Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
бить, разбивать
савăт-сапа çĕмĕр — бить посуду
стакан çĕмĕр — разбить стакан
чӳречене çĕмĕрнĕ — окно разбили
çĕмĕрсе пĕтер — перебить (все или много)
ӳкерсе çĕмĕр — уронить и разбить

2.
ломать, разламывать
портить
машинăна çĕмĕр — сломать машину
çĕмĕрнĕ сехете юса — починить испорченные часы
çĕмĕрсе пăрах — 1) разбить (нечаянно) 2) сломать, испортить

3.
крушить, разрушать, сокрушать, ломать
карта çĕмĕр — разломать забор
алăк çĕмĕрсе çаратни — кража со взломом

4.
рушить, разрушать, разносить
чăл-пар çĕмĕр — разнести вдреоезги
кĕпере минăпа çĕмĕр — взорвать мост миной

5.
размывать, промывать, разрушать
çырана шыв çĕмĕрнĕ — берег подмыло водой
уйсене çырма-çатра çĕмĕресрен сыхласси — защита полей от разрушения оврагами

6.
дробить, раздроблять, размельчать
чул çĕмĕр — дробить камень
шăлпа çĕмĕр — разгрызать зубами (напр. орех)

7.
травить
ломать, обламывать
калчана выльăх çĕмĕрнĕ — посевы потравил скот
çĕмĕрте çĕмĕрсе пĕтернĕ — черемуха вся обломана

8.
разбивать
увечить, уродовать, калечить
алă шăммине çĕмĕр — размозжить кость руки
сунарçăна упа çĕмĕрнĕ — охотника покалечил медведь

9.
разорять, разграблять
кайăк йăвисене çĕмĕр — разорять птичьи гнезда
упа хурт çĕмĕрет — медведь разоряет ӳльи

10.
ломить, ныть, мозжить
пилĕке çĕмĕрет — поясницу ломит
суран çĕмĕрет — рана ноет

11. перен.
бить, громить, крушить, разбивать
тăшмана çĕмĕр — громить врага
пуçĕпех çĕмĕрсе тăк — разбить наголову
çапса çĕмĕр — разгромить

12. разг.
лезть (напролом)
переть прост.
çĕмĕрсе кĕр — вломиться, ворваться

13.
побить, выбить (о граде)
тырра пăр çĕмĕрсе кайнă — хлеба побило градом

14.
бушевать, свирепствовать, неистовствовать
çил çĕмĕрет — ветер бушует
хумсем çĕмĕреççĕ — волны неистовствуют

15.
шуметь, грохотать, громыхать
тупăсем çĕмĕреççĕ — грохочут пушки

16.
шуметь, орать, горланить прост.
урамра халăх çĕмĕрет — на улице шумит народ
автан çĕмĕрсе авăтать — петух горланит во всю мочь

17. перен. разг.
пробирать, распекать
разносить прост.


◊
пуçа çĕмĕр — 1) разбить, проломить голову 2) ломать голову над чем-л.
çĕр çĕмĕрсе — 1) с грохотом, сотрясая землю 2) неистово, бурно, вовсю
каччăсем çĕр çĕмĕрсе ташлаççĕ — парни отплясывают вовсю

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

разбивать, ломать; хĕнесе çĕмĕр, ватса пĕтер – избивать.

192 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(с’ӧ̆_мӧ̆р, с’э̆_мэ̆_р), разбить. Кан. Кайса çапса çĕмĕр çав çынăн (= çыннăн) чӳрече-кантăксене (у др. чӳречисене). Изамб. Т. Акă çăмартине çĕмĕр (т. е. скушай яичко; гов. угощающий). N. Шăлсăр карчăк шăмă кышлать. (Тылă, кантăр çĕмĕрекенни). Синерь. Кашкăр сиккер-сиккĕр, тет, ниепле те кăлараймасăр, хӳринех çĕмĕрсе, каялла пăхмасăр тарчĕ, тет. || Разрушать, ломать, раззорять. Перев. Ула-курак йăвисене çĕмĕрме карăмăр. || Обкрадывать, Синьял. Çаксен пĕр пахча пур, тет, çаксен пахчине çĕрле çĕмĕрсе каять (кто-то приходит ночью и абкрадывает), тет. Чист. Качакасем купăстасене çĕмĕрсе пĕтернĕ (потравили). N. Çар витĕр çĕмĕрсе, çав слон патне чупса пынă. || Громить, грабить. Б. Олг. Вот вара çĕмĕрме поçларĕç вăлсане, пит çĕмĕрчĕç он чохне вăлсане, пит пусăк соран (убыток) полчĕ çынсане. М. Сунч. Çак мур пирĕн таврари ялсенче пит çĕмĕрсе çӳретчĕ. Орау. Хурт çĕмĕрнĕшĕн пит пысăк çылăх пулать, тит; вăл çылăх çынна вĕлерннпе пĕрех, тит. || Указывает на силу движения. Баран. 56. Çитес çуркунне çĕнĕрен килĕр, чипертерех çĕмĕрсе çӳрĕр! тенĕ (Т. Бульба). Эльбарус. Ал-арманьпех çĕмĕрсе çитнĕ во. Хурамал. Çапла калаçнă вăхăтра упа çĕмĕрсе кĕнĕ (вломился к ним). Цив. Лаши пĕтĕм халăх ăшĕнчен çĕмерсе патша хĕрĕ умне сиксе ӳкрĕ, тет. Çутт. 81. Çуни çине ларать те, сарт айнелле çĕмĕрет (летит под гору). Юрк. Пилĕкĕсене тытса çĕмĕрсе (во всю) ташла пуçлаççĕ. Эльбарус. Тата ĕнисем ман хыçран таптама хăтланса, мĕкĕрсе, вăрмана янтратса, çĕмĕрсе пыраççĕ. Баран. 174. Халăх çĕмĕрсе кăшкăрнă (очень громко). Ib. 54. Вара Тарас поляксем витĕрех тухма шухăш тытнă. Витĕр çĕмĕрсе тухса пынă. || Промыть. Кан. Пĕвене иртнĕ çуркунне шыв çĕмĕрсе кайнăччĕ. || Изувечить. Чăв. й. пур. 19. Ялти çынсене те пурне те хĕнеспе, çĕмĕреспе хăратса пурăннă (держал в страхе). || Пороть, бить. Турх. Ача-пчана ăна çĕмĕр, тетчĕç. || Разорвать. N. Пĕр кашкăр сиксе тухрĕ, тет те, лашине (его) çĕмĕрсе тăкрĕ, тет. || Поднимать гам, горланить. Альш. † Савни анать шывалла, сассипелен çĕмĕрсе. Ск. и пред. чув. 81. Çĕнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе, çăвар карса антăхать (горланит на всю деревню). КС. Çĕмĕрсех калаçать (громко или грозно). Юрк. Автан каçхĕне пит çĕмĕрсе авăтсан, çумăр пулат. ТХКА 103. Сĕм вăрмана упа-кашкăр, сасси çĕмĕрет. || Грохотать (о пушках). Полтава. Сăртсем тăрăх тупăсем хыт янтраса çĕмреççĕ („по холмам грохочут пушки“). || Бушевать. N. Пĕр маях çил тăвăл çĕмĕрсе тачĕ. || Употр. в чувашизмах. Сред. Юм. Паян ĕçлесе çĕмĕртĕм (сегодня много работал). Ib. Эс авăн çапса çĕмĕрен ĕнтĕ, тепле тырри çитĕ сана çапма! (Гов., с иронией, человеку, который не может хорошо молотить). N. Тем чул пуçа çĕмĕрсен те (ломать голову), аса илимарăм (илеймарăм). N. Ăша çĕмĕр, огорчать. Ачач. Тем шутсăр пысăк ĕç çинчен хытă шухăшласа пуçне хытă çĕмĕрсе утакан)... Йӳç. такăнт. 52. Çĕмĕрме тапратрĕ. || Ругать, пробирать. ТХКА 85. Выльăха курайман çынна эпĕ хытă çĕмĕреп.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

җимерергә

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«ломать», «разбивать», «разрушать», «разорять»; башк. емер, тат. жимер, узб. емир, ойр. дьемир «разрушать», «громить», «разваливать», «разорять»; турк. юмур «обвалить»; чув. çĕмĕрĕл, башк. емерел, тат. жимерел, туркм. юмрул, чаг. йемрӳл, мишар. йимэрэл «валиться», «обрушиваться», «разваливаться», «разбиваться». А. А. Юлдашев склонен производить от архаического глагола йом «сжимать» (?).

Çавăн пекех пăхăр: