Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
колотушка, деревянный молоток
лапчăк тукмак — плоская колотушка
çаврака тукмак — круглая колотушка
тукмакпа пир çапни — отбивание холста колотушками (для придания мягкости)
Туй тесен тукмак та тăрса сикнĕ. — погов. Услыхав о свадьбе, даже колотушка пустилась в пляс.
Çеçенхирте йĕс тукмак выртать. (Тилĕ). — загадка В степи лежит медная колотушка. (Лисица).

2.
валек (для белья)
кĕпе-йĕме тукмакпа çап — отбивать белье вальком

3.
гиря (у часов)
тукмаксене хăпарт — подтянуть гири

4. тех.
баба (для забивания свай)

5.
било, язык (колокола)

6. муз.
барабанная палочка

7.
бедро (птицы)
чăх тукмакки — бедро курицы
тукмак тыттар — преподнести бедро (за столом, в знак особого внимания)

8. диал.
волк
Тукмака тăлăп кирлĕ мар. — погов. Волку тулуп не нужен.
Пĕччен путеке тукмак тытать. — посл. Одинокого ягненка волк сожрет.

◊
тукмак алă — 1) руки-крюки 2) неумелый человек
тукмак чĕлхе — косноязычный человек

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

токмак (тукмак, токмак), колотушка. Янш.-Норв. Лапка айĕнче йĕпе тукмак. (Загадка: реnis). Ст. Чек. Алли тукмак пек шыçса кайнă. Ск. и пред. чув. 8. Симĕс тукмак аллинче. В. Олг. Атьăр тоя, атьăр тоя ватти-яшшипе, атьăр, арăмсам, ачи порĕ ачине илĕр, ачи çокĕ токмак илĕр. N. Йĕкĕрешсем тукмак пак ӳсеççĕ, тет Кулине. Пазух. Раккассисем туй халăхĕ — пăрахăç сăвай тукмакĕ. Якейк. 1) Вот токмакки, колотушка для забивания клина или топора; 2) чăмăр тôкмак — пир токмакки, тата кĕпесене, типсен, çапмалли токмак. VS. Юрк. Хĕрлĕ хĕвелпе типĕтĕпĕр, çăка тукмакĕпе çапăпăр (платок). || Валек для белья. Якейк. Кĕпе çума карăм та, хорăн токмак çорăлчĕ, хорăн кĕвенте хуçăлчĕ. СПВВ. МС. Тукмак — кĕпесем çапмалли, вутă çурмалли; тукмак — кашкăр: кашкăр тесен, кашăк пек çăмăлланать, теççĕ, тукмак тесен, тукмак пек йăвăрланать, теççĕ. || Язык колокола. КС. Чан токмакĕ, язык колокола. Т. II. Загадки. Чан токмакки, язык? || Гири у часов. Шибач. Часси токмакĕ, гирька. || Палка, которой бьют в барабан. Сорм-Вар. † Мучи кăркки шур кăркка, çапрăмăр та пăрахрăмăр, параппан тукмак турăмăр. || Нагайка. Бел. Гора. Ача кăмăлне килмесен’ вуниккĕпе явнă тукмакпа çурăм çинче вылятĕ (невесте). || Бедро, ляжка (птиц). Ау 188°. Автанăнне тукмакне касса илтĕм те, çисе ятăм. Орау. Чăх тукмакки. Ib. Чăххăн е алтанăн урисене, ашлă пулсан: ачана тукмакне парас, теççĕ. Сунт. Ĕлĕк чух унпала иксĕмĕр ĕçкĕ ĕçсе, алтан тукмакки çисе, итес уйăрса тавлашса пĕтнĕ. Сред. Юм. Алтан токмакки, верхняя часть ноги петуха. Бел. Гора. Астăвăр-ха йыснана, хур тукмакне сĕтĕрет. КС. Тукмак-пĕçернĕ кайăк пĕççине калаççĕ (ачана тукмакне парас, тиççĕ). N. Асатте пусрĕ ват лаша, мана пачĕ тукмакне. || Волк. Орау. Тукмак тесе кашкăра, йăвăрланса выльăха ан тытайтăр тесе, калаççĕ. Тогаево. Ялта токмаксем хăш çынăнне тыйха тытнă, хăшшăнне пру, хăшшăнне ĕне тытнă. N. Сорăх ывханĕ (= ылханĕ) токмака çитмест. (Послов.). Орбаш. Тукмак-кашкăр. || Тупой (о человеке). Юрк. Арăмĕ ухмах пулинччĕ, ачи тукмак пулинччĕ. N. Тиечукĕ те, тукмакĕ, пупăн ĕçне пĕлсессĕн, хăранипе хурланса вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен. || Прозвище человека. Ск. и пред. чув. 34. Акă сирсе халăха вĕçсе ухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. || Яз. имя мужч. Именд.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«пест», «колотушка», «деревянный молоток»; АФТ тукмак «пест», «колотушка»; уйг., тур., тат., туркм. токмак, алт. В токпак, топкок, ойр. токпок, хак. тохпах, тув. докпак, узб. тукмок, азерб. тохмаг, башк., тат. тукмак, кирг. токмок, казах., к. калп. токпак «колотушка», «деревянный молот», кроме того в уйг., тув., хак. «дубина», в узб. «булава». Слова звукоподражательные; чув. тукмак употребляется также в значении «волк» вместо табуированного кашкăр (хвост волка напоминает колотушку).

Çавăн пекех пăхăр: