Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
друг, приятель
ĕлĕкхи туc — давний, давнишний друг
тахçанхи туc — давний, давнишний друг
инçетри тус — далекий друг
пĕртен-пĕр тус — единственный друг
чи çывăх тус — самый близкий друг
фронтри тус — фронтовбй друг
шанчăклă тус — верный друг  
тус пул — подружиться, стать друзьями
Туссăр этем — уй варринчи тунката. — погов. Человек без друзей — что столб посреди поля.
Пин ылтăн мар, пин тус туян. — погов. Заимей не тысячу золотых монет, а тысячу друзей. (соотв. Не имей сто рублей, а имей сто друзей).

2. обращение
друг, товарищ
дружище разг.
тусăм, каласамччĕ — дружище, скажи, пожалуйста

3.
любимый, милый
туссăр тунсăхла — скучать по любимому

4.
названый
тум атте — названый отец
тус аппа — названая сестра
тус ывăл — названый сын
тус ту — 1) подружиться 2) назвать названым (напр. братом)

II. глаг.

1.
раскидываться, разметываться
рассыпаться
туснă кăткă йăви — разметанный муравейник
улăм куписем тусса выртаççĕ — в беспорядке лежат кучи соломы

2.
лохматиться
быть растрепанным, всклокоченным
çӳçĕ-пуçĕ туснă — волосы у нее разлохматились

3.
взметываться, подниматься клубами
тусан тусать — пыль поднимается клубами

4.
разбегаться
ачасем чăлпар тусса пытанчĕç — дети вмиг разбежались и попрятались

5.
бушевать
тăман туснă — разбушевалась метель

6. перен.
разбушеваться, вспылить, расшуметься
вăл ун-куншăнах тусса каять — он приходит в ярость из-за пустяка

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

туз (в картах). Тиханьк., Изамб. Т. СТИК. Курак, виннăй, хĕрес, кирпĕч тус. || Козырь (в картах). К.-Кушки. Вуннăлă тус, козырная десятка.

разбрасывать, раскидывать, разметать, приводить в беспорядок; распыляться; разбежаться; разорнть. Толст. Тусан туснă, шăрăх пулнă. Букв. 1904. Асатте пирĕн тусан пек тусать (разошелся, распалился гневом, раскричался), ялан: тухăр та кайăр! тесе кăшкăрать. N. Тусса пыраканскерсем, тĕрлĕ енелле салана пуçланă. N. Ăçта карта-хура çук, унта юрлăх тусать (= саланать, как бы распыляется). N. Вăл тустарнă (вар. туснă, разоренный) хуласене вырăнаçать, кĕç йăтăнса анас пек ларакан пăрахăç çуртсенче пурăнать. N. Пĕри те пулин: усал (чорта) куртăм, тесессĕн, сурăх кĕтĕвĕ кашкăртан тарса тусса пĕтнĕ пек, йăлт тусса пĕтĕпĕр (все разбежимся). Богдашк. Мамăк шурă калпак час тусать. Кильд. Çӳç-пуç туснă; пӳртри-çуртри япала туснă. Ст. Чек. Куçĕ тусса кайнă (у сильно пьяного). Ib. Ху умăнтах япалу, туснă куç, çавна та тупаймастăн (ничего не видишь). Ib. Туснă куç — ӳссĕр çыннăн.

, тос, , друг, приятель. Альш. Вăл манăн пит çывăх тусччĕ, унпа эпĕр лайăх пурăнаттăмăрччĕ. Ib. Пирĕн Сӳнтĕкре тутар тус пур, Пушчăра мăкшă тус пур, Пăрăнтăкра вырăс тус пур. Ib. Вĕсене чĕннĕ чухне: тус, тесе чĕнеççĕ: тус, шыв ĕçтер-ха! Регули 599. Тосăм Онтри килчĕ; Онтри тос килчĕ. Юрк. Чăваш тусĕ ялан çапла пур сăмах çине те: пире чăваша юрат-çке! тенине илтсен, вырăсĕ: эсĕ пире, чăваша, юрат-çке тетĕн, чăваш çынни выльăх мар-тăр-çке, пирĕн пекех этем. Мĕшĕн хушăн пăртак ырă тăвасшăн тăрăшас мар, тет. N. Тос котне йос кĕчĕ. Сред. Юм. Тос котне йос. (Пĕри тос тесен, тепри она хирĕç колмалла çалла калать). || Повидимому, еще означает — любимый мужчина, любимая девушка. Тюрл. Алешк.-Сапл. † Мĕн пулчиккен (пулчĕ иккен), тусăм, санпа мана пыраймарĕ туссем ĕмĕре. Ст. Шаймурз. † Явăнса-явăнса выртакан — пĕрлĕхен аври мар-ши çав; пĕччен вырăн сарса выртакан — пирĕн савнă туссем мар-ши çав? Ib. † Эпир савнă туспа пурăнни — ятăмăрсем кайминччĕç ял çине. Пазух. Хура йытă çăнчăрта, вĕрет кĕлет айĕнче; пирĕн аппанăн тусĕсем йĕреççĕ алăк хыçĕнче. || Подруга. Янш.-Норв. Ашшĕсем вара ывăлĕ юратакан хĕр мĕнле иккене саççим ыйтса пĕлеççĕ: унăн хурăнташĕсенчен те ыйтаççĕ. Сред. Юм. Хĕрсĕм пĕр-пĕринпе япала олăштараççĕ те (поменяются вещами), тос теççĕ. Тос пĕрех полать. || Сред. Юм. Иккĕн пĕр-пĕрне йоратса порнакан çынсĕм парнесĕм парса тос тăваççĕ; пĕри, çамрăкки, ачи полать, ватти ашшĕ полать. Ватăраххисĕне çамрăкки: атте, анне, тет, ватăраххисĕм çамрăккине: тос ывăл, теççĕ. || Дружно, дружественно. N. Çынсемпе тус пурăнни мĕн иккенне пĕлместĕр-и-мĕн эсир?

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

дус

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[tus]
amiko
авалхи (= тахçанхи) тус — malnova amiko, amiko de multa tempo
инçетри тус — malproksima amiko
чи çывăх тус — la plej intima amiko
тус-йыш — amikaro
тус-тăван — amikoj kaj parencoj
туслаш (= тус ту) — amikĝi
туслаштар — amikigi
туслă — amika
туслăн — amike
туслăх — amikeco
çирĕп туслăх — frota amikeco

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«друг», «приятель»; туслăх «дружба»; туслаш взаимн. «дружиться»; др. тюрк., КБ, тефс. XII—XIII вв., уйг., азерб., тур., туркм. дост, кирг., казах., к. калп., ног. дос, узб. дуст, тат. дус, башк. дус «друг», «приятель»; уйг. достлук, казах. достык «дружба»; узб. дустлаш «подружиться». Из перс. (дуст) «друг», «приятель».

1. «разбрасывать», «раскидывать», «разметать», «нарушать порядок»; 2. «разорять»; тат., башк. туз «разлетаться» (о пухе), «подниматься» (о пыли), «растрепаться» (о волосах); уйг., узб. туз, кирг., казах., к. калп. тоз «улетучиваться», «разлетаться», «распыляться во все стороны», «рассеиваться»; тур., туркм. тоза «пылить», «поднимать пыль»; алт. В тос «рассеяться», «разбиться на мелкие части», «разбежаться в разные стороны»; «износиться».

Çавăн пекех пăхăр: