1. кого-что кĕрт, илсе кĕрт; яр; ввести войска в город çарсене хулана кĕрт; ввести корабль в гавань карапа гаване кĕрт; ввести глюкозу в вену венăна глюкоза яр; 2. кого-что (включить в число кого-чего-л.) кĕрт, йышăн; ввести в состав комиссии комисси составне кĕрт; ввести в свою семью хăвăн çемйӳне йышăн; 3. кого-что (привести в какое-л. состояние) ввести в обман ултала; ввести в заблуждение тĕрĕс мар ăнлантар; ввести в расход тăкаклантар; 4. что (установить, внедрить) пурнăçла, пурнăçа кĕрт; ввести новые методы çĕнĕ меслет йышăн; 5. что ĕçе яр, хута яр, йышăн; ввести в эксплуатацию электростанцию электростанцие ĕçе яр; ввести во владение (или в наследство) ...çине куçар (çурт-йĕре); ввести в дом (познакомить) паллаштар; ввести в курс дела ĕçпе паллаштар.

ветхий

прил. 1. (о строении) кивĕ, çĕрĕшнĕ (çурт); (об одежде) касăлнă (тумтир); 2. (дряхлый) ватă, ватти супнă, вăйсăрланса çитнĕ (çын).

ветшать

несов. 1. (о строении) кивел, çĕрĕш (çурт); (об одежде) касăл (тумтир); 2. (дряхлеть) ватăл, вăйсăрлан (çын).

владение

с. 1. по гл. владеть; владение имуществом пурлăх хуçи пулни; 2. уст. (не движимое имущество) тытса тăракан çĕр, пурлăх (çурт-йĕр); 3. (подвластная территория) çĕр; колониальные владения колонилле çĕрсем.

возле

1. нареч. юнашар, çывăхра, патĕнче; расположиться возле юнашар вырнаç; 2. предлог с род. п. патĕнче, çумĕнче, юнашар, çывăхĕнче; возле дома çурт патĕнче; возле речки шыв хĕрринче.

вроде

1. предлог с род. п. майлă, евĕрлĕ, пек; он вроде тебя вăл сан майлă; дом вроде нашего пирĕнни евĕрлĕ çурт; 2. частица прост. пек, пулмалла; туйăнать; вроде легче стало çăмăлтарах пулчĕ пек; он вроде приехал вăл килнĕ пулас.

вывести

сов. 1. кого-что (увести откуда-л.) илсе (е çавăтса) тух; вывести коня из конюшни лашана витерен çавăтса тух; вывести войска из города çарсене хуларан кăлар; 2. кого (исключить): вывести из состава правления правлени составĕнчен кăлар; 3. что (сделать вывод) кăлар, пĕр-пĕр шухăш патне пыр, вывод ту; вывести формулу формула кăлар; вывести общее заключение пĕтĕмĕшле шухăш патне пыр; 4. кого (произвести на свет детёнышей о птицах) кăлар; вывести птенцов чĕпĕ кăлар; 5. кого-что (вырастить) ӳстер, ĕрчет; вывести новую породу скота çĕнĕ ăратлă выльăх ӳстер; 6. что (построить) ту, ларт, туса ларт; вывести новый дом çĕнĕ çурт ларт; 7. кого-что (истребить) пĕтер; (очистить) тасат, яр; вывести мышей шăшисене пĕтер; вывести пятно вараланă вырăна тасат; 8. что (старательно написать, нарисовать, спеть) тăрăшса çыр (е ӳкер, юрла); вывести каждую букву кашни саспаллине тăрăшса çыр; 9. кого-что (изобразить в литературном произведении) сăнла, сăнарла, ӳкер; вывести наружу что-л. çиеле кăлар; вывести в люди кого-л. çын ту; вывести из себя тарăхтарса çитер; вывести из строя см. строй; вывести из терпения тарăхтарса çитер; вывести на дорогу тĕрĕс çул çине кăлар; вывести на чистую (или свежую) воду кого-л. тăрă шыв çине кăлар; вывести на орбиту орбитăна кăлар.

выдвинуться

сов. 1. (вперёд или наружу) тухса тăр; выдвинуться из-за дома çурт хыçĕнчен тухса тăр; песчаная коса выдвинулась далеко в море хăйăрлă сăмсах тинĕсе чылаях инçе тăсăлса кĕнĕ; 2. (отличиться, стать заметным) палăр, ӳс, мала тух; он выдвинулся за последний год вăл юлашки çулта ӳссе кайрĕ.

выделить

сов. 1. кого-что (отделить, отобрать) уйăр; уйăрса пар (е хур, ил, кăлар), палăрт; выделить участок для строительства çурт вырăнĕ уйăрса пар; выделить дежурных дежурнăйсем уйăр; 2. кого-что (отличить каким-л. образом среди других) палăрт, паллă ту; выделить текст курсивом текста курсивпа паллă ту; выделить в докладе докладра палăрт; 3. кого-что (отдать в пользование или владение какую-л. часть) пар, уйăр, уйăрса пар; уйăрса кăлар; выделить сына ывăл уйăр; что, хим., физиол. уйăр, кăлар; выделить с потом тарпа (е тарласа) кăлар.

выкатить

сов. 1. что кустарса (е йăвантарса) кăлар; выкатить бочку пичкене йăвантарса кăлар; выкатить телегу из-под навеса урапана лупас айĕнчен туртса тух; 2. без доп. разг. (быстро выехать) кустарса тух, сиксе тух; из-за дома выкатил велосипед çурт хыçĕнчен велосипед кустарса тухрĕ; 3. что, прост. (выпучить) чарса пăрах (куçсене).

выложить

сов. что 1. кăларса хур; выложить документы на стол документсене сĕтел çине кăларса хур; 2. перен. разг. (высказать все) каласа пар, пытармасăр кала; выложить своё мнение хăв шухăшна каласа пар; 3. чем (покрыть, выстлать) сар, вит; выложить дорогу камнем çул çине чул сар; выложить кухню кафелем кухня стенисене кафельпе вит; 4. (сложить, соорудить) хур, купала, ту; выложить стены дома çурт стенисене купала; 5. кого, обл. (кастрировать) кастар (аçа выльăха).

выморочный

прил. тĕтĕм сӳннĕ (кил-çурт).

высотный

прил. 1. çӳллĕш ⸗ĕ [⸗и], çӳллĕ çĕрте пулакан, çӳлти; высотный пояс растительности ӳсентăрансен çӳлти чикки; 2. питĕ çӳллĕ; высотное здание питĕ çӳллĕ çурт.

выстоять

сов. 1. (простоять) тăр, тăрса ирттер; выстоять в очереди черетре тăрса ирттер; 2. (устоять) чат, лар, тăр; этот дом выстоит ещё много лет ку çурт нумай ларать-ха; 3. (вынести, выдержать) чăт, ан парăн; выстоять против сильного врага вăйлă тăшмана ан парăн.

выстыть

сов. разг. сивĕн, сивĕнсе кай (пӳрт-çурт).

вытрезвитель

м. вытрезвитель, урăлтарас çурт.

газоубежище

с. газоубежище (газран пытанмалли çурт).

галерея

ж. галерея (1. çуртăн пĕр енне е йĕри-тавра туса çаврăннă балкон; 2. театрти çӳлти ярус; 3. çĕр айенчен чавса тунă çӳремелли вырăн; 4. искусство произведенийĕсене кăтартмалли çурт; 5. перен. ярăм, карта, ушкăн).

годиться

несов. юра, пыр, юрăхлă пул; этот дом годится под жильё ку çурт пурăнма юрăхлă; так поступать не годится кун пек хăтланма юрамасть; годиться в отцы аçу пул, аçу пек аслă; никуда не годится ниме юрăхсăр.

грифельный

прил.: грифельный сланец грифель сланецĕ (грифель тата çурт тăррине витмелли материал тăвакан сланец.).

грозить

несов. 1. кому-чему (угрожать) юна, хăрат; грозить войной вăрçăпа хăрат; грозить пальцем пӳрнепе юна; 2. (находиться в состоянии, близком к чему-л.) кил, çывхар, ...пек пул; дом грозил развалиться çурт ишĕлсе анас пек ларнă; заводу грозит остановка завод чарăнса ларма пултарать.

громадный

прил. питĕ пысăк, капмар, хăватлă; громадное здание питĕ пысăк çурт; громадная армия хăватлă çар.

давить

несов. 1. кого-что, на кого-что (тяжестью) пус, пусар; тап; снег давит на крышу юр çурт тăррине пусать; пар давит на поршень поршене пăс тапать; 2. что (жать) хĕс; сапог давит ногу атă урана хĕсет; 3. что (выжимать) пăчăрта, пар, сĕткен кăлар; давить ягоды çырла сĕткенне кăлар, çырла пăр; 4. кого, разг. (душить) пăв, пăвса вĕлер; хорёк давит цыплят пăсара чĕпсене пăвать; 5. безл. чувстве боли) пăв, хĕс; давит грудь кăкăрта тем пăвать; 6. что (мять; расплющивать, уничтожать) пус, пусса вĕлер (хăнкăлана), тапта, таптат, таптаса вĕлер; 7. кого, перен. (притеснять) ирĕксĕрле, хĕс; 8. что, перен. (теснитьо чувствах) пус, пăчăрта, каç; душу давит тоска чуна хуйхă касать.

двор

м. 1. килкарти, кил хушши, картиш; 2. (крестьянское хозяйство) кил, кил-çурт; в деревне сто дворов ялта çĕр кил; 3. (помещение для скота, инвентаря) карта; скотный двор выльăх карти; птичий двор кайăк-кĕшĕк карти; ◇ гостиный двор суту-илӳ речĕсем; монетный двор укçа çурчĕ; на дворе тулта, урамра; ни кола ни двора нимĕн те çук; постоялый двор см. постоялый.

депо

с. нескл. депо (пăравуссем, вакунсем тăмалли тата вĕсене юсамалли çурт);пожарное депо пушар деповĕ.

деревянный

прил. 1. йывăç..., йывăçран тунă (çурт); деревянные игрушки йывăç теттесем; 2. перен. (невыразительный) кăнттам, пуклак, çаврăнăçусăр; деревянный язык пуклав чĕлхе; 3. перен. (бесчувственный) туйăмсăр; хытса ларнă; ◇ деревянное масло йывăç çу.

долговечный

прил. 1. (многолетний) вăрăм ĕмĕрлĕ, вăрăма пыракан, ĕмĕрлĕх; 2. (прочный) час пĕтмен, çирĕп, вăрăма пыракан; долговечное сооружение çирĕп çурт.

дом

м. 1. кил, çурт; дом отдыха кану çурчĕ; вам из дому звонили сире килтен шăнкăравларĕç; 2. (домашний очаг, хозяйство) килйыш, хуçалăх; в гости пошли всем домом хăнана пĕтĕм килйышĕпе кайрĕç; 3. (династия, род) ăру; династи; дом Романовых Романовсен династийĕ; дом на дом киле; на дому килте; отказать от дома кому-л. уст. хăвăн пата чĕнме пăрах (кама та пулин); жёлтый дом см. жёлтый; публичный дом см. публичный.

домовладелец

м. çурт хуçи.

домовладение

с. 1. çурт тытса пурăнни; 2. усгц. кил-çурт, çурт-йĕр.

домоводство

с. кил-çурт ăсталăхĕ; курсы домоводства кил-çурт ăсталăхĕн курсĕ.

домовый

прил. çурт ⸗ĕ [⸗и]; кил ⸗ĕ [⸗и]; пӳртри, çуртри, килти; домовый паук çурт эрешменĕ; домовый водопровод çуртри водопровод; ◇ домовая книга çурт кĕнеки.

домостроение

с. çурт-йĕр туни.

домоуправление

с. çурт-йĕр управленийĕ.

домохозяин

м. уст. çурт хуçи.

дряхлый

прил. 1. вăйсăр, хавшак, кăптăрмăш; дряхлый старик кăптăрмăш старик; 2. перен. разг. (старыйо предметах) кивĕ, кивелнĕ, япăхнă; дряхлый дом кивĕ çурт.

дубильня

ж. тир тумалли çурт.

железный

прил. 1. тимĕр..; железная лопата тимĕр кĕреçе; дом с железной крышей тимĕр витнĕ çурт; 2. тимĕр ⸗ĕ [⸗и]; железные сплавы тимĕр шăранчăкĕсем; 3. перен. (сильный, крепкий) тимĕр пек çирĕп, питĕ çирĕп, питĕ хытă; железная воля çирĕп кăмăл; железная дисциплина çирĕп дисциплина; железное здоровье çирĕп сывлăх; 4. (напоминающий железо по цвету) тимĕр тĕслĕ, тимĕр пек; ◇ железная дорога чугун çул; железный век археол. тимĕр ĕмĕрĕ (çын тимĕрпе пуçласа усă курнă тапхăр); железный блеск мин. хĕрлĕ тимĕр тăпри; железное дерево бот. тимĕр йывăç.

жёлтый

прил. 1. сарă (тĕс), сара тĕслĕ; 2. перен. принципсăр (хаçат-журнал); ◇ жёлтая вода мед. сарă кара (куç чирĕ); жёлтая лихорадка сарă сивчир (тропик чирĕ); жёлтый дом уст. сарă çурт (ăсран тайăлнисен больници).

жилище

с. пурăнмалли вырăн (пӳрт-çурт, хваттер, пӳлĕм).

жилищный

прил. çурт-йĕр ⸗ĕ [⸗и]; пӳрт-çурт ⸗ĕ [⸗и], хваттер ⸗ĕ [⸗и]; жилищные условия хваттер условийĕсем; жилищное строительство çурт-йĕр строительстви.

жилой

прил. пурăнмалли çурт-йĕр ⸗ĕ [⸗и]; строительство жилых зданий пурăнмалли çурт-йĕр строительстви; жилой фонд çурт-йĕр фончĕ.

жильё

с. 1. (обитаемое место) пурăнакан вырăн; вдали от человеческого жилья çынсем пурăнакан çĕртен аякра; 2. разг. (жилище) çурт-йĕр, хваттер.

за

предлог 1. с те. п. (на вопрос «где?») хыçра, хушăра, тулашĕнче, леш енче; стоять за дверью алăк хыçĕнче тăр; сидеть за столом сĕтел хушшинче лар; жить за рекой çырма леш енче пурăн; отдыхать за городом хула тулашĕнче кан; 2. с вин. п. (на вопрос «куда») хыçă, хушша, тулашне, леш енне, тепĕр енне; сесть за стол сĕтел хушшине лар; за спину çурăм хыçне; за реку шыв леш енне; уехать за город хула тулашне кай; сесть за пианино пианино калама лар; 3. с тв. п. (позади, вслед, следом) хыççăн, хыçран; один за другим пĕрин хыççăн тепри; за мной ман хыççăн; читать книгу за книгой кĕнеке хыççăн кĕнеке вула; 4. с тв. п. (во время чего-л. — на вопрос «когда?») хушшинче, вăхăтĕнче, чух; за работой ĕç вăхăтĕнче; за разговорами калаçнă хушăра; за ужином каçхи апат çине чух; 5. с вин. п. (указывает на начало действия) ⸗а [⸗е], ⸗ма [⸗ме]; взяться за работу ĕçе тытăн; сесть за шитьё çĕлеме лар; 6. с вин. п. (в течение, в продолжение) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че, вăхăтра, хушăра; сделать за час пĕр сехет хушшинче туса пĕтер; за это время çак хушăра; за время отпуска отпуск вăхăтĕнче; 7. с вин. п. (раньше, до) маларах, малтан; за день до отъезда тухса кайиччен пĕр кун малтан; за два месяца до.. ⸗ччен икĕ уйăх малтан; 8. с вин. п. (позднее, больше, сверх) ытла, ытлашшипех, иртет, иртнĕ; мороз за двадцать градусов сивĕ çирĕм градус ытла, сивĕ çирĕм градусран та иртет; ему далеко за сорок вăл тахçанах хĕрĕхрен иртнĕ; уже за полночь çурçĕр иртнĕ ĕнтĕ; 9. с вин. п. (на расстоянии). ⸗а [⸗е], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗ран [⸗рен], çити, урлă; ехать за сто километров çĕр километра кай; находиться за двадцать километров от города хуларан çирĕм километрта вырнаç (е тăр, пул); за три дома от угла кĕтесрен виçĕ çурт (е кил) урлă; 10. с вин. п. (по причине, вследствие) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗шăн [⸗шĕн], пирки; уважать за честность тӳрĕ кăмăлшăн хисепле; за отсутствием улик айăплама сăлтав çук пирки; за недостатком времени вăхăт çукран; 11. с тв. п. (с целью, для чего-л.) патне, ⸗ма [⸗ме]; пойти за водой шыв ăсма (е шыв патне) кай; послать за вещами япала патне яр, япала илме яр; очередь за билетами билет черечĕ; 12. с вин. п. (ради, в пользу, в защиту) ⸗шăн [⸗шĕн], майлă пул; сражаться за родину тăван çĕршывшăн кĕреш; борьба за мир во всём мире пĕтĕм тĕнчери миршĕн пыракан кĕрешӳ; заступиться за кого-либо хута кĕр, майлă пул; 13. с тв. п. (при обозначении лица или предмета, на которые направлено действие) ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не]; ухаживать за больными чирлисене пăх; следить за чистотой тасалăха асăрхаса тăр; 14. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, который берут, которого касаются и т. п.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], ⸗чен; взять за руку алăран тыт; дёрнуть дверь за ручку алăка хăлăпĕнчен турт; 15. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, вызывающих какие-л. чувства) ⸗шăн [⸗шĕн]; я рад за вас эпĕ сирĕншĕн хавас; мне стыдно за тебя мана саншăн намăс; благодарю вас за билет сире билетшăн тав тăватăп; 16. с те. п. (при обозначении лица, места и т. п., которому присуще какое-л. свойство) ⸗ăн [⸗ĕн], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; за ним замечается такая привычка унăн çавăн пек йăла пур; 17. с вин. п. (в обмен, по цене) ⸗а [⸗е], ⸗ла [⸗ле]; за деньги укçалла; за плату тӳлевле; купить за десять рублей вунă тенкĕпе ил; 18. с вин. п. (вместо, взамен) ⸗шăн [⸗шĕн], вырăнне; подписаться за неграмотного хутла пĕлмен çыншăн алă пус; работать за товарища юлташшăн ĕçле; 19. с вин. п. (в качестве) вырăнне; принять за правило йĕрке вырăнне йышăн; оставаться за директора директор вырăнне юл; 20. с тв. п. (при указании лица, от которого зависит наступление какого-л. действия) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; дело за вами ĕç сирĕнтен килет; очередь за вами сирĕн черет; 21. с тв. п. с чем-л. ⸗нă [⸗нĕ], ⸗лă [⸗лĕ]; приказ за подписью директора директор алă пуска приказ; письмо за 210 210-мĕш №-лĕ çыру; ◇ за исключением ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне, ⸗а [⸗е] шутламасăр; ни за что ним парсан та, ним тусан та; ни за что ни про что ним (е пĕр) айăпсăр, айăпсăр-сăлтавсăр; за ваше здоровье сирĕн сывлăхшăн.

забарабанить

сов. çапма пуçла (е тапрат, тытăн), шаккама пуçла, тăнкăртаттарма пуçла, шăпăртаттарма пуçла; забарабанить пальцами по столу пӳрнесемпе сĕтеле шакăртаттарма пуçла; забарабанить в дверь алăка шаккама пуçла; дождь забарабанил по крыше çурт тăррине çумăр шăпăртаттарма пуçларĕ.

заблестеть

сов. 1. (показатьсяо чём-л. блестящем) йăлтăртатса кай, йăлкăшса кай, çутăлса кай, çуттăн курăнса кай; вдали заблестела река аякра юханшыв çутăлса кайрĕ; среди зелени заблестели крыши домов симĕç çулçăсем хушшинчен çурт тăррисем йăлтăртатса кайрĕç; 2. (начать блестеть, стать блестящим) йăлтăртатма пуçла, йăлкăшма пуçла, çутăлма пуçла (е тапрат, тытăн); глаза заблестели куçсем йăлкăшма пуçларĕç.

завалиться

сов. 1. за что (упасть) ӳк, анса кай; книга завалитьлась за шкаф кĕнеке шкаф хыçне анса кайнă; 2. разг. (накрениться; запрокинуться) чалăш, тайăл; 3. разг. (обрушиться, повалиться) тӳнсе кай; ишĕлсе ан (çурт); 4. прост. (улечься; залечь) вырт, тăсăлса вырт; тӳнсе кай; завалиться спать çывăрма вырт; ◇ (хоть) завались шучĕ те çук, купипех.

заведение

с. 1. (учреждение) учреждени, заведени, шкул, çурт; учебное заведение вĕренӳ заведенийĕ; высшее учебное заведение аслă шкул; среднее учебное заведение вăтам шкул; исправительное заведение юсанмалли çурт; лечебное заведение сывалмалли çурт; 2. уст. (торговое или промышленное предприятие) предприяти, мастерской, магазин (т. ыт. те).

задворки

мн. çурт-йĕр хыçĕнчи вырăн, çурт хыçĕ, анкарти; ◇ на задворках (на заднем плане) хыçалта, хисепсĕр вырăнта.

заехать

сов. 1. (приехать, побывать мимоездом) кĕр, кĕрсе тух, чарăнса тăр (çула май); заехать к знакомым пĕлĕшсем патне кĕрсе тух; заехать за детьми ачасене илме кĕр; 2. (уехать далеко) пырса тух (е кĕр, çит); заехать в лесную чащобу вăрман чăтлăхне пырса кĕр; 3. (попасть) кĕрсе кай; заехать в канаву канава кĕрсе кай; 4. (подъехать сбоку) çаврăнса кĕр (е пыр, тух); заехать со стороны леса вăрман енчен çаврăнса пыр; 5. (свернуть, скрыться за чем-л.) пăрăнса кĕр, кĕрсе кай (е су хал); заехать за горы тусем хыçне кĕрсе кай; заехать за дом çурт хыçне пăрăнса кĕр.

закраснеть

сов. 1. (показатьсяо чём-либо красном) хĕрлĕ (е хĕрлĕн) курăн; закраснели крыши домов çурт тăррисем хĕрлĕн курăнса кайрĕç; 2. (начать краснеть, стать красным) хĕрелме пуçла (е тапрат, тытăн); хĕрел; помидоры закраснели помидорсем хĕрелме пуçларĕç.

заложить

сов. 1. что (положить, поместить) хур, хыв; чик; тыт, яр; заложить руки в карманы алăсене кĕсъене чик; заложить руки за спину алăсене çурăм хыçне тыт; заложить мину мина хур; заложить силос силос хыв; 2. что (заполнить пустое пространство) питĕр; тултар, хурса тултар; заложить окна кирпичом чӳречесене кирпĕчпе питĕр; заложить стол книгами сĕтел çине кĕнеке хурса тултар; 3. безл. разг. (о болезненных ощущениях в ушах, груди, носу) питĕрĕн, хупланса лар; уши заложило хăлха хупланса ларчĕ; 4. что (отметить нужное место в книге) паллă ту, паллă туса хур; заложить страницу страницăна паллă ту; 5. что (основать) никĕс хур, хыв; заложить дом çурт никĕсе хыв; кого-что (запрячь) кӳл, кӳлсе тăрат; 6. что (отдать в залог) саклата хыв; ◇ заложить основу никĕс хыв, пуçарса яр; заложить за галстук сып, кăштах ĕç (эрех).

запестреть

сов. 1. (показатьсяо чём-либо пёстром) ула-чăлан курăн, ула-чăлалан; запестрели крыши домов çурт тăррисем ула-чăлан курăнса кайрĕç; 2. (замелькатьо чём-л. разноцветном) ула-чăлалан, ула-чăлан курăнма пуçла, вĕлтлетме пуçла; перед глазами запестрели фигуры людей куç умĕнче çын кĕлеткисем ула-чăлан вĕлтлетме пуçларĕç; 3. (начать часто встречаться) курăнкала пуçла (е тапрат, тытăн); его имя запестрело во многих газетах унăн ячĕ нумай хаçатсенче тĕл пула пуçларĕ; 4. (стать пёстрым) улалан, ула-чăлалан, ула-чăла тĕслĕ пул.

запустеть

сов. пушанса юл, çаралса юл (е кай, пĕт); юхăнса юл (е кай, пĕт); дом запустел кил-çурт пушанса юлчĕ.

застреха

ж. обл. çурт çунатти.

застроить

сов. что (занять постройками) лартса тух, лартса тултар (çурт-йĕр).

застроиться

сов. (заполниться постройками) ларса тул, лартса тух, лартса тултар (пуша вырăнаçурт-йĕр).

застройщик

м. çурт лартакан (çын е организаци).

затрещать

сов. 1. (о ружьях) шартлатса кай, шартлатма пуçла (пăшал); (о пулемётах) шатăртатса кай, шатăртатма пуçла (пулемёт); (о звонке) чăнкăртатса кай, чăнкăртатма пуçла (шăнкăрав); (при горении) çатăртатса кай, çатăртатма пуçла (кăвайт); (о барабане) пантăртатса кай, тĕнкĕртетсе кай, тĕнкĕртетме пуçла (е тапрат, тытăн); 2. перен. (начать разрушаться, разваливаться) ишĕлсе кай, ишĕлме пуçла (çурт-йĕр, тумтир); юхăнса кай, юхăнма пуçла, тăпăлма пуçла (е тапрат, тытăн —тумтир); 3. перен. разг. (быстро заговорить) çатăртатса кай, çатăртатма пуçла (е тапрат, тытăн), çатăртатса калаçма тытăн; ◇ затрещать по всем швам арканса кай, ишĕлсе кай (тумтир, çурт-йĕр); в голове затрещало пуç анкă-минкĕленчĕ.

зачинить

сов. что, разг. 1. (напр. крышу) тӳрлет, юса (çурт-йĕр); (одежду) сапла, сапласа ларт (тумтир); 2. (заострить) шĕвĕрт (кăранташ).

здание

с. çурт, çурт-йĕр, хуралтă.

из

предлог с род. п. 1. (откуда, из чего) ăшĕнчен; ⸗тан [⸗тен], ⸗чен, ⸗ран [⸗рен], тăрăх; из воды шывран; выйти из дому килтен тух; узнать из газет хаçат тарах (е хаçатсенчен) пĕл; стрельба из пистолета пистолетран пени; 2. (при обозначении часта целого) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; одно из двух иккĕрен пери; лучший из всех пуринчен лайăххи; из числа (кого-л.) тавра ш; кто-нибудь из начальства начальник таврашĕ; 3. (при обозначении свойства по составу, материалу) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗лă [⸗лĕ]; дом из камня чул (е чултан тунă) çурт; коллектив из двадцати человек çирĕм çынлă коллектив; 4. (при обозначении явлений, предметов и т. п., посредством которых что-л. делается) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен]; стараться изо всех сил пĕтĕм вăйран тăрăш; помогать из последних средств юлашки укçа-тенкĕпе пулăш; 5. (при указании на причину, основание, цель) ⸗па [⸗пе], ⸗тан [⸗тен], ⸗шăн [⸗шĕн], ⸗са [⸗се]; сделать из зависти кĕвĕçнипе (е кĕвĕçсе) хăтлан; из уважения к вам сире хисеплесе; из принципа принципшăн; ◇ из года в год çултан çул; из рук в руки алăран алла; из уст в уста ламран лама, лам-лам (яр); из стороны в сторону (пошатываться о человеке) енчен енне; исчезать из поля зрения куçран çухал; терять из виду куçран çухат (е яр); из кожи лезть чун тухас пек, пĕтĕм вăйран выжить из ума асран тайăл, йӳте.

из-за

предлог с род. п. 1. (с того или иного места) айĕнчен, хушăран, хушшинчен, ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен]; из-за пояса пиçиххи хушшинчен; из-за пазухи хĕврен; из-за стола сĕтел кушшинчен; 2. (с противоположной стороны) леш (е тепĕр) енчен, хыçран, хыçĕнчен; из-за реки шыв леш енчен; из-за дома çурт хыçĕнчен; из-за границы чикĕ леш енчен; 3. (по причине) пула, пирки, кура, ⸗ран [⸗рен], -шăн [⸗шĕн]; из-за недостаточной грамотности пĕлӳлĕх çителĕксĕр пирки; из-за дождливой погоды çанталăк йĕпе танине пула; из-за меня ман пирки, мана пула; 4. (во имя чего-л.) ⸗шăн [⸗шĕн], пула, пулин; из-за куска хлеба çăкăр татăкĕшĕн; из-за денег укçашăн, укçана пула.

индивидуальной

прил. 1. (присущий только данному индивидууму) хăйне евĕр, хăйне уйрăм, пайăр, индивидуаллă; индивидуальные особенности хăйне евĕр уйрăмлăхсем; 2. (находящийся в индивидуальном пользовании) пĕччен, уйрăм, харпăрлă, хăйне уйрăм; индивидуальное хозяйство пĕччен хуçалăх; индивидуальный огород харпăрлă пахча; 3. (не коллективный; единичный) индивидуумлă, уйрăм, харпăр хăй (е тĕллĕн); в индивидуальном порядке кашни хăйне уйрăм; индивидуальное жилищное строительство харпăр тĕллĕн çурт-йĕр туни; индивидуальное обучение кашнине уйрăм вĕрентни; индивидуальный план хăйне уйрăм план.

исправный

прил. 1. пăсăксăр, тĕрĕс-тĕкел, юсавлă, йĕркеллĕ, тĕплĕ; исправное хозяйство йĕркеллĕ хуçалăх; исправная машина юсавлă машина; исправный дом тĕплĕ кил-çурт; 2. (усердный) тăрăшуллă, тĕплĕ, тимлĕ; исправный работник тимлĕ работник; 3. прост. тулăх, пуян; исправный хозяин тулăх пурăнакан хуçă.

казарма

ж. казарма (1. çар çыннисем пурăнакан çурт; . 2. уст. фабрикăсенчи рабочисен общежитийĕ).

каменный

прил. 1. чул..; чул ⸗ĕ [⸗и]; каменный дом чул çурт; 2. перен. (неподвижный) чул пек, юпа пек; туйăмсăр, чул пек туйăмсăр (пит-куç); 3. перен. (бесчувственный) чунсăр, чĕресĕр, хыт чĕреллĕ (çын); каменный век чул ĕмĕрĕ; каменный уголь çĕркăмрăк.

капитальный

прил. 1. (главный) тĕп, чи кирлĕ; капитальный вопрос тĕп ыйту; 2. разг. (основательный) тĕплĕ, пысăк, паха, капиталлă; капитальное произведение паха произведени; капитальный ремонт тĕплĕ ремонт (е юсав); капитальная стена тĕп стена; ◇ капитальные вложения строительствăна хывнă укçа-тенкĕ; капитальное строительство капиталлă строительство (пурăнмалли çурт-йĕр тата промышленность строительстви).

каркас

м. кăшкар, каркас; каркас дома çурт кăшкарĕ.

книга

ж. в разн. знач. кĕнеке; толстая книга хулăн кĕнеке; книга почёта хисеп кĕнеки; кассовая книга касса кĕнеки; адресная книга адрес кĕнеки; домовая книга çурт кĕнеки; книга жалоб и предложений жалобăсемпе сĕнӳсен кĕнеки.

колонна

ж. в разн. знач. колонна; колонна демонстрантов демонстрантсен колонни; дом с колоннами колоннăллă çурт.

комендант

м. комендант; комендант города хула коменданчĕ; комендант дома çурт коменданчĕ:

конёк

м. 1. (излюбленный предмет разговора) чи юратнă халап; 2. (украшение на крыше дома) лаша пуçĕ (пӳрт тăррине илемлетмелли); 3. (гребень крыши) тăрă (çурт çийĕн хысакĕсем пĕрлешнĕ кĕтес); морской конёк тинĕс лаши (пулă).

конструктивный

прил. 1. конструкци ⸗ĕ [⸗и]; конструктивные особенности здания çурт конструкицĕн уйрăмлăхĕсем; 2. (деловой) конструктивлă, усăллă; конструктивное предложение конструктивлă сĕнӳ.

конюшня

ж. лаша вити; Авгиевы конюшни Авги витисем (таса мар çурт-йĕр çинчен).

кооперация

ж. коопераци; потребительская кооперация потребительсен кооперацийĕ; жилищная кооперация çурт-йĕр кооперацийĕ.

коптильня

ж. коптильня (аш е пулă тĕтĕмлемелли çурт).

кордон

м. воен. кордон (1. чикĕре тăракан çар отрячĕ; хутĕлесе е чарса тăракан отряд) 2. тăшман тапăнас çулсем çинче çар отрячĕсем карталанса вырнаçса тăни; 3. вăрман хуралĕн çурт-йĕрĕсем).

коридорный

прил. 1. коридор ⸗ĕ [⸗и], коридорти; 2. в знач. сущ. коридорный м., коридорная ж. коридорçă (гостиницăра номерсене пăхса тасатса тăракан çын); ◇ коридорная система коридор системи (пӳлĕмсен алăкĕсем пурте пĕр коридора тухакан çурт).

который

мест. 1. вопр. (по порядку) хăшĕ, хăш, миçемĕш; который из вас? сирĕнтен хăшĕ?; который час? миçемĕш сехет?; 2. относ. ⸗акан [⸗екен], ⸗нă [нĕ], ⸗ас [⸗ес]; дом, в котором я живу эпĕ пурăнакан çурт; 3. неопр. (не первый) миçе, миçемĕш; темиçе; который раз уж вижу я тебя миçемĕш хут куратăп ĕнтĕ сана; ◇ с которых пор хăçантанпа.

коттедж

м. коттедж (икĕ хутлă пысăк мар пурăнмалли çурт).

краснеть

несов. 1. (становиться красным) хĕрел; вишня краснеет чие хĕрелет; 2. (от прилива крови к коже) хĕрел, хĕрлĕ сăн кĕр; руки краснеют от холода алăсем шăнса хĕрелеççĕ; 3. перен. (стыдиться) хĕрел, намăслан, пит пиç; 4. (виднетьсяо чём-л. красном) хĕрел, хĕрлĕн курăн; черепичная крыша краснела среди зелени симĕс çулçăсем хушшинче черепица витнĕ çурт тăрри хĕрлĕн курăнса ларнă; краснеть до корней волос хĕремесленсе кай.

крематорий

м. крематори (вилесене çунтармалли çурт).

кров

м. уст. 1. (крыша) çи, витĕ, тăрă; 2. (жилище) çурт-йĕр, хӳтлĕх, ăшă кĕтес; 3. (защита) хӳтлĕх.

кровельный

прил. çи, витмелли (тимĕр); кровельные работы çурт çи витес ĕçсем.

кровельщик

м. кровельщик, тăрăçă, çурт çи витекен.

кровля

ж. 1. (крыша) çи, тăрă, витĕ (çурт-йĕрĕн); 2. уст. (жилище, приют) çурт-йĕр, хӳтлĕх, ăшă кĕтес; под одной кровлей пĕр çуртра (пурăн).

крытый

прил. витнĕ (çурт); тăрăллă; крытый ток витнĕ итем.

крыть

несов. 1. что вит, тăрла (çурт çийне); 2. что (обшивать) турт, тул турт, пус (сăм. кĕрĕке); 3. что (покрывать слоем) вит; крыть охрой охрăпа вит; 4. что (в карточных играх) вит; 5. кого, прост. (ругать, бранить) тăрла, темтепĕр кала; нечем крыть ним тавăрса калама çук.

крыша

ж. 1. витĕ, тăрă, çи, çивитти; 2. (дом, жилище) çурт, çурт-йĕр; под одной крышей пĕр çуртра.

лабиринт

м. 1. ист. лабиринт (авалхи Грецире, Египетра нумай пӳлĕмлĕ, нумай коридорлă çурт); 2. лабиринт (кăткăс та пăтрашуллă системăллă урамсем, çулсем, пӳлĕмсем т. ыт. те); лабиринт улиц урамсен лабиринчĕ; 3. анат. лабиринт (хăлхан шалти кăткăс пайĕ); 4. перен. пăтрав, кăткăс ĕç; лабиринт мыслей шухăшсен пăтравĕ.

леса

мн. (дощатые сооружения) пусмасем (пысăк çурт тунă чухне хăпарса ĕçлеме тунă хатĕр).

масса

ж. 1. физ. масса; 2. (смесь) масса, хутăш, çăрăлчăк; сырковая масса çăрнă тăпăрчă; 3. разг. (большое количество) пысăк йыш, нумай, туллиех (çын е япала); масса народу пит нумай халăх; 4. чаще мн. массы (народ) массăсем; трудящиеся массы ĕççыннисен массисем; 5. катрам, мăн кӳлепе, пысăк (е капмар) япала; впереди вырисовывалась тёмная масса здания умра çурт кӳлепи мăннăн курăнса тăнă; ◇ в (общей) массе ытларах (е йышлăрах) пайĕ.

мезонин

м. мезонин (çурт тăрринче хушса тунă пулĕм).

мимо

нареч. и предлог с род. п. 1. çумĕнчен, патĕнчен, умĕнчен, çывăхĕнчен; пройти мимо дома çурт çумĕнчен ирт; он прошёл мимо вăл çумранах иртсе кайрĕ; пройти мимо кого-чего-л. 1) курмасăр ирт; 2) перен. палăртмасăр (е каламасăр) хăвар; 2. айккине, тĕл мар; бить мимо цели усăсăр (е тĕлсĕр) çап, айккине лектер; пропустить мимо ушей хăлхана ан чик.

многоэтажный

прил. нумай хутлă (çурт).

модерн

м., в знач. прил. нескл. модерн, çĕнĕ стиль; стиль модерн ку чухнехи стиль, çĕнĕ стиль; дом в стиле модерн çĕнĕ стильпе тунă çурт.

монтаж

м. монтаж (1. тех. пайсенчен пухса машина е çурт туни; 2. уйрăм татăксене пĕрлештерсе пĕр произведенифильм, картина е ыт. туни).

монтажник

м. монтажник (машина е çурт пухакан).

монументальный

прил. 1, капмар, мăнă, питĕ пысăк; монументальное здание капмар çурт; 2. перен. тĕплĕ, тарăн, содержанийĕпе пуян; монументальное исследование тарăн тĕпчев.

морг

м. морг (вилĕ хуракан çурт).

набросать

сов. 1. что, чего (накидать) пăрахса тултар; набросать бумажек на пол урайне хутсем пăрахса тултар; 2. что (наспех написать) çырса хур, çырса пăрах; набросать письмо çыру çыр; 3. что (нарисовать, изобразить) ӳкер (малтанлăха), ӳкерчĕкле, набросок ту; набросать план дома çурт планне ӳкер (малтанлăха).

надворный

прил.: надворные постройки хуралтăсем, кил-çурт.

наметить

сов. 1. что (обозначить) паллă ту (е хур, сап, ларт); 2. что (набросать, начертить) (йĕр туса) палăртса тух (е хур); наметить контуры дома çурт контурне палăртса хур; 3. что (определить в общих чертах) палăртса (е шухăшласа) хур; наметить схему доклада доклад схемине палăртса хур; наметить поездку в Крым Крыма кайма шухăшласа хур; 4. кого-что (суйлама) палăртса хур; наметить кандидатуру кандидатура палăртса хур.

настроить

сов. что, чего, разг. (построить) лартса (е туса) тултар; настроить домов çурт лартса тултар.

небоскрёб

м. небоскрёб (питĕ çӳллĕ çурт).

недвижимый

прил. юр. куçми, пĕр вырăнта ларакан; недвижимое имущество куçми пурлăх (çĕр, çурт-йĕр).

нежилой

прил. 1. (необитаемый) çын пуранман; 2. (негодный для жилья) пурăнма юрăхсăр, пурăнмалли мар; нежилое помещение пурăнма юрăхсăр çурт.

низкий

прил. 1. (невысокий) лутра, лутака, лутрашка, çӳллĕ мар; низкий рост лутра пӳ; низкий дом лутра çурт; 2. (небольшой, незначительный) пысăк мар, пĕчĕк; низкие цены йӳнĕ (е пĕчĕк) хаксем; низкая температура пĕчĕк температура; 3. (плохой по качеству) начар; ситец низкого качества начар ситса; 4. перен. (бесчестный) начар, киревсĕр, тӳрĕ мар; низкий человек начар çын; 5. муз. мăн(ă), хулăн; низкий голос хулăн сасă; ◇ низкий лоб хĕсĕк çамка; низкий поклон тайма пуç.

новоселье

с. 1. (новое жилище) çĕнĕ кил-çурт (е хваттер); 2. (празднование) çĕнĕ пӳрт ĕçки (е уявĕ).

новостройка

ж. (новое здание) çĕнĕ çурт; 2. (строительство) çĕнĕ çурт-йĕр лартни; работать на новостройке çĕнĕ çурт лартнă çĕрте ĕçле.

нора

ж. 1. шăтăк, йĕнĕ; барсучья нора пурăш шăтăкĕ; 2. перен. разг. (тесное жилье) тăвăр çурт (е пӳлĕм).

ночлег

м. 1. çĕр выртмалли çурт, çĕр каçмалли вырăн; 2. (ночёвка) çĕр выртни (е каçни).

ночлежка

ж. разг. çĕр выртмалли çурт, çĕр каçмалли кил.

ночлежный

прил.: ночлежный дом çĕр выртмалли çурт, çĕр каçмалли кил (капитализм çĕршывĕсенчи хуласенче).

обитаемый

прил. (çын) пурăнакан; обирать дом пурăнакан çурт; обирать остров çын пурăнакан утрав.

обитель

ж. 1. уст. мăнастир; 2. (жилище) пурăнакан вырăн, çурт, пӳлĕм.

обстроить

сов. что, разг. (окружить строениями) çурт-йĕр лартса çавăр; çурт лартса тултар.

обстроиться

сов. разг. çурт-йĕр çавăр.

общежитие

с. 1. (помещение) общежити (пĕрле пурăнмалли çурт); 2. (общественный быт) пĕрлехи пурнăç; 3. (повседневная жизнь) кулленхи пурнăç.

овощехранилище

с. овощехранилище (пахчаçимĕç усрамалли çурт).

около

1. предлог с род. п. (возле) пат, çум, çывăх; около дома çурт патĕнче; 2. предлог с род. п. (приблизительно) яхăн; около пяти часов пилĕк сехете яхăн; 3. нареч. (вокруг) таврара, çывăхра; ◇ вокруг да около см. вокруг.

оползти

сов. 1. ишĕлсе ан, куçса ан; стены дома оползли çурт стенисем ишĕлсе аннă.

опустелый

прил. пушă, çара, пушанса (е çаралса) юлнă; опустелый дом пушанса юлнă çурт.

осесть

сов. 1. лар, анса лар, путса ан, пусăрăн; пол осел урай путса аннă; дом осел çурт пусăрăннă; 2. лар, ларса тул; пыль осела тусан ларса тулнă; 3. (выделиться в виде осадка) лар, тăрăлса лар; 4. (надолго поселиться) вырнаçса лар, тĕпленсе пурăн.

осиротелый

прил. 1. тăлăха юлнă; 2. перен. пуша, пушанса юлнă, тăлăх; осиротелый дом хуçасăр çурт, тăлăх çурт.

основание

с. 1. по гл. основать; 2. (фундамент) никĕс; дом на каменном основании чул никĕслĕ çурт; 3. (причина, повод) сăлтав, йӳтĕм; без всякого основания ним сăлтавсăрах; 4. мат. никĕс; основание треугольника виçкĕтеçлĕх никĕсĕ; 5. хим. никĕс; ◇ до основания тĕппипех, тĕпĕ-йĕрĕпех.

основательный

прил. 1. (веский) витĕмлĕ, тĕплĕ, вырнаçуллă; основательный довод витĕмлĕ сăлтав; 2. (дельный, серьёзный) тĕплĕ, ĕçлĕ, тăп-тăп; основательный человек тĕплĕ çын; 3. (крепкий, прочный) тĕреклĕ, çирĕп; основательный дом çирĕп çурт; 4. разг. (большой по размеру, весу) йывăр, пысăк.

особняк

м. уйрăм çурт (ятарласа пĕр çемье валли тунăскер).

отстроиться

сов. 1. (закончить постройку чего-л. для себя) çурт çавăр, туса ларт, туса пĕтер; 2. (вновь выстроиться) çĕнĕрен туса ларт.

пепелище

с. 1. (место пожара) пушар вырăнĕ, çуннă вырăн; 2. уст. (родной дом) çуралнă йăва, тăван кил-çурт.

перенаселённый

прил. халăх ытла çăра (е йышлă) пурăнакан; перенаселённый дом халăх йышлăн пурăнакан çурт.

плавильня

ж. шăратакан çурт, плавильня.

планировать

несов. что планла, план ту, палăрт, шухăшласа хур; планировать работу промышленности промышленность ĕçне планла; планировать здание çурт планне ту; планировать экспедицию на август экспедицие август уйăхĕнче ирттерме палăрт.

под

(подо) предлог. 1. с вин. п. (на вопрос «куда?») ая, айне; поставить под стол сĕтел айне ларт; 2. с вин. п. ⸗ран [⸗рен], айĕнчен; взять под руку хулран тыт; 3. с вин. п. ⸗а [⸗е]; отдать под суд суда пар; 4. с вин. п. (близко к чему-л. по времени) ⸗па [⸗пе], ⸗лапа [⸗лепе], яхăн, патнелле; енне кайсан (е сулăнсан); лет под сорок хĕрĕхелле çывхарнă; под вечер каç кӳлĕм, каçалапа; под осень кĕр енне сулăнсан; под Новый год Çĕн çул каç; 5. с вин. п. (в сопровождении чего-л.) майĕн, ⸗па [⸗пе]; под музыку кĕвĕ майĕн; 6. с вин. п. (при указании на назначение предмета) ⸗ĕ [⸗и], хумалли, валли; банка под варенье варени хумалли банка; склад под овощи пахча-çимĕç склачĕ; 7. с вин. п. (наподобие) тĕслĕ, пек, евĕр, килĕштерсе; отделать под мрамор мрамор тĕслĕ ту; выбрать под цвет тĕсне килĕштерсе суйласа ил; 8. с вин. п. (при указании на поручительство) шантарса-тутарса, ⸗малла [⸗мелле], ⸗шăн [⸗шĕн], ⸗па [⸗пе]; под расписку распискăпа; под честное слово тупа туса (е тутарса); под проценты процент тӳлемелле; 9. с. тв. п. (близко к чему-л. по месту) çывăхĕнче, патĕнче; под Москвой Мускав çывăхĕнче; 10. с тв. п. (на вопрос «где?») айĕнче, умĕнче, патĕнче; под деревом йывăç айĕнче; под окном чӳрече умĕнче; 11. с тв. п. айĕнче; под огнём противника тăшман вучĕ айĕнче; под дождём çумăр айĕнче; 12. с тв. п. ⸗па [⸗пе]; под руководством партии парти ертсе пынипе; 13. с тв. п. (в результате) пула, пирки, ⸗па [⸗пе]; под действием тепла ăшă тивнипе; неприятель отступал под натиском наших войск пирĕн çарсем хĕснипе тăшман чакса пынă; 14. с те. п. (при указании на характеризующий что-л. предмет) ⸗лă [⸗лĕ], ⸗па [⸗пе], ⸗нă [⸗нĕ]; дом под железной крышей тимĕр витнĕ çурт; лодка под парусами парăслă кимĕ; рыбапод соусом соуспа хатĕрленĕ пулă; 15. с тв. п. (при разъяснении смысла) тесе, тенипе; ⸗а [⸗е]; что понимать под этим? çакна епле ăнланмалла?; ◇ не под силу вăй çитмест; (остричь) под машинку машинкăпа кас (е ил) (çӳç); под боком ал айĕнчех, çывăхрах; под замком питĕрĕнчĕк; под носом сăмса айĕнчех; под стать кому-чему-либо шăпах юрăхлă; взять под защиту хӳтте ил, хӳтĕле.

подряд

м. путрет, подряд, кĕрĕшни; получить подряд на постройку здания çурт тума подряд ил.

покоиться

несов. 1. на чём лар, вырт, никĕсленсе тăр, çинче пул; здание покоится на каменном фундаменте çурт чул никĕс çинче ларать; 2. (быть похороненным) вырт; покоиться в земле çĕр айĕнче вырт.

покой

м. 1. тӳлек, лăпкăлăх, тăнăç, тăнăçлăх; над озером покой кӳлĕ тавра лапкă та тӳлĕк; 2. канăç, канлĕх; всю ночь не было покоя çĕрепе канăç пулмарĕ; нет никакого покоя пĕр канăç та çук; 3. уст. (комната) пӳлĕм, пӳрт, çурт; приёмный покой йышăну пӳлĕмĕ; удалиться на покой канма кай; ĕçрен пушан, çулран тух.

помещение

с. 1. по гл. поместить; 2. çурт, пӳлĕм; клубное помещение клуб çурчĕ; душное помещение пăчă пӳлĕм.

построиться

сов. 1. разг. (построить дом и т. п.) çурт çавăр; 2. воен. (стать в строй) йĕркеленсе тăр.

постройка

ж. 1. по гл. построить; постройка жилых зданий пурăнмалли çуртсем туни; 2. (строение) çурт-йĕр, кил-çурт, хуралтă, çурт; надворные постройки хуралтăсем; саманная постройка саман çурт; возвести постройки çурт çавăр; 3. (место) çурт-йĕр тăвакан вырăн.

приглядеть

сов. разг. 1. за кем-чем пăх, сыхла, асăрха, асту; приглядеть за домом çурт-йĕре сыхла; приглядеть за детьми ачасене асăрха; 2. кого-что (подыскать) тĕсе, асăрхаса хур, куç хыв.

приёмник

м. 1. йышăнмалли (е пухмалли) хатĕр; приёмник для воды шыв пухмалли; 2. тех. приёмник; транзисторный приёмник транзисторла приёмник; 3. (учреждение) йышăнмалли çурт (е пӳлĕм); хирургический приёмник аманнисене йышăнмалли пӳлĕм.

принадлежать

несов. 1. кому-чему (составлять чью-л. собственность) пул, харпăрлăхра пул; эта книга принадлежит мне ку кĕнеке манăн; дом принадлежал сыну çурт ывăлĕ çинче тăнă; власть принадлежит народу власть халăх аллинче; 2. к чему, чему (относиться) пул, тăр, кĕр; наш колхоз принадлежит к числу передовых пирĕн колхоз малтисен шутне кĕрет.

пристроить

сов. что 1. (дополнительно построить) тĕксе ту, хушса ту (çурт, хуралтă); 2. кого-что, разг. (устроить) вырнаçтар, вырăн (е ĕç) тупса пар; пристроить на работу ĕçлеме вырнаçтар; 3. кого-что (расположить рядом) юнашар (е çумне) тăрат.

пристройка

ж. 1. по гл. пристроить; 2. (здание) тĕксе тунă çурт (е хуралтă).

притаиться

сов. йăпшăн, лăпчăн, пытан; притаиться за домом çурт хыçне лăпчăн.

приусадебный

прил. кил-çурт çывăхĕнчи (е таврашĕнчи, çумĕнчи, патĕнчи); приусадебный сад кил-çурт çумĕнчи сад; приусадебный участок кил вырăнĕ.

прихлынуть

сов. 1. юхса тул, капланса (е кĕпĕрленсе, кĕрлесе) кил, килсе тул; прихлынули волны хумсем капланса килчĕç; народ прихлынул к дому çурт патне халăх кĕпĕрленчĕ; 2. перен. (наполнить, охватить) тул, çавăрса ил.

произвести

сов. 1. что (сделать) ту, ирттер, туса ирттер, ⸗са [⸗се ] яр (е пăх), ⸗лă [⸗лĕ]; произвести опыт сăнаса пăх; произвести деление пайла; произвести ремонт дома çурт юса; произвести выстрел персе яр, пер; 2. что (выработать) туса кăлар; произвести тысячу комбайнов пин комбайн туса кăлар; 3. что, чего (вызвать, породить) ⸗са[⸗се ] яр, ту; произвести переполох пăтăрмах ту; 4. кого (дать жизнь) ту, çурат, хуна; 5. кого в кого (присвоить звание, чин) ят (е звани) пар, вырăна ларт, чина кăлар; произвести в офицеры офицера кăлар; ◇ произвести на свет çурат.

пройти

сов. 1. что и без доп. кай, ирт, иртсе кай, утса тух, çаврăнса тух; пройти через лес вăрман витĕр тух; пройти всю дорогу пешком пĕтĕм çула çуран ирт; пройти к выходу алăк патне ирт; 2. кого-что и без доп. (миновать) ирт, иртсе кай; машина прошла мимо дома машина çурт умĕпе иртсе кайрĕ; он прошёл мимо меня вăл ман çумранах иртсе кайре; 3. (распространитьсяо слухах, молве) сарăл, кай; прошла молва сас-хура сарăлчĕ; 4. перен. (перед глазами, в мыслях) ирт, иртсе кай, килсе тух, тухса тăр (куç умне) 5. (выпастьоб осадках) иртсе кай, çуса ирт (е кай), чарăн, лăплан; прошли проливные дожди шалкăм çумăр çуса иртрĕ; 6. (просочиться) тух, витĕрех сап (е вит); пройти насквозь витĕр тух (шĕвĕк-мĕн) 7. (пролечь, протянуться) ирт; здесь пройдёт железная дорога кунтан чугун çул иртĕ; 8. что, во что, разг. кĕр; пройти в состав правления правлени составне кĕр; 9. (протечь, миноватьо времени, событиях) ирт, иртсе кай; годы прошли çулсем иртсе кайрĕç; зима прошла хĕл иртрĕ; срок прошёл вăхăт иртсе кайнă; 10. что (завершить какой-л. курс) пул, вĕçле, пулса ирттер; пройти медосмотр медосмотрта пул; пройти курс учёбы вĕренсе ирттер; 11. разг. (перестать болеть) ирт, кай, иртсе кай, чарăн, лăплан; болезнь прошла быстро чир часах иртрĕ; 12. перен. (исчезнуть) пĕт, сирĕл, иртсе кай, чарăн, лăплан; горе прошло хуйхă сирĕлчĕ; ◇ река прошла, лёд прошёл пăр кайрĕ.

просвет

м. 1. (светлая полоса) çутă, çутă пайăрки, çутă хушăк; 2. перен. (облегчение, улучшение) çăмăллăх, ăнăçлăх; 3. (промежуток между предметами) хушă; просвет между домами çуртпа çурт хушши; 4. архит. ана, анлăш; просвет окна чӳрече ани.

простоять

сов. 1. тăр, тăрса ирттер; неподвижно простоять десять минут пĕр хускалмасăр вунă минут тăр; 2. (пробыть на стоянке) пул, тăр, чарăнса тăр (пĕр хуша); 3. (бездействовать) ан ĕçле, ахаль (е чарăнса, ĕçлемесĕр) тăр; машина простояла полсмены машина çур смена ĕçлемесĕр тăчĕ; (сохраниться, продержаться) чăт, пыр, тăр, лар; дом простоял сто лет çурт çĕр çул ларнă.

прохудиться

сов. разг. шăт, çĕтĕл, шăтса кай (е тух); рукав прохудился чавса шăтнă; крыша прохудилась çурт тăрри шăтнă.

прочь

нареч. 1. (в сторону) аяккалла; он пошёл прочь от дома вăл çурт патĕнчен аяккалла кайрĕ; 2. (вон) кай, сирĕл, тасал; прочь отсюда! кай кунтан!; прочь с глаз моих! куçран тасал!; ◇ не прочь хирĕç мар; руки прочь см. рука.

пятиэтажный

прил. пилĕк хутлă; пятиэтажное здание пилĕк хутлă çурт.

развитие

с. 1. ӳсĕм, аталану, вайланни, сарăлни; развитие жилищного строительства çурт-йĕр тăвас ĕç вăйланни; 2. (степень умственной зрелости) ӳсĕм, аталану, аталану шайĕ; умственное развитие ăстăн аталанăвĕ; культурное развитие культура аталанăвĕн шайĕ.

разворотить

сов. что, разг. 1. (разбросать) сир, салатса тăк, сапаласа тăк; разворотить груду камней чул купине салатса тăк; ветром разворотило солому çил улăма сирнĕ; 2. (разрушить) çĕмĕрсе тăк, тустарса тăк; ишсе антар; разворотить крышу дома çурт тăррине ишсе антар.

размерить

сов. что 1. (измеряя, обозначить) виçсе уйăр, виçсе палăрт; размерить место для постройки çурт валли вырăн виçсе уйăр; 2. перен. (определить) танлаштарса пăх, виçсе пăх (е пел); размерить силы вăя виçсе пăх.

разрушиться

сов. 1. çĕмрĕл, ван, ишĕл, салан, йăтăн, йăтăнса ан, аркан; дом разрушился çурт йăтăнса аннă; 2. перен. (совсем испортиться — о здоровье) хавша, хавшаклан; здоровье разрушилось сывлăх хавшарĕ; 3. перен. (не осуществиться) писал, путлан, аркан; планы разрушились плансем путланчĕç.

родильный

прил. 1. ача çуратмалли, çăмăлланмалли; родильный дом ача çуратмалли çурт; 2. çуратнă вăхăтри, çуратнă чухнехи; родильная горячка ача çуратнă чухне вĕриленсе кайни.

сборный

прил. 1. (являющийся местом сбора) пухăнмалли, пуçтарăнмалли; сборный пункт пухăнмалли вырăн; 2. (состоящий из лиц, собранных из разных мест. организаций) пуçтарнă, пухнă, суйласа пухнă; сборная команда суйласа пухнă команда; 3. (состоящий из разнородных частей, элементов) пухăнчăк, пĕр йышши (е пек) мар, тĕслĕрен; сборная мебель пухăнчăк сĕтел-пукан; 4. (составной) пухса тунă; сборный дом пухса тунă çурт; сборная изба хурал пӳрчĕ.

сбросить

сов. 1. кого-что (вниз) ывăт; пăрах; (с коня) ӳкер, çавăрса çап (лаша) яр; сбросить снег с крыши çурт тăрринчен юр антар; сбросить косы на грудь çивĕте кăкăр çинелле яр; 2. кого-что (свергнуть) сирпĕтсе антар (сăм. патшана); 3. что (снять с себя) хыв, хывса пăрах; 4. что (напр. листву) так; деревья сбросили листья йывăçсем çулçă тăкрĕç; 5. что (напр. при линьке) пăрах; олени сбросили рога пăлансем мăйракисене пăрахрĕç; 6. что (уменьшить) чакар; 7. что, разг. (небрежно сложить в одно место) хурса тултар, пăрахса яр; 8. что (на счётах) кăлар, пăрах; ◇ сбросить жирок (или жир) хух, начарлан; сбросить с плеч ĕнсе çинчен илсе пăрах; сбросить со счетов (или со счёта) см. счёт.

сгрести

сов. что 1. (в одно место) тураса (е хырса, шăлса) пух; 2. разг. (сбросить) хырса (е туртса, тураса, шăлса) антар; сгрести снег с крыши çурт тăрринчен юр хырса антар.

сесть

несов. 1. лар; сесть за стол сĕтел хушшине лар; сесть боком хăяккăн лар; 2. за что, на что и с неопр. лар, тыт, тытса лар, ĕçе лар; сесть за книгу кĕнеке тытса лар, кĕнеке вулама лар; 3. разг. (попасть в заключение) лар (тĕрмене) 4. (о птице, самолёте) лар, анса лар, ан, вĕçсе ан; птица села на дерево кайăк йывăç çине ларчĕ; 5. (о светилах) ан, анса лар; солнце село хĕвел анчĕ; 6. (опуститься, углубиться в землю) лар, пусăрăн, анса лар, путса лар; дом сел çурт пусăрăннă; 7. (от стиркио материи) лар, кĕр; рубашка села кĕпе ларчĕ; 8. (о пыли) лар; ◇ сесть на голову кому-л. пуç çине хăпарса лар; сесть на мель; 1) ăшăха лар; 2) перен. укçаран татăл; сесть в калошу ăнăçсăр пул, çын кулли пул; сесть в лужу см. лужа; сесть на яйца пусма лар; сесть на шею см. шея.

скат

м. (наклон) тайлăм, тайлăк, хысак, аяк; скат горы ту тайлăмĕ; скат крыши çурт тăрри хысакĕ.

скинуть

сов. 1. кого-что пăрах, илсе пăрах (аялалла), антар; скинуть снег с крыши çурт çинчен юр пăрах; 2. кого-что, перен. разг. (свергнуть) сирпĕтсе (е ишсе) антар; 3. что, разг. (снять что-л. надетое) хыв (тумтир), салт (тутăр); 4. что, разг. (сбавить в цене) чакар, йӳнет, ӳкер (хак); 5. что, разг. (при подсчёте на счётах) кăлар, каялла хур, пăрах.

сколотить

сов. что 1. (сбить вместе) шаккаса çыпăçтар, хĕстер, çапса хĕстер; сколотить половицы урай хăмисене хĕстер; 2. разг. (изготовить) тукала, туса ларт; сколотить избёнку çурт тукаласа ларт; 3. перен. разг. (создать) йĕркеле, ту, туса йĕркеле; сколотить бригаду бригада йĕркеле; 4. разг. (сбить, снять) çапса (е шаккаса) кăлар, сӳ, сӳсе ил, висте, вистесе ил; сколотить обручи с бочки пичке кăшăлĕсене шаккаса кăлар.

слазить

сов. 1. разг. хăпарса ан, анса хăпар; слазить на крышу çурт тăррине хăпарса ан; слазить в погреб нӳхрепе анса хăпар; 2. (влезть рукой) кĕрсе кай, чиксе яр.

смирительный

прил. лăплантармалли, юсанмалли; смирительный дом уст. юсанмалли çурт; смирительная рубашка лăплантармалли кĕпе (ăссăрпа тилĕрекенсене).

снести

сов. 1. кого-что (спустить сверху вниз) антар (çĕклесе); снести мешки в подвал михĕсене путвала антар; 2. кого-что (доставить куда-л.) леç (сĕклесе), леçсе яр (е пар), илсе кай, кайса яр (е леç, пар); снести письма на почту çырусене почтăна леç; 3. кого-что (принести в одно место) илсе кил, çĕклесе (е йăтса) кил; 4. кого-что (унестио воде, ветре) юхтарса кай, вĕçтерсе (е сӳсе, илсе) кай, илсе (е сӳсе) пăрах; ураган снёс крышу çил-тăвăл çурт çине сӳсе кайнă; 5. что (разрушив, удалить) пăс, ват, çĕмĕр, ишсе антар; снести дом çурта ишсе антар; 6. что (срубив, удалить) касса тăк; снести сад сада касса тăк; 7. что, перен. (стерпеть) чăт, тӳс, чăтса (е тӳссе) ирттер; снести горе хуйхă чăтса ирттер; 8. что (о птицах) ту; снести яйцо çăмарта ту; ◇ не снести головы кому-л. пуçна çухатăн, чĕррĕн юлаймăн.

снос

м. по гл. снести; купить дом на снос пăсса куçармалла çурт ил; ◇ на сносях кĕç-вĕç ача тăвас (хĕрарăм).

сооружение

с. 1. по гл. соорудить; сооружение электростанций электростанцисем туса лартни; 2. (постройка) сооружени, çурт, хуралтă; оборонительные сооружения оборона сооруженийĕсем; временное сооружение вăхăтлăх хуралтă.

соответствующий

прил. (подходящий, пригодный) юрăхлă, кирлĕ, килĕшӳллĕ, вырăнлă, тивĕçлĕ, кирлĕ пек; соответствующее слово вырăнлă сăмах; обратиться в соответствующее учреждение кирлĕ учреждение кай; найти соответствующее помещение юрăхлă çурт туп.

сорвать

сов. что 1. (что-л. растущее) тат, татса ил, чĕр, чĕрсе ил, чĕл, чĕлсе ил, хуç, хуçса ил; сорвать яблоко панулми тат; сорвать ветку сирени сирень тураттине хуçса ил; 2. (что-л. прикреплённое) кăлар, кăларса ил, хăпăт, хăпăтса ил; сорвать дверь с петель алăка тăпсинчен кăларса ил; сорвать пломбы пломбăна хăпăтса ил; 3. (что-л. надетое, лежащее, висящее на чём-л.) хывса ил, вĕçерсе ил, салтса ил, сӳсе ил, илсе пăрах (е ывăт), висте; сорвать шапку çĕлĕк хывса ил; бурей сорвало крышу çил-тăвăл çурт çине илсе ывăтнă; 4. разг. (ссадить, содрать кожу) ыраттар, шăйăрттар, шăйăрса (е вистесе) пăрах; 5. (испортить, повредить) тат, татса пăрах; сорвать резьбу картне татса пăрах (винтăнне); 6. что, перен. (нарушить ход чего-л.) пăс, путлантар, пĕтерсе ларт; сорвать урок урок ирттерме ан пар; сорвать замыслы врага тăшман шухăшне путлантар; 7. на ком-чём, перен. разг. (выместить) çавăрса яр (кам çине те пулин); сорвать злобу на детях çилле ачасем çине çавăрса яр.

стандартный

прил. 1. стандарт..., стандартлă; стандартный дом стандарт çурт; 2. перен. стандартлă, шаблонлă, тĕссĕр.

старинный

прил. 1. авалхи, ĕлĕкхи, кипе; старинный дом авалхи çурт; 2. (давний, старый) тахçанхи, ĕлĕкхи; старинный друг ĕлĕкхи тус.

стильный

прил. 1. стиллĕ; стильное здание стиллĕ çурт; стильное плавание стиллĕ ишни; 2. разг. (очень модный) вĕçкĕн, стиллĕ; стильный танец стиллĕ ташă.

стоять

несов. 1. (находиться в вертикальном положении) (о людях, животных) тăр; (о неодушевлённых предметах) лар; под деревом стоял человек йывăç айĕнче çын тăнă; у окна стояло дерево чӳрече умĕнче йывăç ларнă; 2. (выполнять какую-л. работу) тăр; стоять в карауле хуралта тăр; 3. (располагаться, размещаться) тăр; стоять лагерем лагерь туса тăр; стоять на отдыхе канса тăр; стоять на квартире хваттерте тăр; стоять в обороне оборонăра тăр; 4. перен. (быть, существовать, занимать какое-л. место) тăр; этот вопрос стоит на первом плане ку ыйту пĕрремĕш вырăнта тăрать; его образ живо стоял в памяти унăн сăнарĕ асра чĕррĕн тăнă; 5. перен. (держаться на чём-л., быть установленным) лар, тытăнса тăр; дом стоит на каменном фундаменте çурт чул никĕс çинче ларать; 6. (держаться, быть) тăр, пул; стояло лето çу тăнă; стоит жара шăрăх тăрать; 7. (находиться в бездействии) тăр, чарăн, чарăнса тăр (е лар), ан çӳре; часы стоят сехет çӳремест; 8. (держаться, быть на каком-л. уровне) тăр; вода стоит высоко шыв тулли тăрать; температура стоит ниже нормы температура нормăран пĕчĕк тăрать; стой(те)! чарăн(ăр)!; стоять на своём хытă тăр, çине тăр; стоять над душой аптăратса çитер; не стоять за ценой хакĕшĕн ан тăр; стоять насмерть вилсен те ан чак.

стреха

ж. 1. пӳрт (е çурт) çунатти; 2. (крыша избы) çурт тăрри (е çийĕ).

строевой

прил. çуртлăх, çурт-йĕр ⸗ĕ [⸗и]; строевой лес çуртлăх йывăç.

строение

с. 1. (здание, постройка) çурт-йĕр, хуралтă; 2. (структура) тытăм; строение земной коры çĕр хуппи тытăмĕ; строение атома атом тытăмĕ.

строительный

прил. строительство ⸗ĕ [⸗и], çурт-йĕр ⸗ĕ [⸗и], çурт-йĕр тумалли (е тăвакан); строительные материалы строительство материалĕсем; строительная техника строительство техники; строительный техникум строительство техникумĕ.

строиться

несов. 1. çурт-йĕр ту (е çавăр) (ху валли); 2. (воздвигаться, сооружаться) ту, хыв; через Волгу строилась железная дорога Атăл урлă чугун çул хывнă; З. перен. (созидаться, создаваться) пул, тăвăн; 4. (составляться) йĕркелен, пул; доклад строится на большом материале доклада нумай материалпа усă курса йĕркеленĕ; 5. на чём (основываться) никĕсленсе тăр, тытăнса тăр; его вывод строился на догадках хăйĕн выводне вăл чуххăм çеç тунă; 6. воен. (становиться в строй) строя тар, йĕркеленсе тăр.

стройка

ж. 1. по гл. строить; приступить к стройке дома çурт тума тытăн; 2. (строительство) стройка; ударная комсомольская стройка комсомолăн ударлă стройки.

сушилка

ж. сушилка (1. типĕтмелли хатĕр; 2. типĕтмелли çурт, авăн).

сходни

мн. (ед. сходня ж.) кĕпер пусма (сăм. пăрахут çинчен, çурт çинчен анмалли).

теплушка

ж. разг. теплушка (1. хутса ăшăтакан товар вагонĕ; 2. ăшăнма тунă пĕчĕк çурт).

тёс

м. собир. çӳхе хăма, чус; крыть тёсом чуспа вит; дом под тёсом чус витнĕ çурт.

трёхъярусный

прил. виç хутлă; трёхъярусный дом виç хутлă çурт.

убогий

прил. 1. (имеющий увечье) чăлах, уксах-чăлах; 2. (крайне бедный) питĕ чухăн, юрлă, юхăнчăк, начар, мĕскĕн; убогое жилище начар çурт-йĕр; 3. перен. (ничтожный) пит начар, чухăн; убогая жизнь чухăн пурнăç.

увенчать

сов. 1. кого (возложить венок) пуç кăшăлĕ тăхăнтарт (чысласа); увенчать победителей лавровым венком çĕнтерӳçĕсене лавр кăшăлĕ тăхăнтарт; 2. что, чем (закончить) пĕтер, тăрăла, тăррине туса ларт; здание увенчали башней çурт тăррине башня туса лартнă; 3. что, перен. (успешно завершить) ăнăçлă туса пĕтер (е çитер).

угловой

прил. 1. кĕтес ⸗ĕ [⸗и], кĕтеслĕ; угловое железо кĕтеслĕ тимĕр; 2. (находящийся на углу) кĕтесри; угловый дом кĕтесри çурт; 3. спец. кĕтеç ⸗ĕ [⸗и]; угловый градус кĕтес градусĕ; угловый удар спорт. кĕтесрен тапни.

удобство

с. канлĕх, ырлăх, меллĕх, хăт; дом со всеми удобствами пур енчен те хăтлă çурт; сидеть с удобством канлĕ лар.

уединённый

прил. 1. (одиноко стоящий) уйрăм, пĕччен; уединённый дом уйрăм çурт; 2. (тихий) улах, улах вырăнти, аякри; уединённое место улах вырăн.

управдом

м. (управляющий домами) управдом (çурт-йĕр управляющийĕ).

усадебный

прил. çурт (е кил) вырăн ⸗ĕ [⸗и]; усадебная земля паçма, кил вырăн çĕрĕ.

усадьба

ж. 1. (дом с угодьями) кил-çурт (пахчипе пĕрле); 2. (хозяйственный и жилой центр, напр. колхоза) çуртсем, çурт-йĕр, усадьба.

флигель

м. флигель (тĕксе тунă пӳрт е пысăк çурт картишĕнчи пĕчĕк пӳрт).

фундаментальный

прил. 1. (основательный) пысăк, тĕреклĕ, капмар; фундаментальное здание капмар çурт; 2. (глубокий, солидный) тĕплĕ, анлă, тарăн; фундаментальное исследование тарăн тĕпчев; 3. (основной, главный) тĕп; фундаментальная библиотека тĕп библиотека.

хлебопекарня

ж. пекарня, çăкăр пĕçерекен çурт.

хозяин

м. 1. (владелец) хуçă; хозяин фабрики фабрика хуçи; хозяин дома çурт хуçи; 2. (глава дома, семьи) кил хуçи; 3. (распорядитель) хуçа; ◇ быть хозяином своего слова (своему слову) хăвăн сăмахна ху хуçа пул; сам себе хозяин хама хам (е хăвна ху, хăйне хăй) хуçа.

хоромы

мн. уст. кермен, чаплă кил-çурт.

хорошенький

прил. илемлĕ, чипер, чиперкке, хитре; хорошенькая девушка чиперкке хĕр; хорошенький домик илемлĕ çурт; хорошенького понемногу ирон. çитĕ.

храм

м. 1. чиркӳ, храм; 2. перен. храм, кермен, çурт; храм науки наука керменĕ.

хранилище

с. упрамалли çурт, усрамалли çурт (е вырăн), сыхлăх çурчĕ (е вырăнĕ), хранилище; хранилище для бензина бензин тытмалли вырăн.

циклопический

прил. улăпла, çав тери пысăк; цикличное сооружение çав тери пысăк çурт.

цокольный

прил. цоколь ⸗ĕ [⸗и]; цокольная плита цоколь плити; 2. (имеющий цоколь) цоколлĕ; цокольное здание цоколлĕ çурт; цокольный этаж цокольти хут (е этаж).

черепица

ж. черепица; дом, крытый черепицей черепица витнĕ çурт.

чертёж

м. чертёж, ӳкерчĕк; чертёж дома çурт чертёжĕ.

чертить

несов. что и без доп. 1. (проводить черту) чĕрсе тух, йĕр ту (е турт), йĕрле; 2. (делать чертёж) чертёж (е ӳкерчĕк) ту, çырса ту; чертить план здания çурт планне çырса ту.

чертог

м. уст. поэт. кермен, чаплă çурт.

четырёхэтажный

прил. тăват(ă) хутлă; четырёхэтажный дом тăват хутлă çурт.

что

мест. 1. вопр. и относ. мĕн, мĕскер; что с вами? сире мĕн пулчĕ?; что случилось? мĕн пулчĕ?; что это такое? ку мĕн?; чем вы недовольны? сире мĕн килĕшмест?; сделайте вот что акă мĕн тăвăр; 2. вопр. в знач. сказ. (каков, в каком положении) мĕнле; что больной? чирли мĕнле?; 3. вопр. в знач. нареч. (почему, зачем, по какой причине) мĕн, мĕншĕн, мĕн пирки; что ты кричишь? эсĕ мĕншĕн кăшкăратăн?; 4. вопр. разг. (сколько) мĕн хак, мĕн чухлĕ, мĕн чул; что стоит эта книга? ку кĕнеке мĕн хак тăрать?; 5. относ. (который) ⸗акан [⸗екен]; дом, что стоит у реки çырма хĕрринче ларакан çурт; 6. неопр. разг. (что-нибудь, что-то) мĕн те пулин, темĕн; чуть что мĕн те пулин пулсанах; в случае чего темĕн пулас пулсан; если что случится, скорее извести мĕн те пулин пулсан, хăвăртрах пĕлтер; ◇ а что? мĕн вара?; ни во что не ставить кого-л. ним вырăнне те ан хур; ни за что ни про что ахалех, пустуях; ни к чему в знач. сказ. ниме те кирлĕ мар; ни с чем уйти (или остаться, вернуться) нимсĕрех кай (е юл, таврăн); с чего? мĕн пирки?, мĕн сăлтавпа?; ему хоть бы что ăна пурпĕрех; что вы! мĕн эсир!; что было сил мĕн вăй çитнĕ таран; что до меня.. эпĕ вара..; что ж мĕнех вара; пойдём, что ли? кайăпăр-и вара?; что за? мĕн?, мĕнле?; что бы то ни было, во что бы то ни стало кирек мĕн(ле) пулсан та; что будет, то и будет мĕн пулса мĕн килĕ, мĕн пулать те мĕн килет; будь что будет мĕн пулин пултăрах.

шатровый

прил. шатрун; дом под шатровой крышей шатрун тăрăллă çурт.

шести⸗

хутлă сăмахсен «улт(ă)» пелтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: шестиэтажный ултă хутлă (çурт); шестиствольный ултă кĕпçеллĕ.

шестиэтажный

прил. ултă хутлă; шестиэтажный дом ултă хутлă çурт.

шлакоблочный

прил. шлакоблок ⸗ĕ [⸗и]; шлакоблок.., шлакоблокран тунă; шлакоблочный дом шлакоблок çурт.

шпиль

м. архит. шпиль (йĕпсе, йĕп çурт тăррине лартаканни).

штаб-квартира

ж. штаб-хваттер (пĕр-пĕр организаци вырнаçнă çурт); штаб-квартира Организации Объединённых Наций Пĕрлешнĕ Нацисен Организацийĕн штаб-хваттерĕ.

щитовой

прил. щит ⸗ĕ [⸗и]; щитлă; щитовой дом щитлă çурт.

этот

мест. 1. указ. ку, çак, çав, вăл; этот дом çак çурт; на этом месте ку вырăнта, çак тĕлте; эти книги ку кĕнекесем; 2. в знач. сущ. этот м., эта ж., это с. ку, çакскер; я этого не знаю куна эпĕ пĕлместĕп.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

владение

1. харпăрлăх, харпăр пурлăхĕ; земельное владение харпăр-лăхри çĕр 2. хуçаланни, харпăрлăхра тытни; вступить во владение домом çурт хуçи пулса тăр, çурта харпăрлăха ил

гауптвахта

гауптвахта (арестленĕ çар çыннисене хупса усрамалли çурт); посадить на гауптвахту гауптвахтăна ларт

двор

1. двор (монархисенче — патша тата унăн таврашĕнчи çынсем) 2. çурт (учреждени); печатный двор пичет çурчĕ; монетный двор укçа çапакан çурт

дизайн

дизайн (таварсене, çурт ăш-чиккине илемлĕ тăвас ăсталăх)

дом

1. çурт; кил; дом гостиничного типа хăна килĕ йышши çурт; работа на дому киле илсе ĕçлени 2. çурт (учреждени, предприятие); Дом народного творчества Халăх пултарулăхĕн çурчĕ; Дом торговли Суту-илӳ çурчĕ; дом отдыха кану çурчĕ

дом-интернат

интернат çурт; дом-интернат для престарелых и инвалидов ваттисемпе инвалидсен интернат çурчĕ; дом-интернат для незрячих детей суккăр ачасен интернат çурчĕ

домовладелец

çурт хуçи, çурт тытакан

домовладение

харпăрлăхри çурт, харпăр çурчĕ

домовый

çурт -ĕ; кил -ĕ; домовая книга çурт кĕнеки; домовый комитет çурт комитечĕ

доска

хăма; Доска почёта Хисеп хăми; доска показателей кăтартусен хăми; мемориальная доска асăну хăми (çурт çине çапаканни)

достопримечательность

паллă вырăн, паллă япала (çурт, палăк т.ыт.); осматривать достопримечательности города хулари паллă вырăнсене курса çӳре

жилище

кил, çурт, çурт-йĕр, хваттер; право на жилище çурт-йĕр прави

жилищно-бытовой

хваттерпе йăла -ĕ, çурт-йĕрпе йăла -ĕ; жилищно-бытовые условия хваттерпе йăла условийĕсем; жилищно-бытовое строительство çурт-йĕрпе йăла строительстви

жилищный

хваттер -ĕ, çурт-йĕр -ĕ; жилищное законодательство хваттер законĕсем; жилищная кооперация çурт-йĕр кооперацийĕ; жилищный фонд хваттер фончĕ

жилой

çурт-йĕр -ĕ, хваттер -ĕ; пурăнмалли; жилой дом пурăнмалли çурт; жилой комплекс çурт-йĕр комплексĕ; жилая площадь хваттер лаптăкĕ

жильё

çурт-йĕр, пурăнмалăх вырăн; благоустроенное жильё хăтлă çурт-йĕр; социальное жильё социаллă хваттер (патшалăх тулевсĕр параканни)

заказчик

заказçă, ĕç хушакан; заказчик строительства дома çурт тума хушакан

законодательство

1. законодательство, закон кăларни; осуществи законодательство законсем кăлар 2. законсем, саккунсем; уголовное законодательство уголовлă законсем; гражданское законодательство гражданла законсем; жилищное законодательство çурт-хваттер законĕсем

интернат

интернат (вĕренекенсене е ватăсене усрамалли çурт); школьный интернат шкул çумĕнчи интернат; интернат для инвалидов инвалидсен интерначĕ

инфраструктура

инфраструктура (çĕршыв хуçалăхне ĕçлеме кирлĕ çурт-йĕр, транспорт, энергетика системисем, шкулсем, больницăсем т.ыт.); инфраструктура области область инфраструктури

ипотека

ипотека (кивçен укçа илме çĕр е çурт-йĕр залога хывни)

комендант

1. комендант (хулари йĕркене пăхса тăракан çар пуçлăхĕ) 2. комендант (çурт-йĕре пăхса таракан çын); комендант общежития общежити коменданчĕ

кондоминиум

1. кондоминиум (пĕр çĕр лаптăкне темиçе патшалăх тытса тăни) 2. пĕрлехи харпăрлăх (темиçе хуçа çĕр лаптăкĕпе ун çинчи çурт-йĕре пĕрле тытса тăни)

крематорий

крематори (кремаци шумалли çурт)

культовый

культ -е, тĕн -ĕ, кĕлĕ -ĕ; культовые сооружения тĕн çурт-йĕрĕ; культовые обряды кĕл-чӳк мешехи

лизинг

лизинг (машинăсене, производство çурт-йĕрне, транспорт хатĕрĕсене вăрах вăхăтлăх арендăна пани)

мавзолей

мавзолей (чаплă çынсен ӳтне вилнĕ хыççăн усрамалли, вĕсене пуççапмами çурт); мавзолей В. И. Ленина в Москве Мускаври В. И. Ленин мавзолейĕ

мемориал

мемориал, асăнулăх (чаплă çынна е историри ĕçе чысласа лартнă çурт-йĕр, палăксем)

мемориальный

мемориал -ĕ, асăну -ĕ; мемориальный комплекс асăну комплексĕ; мемориальная доска асăну хăми (чаплă çынна асăнса вăл пурăннă çурт çине çапаканни)

мещане

мещенсем (революцичченхи Раççейре пулнă пуянах мар хула çыннисен — ал ăстисен, сутуçăсен, çурт-йĕр хуçисен сословийĕ)

наём

таралăх; тара илни, тара тытни; наём помещений çурт-йĕр тара илни; наём рабочей силы ĕç вăйĕ тара тытни

недвижимость

, недвижимое имущество куçман пурлăх (çĕр, çурт-йĕр); ссуда под залог недвижимости куçман пурлăх залогĕпе илекен кивçен

неприкосновенность

тĕкĕнменлĕх, тĕкĕнме юраманни; неприкосновенность жилища кил-çурт тĕкĕнменлĕхĕ; неприкосновенность депутата депутата тĕкĕнме юраманни

общежитие

1. общежити (çурт); студенческое общежитие студентсен общежитийĕ 2. пурнăç, пĕрлехи пурнăç; правила общежития пĕрлехи пурнăç йĕркисем

пантеон

пантеон (чаплă çынсене пытарма лартнă çурт)

проект

1. проект (çурт лартма хатĕрленĕ документсен пуххи) 2. проект (документăн малтанлăх варианчĕ); проект закона закон проекчĕ

резиденция

резиденци (пысăк пуçлăх вырнаçнă çурт)

царский

патша -ĕ; царский двор патша кил-çурчĕ (Раççей патшисен çурт-йĕрĕ тата вĕсен çывăх çыннисем); царское самодержавие патша самодержавийĕ

товарищество

юлташлăх; садоводческое товарищество сад тытакансен юлташлăхĕ; товарищества собственников жилья кил-çурт хуçисен юлташлахĕсем

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

çурт

бина

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

ай

[aj]
malsupro, subo; bazo, sub, el sub
çурт айĕ — bazo de la domo
урай(ĕ) — planko
пукан айĕнче туп — trovu sub la seĝo
сĕтел айне ларт — metu sub la tablon

йывăç

[jivoŝj']
arbo, arba, ligno, ligna
йывăç çине хăпар — grimpi arbon
йывăç çинчен ан — malgrimpi de arbo
йывăç çинче лар — sidi sur arbo
йывăç çурт — ligna domo
улма йывăççи (улмуççи)— pomarbo
йывăç çăвĕ — incenso
йывăç урай — ligna planko
йывăç хуппи — ŝelo
йывăç ларт — planti arbon
йываç-курăк — plantaro, vegetaĵaro, flaŭro

кивĕ

[kivj(e)]
malnova
кивĕ çурт — malnova domo
кивел — malnoviĝi

çурт

[ŝjurt]
domo, konstruaĵo
йывăç çурт — ligna domo
шкул çурчĕ — lerneja konstruaĵo
çурт çийĕ — domtegmeno
ача çурчĕ — infana domo
çурт-йĕр — loĝataj konstruaĵoj
çуртсăр çын — senhejmulo

тавра

[tavra]
ĉirkaŭ
йĕри-тавра — ĉirkaŭe, çурт тавра — ĉirkaŭ la domo
йĕри-тавра пăх — ĉirkaŭrigardi
тавра кай — ĉirkaŭiri
çĕр тавра — ĉirkaŭ la Tero

хăçан

[ĥoĵjan]
kiam
эс(ĕ) хăçан килетĕн — kiam vi venos?
хăçан та пулсан — iam
кирек хăçан та — kiam ajn
хăçантанпа? — ekde kiam?
хăçанхи — rilata al kiu tempo, kiama?
хăçанхи çурт ку? — kiam estas konstruita tiu ĉi domo?
хăçанччен — ĝis kiam?

хут

[ĥut]
papero, dokumento, diplomo; etaĝo; fojo; spaco
чĕркемелли хут — pakpapero
хут татăкĕ — paperpeco
ĕнентерӳ хучĕ — certigilo, atestilo
йыхрав хучĕ — invitbileto
тав хучĕ — dankletero
хутшăну хучĕ — partoprenatestilo
иккĕмĕш хут — la dua etaĝo
пиллĕкмĕш хутра — en la kvina etaĝo
виçĕ хут — trifoje
икшер хут — dufoje, po du fojoj
малтанхи хут — la unuan fojon
пĕртен пĕр хут — unusola fojo
юлашки хут — lasta fojo
хутла — obligi
пиллĕк хутлă çурт — kvinetaĝa domo
хутлăх — lando, loko, kamparo, spaco, medio
литература хутлăхĕ — literatura medio
çĕр чăмăрĕн хутлăхĕ — ĉirkaŭtera spaco
сайра хутра — кирлĕ хутра — malofte, kiam necesas
хутран-хутран — fojfoje, de tempo al tempo
хут ен — paĝo (en libro)

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

ansiedeln

(zurt-jĕrpe) kilse laras
(çурт-йĕрпе) килсе лар

Ansiedlung

(zurt-jĕrpe) kilse larni
(çурт-йĕрпе) килсе ларни

Apotheke

aptek(ă), emelsem hatĕrlese sutakan zurt
аптека, эмелсем хатĕрлесе сутакан çурт

Architekt

arhhittektăr (zurt-jĕr tăvas ĕze ăsta zyn)
архитектор (çурт-йĕр тăвас ĕçе ăста çын)

Bäckerei

zăkăr pĕzereken zurt, (pekkarnijă)
çăкăр пĕçерекен çурт

bauen

(zurt-jĕr) tăvas
(çурт-йĕр) ту

Bauwerk

pysăk zurt, stani
пысăк çурт

Besitz

zurt-jĕr
çурт-йĕр

Einzelhaus

ujrăm zurt
уйрăм çурт

Gebäude

zurt
çурт

Habe

purlăh, zurt-jĕr pujanlăhĕ
пурлăх, çурт-йĕр пуянлăхĕ

Haus

kil, zurt
кил, çурт

Turm

züllĕ zurt, tărri, paşnĕ
çӳллĕ çурт, тăрри, башня

Vermögen

purlăh (kil zurt)
пурлăх (кил çурт)

Wohnhaus

zurt (pürt)
çурт (пӳрт)

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

авлан

«жениться», «вступать в брак»; Замахш., азерб. авлэн, тур., гаг. эвлен, АФТ ӓвлӓн, уйг., туркм., тат., башк. әйлән, кирг, ӳйлен, казах., ног., кумык., ойр. ӳйлен, узб, уйлан, хак. иблен «жениться» (букв. «обзаводиться домом»); происходит от: др. тюрк. ӓб, Зол. бл., АФТ ааав, Замахш., азерб., тур., гаг. эв, уйг., тат., башк. өй, алт. В ӳй, к. калп., узб. уй «юрта», «дом», «жилище» чаг. ой «дом», «семья»; кирг., казах. ӳй, туркм. ӧй «кибитка», «юрта», «дом»; тув. өг «юрта»; ср, монг. гэрлэх «жениться» (букв. «получить юрту»); гэр «юрта»; калм. гер авх «жениться» (букв. «взять дом»); гер уга «холостой» (букв. «бездомный»). В свою очередь, нужно сказать, что слово уй, ӳй, өй, өг, обозначавшее позднее «дом», первоначально имело значение глагола «собирать», «складывать в кучу»: енис. өк, Замахш., узб. уй, кирг., казах. ӳй, тат. О, башк. ӧй «складывать в кучу», «собирать»; казах. ӳйме, к. калп. уйин «куча». В чувашском языке слово ав не сохранилось ни в значении «складывать в кучу», ни в значении «дом» (см. йăва «гнездо», «дом птицы»), оно было вытеснено словами кил «дом», «семейный очаг» и çурт «изба с надворными постройками». Всё сказанное о происхожденин слова «жениться», с одной стороны, говорит о существовании у тюркских и монгольских племен в далеком прошлом матриархата. С развитием и упрочением парного брака муж переходил на жительство в семью жены (так называемое матрилокальнон поселение). С другой стороны, и позднее у тюркских народов, напр. у киргизов и казаков, в обычае было в качестве приданого давать жениху новую юрту или кибитку.

виркĕс

«выступ», «открытое возвышенное место»; пирĕн çурт виркĕсре ларать «наш дом стоит на открытом месте, на юру»; кирг. уркуй «выдаваться»; уркуюп турган жер «выступ»; др. тюрк. ӧрки, ӧрӳка «высоко стоящий» (Gabain); азерб. hӧpкӳч, туркм. ӧркӳч, тур. ӧргӳч, узб. ургач, кирг. ӧркӧч, казах. ӧркеш, ойр. ӧркӧш, уйг., тат. ӧркәч «горб верблюда»; тур. ӧргӳч «выступ»; «бугор», «холм»; «горб». Происходит от вир, ~ ӧр ~ ӳркĕс, -кэч, -гӳч и т. д.— аффиксы уменьшительности.

пӳрт

«изба», «дом»; пӳрт-çурт «дом с надворными постройками». По-видимому, заимствовано из мар. яз.: мар. пӧрт «изба»; фин. pirtti «курная изба», «баня»; в финские языки проникло из литовского, где pirtis «баня», perti «мыть кого-нибудь в бане», «хлестать веником»; последнее от корня, означающего «пар» (М. П. Веске. Славяно-финские культурные отношения по данным языка. Казань, 1890, стр. 215—216).

çурт

«дом», «изба с надворными постройками»; çурт-йĕр (йĕр вместо çĕр) «дом с усадьбой»; МК йурт «юрта», «переносное жилище»; др. тюрк., уйг., узб. йурт, кирг. журт «страна», «родина»; хак., тув. чурт «жилище»; башк., тат. йорт «дом», «изба», «жилище»; тув. чурт, якут. сурт «стойбище», «стоянка»; «страна»; тур. йурт «страна», «родина», «отчизна»; «жилище», «дом»; «земля»; кумык, юрт «селение»; ср. перс. йурт «местожительство», «жилище»; «лагерь», «стан». Термин юрт в значении «место для кочевок» в Средней Азии и Иране широко используется начиная с XIII в. В данном случае он употреблен в значении «страна». Слово юрт (йурт), по всей вероятности, восходит к глаголу jypy ~ jopy ~ jӳpӳ ~ jӧpӳ «ходить», «идти»; таким образом, jyp + у + т > jурт могло первоначально значить «хождение», «кочевание», «место для кочевания»“ (Кононов. РТ 79).

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

выççăлккă

п.с. Çынсем урăх вырăнтан куçса кил-çурт çавăрнипе йĕркеленнĕ пĕчĕк ял. Октябрь выçăлккинче пурăнакансем республикăри мĕн пур граж-дансене ... чĕнсе калани. К-н, 1981, 15 /, 3 с. Хуласен категорине кĕртмен пункт, сала, поселок, ял, выççăлккă. Х-р, 9.01.1998, 2 с. Выççăлкăялран, саларан, хуларан уйрăлса тухнă вырăн. Н.Нау-мов, 2002, 9 с. — Ашмарин, V, 219 с.

выçăлккă

п.с. Çынсем урăх вырăнтан куçса кил-çурт çавăрнипе йĕркеленнĕ пĕчĕк ял. Октябрь выçăлккинче пурăнакансем республикăри мĕн пур граж-дансене ... чĕнсе калани. К-н, 1981, 15 /, 3 с. Хуласен категорине кĕртмен пункт, сала, поселок, ял, выççăлккă. Х-р, 9.01.1998, 2 с. Выççăлкăялран, саларан, хуларан уйрăлса тухнă вырăн. Н.Нау-мов, 2002, 9 с. — Ашмарин, V, 219 с.

выççăлкă

п.с. Çынсем урăх вырăнтан куçса кил-çурт çавăрнипе йĕркеленнĕ пĕчĕк ял. Октябрь выçăлккинче пурăнакансем республикăри мĕн пур граж-дансене ... чĕнсе калани. К-н, 1981, 15 /, 3 с. Хуласен категорине кĕртмен пункт, сала, поселок, ял, выççăлккă. Х-р, 9.01.1998, 2 с. Выççăлкăялран, саларан, хуларан уйрăлса тухнă вырăн. Н.Нау-мов, 2002, 9 с. — Ашмарин, V, 219 с.

дачăçă

ç.с. Çулла дачăра пурăнакан хула çынни; дачник. Пурте çурт патнелле ыткăнчĕç, хресченсем, дачăçăсем, ачаллă хĕрарăмсем, ял ачисем. А.Т.-Ыхра //ХК, 1997, 23 /, 16 с.

декларациле

ç.с. Декларацие кĕрт; пурлăх-тупăш пирки — налук службине, чикĕ урлă каçаракан тупра пирки таможньăна евитле. Шалти ĕçсен министерствинче ĕçлекен кашни сотрудникăн тупăша, çурт-йĕре, ... хаклă хутсене декларациле-мелли йĕрке туса хутăмăр. Ч-х, 1999, 14 /, 3 с. Пĕр çын деклара-цилемен валютăна чикĕ леш енне илсе каçма тăнă. ÇХ, 1999, 42 /, 8 с.

засыпушка

п.с. Хулари çырма-çатраллă вырăнта васкавлă туса лартнă нишлĕ пӳрт-çурт. Казаков, çĕнĕ хваттере куçас вырăнне, ... кивĕ кил вырăнĕнчех çĕнĕ пӳрт туса лартрĕ. Засыпушка тенине. К-н, 1979, 13 /, 2 с. Засыпушкăсем умĕнчи çӳп-çапа тасатас пирки пĕрре кăна мар ... систернĕ. К-н, 1987, 13 /, 3 с. Шупашкарти Путепроводная урамри А.-сен «засыпушки» вара пĕтĕмпех çунса кайнă. Х-р, 13.02.1996, 1 с. Пĕрин кермен те легковушка, тепринпĕртен-пĕр засыпушка. Х-р, 18.03.1998, 3 с. — засыпушкăра пурăн (ХК, 2000, 3 /, 14 с.; Х-р, 24.10.2000, 2 с.; Ар, 2001, 6 /, 1 с.); «засыпушкăсен хули» (Х-р, 8.10.1999, 1 с.); — илемсĕр засыпушкăсем (Х-р, 13.07.2002, 2 с.).

ипотека

ç.с., экон., фин. Куçман пурлăха саклата хывса чылайлăха кивçен илни. Çĕнĕ тата питĕ кирлĕ «маркетинг», «ипотека», «лизинг» ... ăнлавсене пĕр хăрамасăр хăнăхмалла. ÇХ, 1997, 49 /, 1 с. Ипотека хваттерсен черетне самаях чакарма анлă çул уçса парĕ. Х-р, 13.05.2000, 2 с. Тăваттăмĕш черечĕ — субсиди тата ипотека кредичĕ илекенсем валли. ÇХ, 2000, 5 /, 3 с. Пурăнмалли çурт-йĕр тăвас çĕрте пĕтĕм тĕнчере ипотека мелĕпе усă кураççĕ. Х-р, 21.10.2000, 1 с.

керем

ç.с. Кĕлĕ ирттермелли сăваплă çурт е вырăн; храм. Якуркка Микихверĕ мăчавăр шучĕпе, пулас этнокультура паркĕ керем те пулма пултарать. Х-р, 15.02.1996, 1 с. Чăваш наци конгресĕ, керем лартас ыйтăва ... ырларĕ, ятарлă йышăну турĕ. ТА, 2002, 5 /, 63 с.

кондоминиум

ç.с. Хваттерсен хуçисем пĕтĕм çурта пĕрлехи йышпа пăхса (йĕркене кĕртсе) пурăнни тата çавăн йышши çурт. Малашне пĕр-пĕр çуртра пурăнакансем çав çурта, унăн таврашне тытса тăрассишĕн хăйсем яваплă пулаççĕ. Çак «пĕрлехи харпăрлăха» пĕлтерекен ăнлава урăхла ... «кондоминиум» сăмахпа çирĕплетеççĕ... Кондоминиума тытса тăракан хуть мĕнле юлташлăх та хăйĕн çуртне лайăхрах тытма тăрăшĕ. Х-р, 12.02.1997, 1 с. Хоккеист [Павел Буре] Майамири чи чаплă кондоминиумсенчен пĕрин икĕ хутне йышăннă. ÇХ, 2000, 11 /, 5 с.

курупка

1. П.в. Картон ещĕк, пĕчĕкçĕ арча, тăваткал йĕнĕ; коробка. Вăл ... хĕрлĕ хăюпа çыхнă пысăк курупка тата Хисеп грамоти тыттарчĕ. К-н, 1981, 16 /, 4 с. Атă-пушмак хумалли курупка хут укçасемпе тулма тытăннă. Т-ш, 1998, 6 /, 5 с. Автофургонран икĕ курупка çăмарта çухалнă. ÇХ, 1999, 41 /, 4 с. Курупкара 32 штук батарейка выртнă. Т-ш, 1999, 12 /, 3 с. — пуш курупка (И.Тукташ,1958, 131 с.); картон курупка (К-н, 1969, 14 /, 8 с.); тимĕр курупка (Паттăр пионерсем. 1971, 77 с.); хут курупка (Х-р, 27.02.1997, 3 с.); шăрпăк курупки (В.Садай, 1969, 49 с.; Л.Агаков, 1971, 172 с.; И.Шордан, 1985, 12 с.; Х-р, 13.03.1996, 4 с.); пирус курупки (К.Пайраш, 1976, 131 с.; Я-в, 1995, 9 /, 69 с.); эмел курупки (К-н, 1968, 18 /, 9 с.; Х-р, 27.06.1992, 3 с.); пĕр курупка фломастер (ÇХ, 1997, 28 /, 4 с.); пĕр курупка канфет (Т-ш, 1999, 4 /, 1 с.); телевизор курупки (Т-ш, 2001, 49 /, 7 с.). 2. Ç.п., калаç. Ещĕк евĕрлĕ, нумай хутлă тĕссĕр çурт. Тăхăр хутлă «курупкасем» туххăмрах пĕлĕтелле кармашрĕç. К-н, 1985, 3 /, 10 с. Эпир пилĕк хутлă тимĕр-бетон курупка умĕнче чарăнса тăратпăр. А.Емельянов, 1985, 261 с. Пĕр евĕрлĕ курупка-çуртсем, пĕр евĕрлĕ курупка-магазинсем, пĕр евĕрлĕ курупка-шкулсемпе ача сачĕсем. Х-р, 24.06.1992, 4 с. Темиçе курупка хушшинче хамăн çурта, подpезда тупаймастăп. В.Эктел, 1996, 126 с.

кӳлмек

ç.в., п.с. Шыв сăмси, тинĕс аври, тинĕс кукăрĕ; залив. Кӳлемекри лăпкăлăх поэтшăн мар. Н.Исмуков, 1990, 95 с. Шупашкарăн кӳлмекĕ хĕрринче капмар шурă çурт ларать. Х-р, 16.03.1994, 3 с. Чăваш Республикин вара Шупашкар кӳлмекĕ урлă хăйăртан хăпартнă çулпах çырлахмалла-им. ТА, 2002, 5 /, 64 с.

кӳлемек

ç.в., п.с. Шыв сăмси, тинĕс аври, тинĕс кукăрĕ; залив. Кӳлемекри лăпкăлăх поэтшăн мар. Н.Исмуков, 1990, 95 с. Шупашкарăн кӳлмекĕ хĕрринче капмар шурă çурт ларать. Х-р, 16.03.1994, 3 с. Чăваш Республикин вара Шупашкар кӳлмекĕ урлă хăйăртан хăпартнă çулпах çырлахмалла-им. ТА, 2002, 5 /, 64 с.

монолитлă

монолитлă çурт, ç.я. Шĕвек бетон тултарса капашланă çурт; капламлă çурт. Монолитлă çуртри икĕ пӳлĕмлĕ хваттер. Х-р, 3.09.1992, 1 с. Горький-Гузовский урамĕсен кĕтесĕнче 224 хваттерлĕ монолитлă çурт тăваççĕ. Х-р, 20.10.1993, 1 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

башня

çӳлĕ çурт. Хĕрне чун пек юратса Диоскор хĕрĕ валли пĕр çӳлĕ çурт (башня) тутарнă <…> [Житие 1902:1].

больница

сыв мар çынсем выртакан çурт. Февралĕн 12 кунĕнче чирлĕ çын каллах йывăрлана пуçланă, … ирхине 13 кунĕнче сылтăм пĕççи шыçса тухнă, вара ăна сыв мар çынсем выртакан çурта (больницана) илсе кайса выртарнă [Чума 1897:8]; Анчах чăваша çав чирсенчен сыхланма е чирсене эмеллеме вĕрентсен, ытларах тухтăрсем, хĕвершшĕлсем чăваш хушшине ярсан, чăваш хушшинче ытларах аптеккăсем, чирлĕ çынсене эмеллемелли çуртсем (болнитсăсем) лартса парсан чирлекенĕ те чăваш хушшинче сахалланатех [Комиссаров 1918:25].

ватти

çурт пуç çынни; вилни. Ачамсем, кашни кил-йышра ватти (çурт пуç çынни) пур, кашни килте ватти – е ашшĕ е аслă ашшĕ, е пиччĕш, е хăйпе пĕр тăван пиччĕш пулать; çапла кашни килте кам та пулин ватăраххи çурт пуç çынни пулать; кил-йышĕсем унпа канаш тумалла, ăна итлесе пурăнмалла [Объяснительные 1903:65]; Ваттисене (вилнисене) асăннă чух кутия е харпăр хăй пылне илме, Турă шыва кĕнĕ праздникре святой шыв илме тата Христос Иерусалиме мухтавлăн кĕнĕ праздник кунĕ кăчăкă илме пит тăкăсланса, васкаса пыраççĕ [Наставление 1905:9].

дача

çулла улпутсем пурăнакан вăрманти çурт. Августăн 12-мĕш кунĕнче кăнтăрла сулăнсан икĕ сехетре министр Столыпин пурăнакан дачана (çула улпутсем пурăнакан вăрманти çурт) 4 çын пынă [Хыпар 1906, № 3:519].

инкек

хĕн. «Дом трудолюбия» туса çитереспе пит йăвăр инкек (хĕн) пулнă. Сĕм тĕттĕм çĕр варринче çумри çуртра вут тухнă та сасартăках темиçе çурта хыпса илнĕ. Çук çынсем валли лартнă çурт ытти çуртсемпе пĕрле пĕтĕмпех çунса пĕтнĕ. Çак йăвăр инкек (хăш-хăш çĕрте вут тухнине шар теççĕ) çӳлтен сăнмалăх пулчĕ пулĕ тесе Иоанн атте никама та хуйхăрма хушман [Отец 1904:25].

приют

пĕчĕкçĕ ачасене усрамалли çурт. Земство акă мĕнле-мĕнле ĕçсем туса тăмалла пултăр: <…> 12) ялсенче тĕрлĕрен çуртсем туса пĕчĕкçĕ ачасене усрамалли (приюты), çук çынсене ĕçлесе пурăнмалли çуртсем туса тăрасси <…> [О земстве 1906:29].

пӳрт

çурт. Голгофа тăвĕ çине кайран Рим патши Адриан тĕрлĕ хуралтăсем, (çуртсем) пӳртсем ларттарса вĕсем ăшне кĕлеткесем тутарса хуртарнă [Главные 1882:].

стена

[кил-çурт, хуралтă] кăшкарĕ. Вăл чиркĕвĕн кăшкарне (стенисене) чултан тутарнă <…> [Наставление 1896:54]

урапа

кускăчă. Хресчен çынни кил-çуртĕнче лайăх выльăх-чĕрлĕх пулмасан вăл кил-çурт урапа (кускăчă) тăхăнтармасăр тиесе лартнă лавпа пĕрех: ним чухлĕ те малалла кайма пултараймасть [Франкфурт 1913:1].

хуралтă

çурт. Кĕлеткесем тăракан хуралтăсене (çуртсене) ваттарса Голгофа тăвĕ çине, Вифлееме, Елеон тăвĕ çине те чиркӳсем ларттарнă [Священная 1883:163].

читальня

вуламалли çурт, кĕнеке вуламалли вырăн. Вĕсенĕн халăха вуламалли çурт виçĕ çултанпа пур ĕнтĕ <…> [Хыпар 1906, № 1:10]; Земство акă мĕнле-мĕнле ĕçсем туса тăмалла пултăр: <…> 6) школаран пуçне тата кĕнеке вуламалли вырăнсем (читальня) туса халăха кĕнеке вуламалли тата мĕнле те пулсан урăх ĕç тумалли çуртсем туса вĕсене пăхса тăрасси <…> [О земстве 1906:28]. › библиотека.

шар

вут тухни. Сĕм тĕттĕм çĕр варринче çумри çуртра вут тухнă та сасартăках темиçе çурта хыпса илнĕ. Çук çынсем валли лартнă çурт ытти çуртсемпе пĕрле пĕтĕмпех çунса пĕтнĕ. Çак йăвăр инкек (хăш-хăш çĕрте вут тухнине шар теççĕ) çӳлтен сăнмалăх пулчĕ пулĕ тесе Иоанн атте никама та хуйхăрма хушман [Отец 1904:25].

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

кушак

кошка — felis [сĕт çиекенсен йăхĕнчи çăткăн чĕрчун]; вăрман кушакĕ лесная кошка — felis silvestris; кил-çурт кушакĕ домашняя кошка — felis catus; çеçенхир кушакĕ степная кошка — felis lubica; хăмăш кушакĕ камышовый кот (хаус) — felis chaus

çерçи

(сала кайăк) воробей — passer [хăмăр тĕслĕ пĕчĕк вĕçен кайăк]; кил-çурт çерçийĕ домовой воробей — passer domesticus; пушхир çерçийĕ пустынный воробей — passer simplex; уй çерçийĕ полевой воробей — passer montanus; чул çерçийĕ каменный воробей — petronia petronia

тăмана

сова — strix [каçхи çăткăн кайăк]; вăрăм хӳреллĕ тăмана длиннохвостая неясыть — strix uralensis; кил-çурт тăмани домовой сыч — athene noctua; пĕчĕк тăмана совка (сплюшка) — otus scops; пулă тăмани рыбная сова — ketupa; сăрă тăмана серая неясыть — strix aluco; сухаллă тăмана бородатая неясыть — strix nebulosa; çерçи тăмани воробьиный сыч — glaucidium passerinum; тĕклĕ ураллă тăмана мохноногий сыч — aegolius funereus; хăлхаллă тăмана ушастая сова — asio otus; хурчкалла тăмана ястребиная сова — surnia ulula [хурчка евĕрлĕ тăмана]; шурă тăмана белая (полярная) сова — nyctea scandiaca; шурлăх тăмани болотная сова — asio flammeus

шăна

муха — musca [йĕкĕр çунатлă кăпшанкă]; виле шăни падальная муха — lucilia sericata; Гессен шăни гессенская мушка — mayetiola destructor; какай шăни мясная муха — sarcophaga carnarid; кил-çурт шăни домовая муха — muscina stabulans; курпунлă шăна горбатка — phora thoracica; пĕçерткĕч шăна муха-жигалка — stomoxys calcitrans [этем тата выльăх юнне ĕçекен шăна]; пӳлĕм шăни комнатная муха — musca domestica; сĕрлевçĕ шăна муха-журчалка — conosyrphus volucellum; симĕс шăна муха-зеленушка — medetera; тислĕк шăни навозная муха — scatophaga stercoraria; уй шăни полевая муха — musca autumnalis; цеце шăна муха-цеце — glossina palpalis; швед шăни шведская муха — oscinella frit

шăрчăк

сверчок — gryllus [тӳрĕ çунатлисен йăхĕнчи кăпшанкă]; кĕсре шăрчăкĕ кобылка — chorthippus albomarginatus; кил-çурт шăрчăкĕ домовой сверчок — acheta domestica; căpă шăрчăк серый кузнечик — decticus verrucirorus; симĕс шăрчăк зеленый кузнечик — tettigonia viridissima; уй шăрчăкĕ полевой сверчок — gryllus campestris; юрлакан шăрчăк певчий кузнечик — tettigonia cantans

шăши

(кушак кайăк(ĕ) мышь — mus [кăшлакансен йăхĕнчи пĕчĕк чĕрчун]; вăрман шăшийĕ лесная мышь — apodemus sylvaticus; кил-çурт шашийĕ домовая мышь — mus musculus; пĕчĕкçĕ шăши мышь-малютка — micromys minuttis; cap пырлă шăши желтогорлая мышь — apodemus flavicollis; йĕплĕ шăши колючая мышь — acomus vilsoni

эрешмен

паук — aranea [пай ураллисен йăхĕнчи карта тăвакан наркăмăшлă чĕрчун]; вăрăм туналлă эрешмен сенокосец — pholcus falangioides; кайăкçиен эрешмен паук-птицеяд — avicularia metallica; кил-çурт эрешменĕ домовой паук — tegenaria domestica; нӳхреп эрешменĕ погребной паук — segestria senoculata; çăмлă эрешмен сольпуга (фаланга)— galeodes araneoides; хĕреслĕ эрешмен паук-крестовик — araneus diadematus; xypa çăмлă эрешмен дымчатая сольпуга (фаланга) — galeodes fumigatus; шыв эрешменĕ водяной паук (паук-серебрянка) — argyroneta aquaticа

Чӑвашла топонимсен онлайн словарӗ

Петёк çырми

Лапсар ялĕнчи Комсомол урамĕпе Чăркаш ялĕ хушшинчи çырма. Çырма хĕрринче ларакан çурт хуçи ячĕпе панă.

Уйриçурт çырми

Санькассипе Шурка (Красноармейски районĕ) хушшинчи çырмана тухакан çырма ячĕ. Ĕлĕк унта çурт ларнă тет.

Труша айкки

Кивĕ Ӳселти (Тутарстан, Аксу районĕ) çырма хĕррипе Ленин урамĕнчи 15-мĕш çурт хушшинчи вырăн.

Каланча

Тăрмăш (Тăвай районĕ) ялĕнчи çӳллĕ çурт, чиркӳ тăрринчен тунă пулнă. 1960-мĕш çулсем пуçламăшĕнче сӳтнĕ.

Çавăн пекех пăхăр:

çурри çурри ытла çурсăлса çурсĕм « çурт » çурт çавăр Çурт çуратан ама Çурт çуратан турă çурт вырăнĕ çурт кирлишĕн

çурт
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Яндекс: 41001106956150

WMR: R028110838271

PayPal: np@chuvash.org