Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
знать
осознавать, понимать
эсир кунта ма килнине пĕлетĕп — я знаю, зачем вы пришли сюда
пĕлсе тăр — знать, быть в курсе чего-л.
пĕлсе тăнă çĕртех — заведомо зная
пĕле тăркачах — заведомо зная

2.
знать, обладать знаниями, иметь понятие о ком-чем-л.
математикăна пĕл — знать математику
хут пĕл — знать грамоту, быть грамотным
хут пĕлмен çын — неграмотный человек
ача урок пĕлмест — мальчик не знает урока
Пĕлмен пĕр сăмах, пĕлсен — çĕр сăмах. — посл. Не знаю — одно слово, знаю — сто слов.

3.
знать, иметь сведения
пĕлмесĕр юл — остаться в неведении
эпĕ кун çинчен нимĕн те пĕлмен — я ничего об этом не знал

4.
знать, быть знакомым с кем-л.
пĕлекен çын — 1) знающий человек, знаток 2) знакомый человек
пĕлмен çын — незнакомый человек

5.
узнавать, ознакамливаться, выяснять
допытываться
хыпар пĕл — узнать новости
ыйтса пĕл — расспросить, разузнать
пĕлсе кил — сходить разузнать
тĕпчесе пĕл — изучить, исследовать
ĕç мĕнле танине тĕпчесе пĕл — выяснить фактическое положение дел
эпĕ унăн кăмăлне пĕлсе çитрĕм — я хорошо узнал его характер
Тумтирне пăх та пурнăçне пĕл. — посл. Посмотри на одежду и узнай, как человек живет.

6.
уметь, мочь
ишме пĕл — уметь плавать
вăл нимĕçле калаçма пĕлет — он говорит по-немецки, он может говорить по-немецки
Çăкăр çиме пĕлсессĕн, çĕçĕ тытса касма пĕлес пулать. — посл. Если знаешь, как есть хлеб, должен уметь резать ножом. (соотв. Любишь кататься — люби и саночки возить).
Суйма пĕлекен пуйма пĕлет. — посл. Умеющий врать умеет и богатеть.

7.
замечать, чувствовать
шăрша пĕл — чувствовать запах
сивĕпе алă ним пĕлми пулчĕ — руки замерзли и ничего не чувствуют
киле çитнине пĕлмерĕмĕр — мы не заметили, как дошли до дому

8.
обращать внимание
считаться с кем-чем-л.
çĕрне-кунне пĕлмесĕр ĕçле — трудиться, не зная ни дня, ни ночи
мана мĕн пĕлетĕн, ху пĕлнĕ пек ту — ты не обращай на меня внимания, делай как знаешь
вăл пире пĕлесшĕн те мар — он и признавать нас не хочет

9.
знать, испытывать, переживать
хăрама пĕлмен чĕре — сердце, не ведающее страха
вăл канăç пĕлмест — он не знает покоя
намăса пĕл! — ты бы постыдился!

10.
знать, соблюдать что-л.
виçине пĕл — знать меру
йĕркене пĕл — соблюдать порядок

11.
в отриц. форме в сочет. с инфинитивом глаголов на -ма (-ме), -а (-е)
выступает в качестве вспом. гл. с общим значением
интенсивности или продолжительности действия:
вăл лара-тăра пĕлмест — он то и дело встает
çумăр чарăна пĕлмесĕр çăвать — дождь льет не переставая
пĕр шухăш пуçран кайма пĕлмест — одна мысль никак не выходит у меня из головы

◊
пĕлетĕн-и... — вводн. сл. знаешь... , понимаешь...
пĕлетĕн-и, ку вăл пирĕнтен килмест — понимаешь, это от нас не зависит
пĕли-пĕлми — не зная как следует
пĕлнĕ-пĕлмен — не зная как следует
кам пĕлет — кто знает, как знать
ним тума пĕлмест — он в растерянности, не знает, что делать

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

I.
знать, уметь, удостоверяться
смыслить  
сознавать
пĕлекен — умелый; мастер
пĕлесси мĕнĕ, пĕрластăк муталашкалатăп çкĕ — какое умение! заниаюсь немножко
кăшт пĕл — мараковать
кам пĕлен (пĕлекен) çын вулать — кто умеет, тот читает
анчах вĕсем пĕли-пĕлмискерсем — а только они, плохо умея делать
унăн пĕлмеçĕ курăнат ĕнтĕ — видно сразу, что он не знает
пĕлни куртăр, пĕлменни пуртăр... — вероятно, некоторые вещи мы знаем, а некоторые нет
пĕлментен ан ыйт — не спрашивай у того, кто не знает
пĕлмесĕр — невдогад
епир пĕлменнине мĕн пĕлетĕн — что ты знаешь такого, чего мы не знаем...
ху пĕлменскерне пар — отдай (мне) такое, что ты не знаешь (еще)
пĕлменни — неумение; невежество
пĕлми пул — обеспамятеть; отмалчиваться
пĕлмĕш пул — стать незнайкой
пĕлсе тунă — смастерил
пĕлме çук — неисповедимый, непознаваемы; непостижимый
пĕлме çук — неразбериха
пĕлсе çит — дознать, дознавать
малтан пĕлсе тăрать — знает наперед
пĕлсе çитмен — неопытный, недоум
пĕлĕш — знакомый
пĕлĕçĕ — ворожей; волхв
пĕлтер — давать знать, извещать, уведомлять; удостоверять; объявить
пĕлтермĕш — любопытный, навязчивый

II.
замаяться

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(_пэ˜л'), подр. бульканью. Якейк. Кĕленчерен шу пĕл-пĕл-пĕл йохса тохать (с бульканьем выливается).

(_пэ̆л'), слон (араб.). Слакбаш.

разориться, перетерпеть что-либо, получить неприятность, погибнуть. И. С. Степ. Пĕлтĕм, разорился.

(_пэ̆_л, _пэ̆л'), знать. Якейк. Вăл вырăсла чăвашлинчен хыт(ă) пĕлет. Он знает лучше по-русски, чем по-чувашски. IЬ. Вăрланă япалая пĕлсех илч вăл (купил заведомо краденную вещь), хам та пĕлетĕп. IЬ. Вăл паян конта килет-и? Тем, пĕлмĕп (не знаю). Б. 13. Пĕлмерĕн — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. (Послов.). Ала 93. Çаксене вăл хăй пĕре те пĕлмен, унăн тăван пичĕшĕ кайран ăна мĕн пулнине кала-кала кăтартнă. N. Юмăç, пĕр каласан (одним словом), нимĕн те тăва пĕлмест. Юрк. Çук, эпир пĕлместĕпĕр, урăх çынсенчен ыйтса пăхăр, теççĕ. Кĕсем тата çынна ытти çынсенчен те ыйтса пĕлеççĕ (пăхаççĕ). IЬ. Пĕлмесен, пире çыру пĕлменни кирлĕ мар. Если ты не грамотна, то нам таких не нужно. N. Лешсем пĕлми (неизвестным) ют чĕлхепе сырнă кĕнекесене вуласшăнах пулман. N. Хĕрсем кам упăшки пулассине пĕлесшĕн тăрăшаççĕ (гадают ка святках). Бур. † Мĕншĕн шавламастăр, кĕрлеместĕр? Элле хуçи ятне пĕлмесре? N. Телейне пĕл те, Мускава кай. СТИК. Эс хăвăнне пĕл, çынне пĕлсе ан çӳре, сан ĕç çук кунта! Не твое дело, не в свое дело не суйся! Сред. Юм. Пĕлмен-илтмен çын мар вит. Небольно какой-нибудь незнакомый. IЬ. Пĕлмен-илтмен çынна епле хваттер ярас ăна? Как пустить на постой незнакомого человека? N. Ăна пĕлмесĕр суйларĕç. N. Пĕл те ан пĕл, ан пĕл те пĕл. Регули 340. Эп сантан пĕлнĕ полăп. Я притворюсь, что узнал от тебя. IЬ. 94. Вăл пырассине пĕлес çок. IЬ. Пĕлнĕ çĕрте илтĕм. IЬ. 211. Пĕлнĕ çынтан илтĕм. IЬ. 212. Пĕлнĕ çĕре патăм, пĕлнĕ çын патне патăм. IЬ. 1072. Эп кона он хотинчен (хотинченех, по походке) пĕлетĕп. IЬ. 1075. Эп кона пĕр старик попленинчен (поплесе кăтартнинчен) пĕлетĕп. IЬ. 114. Тыр сотассине вăл пĕлмест. Якейк. Ятлама та пĕлес çок. Собр. Этеме этем мĕн каламĕ, ăна турă пĕлсен анчах, теççĕ. (Послов.). N. † Выляма тухман хĕрсене карчăк тесе пĕл ăна, пĕл ăна. Юрк. Атя пухăва, унта пире пуху хăй пĕлнĕ пек (по своему усмотрению) уйăрса парĕ. N. Килтисем çинчен пĕлменни тăват ойăх ăшăнче. Уже четвертый месяц как нет известий из дома. Н. Карм. Эсир пĕлекен Е. М. Петров. (Конец письма). Орау. Урăх нимĕн те çырма пĕлместĕп. Больше писать нечего. В. С. Разум. КЧП. Апла эппин, эпĕ пĕлмен те. СТИК. Ыйтса пĕленçи пек тăват. Сред. Юм. Пайтах пĕлекен çын пик пĕленçи пôлса ларать тăта... Альш. Ку таврара Сĕвене Чĕмпĕртен пуçласа Пăва патне çитиччен пĕлеççĕ пĕлекен, еплине. N. Çырăва пĕлекеннисем пĕри те хăйсен законĕ кĕнеки «корансăр» çук. Байгул. † Пирĕн атте пĕлменни! Пĕлмен çĕре хĕр пачĕ. Баран. 15. Вилессе-юласса пĕлмесĕр Литвапала çапăçрăн. N. Ӳтне исе çитеретĕп, чунне — пĕлместĕп. Ыраш 78. Халĕ пĕлет, малалла карăмăр ĕнтĕ, нимле ĕç те хăрушлă мар тин, тет. || Замечать, узнавать. Ала 30. † Çак ял çулĕ вăрăм çул: çул вăрăмне пĕлмерĕмĕр, хĕр вăрăмне пĕлтĕмĕр. N. Эпĕ онăн ăсне пĕлем. Узнаю-ка я его намерение. Орау. Эсĕ, халь кайсан, мĕн пĕлмелле, эсĕ халь пĕчĕкçеç. || Быть знакомым (с кем). N. Эпĕр пĕр-пĕрне лайăх пĕлетпĕр. Мы хорошие знакомые. || Уметь. Пшкрт. Апла касса пĕлместĕп. Никит. Кăмписĕне хĕле те çиме пĕлĕтĕмĕрчĕ. Грибы-то мы сумели бы съесть и зимою. N. † Çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм, çĕлетсен тăхна (= тăхăна) пĕлмерĕм. Çутт. 143. Мĕнле килме пĕлтĕнех? Эсĕ килессе эпĕр тахçанах кĕтсе ларатпăр. Регули 87. Ĕçе тăвасса (ĕç тума) пĕлмест вăл. Альш. † Лайăх-лайăх хĕрсене тус тусаттăм, калаçа пĕлмесĕрех сивĕтрĕм. || Мочь. ЧС. Анне турăш умĕнче выртнине курсан, сак çине ӳкрĕм те, тăрата пĕлместĕп, уласа макратăп. N. Çисе тăрана пĕлми çын, ненасытная утроба. Ал. цв. 24. Хĕр чарăна пĕлми хуйха ӳкет. || Думать, принять, предполагать, признавать, считать. N. Пирĕн ача çак çурта курнă та, хула тесе пĕлнĕ. (Такмак). Кратк. расск. 19. Египетри пуçлăх пире: çĕр сăнаса çӳрекенсем, тесе пĕлчĕ; эпир апла çынсем маррине ахаль ĕненмерĕ вăл. Юрк. Чикан майри те хăй упăшки вырăнне, юнăшпа пĕлмесĕр, хура чăваша тытса чарнине курсан, хăнчен хăй вăтанса: эпĕ сана хам упăшкам-тăр, чикан-тăр, тесе пĕлсеттĕм, тет. N. Мĕншĕн апла тесе пĕлетĕр эсир? Ст. Чек. Пуян тесе пĕлеççĕ, считают его богатым. IЬ. Эс эп унта кайнă тесе пĕлетне-ха? || Утверждать. Канаш.р. Вĕсем: сана сута панă, тесе, пĕлеççĕ. Они утверждают, что тебя отдали под суд. Синерь. Старик каларĕ, тет: эй, кин, эсĕ тĕлĕкри пурăнăçа мĕн пĕлен, пустуй, пирĕн аш çук (что ты говоришь о снах, у нас мяса нет), терĕ, тет. || Разбирать, разбираться в чем. АПП. † Кунне те, çĕрне те пĕлместĕр çичĕ юта пĕлĕш тăвасшăн. || Догадываться, соображать. Сорм-Вар. Хĕрĕм, эпĕ эсĕ каланине пĕлеймерĕм. N. Эсĕ Хусана кайнă чух ман патна (= пата) кĕрсе тухасса пĕлмен иккен. Орау. Кăшт пĕлимарăм, капларах тумалаччи кăна? N. Хăвăр пĕлсе хăвăр пурăнăр. || Понять. Тогаево. Эпир вăл мĕн каланине пĕлмерĕмĕр. Ачач 102. Мĕн пĕлен пысăккисем калаçнине, тесе чарса лартрĕ амăшĕ. Шурăм-п. По-заводски хытланатпăр çав эпир, пирĕнне пĕлеймĕн, тесе калать, тет. || Проучить. Тип-Сирма. Чĕнмесĕр пынă хăни хăй ăшĕнче: тăхта-ха, каç пулсан, эпĕ сана пĕлĕп-ха (я тебя проучу), тесе каларĕ, тет. Рак. † Чăвăш-чăвăш чĕн пушă, пĕлĕпĕр эпир ут çине; кунтан усал пулсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине. || Чуять; чувствовать, осязать. Якейк. Эпĕр ĕнер нимне пĕлми ĕçнĕ. Мы вчера напились до бесчувствия. Хăр. Паль. 21. Пĕрре вăл, Ваçук, пĕлмиех ĕçсе ӳсĕрĕлнĕ. Хора-к. † Çак ял вăрмань çырлаллă; çакă ялăн хĕрĕсен, çырла ăшшăнь (= тюрк. ӳчӳн, из-за) çӳресе... Çĕнтерчĕ 6. Эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Темĕскерле ал ман, хăй çине хĕртнĕ тимĕр хурсан та пĕлмест. П. Патт. 21. Ку ним пĕлмиччен хĕпĕртесе кайнă. N. Урана та пĕлекен пултăм. Стал чувствовать, что у меня есть нога. ЧС. Эпĕ пĕр юман котне лартăм та, йĕме те пĕлместĕп, хам хытса кайнă. N. Тулта çӳренĕ чухне вăсем (дети) хырăм выçнине те пĕлмеççĕ. || Обонять. Янтик. Ну, кунта пит шăрш килет. — Çук, эп кунта ним шăрш та пĕлмесп (или: мана ним шăрш килмес-çке). IЬ. Малтан килсенех темскер шăрши пур пекчĕ сирĕн патăрта, халь, те иленнĕрен, сăмса ним те пĕлмес, те ахаль пĕлми пулчĕ. || Предвидеть. N. † Урхамахсем сĕлĕ çияççĕ, шăлĕсем шанасса пĕлмеççĕ (не знают, что набьют оскомину). || Обращать внимание. Тим.-к. Çиленнине мĕн пĕлен, что обращать внимание на то, что сердится. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Сан çиç пôль ача, пĕлнĕ хăй ачипе, тем тăваттăм пôль эп сан ачупа. IЬ. Пĕлнĕ пĕр хăй аппăшĕпе. СПВВ. Х. Пĕле пĕлсен апла тумăттăм. Уфим. Е хăйсем курсан, мĕн тăва пĕлĕн? А что ты будешь делать, если они тебя увидят? Юрк. Пур япалисене («добро») те тиесе пĕтерсен, пӳртрисем те туй халăхĕсене валли пăтă пĕçерсе, сĕтел çине лартса, туй халăхĕсене тăраначчен çитерсе, пит хытă ĕçтерессе пĕлеççĕ (знай угощают, знай напаивают). IЬ. Сиессе кăна пĕл! Знай себе ешь! IЬ. Çук çын хăйĕн начар лашипе суха сухалат. Лаши, вăйсăрскер, сухине кăшт туртсанах, ялан чарăнасса пĕлет (только и знает, что останавливается; то и дело останавливается). IЬ. Мĕшĕн эсĕ япла-капла куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕр çӳретĕн? Епле пĕртте чарăна пĕлместĕн? (Как это ты не можешь бросить пить?). СТИК. Киличчен — килмес, килсен — туха пĕлмес. (Куç умĕнчен кая пĕлмерĕ). Эти фразы выражают недовольство говорящего тем, что кто-то постоянно вертится на глазах или надоедает постоянными посещениями. IЬ. Начар çын тытăнсан, ĕç пула пĕлмес. Если примется за дело плохой человек, то дело не идет на лад. N. Мĕн тăва пĕлес манн? Что мне делать? Янш.-Норв. Çавăнтан кайран çав Селуха карчăк пичче патне мар, ахаль чухне те килесси-тăвасси пулмарĕ, унччен пирĕн патăртан тухма та пĕлмесчĕ (безвыходно жила у нас). М. Шигаево. Пирĕн вăрман питĕ пысăк: кĕрсе кайсассăн, çĕтсе каймала, тохма та пĕлес çок (и не выберешься из него). N. Эс кайсан, ман ни ана çинче тăрас килмес, ни каç пула пĕлмес (ждешь, не дождешься, когда настанет вечер). N. Ку лачака пĕртте типе пĕлмерĕ. Это болото так и не высыхало? Сред. Юм. Çăмăр иртсе кая пĕлмерĕ паян. Сегодня весь день не перестает дождь. IЬ. Пукени пик пуçтарса яр сана, ху ним те тăва пĕлместĕн! Наряжай тебя, как куколку, сама ничего не умеешь делать! N. Пĕле пĕлсен, çаврака ухмахĕ эпĕ марччĕ: вĕсем хăйсем нимĕскер те пĕлмеççĕ. N. Ылттăн мерчен çĕррине хăй еркĕнне панине курсан, патша тĕлĕнет; пĕлсен, пĕлми çиленет...

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«знать», «уметь»; др. тюрк., уйг., узб., азерб., туркм., тур., кирг., казах., к. калп., ног., ойр., тув. бил, алт. В, хак. пил, тат., башк. бел «знать», «понимать»; понуд.: чув. пĕлтер, азерб., туркм., тур., узб., кирг., казах., к. калп. билдир, КБ, уйг. билдӳр, башк., тат. белдерт, алт. В пилдирт «дать знать», «извещать», «уведомлять» «осведомлять».

Çавăн пекех пăхăр: