Шырав: йăмăх

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
густой, яркий, сочный
густо-, ярко- (об интенсивности цвета)
йăмăх кăвак — синий-синий; ярко-синий
йăмăх хĕрлĕ — густо-красный
йăмăх хура — глянцево-черный

2.
яркий, ослепительный
йăмăх çутă — яркий свет
йăмăх пурçăн — яркий шелк

II.

1.
гореть, светить, блестеть
переливаться
пурçăн йăмăхса тăрать — шелк блестит и переливается
тӳпере пин-пин çăлтăр йăмăхать — в небе сверкают мириады звезд

2.
краснеть, алеть, румяниться
пит-куç йăмăхса кайрĕ — лицо разрумянилось
садра çырла йăмăхать — в саду краснеют ягоды

3.
ослепляться (от света)
çутăпа куç йăмăхать — от яркого света устают глаза, яркий свет ест глаза

4.
гореть, жечь (об ощущении жжения)
саднить
суран йăмăхса ыратать — рана жжет, рана саднит

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

яркий (цвет). В. Ив. Йăмăх тĕслĕ те мар. К.-Кушки. Малтан йăмăх пулсассăн, кайран шупка пулат [напр., сначала невестка живет хорошо, согласно etc. (Послов.)]. В тат. «ӳтӓ кы̆зы̆л тiз уҥа. Ст. Шаймурз. Малтан йăмăх пулсан, кайран шупкалат (т. е. со временем дружба охлаждается. Так толкует А. Курушин. Послов.) N. † Çав Вĕренер ачине (т. е. жениха) те пӳлĕхĕ çырчĕ, те тăшманĕ турĕ, Тĕттĕм лавкка тĕлĕпе йăмăх хăмачă çуттипе Вĕренер ачине куç хыврĕ. (Хĕр йĕрри).

(jы̆мы̆х), ослепляться; болеть (о ломоте). Тюрл. Йăмăхать куç, хĕвел çине пăхтармас (болит). КС. Хĕвел çине пăхсан ― куç йăмăхать. Ib. Пĕр-май хĕрлĕ çине пăхсан, куç йăмăхса каять. См. шар. Ст. Чек. Куçа хупман чухне япала тивсессĕн, куç йăмăхат. Календ. 1904. Куçĕсене иккĕшне те лайăх пăхас пулать: йăмăхмаççĕ-и? А. Турх. Йăмăхас («глаза от света или ветра»). Чув. календ. 1911. Хăш чухне тусанпа е шăрăхпа куç пăсăлать, куçĕ, хĕрелсе кайса, тем тĕрлĕ йăмăхса сурать. Сред. Юм. Паçăр ыраш пĕрчи куçа сирпĕнсе кĕчĕ те, куç хал те йăмăхса тăрать. Давеча в глаз попало ржаное зернышко, и глаз до сих пор болит. Сборн. по мед. Ун пек çĕрте сывă куç та йăмăхать, хĕрелсе каять.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«ослепляться» (от яркого света), «жмурить глаза»; Замахш. йум «жмурить»; башк., тат., кирг., к. калп. жум, ног. йым «жмурить глаза»; узб. С юм, желт. уйг. йем-йум «зажмуривать», «прищуривать»; уйг. кӧз жум, туркм., тур. гӧз йум (юм) закрывать глаза»; уйг. кӧз жумчукла «жмурить глаза». От йăм — подражание ослепительной яркости (Ашмарин).

Çавăн пекех пăхăр:

йăмăл йăмăлкка йăмăн Йăмăркка « йăмăх » йăмăх-кăвак йăмăх-кĕрен йăмăх-сарă йăмăх-сӳрен йăмăх-хĕрлĕ