Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I. см. çапă

II. глаг.

1.
ударять, бить
колотить
чышкăпа çап — ударить кулаком
лащена çап — ударить лошадь
хумсем çырана çапаççĕ — волны бьются о берег
кайăк çунат çапать — птица бьет крылом
Паракантан ил, çапакантан тар. — посл. Коли дают — бери, бьют — беги.

2.
забивать, вбивать
прибивать
прикреплять
атă тĕпĕ çап — прибить подметку
пăта çап — забить гвоздь
сăвай çап — забивать сваи
такан çап —подбить подкову
çырса çап — вывесить, прибить что-л. написанное

3.
швырять, бросать, ударять о землю
çĕлĕкне çĕре çапрĕ — он хлопнул шапкой оземь
çĕклесе çап — бросить оземь
çавăрса çап — опрокинуть, положить на лопатки
Асатте çатмине çавăрса çапаймăн. (Йĕтем). — загадка Дедушкину сковороду не опрокинешь. (Молотильный ток).

4.
поражать, ударять, побивать
йывăçа аçа çапрĕ — в дерево ударила молния
тырра пар çапнă — хлеба побило градом
аçа çапасшĕ! — бран. разрази его гром

5.
бить (давая сигнал и т. п.)
чан çап — бить в колокол
параппан çап — бить в барабан
çиччĕ çапрĕ — пробило семь
çапакан сехет — часы с боем

6.
поражать, одолевать (о болезни)
тытамак çапнă çын — эпилептик, больной эпилепсией
ăна шалкăм çапнă — его разбил паралич

7. перен.
бить, громить, разбивать
рекорд çап — побить рекорд
тăшмана вирлĕ çап — крепко ударить по врагу
пухура кахалсене çапрĕç — на собрании бичевали лодырей

8.
выражает действие, связанное с изготовлением чего-л. путем ударов или энергичных движений
— перевод зависит от сложившейся в русском языке системы обозначений:
изготовлять, сколачивать, сбивать и т. д.
катка-пичке çап — изготовлять бондарные изделия
кăçатă çап — валять валенки
çу çапакан савăт— маслобойный завод
чăпта çап — ткать рогожу, кули

9.
отбивать, колотить, обрабатывать ударами
кĕпе çап — колотить белье (вальком)
пир çап — отбивать холсты (для смягчения)

10.
молотить, обмолачивать
авăн çап — молотить, вести молотьбу
тăпачпа çап — молотить цепами
тырра комбайнпа вырса çап — убирать хлеб комбайном
Иккĕн автан çиме, вуниккĕн авăн çапма аван. — посл. Вдвоем сподручно уплетать курятину, а артелью в двенадцать человек— молотить хлеб.

11.
набивать, наколачивать
натягивать
кăшăл çап — набивать обручи (на бочку)
шина çап — натягивать шины (на колеса)
Çăка чĕресе кăшăл çапнă. (Çĕрĕ). — загадка На липовое ведерко набит обруч. (Перстень).

12.
чеканить, выбивать
кĕлеме çап — ставить клеймо
медаль çап — выбивать медаль
укçа çап — 1) чеканить монеты 2) печатать деньги 3) разг. загребать доньги, получать большой доход

13.
стучать, печатать
машинкăпа çап — печатать на машинке
телеграма çап — послать телеграмму

14.
снимать, фотографировать
сан çап — снять, сделать снимок

15.
печатать, тискать
листовка çап — печатать листовки
пичет çап — сделать оттиск печати
кĕнеке çапакан станок — печатный станок

16.
парить, бить, хлестать (веником)
милĕкпе çапса яр — попарить веником

17. разг.
бить, стучать (при игре)
домино çап — стучать в домино
картла çап — картежничать

18.
конопатить, заделывать
пӳрте мăк çап — проконопатить избу
хушăксене çапса тух — заделывать щели

19.
обивать, покрывать
алăка кĕççе çапнă — дверь обита войлоком
шпалер çапнă хӳме — стена, оклеенная обоями

20.
набивать, наносить узоры
тĕрĕ çап — выбивать узоры
çитсă çапакан машина — ситценабивная машина
чечек çапнă пусма — набивная цветастая ткань

21. разг.
обозначает особенно активное действие, указание на которое содержится в существительном, перевод зависит от ситуации:
наяривать, жарить и т. д.
такмак çап — наяривать частушки
ташша çап — отплясывать
ыйха çап — крепко спать
вĕсем халап çапаççĕ — они поглощены беседой

22.
показываться, появляться, проступать
питне хĕрлĕ тăс çапнă — у нее на лице выступил румянец
пĕлĕте пушар çути çапнă — на небе отражалось зарево пожара

23.
пропитываться (чем-л. жидким, пахучим)
промокать
кĕпене юн çапнă — рубашка пропиталась кровью
тумтире бензин шăрши çапса ларнă — одежда насквозь пропахла бензином

24.
пахнуть, отдавать чем-л.
разить чем-л. прост.
тар шăрши çапать — разит потом

25.
веять, обдавать чем-л.
сулхăн çапрĕ — повеяло прохладой
çан-çурăма сивĕ çапрĕ — тело обдало холодом

26. диал.
забивать, резать, колоть (скот)
сысна çап — забить свинью

27.
в форме деепр. çапса с др. глаголами
образует составные глаголы с различным значением:
çапса антар — сбить (напр. самолет)
çапса аркат — разгромить, произвести разгром
çапса ват — разбить вдребезги (напр. посуду)
çапса çĕмĕр — разбить вдребезги (напр. посуду)
çапса кăлар — выбить, выколотить
çапса пăрах — пришибить, убить
çапса пăрахсан та астумастăп — хоть убей, не помню
çапса çур — раскроить, размозжить (напр. голову)

çапса хуç —
1) перебить, перешибить
хур çунатне çапса хуçнă — у гуся перебито крыло
2) перен. разбить, рассеять
ĕмĕте çапса — хуç разбить надежды

çапса ӳкер — сбить, повалить ударом
çапса ывăт — отбросить, отшвырнуть
çапса яр ударить

çапса тух —
1) набить (напр. много гвоздей)
2) развешать, расклеить (напр. афиши)

çапса хур — прибить что-л. к чему-л.

◊
алă çап — ударить по рукам, сговориться
пĕççе шарт çап — всплеснуть руками
кăларса çап — вышвырнуть, вйбросить (напр. с работы)
пуш параппан çап — пустословить, точить лясы (букв. впустую бить в барабан)
çип çапнă пек тӳрĕ — прямой как струна

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

I.  
очень, совершенно
çап-çутă — очень светлый, очень светло
çап-çамрăк — очень молодой
çап-çара — голый совершенно
çап-çаврака — совершенно круглый

II.
ударять
алă çап — ударить по рукам, заключить сделку
чан çап — звонить в колокол
параппан çап — бить в барабан

III.
бить
колоть
отражаться
авăн çап — молотить
тимĕр çап — ковать

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

частица образования превосходной степени от прилаг. и наречий.

то же, что çапă, хворост.

(с’ап), бить, хлестать, ударить. Орау. Ăна пуçĕнчен çапрĕ-ячĕ (неожиданно). N. Эпĕ пушипе çĕре çапрăм, çĕр мана сĕлĕ пачĕ. N. Ачасана ытла çапса ухмаха ан кăлар. ТХКА 84. Чăнах та, эпĕ ытти кĕтӳçсем пек мар, выльăха нихçан та çапса амантман. Шемшер. † Ах атте те, ах анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шарт çапăн! (Хĕр йĕрри). КС. Кĕпене тукмакпа или валекпе çапаççĕ. N. Юпине лартсан, ун пуçĕ тӳпине пĕр укçа пуртăпа çапса кӳртсе лартаççĕ. Полтава 18. Ашшĕ-амăш ачана хĕрхенмесĕр хĕнесе çапла çапса ăс парать. Янтик. Эсĕ мĕншĕн çапрăн мана? Ib. Атте хытă çапрĕ мана пуçран! Ib. Çурăмĕнчен çапрăм. N. Хăмсараччен çапса ил. (Послов.?). Сред. Юм. Çапу-тăву полмарĕ-и? Не было ли побоев? Якейк. Эп вăрманпа пынă чух йăвăç торачĕсем пите-куçа çапса пĕтерчĕç. Ст. Чек. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. М. Тув. † Çĕр тенкĕлĕх лашине çапса чупми турăмар. Чотай. † Çакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр (т. е. сделали такою, что она не едет даже, если ее бить кнутом). Пазух. Хире тухрăм çӳреме, хура çĕленсене çапса илтĕм. N. Çав Хурамал ачисем тульккĕ килччĕр ку касса, пуçне çапса çурăпăр. Якейк. Эпĕр паян пилĕкĕн пир çапрăмăр. Ib. Каç полттипа ялта пир çапнă сасă анчах илтĕнет. Кан. Çавăнтах пичĕпе сивĕ юр çине килсе çапат (ударяет). || Бить, пороть. Кн. для чт. 61. Акçонăва çапма сутит тунă. Вара йывăр ĕçе, „каторжный работана“, ямалла тунă. Регули 248. Ĕçлеменшĕн çапрăм. Ib. 165. Вăрă тунăшăн çапрĕç. N. Мулкачă та пире таптать, çил те пире çапать. Чем люди живы. Тапранса тухат çил, Çимун кĕпи виттĕрех çапать. Баран. 70. Ун чух парăссăр та карапа çил хытă çапать, унталла-кунталла ывăтса ярать. Ib. 94. Халех çил-тăвăл тухас пек, сиввĕн-сиввĕн çапать. Чув. пр. о пог. 126. Çил çĕре пит хыттăн çапса вĕрсен, çăмăр пулать. Если ветер очень сильно ударяет о земь, будет дождь. Ib. 83. Çил çук чухне тĕтĕм çĕре çапсассăн, çулла — çăмăр, хĕлле юр пулать. Дым без ветра бьет к земле: летом — к дождю, зимою — к снегу. Орау. Çапса çăвакан çăмăр (дождь с ветром) тухĕ те, пĕтĕмпе сирпĕтсе, йĕпетсе пĕтерĕ. КС. Çапса çăвакан çумăр (бьющий с ветром) тырра ӳкерет. Бигильд. † Çĕн пӳрт çине хăма витнĕ çăмăр çапса çăвасран. N. † Çĕн пӳрт тăрне хăма витрĕм (вар. ампар тăрне хăма витнĕ) çапса çăмăр çăвасран. || Бить (о граде). N. Новосельский уясра пăр çапса кайнă (побило градом). || Пронизывать. N. Çурçĕр енчен сивĕ çапать (проходит, заставляет чувствовать). КС. Çурăма сивĕ çапрĕ, спина прозябла. || Выжимать (масло). N. Йывăç-çу çап. Трхбл. Кантăр çăвĕ çаптарса килтĕм. Ib. Çу çапакан арман, маслобойка. || Ударить (о молнии). Изамб. Т. Ун чухне Сарьел меçĕтне çапнă (молния), тет. Янгильд. Вăрман пĕтнĕ çемĕн арçури пĕте пуçланă, е аçа çапса пăрахнă, теççĕ. || Забивать, вбивать. N. Юпа çумне çап, прибить к столбу (доску). Тимяшево. Халăх çапса хĕснĕ пек пухăнчĕ. N. Çынсем çулăн икĕ аяккипе, çапса хĕснĕ пек, ĕречĕ-ĕречĕпе танă. N. Çапса çыпăçтар (хăмана). || Прилепить, приклеить. Ст. Шаймурз. Ку ача кĕпер хĕррине çыру çырса çапнă. || Покрывать (чем), прибивать. N. Малтан тупăк ăшне те, тупăк виттине те пир çапаççĕ. Якейк. † Пирĕн хăта пит лайăх, толне тоттăр çапнă пак, ăшне порçăн тортнă пак. || Взмахнуть (крыльями). N. Çунаттипе пĕрре çапрĕ те (взмахнула), вĕçсе карĕ. Ала 66. Çунатне çапать шыв çине (гуси). Лашм. † Çарăмсам çинче ула хур, çунатсене çапать шыв çине. || Молотить. N. Хĕрарăмсем вăл вăхăтра ахаль лармаççĕ, вăсам кантăр татаççĕ те, кантăр çапса шăва хутаççĕ. Якейк. Кантăр çапрăмăр; эпĕр ыран йĕтĕн çапас тетпĕр. Пшкрт: ан с'аβас, молотить. Ib. ан с'апры̆м, молотил. N. Ларакан капансене çапни çук-и? çапман пусан, сĕллине çапчăр, ырашĕ лартăр. Альш. † Ырă тетеçĕм, тете, çапăр илĕр ырашне, сутăр ярăр улăмне. Магн. М. 102. Çерçи кантăр çапмантан, чтобы воробьи не вредили конопле. Н. Карм. Икĕ пĕрчĕ пăрçана пĕтĕм хире çапса салатрăм. (Куç). || Положить с силой, бросить с силой. Альш. Пĕри çĕклет те, çапать ăна урапа çине. || Отразиться, падать (о ярком свете). Ядр. Шăрçа çутти çапнă. В. Олг. Инчетре вот пор, пĕлĕт çомне çутă çапрĕ. || Отпечататься, придавать цвет. В. Олг. Алă çомне корăк симĕсĕ çапрĕ. || Отойти и принять прежний вид. Пир. Ял. Юрпа е сивĕ шывпа лутăрканă хыççăн, ӳчĕ шăннине ирĕлтерсе чипер ӳт сăнĕ çапсан, çынна пăртак ăшăрах пӳлĕме илсе кĕртмелле. || Ударить (напр., о краске в лицо). ЧП. Кивĕ уйăхра тунă сăрисем, икĕ пите çапрĕ хĕрлисем. N. Хĕрӳ çапнипеле вут ăшĕнчен.., çĕлен тухрĕ. N. Çунакан япалан хăвачĕ çемĕн вут хĕрĕвĕ çапать. КС. Çурăма ăшă çаппăрĕ. Ударило тепло в спину. || О запахе. Йӳç. такăнт. 61. Çăвне лакăм шăрши çапнă (отзывается запахом посуды). В. Олг. Сĕт йӳçĕ, шăшлă вути йӳççи çапса. N. Остергундомский теекенни; ку сурт йӳçĕ кăшман хурми, питĕ вăрăм, шултра пулать; анчах, сăвакан ĕнене нумай çитерсен, сĕте йӳçĕ çапать; ăнса пулнă çул теçеттинара ку сурт пилĕк пин пăта яхăн пулать. ТХКА 38. Шурă ерĕм-армути йӳççи çапать вара кĕвĕçпе ман чĕрене. Баран. 41. Кăмпа шăрши... сăмсана ыррăн çапса тăрать. СТИК. Ахтар, санран сивĕ çапат (от тебя несет холодом), леррех кайса ларас пуль. Ib. Ай-ай, санран эрек пичĕкинчен çапнă пек çапат (от тебя несет водкой). Шибач. Вăл эреке пек çапат çăвара (йӳçĕ корăк). || Делать колеса. М. Шигаево. Пирĕн ялта çынсем хĕлле çона туваççĕ, çулла орапа çапаççĕ, пĕчик ачасем те хĕлле печик çона тăваççĕ, çула печик орапа çапаççĕ. Календ. 1904. Кусатăран-урапасем çапма вĕренес пулать. Кĕтĕк-вар. Орапă çап, урапа çап, делать колеса; но: орапа ту, делать колеса. || Ткать (куль, рогожу). N. Чăпта çап, ткать рогожу, куль. || Пройти сквозь, пробиться. Орау. Кĕрĕке нӳрĕк виттĕр çапнă. Изамб. Т. Витĕр çапмаллах ан сĕр (сапоги, салом). Толст. Кĕркунне кăткăсен туллине нӳр çапнă. N. Урана шыв çапрĕ (промочил ноги). Сред. Юм. Тар кĕпе виттĕр çапнă. Пот пробил сквозь рубашку. Пазух. Атăлах та урлă, ай, аллă хур, çуначĕсем витĕр те халь юн çапнă. Ай-хай, пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. ЧП. Çуначĕсем витĕр юн çапрĕ. || Чеканить. Кĕвĕсем. Ятăр кайнă, чапăр кайнă ылттăн-кĕмĕл çапакан хулана. КС. Укçа çапса пурăнчĕ. Работал фальшивые деньги. || Написать (в разете), печатать. Богдашк. Каçет çине çапмалли хыпар. || Формовать (кирпич). Микушк. † Сирĕн питĕр-куçăр пит илемлĕ, суккăр тутар çапнă кирпĕчĕ пек. || Стрелять. Сред. Юм. Пăшалпа çапса вĕлернĕ (застрелил). Кан. Пăшалсем çапма вĕрене пуçларĕç. N. Револьвĕрĕ çӳлелле çапса каят (выстреливает). || Погубить, поразить. ЧП. Тăшман ялне турă çаптăр. || Звонить (в колокол). Трхбл. Пĕррепе çап, звонить в один (колокол); пуринпе те çап, звонить во все (колокола). || Колоть, резать. N. Пĕр сысна илтĕм те, ăна çитертĕм: ыран çапас, тетĕп. Урмар. Унăн çапмалли сысна та-ха пиллĕк-улттă та пур. || Парить (в бане). N. Пит хытă кăна тарлаттарсан, милкĕсемпе çапсан, пăлтăра (в передбанник) илсе тохса тумлантара пуçлаççĕ. N. Милкĕпе çапса, çуса карчăка мунчаран кăларат. N. Куккăшĕ ăна милкĕпе çапрĕ (выпарил в бане). || Разбивать. Полтава 2. Б. Хмельницкий темиçе тапхăр поляксене çапа-çапа çĕмĕрнĕ (разбивал). || Украсть. || Зашибать, огребать, наживать. СТИК. Ай-яй укçана çапат иккен вăл! Здорово он деньгу зашибает. КС. Паян укçана çапрĕ вăл (нажил, выручил). Кан. Вăл тырăпа сутă туса укçа çапрĕ. Кан. Хамăр айăп ĕçленине кура, кутăн выртсах услама çапаççĕ. || Склоняться. Кан. Распуя çапма тытăнтăм. || Рассказывать (сказки). Собр. Халап çапса хапха тăррине улăхаймăн, йăмах ярса юман тăррине улăхаймăн, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Тир Йăванĕ юмах çапа пуçларĕ. Çутт. 69. Хĕрарăмсем çăл кутĕнче халапа çапаççĕ. Ир. Сывл. 8. Сăмахĕсене, кăмăллисене, кирлĕ хушăра çапса пыратьчĕç. Хастарлăх ЗЗ. Юсас тесе тăрăшса, сăмах çапса пыратпăр. || Употребл. в качестве вспомог. гл. N. Ăна кăларса çапас пулат. Его надо вышвырнуть с должности? Альш. Пĕр-иккĕ çавăрса çапрĕ те, ăнран кайрăм. N. Анчах хресченсем, çумăр пырса çапнине, утта пур чухнех симĕсле пуçтараймаççĕ.

отсюда: çап-йывăççи.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

орырга, кагарга, сугарга

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «бить», «ударять»; авăн can «молотить»; 2. «парить кого-л. веником»; тефс. ХII-XIII вв. чап «бить», «рубить»; башк. саб, тат. чаб «рубить (топором)»; «хлестать кого-н. горячим веником в бане»; «аплодировать»; «косить»; уйг. чап «рубить»; «косить (траву)»; алт. В чап, тув. шan, хак. сап, казах. саб, к. калп. саба, сава (диал.) «бить», «избивать»; «ругаться»; кирг. чаб «бить», «ударять»; хак. ас сап «молотить»; барабан сап «бить в барабан»; кирг. саба, .тув. сава «бить шерсть».

Çавăн пекех пăхăр: