Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
свобода, воля

свободный, вольный

свободно, вольно
ирĕке кăлар — освободить, дать свободу
ирĕке тух — вырваться на свободу, на волю
ирĕке яр — отпустить на волю
ирĕк пурăн — жить свободно
выльăхсем ирĕк çӳреççĕ — скотина пасется без присмотра

2.
позволение, разрешение
ирĕк пар — позволить, разрешить
кĕме ирĕк парсамăр! — разрешите войти!

3.
простор, приволье

просторный, привольный
вольготный разг.

просторно, привольно
вольготно разг.
ирĕк çĕршыв — свободная страна; привольный край
ирĕк улăх-çаран — привольные луга

4.
обильный

обильно, в обилии

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

воля
свобода
власть
халĕ ĕнтĕ хамăн ирĕк — теперь уж моя воля
ирĕккĕн — вволю
унăн тырри-пулли ирĕккĕн пулнă — у него хлеба было вволю
ĕнтĕ ирĕке тухрăм, тет — ну , теперь я, говорит, вышел на свободу
пире вăл тĕттĕм ирĕкĕнчен кăларса илнĕ — он нас вызволил из-под власти тьмы
ху ирĕкӳпе — по своей воле
çӳлти ирĕке, çĕр çинчи ирĕке пурне те мана панă — мне дана всякая власть на небе и на земле
ирĕке кăлар — уволить, выпустить на свободу
ирĕке тух — выйти на волю, уволиться
ирĕк йар — позволять
ирĕк пар — дозволить
çын ирĕкенче тăр — зависить от человека
ирĕкӳне туса çитерме кайатăп — иду исполнять волю твою
ирĕклĕх – вольность, свобода
ирĕксĕрлĕ-мĕнле — как-нибудь насильственным образом

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(и_рэ̆_к, и_рэ̆к'), свобода, воля. Свободный, вольный. Свободно, вольно. Приволе. Привольный. Власть. Соизволение. Ист. Киеври халăх авалтанпах княçсене улăштара-улăштара лартса ирĕке вĕреннĕ. Полтава. Ирĕк çын, свободный человек. Хып. 1906, 31—2. Ытлашши мĕн тăвас икĕ лаша усраса, утă-улăм ирĕк мар. Сборн. мол. 239. Эй туррăмăр, эсĕ ху ирĕк туса çуралнă, ху кăмăл туса килнĕ. IЬ. 44. Нумай хĕрхенекен кăмăлупа, унтан çуралма ирĕк тунă. N. Хăта калать: пиртен ирĕк, тет. Тăват кĕтессинчен пĕр кĕтессине пирĕн çак туй халăхсене кĕрсе тăма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Ст. Яха-касы. Ашшĕ-амăшсем кайсассăн, вара ачисене килĕнче пĕтĕмпех ирĕк пулать (бывает свободно, раздолье). Цив. Вăрманти çулçă сарличчен, вăрман хушши питч(ĕ) ирĕк; вăрманти çулçă сарăлсан, вăрман хушши тăвăрланать. Качал. Çĕлен калать: халĕ санăн ирĕк (=ты хозяин, твоя власть) çĕр çинче. Орау. Ирĕкре (напр., в поле) ӳсекен йăвăç çӳллĕ пулмасть. Хып. 1906, 15 (16?). Улпутсен аллинчĕ нихăçан та пурăнман — иĕк пурăннă. Конст. чув. Турккă хĕрĕпе ирĕклĕ пурăнса, укçасене пĕтерчĕ. Жил с турчанкой на широкую ногу и промотал капитал. Ст. Айбеси. Туррăн ирĕкне çын пĕлмест, теççĕ. (Послов.). Сĕт-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкке? N. 88 саккинче(н) пĕр сакки çак туй халăхне ларса канма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Букв. I, 1904 г. Тилли пулă лавĕ çинче ирĕк илнĕ, тет (стала распоряжаться по-своему). Альш. Çĕр пулнă ирĕк. Янш.-Норв. Хăвăрта ирĕк = воля ваша. 2 Кадыш, Цив. в. Хăвăрăн ирĕк, мĕллĕ тăватăр (воля ваша). N. Тăхăрвун хăминчен пĕр хăми пире ирĕк пулмĕ-ши, выляса, кулса, ĕçсе çиме? (Такмак) N. Хуларан ирĕк çĕре тухнă. Эсĕ епле çав тĕрлĕ чипер аван арăмна ирĕке (scr. йрке) прахса кайăн? Ч. П. Çакăях та ырă чунăм, ӳссен, ирĕкĕнчен тухас çук. О сохр. зд. Урамсенчен, кил-картисенчен тислĕк, ытти таса мар япаласене те хире (уя) кăларса тăкмасан, е тата çĕрме ял хушшинех ирĕк çĕре купаласа лартсан, эпĕ çанталăкра вĕсем çĕре пуçлаççĕ. Сказки. Иван вара чула тытрĕ, тет те, ирĕкелле утса ячĕ, тет (= на волю). О сохр. яд. Тăвăр тумтир нихçан та ирĕк тумтир пек ăшă пулмасть. Н. Кармалы. Санăн икелӳсене ирĕк çĕре ӳкерес пулать.

полынья («шăнмасăр выртать»). Хорачка. См. ирт.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

ирек, ихтыяр, азатлык

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[irek]
libero, libera, libere
ирĕк çын — libera homo
ирĕк шухăшлă çын — liberpensa homo
ирĕклĕ сăмах — libere vorto
ирĕклĕ шухăш — libera penso
ирĕккĕн — liber(ec)e
ирĕк пар, ирĕкле — liberigi, permesi
ирĕклен — liberiĝi
ирĕксĕр — vole-nevole, senvole, perforte
ирĕксĕрле — perfortigi, malliberigi

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

, ирĕклĕх «свобода», «воля»; «свободный»; КБ ӓрк, др. уйг. юрид. док. ӓрик, алт. В, ойр., тув. эрик, эркин, казах. эрик, к. калп., ног., туркм., узб. эрк, эркинлик, кирг. эрк, эркиндик, уйг. әркинлик, башк. ирк, ирклек, тат. ирек «воля», «свобода»; ср. монг. эрке, эрх «право», «власть»; «свобода» (Бурдуков); бур.-монг. эрхэ «право».

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

[мĕн тăвас килнине туни]. Ирĕк акă мĕн: эпĕ е эсĕ çав-çав япалана тăвас тесен – тăватăн, тăвас темесен – тумастăн, вăл ирĕклĕ; çиес тесен – çиетĕн, çиес темесен – çимесĕр тӳссе тăратăн [Избранные 1905:48].

Çавăн пекех пăхăр: