Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
брать, взять
алăпа ил — брать рукой
сĕтел çинчен кĕнеке ил — взять со стола книгу
вилкăпа пĕр турат хăяр ил — подцепить вилкой ломтик огурца

2.
убирать что-л. откуда-л.
аллуна ил-ха — убери-ка руку
илĕр кунтан япалăрсене! — уберите отсюда свои вещи!

3.
брать (с собой)
киле илсе ĕçле — брать работу на дом
çула апат ил — взять в дорогу провизию
хупа мĕн илетĕи? — что ты возьмешь с собой?
ача хăйне çӳреве илменшĕн пăшăрханчĕ — мальчик огорчился, что его не взяли в поход

4.
брать
кивçен ил — брать взаймы
тара ил — брать в аренду
пиччене çара илчĕç — брата взяли в армию
Çынăнне иличчен хăвăнне пуçтар. — посл. Чем чужое брать, свое подбери.

5.
купить, покупать, приобретать
йӳнĕпе ил — купить по дешевке
машина ил — приобрести машину
мĕн хакпа илтĕн куна? — за сколько ты это купил?
Ута шăлне пăхса илеççĕ, хĕре куçран пăхса илеççĕ. — погов. Коня выбирают по зубам, а невесту — по глазам.

6.
получать
аслă пĕлӳ ил — получить высшее образование
пенси ил — получать пенсию
çыру ил — получить письмо
вăл кăçал орден илнĕ — он в этом году получил орден
совхоз пысăк тупăш илет — совхоз получает большую прибыль

7.
принимать
ĕçе ил — принять на работу
института вĕренме ил — принять в институт
пионера ил — принять в пионеры
усрава ил — принять на воспитание
бригада пысăкрах обязательство илчĕ — бригада приняла повышенные обязательства

8.
взимать, взыскивать
алимент ил — взыскивать алименты
налук ил — взимать налоги
штраф ил — штрафовать
манран виçĕ тенкĕ ытлашши илнĕ — с меня взяли лишних три рубля

9.
брать, захватывать
овладевать чем-л.
тыткăна ил — взять в плен
тăшман хулана илеймерĕ — враг не смог захватить город

10.
пронизывать, пробирать
брать
çил витĕрех илет — ветер пронизывает насквозь
ăна пуля та илмест — его и пуля не берет
чуллă тăпра кĕреçе — илмест каменистую почву лопата не берет

11.
брать, добиваться своей цели
вăл вăйпа мар, ăспа илет — он берет не силой, а умом

12.
снимать
йĕнер ил — снять седло (с лошади), расседлать
çĕлĕк илсе саламла — приветствовать, сняв шапку

13.
в форме деепр. илсе в сочет. с др. глаголами образует составные глаголы:
илсе ан — снести вниз
илсе кай — увезти, унести кого-что-л.
илсе кĕр — ввести, внести что-л. внутрь чего-л.,
илсе кил — принести, привезти (сюда)
илсе пар — 1) подать, передать кому-л. 2) купить кому-л.
илсе пыр — 1) принести (туда) 2) поднести (напр. кусок ко рту)
илсе çӳре — 1) носить, иметь при себе 2) водить, брать с собой
илсе тух — вынести, вывезти откуда-л.
илсе хур — 1) переложить (на другое место) 2) взять что-л. про запас, заблаговременно

14.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
астуса ил — вспомнить
вăрçса ил — поругаться
ĕмсе ил — высосать
кайса ил — принести откуда-л.
канса ил — отдохнуть немного
кăларса ил — 1) вынуть, вытащить (из кармана) 2) украсть
кĕтсе ил — 1) встретить кого-что-л. 2) дождаться кого-чего-л.
макăрса ил — всплакнуть
палласа ил — узнать кого-либо
пăхса ил — взглянуть
питĕрсе ил — запереть
пухса ил — собрать что-л.
тухăçлă тырпул пухса ил — собрать хороший урожай зерновых
çавăрса ил — окружить
çиçсе ил — сверкнуть
çиçĕм çиçсе илчĕ — молния сверкнула
çырса ил — списать
çыртса ил — откусить
татса ил — оторвать (напр. пуговицу), сорвать (напр. яблоко)
тĕртсе ил — 1) толкнуть 2) задеть (словом)
тытса ил — отнять, взять силой
туртса ил —  отнять, взять силой
ӳкерсе ил — срисовать
чĕнсе ил — вызвать, пригласить
ыталаса ил — обнять

◊
алла ил — прибрать к рукам
аса ил — вспомнить
ăша ил — 1) проглотить 2) воспринять 3) думать, беспокоиться о ком-л., чем-л.
вăй ил — окрепнуть, набраться сил
куç илмесĕр пăхать — он смотрит, не сводя глаз
мур илесшĕ! — бран. черт побери!
сăмах ил — взять слово, выступить
ташша ил — отплясывать, плясать вовсю
ху çине ил — брать на себя (какое-л. дело)
сурана ӳт илнĕ — рана затянулась
куçа шур илнĕ — глаз затянуло бельмом
шыв илнĕ — затопило, залило водой что-л.
чуна ил — выматывать душу
ят ил — прославиться, прослыть кем-чем-л.

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

брать, получать
çĕлĕкне пуçĕнчен илнĕ — снял шапку
сутса ил, сутăн ил — покупать
илсе кил — приносить
илсе пар — отдать
илсе пăрах — скидать
илсе пыр — носить, приносить
выльăхсем  илсе пыр — привести животных
илсе кай — уносить, уводить, увлекать
илсе тухса пăрах — выносить; увлекать
илсе ывăт — сбросить
илес тавара йӳн илме пар — при покупке товара дай купить дешево
парса ил — схватывать
татса ил — отделить
епир анана татса илтĕмĕр — мы отделили часть загона
шухăшласа илетĕп — надумывают, вздумаю
туртса ил — отнять
хирĕç тухса ил — встретить
илӳ — лихва

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(ил'), брать, взять; покупать, купить; снять. Ст. Чек. Пыл исе каяççĕ те, лере çăлран шыв исе, шĕветеççĕ. Рег. 96. Она исе каяссише исе кайман, орăхне исе кайнă. Взял не тот, который было надо взять, а другой. Вишн. 72. Вĕсем (воды) хăйсемпе пĕрле çĕр витĕр аннă чух тислĕке те илсе кĕреççĕ те, часах çав ăшăк пусса пухăнаççĕ. Хып. 1906, № 5. Кам илес тиекен илтĕр, манран илсе пулас çук, тет аслашшĕ (т.-е. я не могу купить). И. И. Орлов. В Ракове «илсе кайма кайĕ» = «илсе кайин». Тогаево Покр. Витресем порте мончара, кайса илесси терĕç. Орау. Лаши мĕн пур вăйĕпе чупса пычă чухне салтакки пĕшкĕнсе аллипе тăпра иле-иле пырать. Орау. Пĕри ман хушамата илнĕ (выбрал себе взамен своей мою фамилию). К. С. Эпир кăçал хĕлĕпех тырă илтĕмĕр (покупали всю зиму). Хып. 1906, № 28. Кама, мĕн те çĕр хуçине тӳлес? Кам хăй укçалла илнине кăтартĕ, ăна тӳлесен те юрать. Ст. Шайм. Ача: лешсене илнине кăна илĕпĕр, тет. Парень говорит: «Если уж те вещи сумели взять, то эту возьмем». Ист. Олег çапла тапăна-тапăна Чернигова туртса илнĕ-илнех (все-таки взял.). Чураль-к. † Авăн çапнă укçапа илсе ячĕç ка... на (cunnum). НАК. Ачанăн ашшĕсем ачи илес (scr. исел) тенĕ хĕре илес тесен, евĕч хĕрĕн ашшĕсене калаçтарма каять. Юрк. Шалуннине те чиперех илекен пулать (стад получать порядочное жалованье). Толст. Вĕреннĕ çын арăмне килне илсе кайрĕ, тет, вĕренменнине çавăнтах патакпа çапса илчĕç, тет. Толст. Вăл укçапа пĕр чăхă илсе ярать (на эти деньги покупает). Якей. Сарă вăрăм хĕрсене илессӳ çок (если не хочешь взять), ма астарас? Ирть-х. Вăл Атăл илчĕ он чохне, латти полмарĕ, окçи пĕтрĕ. Он тогда снял (с торгов) Волгу, но толку не вышло, а деньги ушли попусту. Рег. 1086. Ик кĕрĕк илме окçа патăм. Орау. Хам укçана илимарăм (или: кăларимарăм). Я и своих денег не выручил. СТИК. Çук, мĕн улмине калан! Илех тăратпăр та, ăçтан пултăр! Где уж тут в целости сохраниться яблокам, когда дня не пропускаем, чтобы не поесть яблоков. О сохр. зд. Вара пичĕ (наволочка) варлансан ăна час-часах илсе (сняв) çума та пулать. Рег. 1508. Вăл сана парсан, ил (возьми). Букв. 1908, 17. Аллусене ил (отними, возьми), мана сывлама йывăр. Бес. о земл. Малтанхи çуркуннехи сухапа тĕплĕрех тăвас пулать, суха кассисене (борозды) кĕçĕнрен илес (провести) пулать. † Илес-илес илесех, аваннинех илесех (невесту), хамăр ялтан илесех. Т. Исаев. Эй турă, тăхăр çулччен тырă-пулă акса туса илтĕмĕр, тăхăр çул хушшинче лайăх та, начар та тырă пулчĕ, эй турă, тата тепĕр тăхăр çулччен тырă-пулă лайăх пулма парччĕ. Т. Исаев. Çапла пĕр кун ятне илер-ха (возьмем, для примера, название одного дня). Цив. Каçпала пĕр çĕрĕк çăпата илсе кĕреççĕ. Букв. Пирĕн ялта пĕр çын пасартан сӳсмен илсе тавăрăннă тет. Шорк. Исе-исе лайăхрах атă илес. Если уж покупать сапоги, то надо купить получше. СТИК. Çĕр-улми илмелле кĕреп те туртап (чĕлĕм). Спускаюсь в подполье, как будто за картофелем, и курю. Рег. 500. Эс исе, эп илтĕм. Ч. С. Вăл вилеччен виçĕ çул малтан пĕр Çатра-касси çынинне тырă çинчен утне тытса хупнă. Ăна ахаль паман, виçĕ тенкĕ укçа илсе юлнă. Сборн. мол. 14. Вăл чура сăнне илсе, этем пек пулса тĕсĕпе çын евĕрлĕ пулса, хăйне хăй кĕçĕнлетнĕ. ССО. Илсе килтер, велеть привести. N. Египет çынннсем çине тинĕсе илсе пырса, тинĕс шывĕ айне турĕ. Шихазаны. Илсе ярас (купить) эппин пĕр сурăх, терĕç. Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ (молодежь): вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать, сассисене илсе... Хып. 1906, № 27. Çапла ĕнтĕ ун пек патшалăхсенче халăх суйласа янă çынсем закон еркисене пăхса тăраççĕ, патшалăхри пайтасене, расходсене хисеп илсе тăраççĕ. Рег. 872. Порте илчĕç ĕçлĕксене (поç çинчен). К. С. Илмеллех ил, совсем взять. || Взять замуж. Никитин. Мана Хомок илмере илме (чит.: илмерĕ, илмерĕ) — курĕ-халĕ нушнине, курĕ-халĕ нушнине. Чураль-к. † Ялти маттур сар хĕрсене илме тăртăм, çул çитмест. Т. М. Матв. Илнĕ лаша ăнмасан, çулталăка хуйхă; илнĕ арăм ăнмасан, ĕмĕрлĕхе хуйхă. Ст. Айб. † Вĕтлĕх çулчи кĕл пулмĕ, пирĕн (чит,: пире?) илен хур пулмĕ. Изамб. Т. Эпĕ ун пек (такую) арăм илес çине (чтобы взять) авланмастăп та, теччĕ. Тăвйп. Иван вара урăх начартарах, çук çын хĕрне аран илсе янă. † Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма (взять за себя) полмарĕ. || Взять на военную службу. Урмай. Нурăс кулачи шур кулач; илес тесе карăм та, хамăра илсе пăрахрĕç. (Из солд. п.). || Стричь. Сред. Юм. Кам сана тутар пик илсе янă? Чирикеево. Çӳçне нумай илмен, кăшт-кăна кăрăхтарнă. || Оказаться в состоянии стронуть с места, свезти (о лошади). Изамб. Т. Мăклă лавсене лашасем çиле хирĕç ниепле илеймеççĕ (не могут везти). Букв. I, 1904, 71. Хайхисен лашисем харăс илсе, шыв пек кайнă. N. Утсем илеймерĕç. Лошади не взяли. || Заливать, понимать (о воде). Якей. Пилĕк таран шу илч (затопила), çаплах лармаçть (она). Шу мыя иле пуçларĕ. Альш. Етремене Сурăх ваççи юхса кĕнĕ тĕлте, мал енчи çеремре, пĕр çур ял вырăне пек çӳлĕ шыв илмен вырăн пур — тĕме. Богатыр. Шыв унта та тулса çитрĕ (поднялась) тет те, улпута мăй таран илчĕ, тет. || Резать, пилить (об инструменте). Толст. Илмест. Не берёт (пила). || Перетягивать. СТИК. Илеймест-ха=не перетягивает (чашка весов). || Выростать (о новом мясе). О сохр. зд. Чи çиелти тир пирĕн кивелсе, кирĕк пулса тăкăнса каять те, ун вырăнне аялтан çĕнĕ ӳт илсе пырать. Хып. 1906, № 43. Тĕттĕм çĕрте пурăнса куçĕсем е пит пĕчĕккĕленсе вăйсăрланса кайнă, е куçĕсене пĕтĕмпех ӳт илсе ларнă (заросли мясом). || Захватывать (не целиком, о пожаре). Орау. Вăсен пӳртне те вут илчĕ. И их изба загорелась. См. хып. || Умножать (в арифм.). || Начать одолевать в борьбе. Сред. Юм. Илсе-илсе пыраттăмчĕ (в борьбе), тепле ôрана хиртерчĕ те, çавăрчĕ-пăрахрĕ. Такки çĕнчĕ, терĕç вара çапах. || Futuere, terere. Ст. Чек. Эпĕ ăна, ох, илтĕм! || Дрыхнуть во всю. Якей. Эпĕр ăйха илеппĕр анчах. Мы знаем спим (много спим). Загораться. Пĕр шăрпăкпа илеймерĕ. От одной спички не загорелось. || Часто употр. в качестве вспомог. гл., даже если говорится о действиях неодушевл. предметов. См. «Опыт иссл. чув. синт.», II, 45, 52—55. Яргуньк. Хай çĕлен кайран калях çыпçăнса илчĕ (опять обвился вокруг шеи портного). Юрк. Пуçĕнчен çĕлĕкне хыпаланса хывса илсе... Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Ырашне çапса илсен, улăмĕ вута! терĕр пуль. Букв. 1904, I. Унтан пурте сăхсăхса илтĕмĕр (перекрестились) те, вăрмана кĕрсе кайрăмăр. Календ. 06 г. Вăл 24 сехетре пĕре çавăрнса илет (о земле). I-ая кн. для чт. 1912, 34. Ăна (клён) çил, вăрттăн пырса, кăшт сĕртĕнсе кайсан, вăл хăйĕн çулçисене вылянтарса, çавăркаласа пăхса илет. Хып. 1906, № 44. Халăх хăй те ăна сиссе илчĕ. Юрк. Ун патне килсеттĕмĕр çав, теççĕ те, тата урăх сăмах килаçса та илеймеççĕ, хай майра часах шалти пӳлĕме кĕрсе каят. I кн. для чт. 1912, 21. Шăпăр хулли хуçса илчĕ те, тытăнчĕ çунтарма (сечь, пороть). Чăв. юм. 1924, 32. Пĕр куç хупса иличчен. В мгновение ока. Чăв. юм. 1924, 17. Ак тамаша! Арча хуппине уççа ярсанах, симĕс-кăвак çĕлен-калта яшăлтатса тухрĕ. Хисепсĕр нумай. Авкаланса, хуçкаланса, хĕре явăнса илчĕç те, çавăнтах çиме пуçларĕç. К. С. Пĕрре... са илтĕм. Futui semel. Сред. Юм. Чӳрече витĕр кăçкăрса илчĕ. Увидал из окна и позвал к себе, и тот вошел. К. С. Тивертсе (или: хĕртсе) илтĕм. Прибил, отдул (кого). Юрк. Арăмĕ, ĕмĕрне çынпа килĕштереймен çын, кӳрши арăмĕне вăрççа илет. Ист. 354°. Хусана епле те пулсан туртса илес-илесех, тесе, çарă пуха Пуçланă. Ллыи. Кăна та юмăçă: пăхса вĕрсе илтĕм. тет. Толст. Пĕрре асапланса илсен, кайран çăмăл пулĕ. О сохр. зд. Куçсем часах ывăнса ыратакан пулаççĕ; вара ирĕксĕрех ĕçе пăрахса, пăртак канса илес пулать. БАБ. Анне ĕлĕк хампа асапланнине (со мною) шухăшласа илетĕн те, куççулĕ шапăрах юхса тухать. Сказки. Иванпа Петрăн (чит.: Петĕрĕн) лашисем те пĕр-пĕрне палласа кĕçенсе илчĕç, тет. N. Шухăшласа илме çук тĕлĕнмелле. Ч. С. Сăмса айне шăлнине ыттисем ан сисейччĕр, тесе: веçа килет! тесе, аллине тăсса кăтартса, сăмсине кăшт шăлса илчĕ, тет. N. Эпĕ вара ерсе илтĕм (поплакал). 93 çул. 68. Марккиз кулса илнĕ. Маркиз усмехнулся. Хăр. Паль. 19. Апатне те çăварĕ патне аран илсе пырать. И. Патт. 12. Эпĕ сире хĕрхенсе илсе çитертĕм (довёз), терĕ те лешĕ, чуптарчĕ хăй çулĕпе.

(ил'), народ. Хурамал.

(ил'), неизв. слово. Встреч. в выражении ил пек. СПВВ. МА. Вăт сĕтел мĕн талкĕшиех йĕпенсессĕн, ил пек теççĕ. Если стол и т. п. будет вымочен (мокр) по всей его поверхности, то говорят: ил пек. См. илпек, илпĕк, илпет. И. И. Орлов (Орау). Унăн çĕрĕ ил пек выртать. У него земля много (значение «ил» неизв.).

неизв. слово. Кам. Враг. † Ил шел, хĕрлĕ шел, иртет ĕмĕр, тата шел; ил ука сар ука, тĕсĕ кайрĕ çилпеле.

(ил'), в сочетании: ил-кут (scr. иль-кут), непонятное слово в рукописном сборнике песен. N. Иль.-кут çапрĕ ешĕл хут çине, улпут сикрĕ çунан вут çине. В сноске к этой песне в рукописи сказано: «Салтак ачине (scr. атине, т.-с. рекрута) кунта улпут тенĕ, мĕншĕн тесен вĕсем улпутсем пек хăратса, ĕççе-çисе, савăнса, юрласа, лашапа чуптарса çӳренĕ ялтан яла. Возможно, однак.о, что «ил-кут» означает то же, что ăлькут, ĕлькут «льгота»; тогда мы переведем песню так: «На зеленой бумаге была обозначена льгота (бсвобождающая от солдатчины); чиновник (сидевший в воинском присутствии, с досады словно) прыгнул в огонь».

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

сущ.муж.
юшкăн, туйăн; пруд заплыл илом пĕвене юшкăн тулнă

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

юшкӑн, йӑлма, юхлӑх, лӗкӗр.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

м. юшкăн, лĕкĕр; туйăн; занести илом юшкăн лартса кай; покрываться илом юшкăнлан.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

алырга

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[il]
preni (prenu), aĉeti (aĉetu), helpverbo (tre ofte kun la signifo "iomete" aŭ "komenco de ago")
кашăкпа ил — preni per kulero
кивçен ил — prunepreni
тара ил — lui
эп(ĕ) ăна йӳнĕпе илтĕм — mi aĉetis tion kontrau malkara prezo
мана ĕçе илнĕ — oni min dungis
илсе кай — forpeni, forporti
илсе кил — alporti
илсе пар — doni, transdoni, aĉeti (por iu)
илсе çӳре — kunporti, kunpreni
илсе хур — transmeti, provizi sin, meti flanken
астуса ил — rememori
кайса ил — iri (por io)
канса ил — ripozeti
вăрçăнса ил — kvereleti
çырса ил — kopii
татса ил — (de)ŝiri, ŝirpreni
макăрса ил — ploreti
кĕтсе ил — renkonti, ĝisatendi
палласа ил — rekoni
пăхса ил — rigardeti, ekrigardi
пухса ил — kolkekti, kunvenigi, arigi
çавăрса ил — ĉirkaŭi
тытса ил — forpeni
depreni
ӳкерсе ил — desegni, desegnokopii
ыталаса ил — ĉirkaŭpreni, brakumi
чĕнсе ил — voki, inviti
аса илтер — memorigi

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«брать», «получать», «принимать»; орх.-енис, азерб., туркм., тур., чаг., кумык., кирг., казах., к. калп., ног., уйг., алт. В, тув., хак., башк., тат. алол, якут. ыл то же.

Çавăн пекех пăхăр: