Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
род, племя

родовой, племенной
йышлă йăх — многочисленное племя
тĕрĕк йăхĕсем — тюркские племена
этем йăхĕ — человеческий род
йăх йĕрки — родословная
йăх пуçĕ — родоначальник
йăх ашшĕ — родоначальник
пĕр йăх çынни — соплеменник, единоплеменник
ют йăх çынни — иноплеменник
йăх ячĕ — родовая фамилия
чаплă йăхран тухнă çын — выходец из именитого рода, родовитый человек
йăхĕ те юлман —
1) никого из рода не осталось (о людях)
2) не осталось и в помине, все вымерли (о животных)

2.
поколение
çамрăк йăх — молодое поколение
йăхран йăха — из поколения в поколение

3.
порода, сорт (животных и растений)
хутăш йăх — помесь
йăха хăвар — оставить на племя

II.
собир.

II.
собир.

1.
внутренние болезни
ачана йăх ернĕ — ребенок заболел

2.
проказа, кожные болезни (с гноящимися ранами)

III. глаг.

оплодотворять
покрывать
йăхнă хурт ами — плодная пчеломатка

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(jы̆х), подр. особому сдержанному смеху. Изамб Т. Хĕрсем йăх-йăх-йăх! кулаççĕ (смеются про себя, тихо). Панклеи. Тилли каска хыçне выртнă та, йăх, йăх, йăх! колса выртать (смеется).

(jы̆х, jŏ_х), род племя. Хурамал. Йăх йăха туртать, несĕл несĕле туртать, теççĕ (= пурте пĕр пек пулаççĕ). Ч. С. Тата вĕсем хăшин-хăшин (новорожденного) ятне ашшĕ-амăш ячĕ; хӳрăнташ-ăру ячĕ майлă ел йăх ячĕпе хураççĕ. Истор. Вĕсем çемйинче темиçе çын пулнă. Çав çемьене вĕсем ,,йăх“ тенĕ. В их семье было много людей. Эту семью они называли родом. Хорачка. Сŏлттаны̆н jŏҕŏ _пэ̆_ттэ̆_рэ̆ (род прекратился). Юрк. Сăн пек наянни пирĕн йăхра çук. Таких лентяев, как ты, нет в нашем роду. Собр. † Иккĕн тăван ӳсрĕмĕр, çич йăх (срв.çичĕ-ют) килчĕ-уйăрчĕ. (Хĕр йĕрри). СТИК. Мĕнле йăхран тухса кайнă çав халăх? От какого племени произошел этот народ? || 0 животных. Янтик. Йăхшĕн илсе ятăмăр-çке çак пăруна! (т. е. пăрăва). Ведь мы на племя купили эту телку! Ч.С. Халĕ те ĕнте (= ĕнтĕ) çав сурăх йăхех вуник пуç-и-мĕн пур. И до сих пор имеется что-то около двенадцати голов из потомства той же овцы. || Sреrmа. Паас.

назв. болезни. Б. Олг. Ачая полат йăх; йăх полсассăн, типсе каят. Лечут наговором: „Хăнча коршанкă тымаррине йăх ерет, çан чуне тин йăх ертĕр çак ачая; хăнча тал-пиçен тымаррине йăх ерет, çан чуне тин йăх йĕртĕр çак ачая; хăнча вĕтрен тымаррине йăх ерет, çан чуне тин çак ачая йăх ертĕр!“ || По одному объяснсиию, гноящийся чирей. Так же обзывают чирьястого человека, или тощую скотину, либо тощего цыпленка. СПВВ. ТМ. Йăх-çĕрнĕ çăпан (гноящийся чирей). Çăпанлă-кĕсенлĕ çынна та, таса мартан йăх, теççĕ. Тата, начар выльăх чĕпĕ тавраша çиленсен: ех йăх! теççĕ. || Болезнь лошади (сплееек?). Тюрл. Йăх лашана хол-тăрне полать; йăвăр ларсассăн, полать; вара пӳр йохат, çавна тӳрлетме хĕн. А. Турх. „Йăх пулнă лашана — что то случилось, но что — неизвестно“.

(jы̆х) одлодотворять; Ifutuere.Тюрл. Кам ... нă осĕнĕ? Quis futuit cas? N. Кус-ха, çавна кайса ... пĕрре, сан пек сарă ачсем пулччĕр (= пулччăр). Ib. Манăн çавна ... ассăм килет. Хăйсем арлă-арăмлă пурăнаççĕ, темĕшĕн йăхаймаççĕ: те упăшкинче айăп пур, те арăмĕнче. Арамĕнче пулсан, вăкăр (т. е. ют арçын) ярса, пăхмалла. Вăл урăх качча кайсан тин палăрат. || Oriri, concipi. Альш. Камран йăхнă çынсем вĕсем? От кого они получили происхождение? Г. Т. Тимоф. Сомн. ? || Оплодотворяться. Изамб. Т. Пĕрре ярупах кĕсре йăхăрĕ. Кобыла понесла с одной случки. N. Тăвасса турăмăр та, яхмарĕ (ачи пулмарĕ).

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «оплодотворять»; 2. «род», «племя», «порода»; др. тюрк., алт. В, ойр. ук «род», «племя», «поколение», «потомство»; тув. ук «род», «порода», «происхождение»; ср. монг. уг «начало», «возникновение», «происхождение»; «корень», «основание»; «основной», «главный», «первоначальный». По фонетическим условиям трудно установить родство между йăх и ук: в чув. яз. прот. й появляется обычно только перед словами, начинающимися нелабиализованными гласными. Чув. йăх, тюрк. ук Мункачи сближал с шумерским иkи, ag, иga (KSz. V, 343— 351); ср. хант. йах «народность».

«кожное заболевание», «проказа», «золотуха»; йăхлă «золотушный», «прокажённый»; КБ, Зол. бл., ст. тур. иг, йиг, МК, Замахш., узб., тефс. XII-XIII вв. ик, иг, ПК иг «болезнь»; Малов. ПМК ик «рана»; КБ иглиг, АФТ иклиг «больной»; МК иглен «заболеть»; туркм. игли «худой», «болезненный» (ребенок); игле «худеть», «тощать», «слабеть» (о ребенке).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

пĕр çемьере ашшĕ-амăшĕ, ывăлĕсем, ывăлĕсен ачисем, пурте пĕр çĕрте пурăнакан çынсем. Пĕр çемьере ашшĕ-амăшĕ, ывăлĕсем, ывăлĕсен ачисем, пурте пĕр çĕрте пурăннă. Вĕсем çемйинче темиçе çын пулнă. Çав çемьене вĕсем йăх тенĕ [Рассказы 1909:4].

Çавăн пекех пăхăр: