Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

тĕкел

четное число
чет разг.
ыт-и, тĕкел-и? — чет или нечет?

тĕрĕс-тĕкел

исправно, в сохранности, в целости
тĕрĕс-тĕкел усра — хранить в целости и сохранности
япаласем пурте тĕрĕс-тĕкелех — все вещи целы

тĕрĕс-тĕкел

благополучно, нормально
тĕрĕс-тĕкел кайса кил — сходить, съездить благополучно
тĕрĕс-тĕкел таврăн — благополучно возвратиться

ыт

нечетный
ыт хисеп — нечетное число
урамăн ыт енĕ — нечетная сторона улицы
ыт е тĕкел? — чет или нечет?

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

тĕкел

чĕт. Стюх. Тюрл. Тĕкел, попарно. ТХКА 81. Хам хутаçран пĕр ывăç мăйăр ывăçласа илтĕм те, Санюка: ыт-тĕкел, терĕм.— Тĕкел, терĕ Санюк. Ман ывăçран Санюк алли çине иле-иле хурса мăшăрăн шутласа пăхатпăр. Чăнах та тĕкел пулнă. Ст. Чек. Тĕкел = парăлăн. СПВВ. ЕХ. Тĕкел-мăшăрлă. || Нечет. СПВВ. ТМ. Тĕкел – мăшăрсăр. СПВВ. ГЕ. Тĕкел = хăрах, ытă = мăшăр.

тĕкел

стираться (края предмета). || Надеяться. N. „Пурлăху çине ан тайăн: хам ĕмĕрĕм тăрăшшĕне çитет, тесе ан тĕкел“.

тĕкиссĕс

противоположно тĕкел.

тĕрĕс-тĕкел

исправный, сохранный, целый; исправно, в целости. Изамб. Т. Эсĕ пулăшнипе эпĕ тĕрĕс-тĕкел кайса килтĕм (сходил благополучно). СПВВ. Тĕрĕс-тĕкел тăратпăр. Изамб. Т. Хĕр ратнисем хĕрĕн ашшĕ-амăш патне кĕрсе: тĕрĕс-тĕкел тавăрăнтăмăр, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Мĕн пур япаласенчен тĕрĕс пулсан, тĕрĕс-тĕкел теççĕ, Якейк. Выльăхне-чĕрлĕхне, ачине-пăчине, торă, тĕрĕс-тĕкел осра. (Моленье). Т. VI. 26. Выльăх-чĕрлĕхрен пур таврашне тĕрĕс-тĕкел усра. (Из моленья). N. Выльăх-чĕрлĕхе тĕрĕс-тĕкел тăрат, ача-пăчана тĕрĕс-тĕкел пăхса тăр. (Из моленья чӳк). Изванк. Вилнĕ çынсем, есир чăх-чĕппе лайăх пăхса тĕрĕс-тĕкел усрăр. (Из моленья). К.-Кушки. Виçĕ хут пуççапса кĕл тунă, мĕн пур çемешĕн, выльăх-чĕрлĕхшĕн, кил-çуртпа тĕрĕс-тĕкел тăмала пултăр, тесе.

тĕрĕс-тĕкĕл

то же, что тĕрĕс-тĕкел. СПВВ. ПВ. СПВВ. ЕС. Тĕрĕс-тĕкĕл тесе кил-йыш лайăх тăрсан, çурт-йĕр те, мĕн пур япала пĕр сиенсĕр тăнине калаççĕ.

путене

(пу_дэн'э), перепел, перепелка. Менча. Ч. Кĕтӳ хусассăн, кĕтӳре тĕрĕс-тĕкел çӳреме парăсăнччĕ; çăмарта пек чăмăр, путене пек мăнтăр çӳремелле тăвăсăнччĕ. Хурамал. Çуркунне путене малтан авăтнă чух çичче çитеччен авăтсан, тырă ăнат, тет. Чертаг. Путене алтать (о птице). Нюш-к. Путене — тыр çинче: пĕтпĕлтĕк! пĕтпĕлтĕк! тесе авăтать. Путене çăмарта нумай тăвать, пур çăмартинчен те чĕп кăлармасть. Йăвине тырлă ана çине лаша ури вырнăсене (= вырăнĕсене), тата ытти лупашкана тăвать. Путене пĕр тытăнмасра миçе авăтать, пĕр урапаран çавăн чул пăтакка тыр тухать, теççĕ. Эпĕ путене 8-9 ытла авăтнине илтмен. СТИК. Тырра вырса пĕтерсен, кайранхи ана çине пĕрре касса илмелĕх хăвараççĕ, çавна: путене валли, теççĕ. N. Утă çулнă чухне путене чĕпписем час-час çава айне лекеççĕ.

карта пăтти

(поăττи^ы, пы̆ττи^ы), назв. моленья. Коракыш. Тата карта пăттисем тунă; пĕçерсен, хăйсем çиеччен, хĕрт-сурта парас тесе, кăмака çине (так!) пăрахнă. С. Алг. Спасибо Шĕкĕр турра, выльăха-чĕрлĕхе лайăх алла илтĕмĕр; виçĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн карта пăтти чӳклетпĕр. Çырлах, амин! Кĕсри хыççăн тихи чуптăр, ĕни хыççăн пăрушĕ чуптăр, сурăх хыççăн путекки чуптăр. Çырлах, амин! (Моленье). КАХ. Пирĕн выльăхсем пыйтланнăран, тата чипер тĕрĕс-тĕкел пурăнччăр тесе, çӳллен выльăхсемшĕн карта пăтти чӳклеççĕ. Т. VI. 46. Кĕрхи сăра иртсен, карта пăтти чӳклеççĕ. Карта пăтти хыççăн вута мимĕр килĕшпе чӳклеççĕ; унтан шыва икĕ мимĕр чӳклеççĕ те, вăл йĕрке пĕтет вара. ЧС. Пĕрре анне карта пăтти пĕçерчĕ. Пăтта антарса куç хыврĕ. Ib. Вĕсем карта пăттине: выльăхсем вилсе ан пĕтчĕр, тесе, чӳклеççĕ. N. Тата карта пăтă (siс!) чӳклеççĕ: виçĕ тĕслĕ выльăхшăн картара чӳклеççĕ. Картана вут хураççĕ, пăттине лартаççĕ, виçĕ пашулу (так!) хураççĕ, виçĕ çӳхӳ хураççĕ. Унтан ĕçлĕкне хул-хушшине тытат, турра кĕлĕ тума тапратат: виçĕ тĕслĕ выльăха виçĕ картана хупма пар, турă. Тĕкĕнчен-çӳçĕнчен тӳлĕтĕр (чит. тӳлеттер), пăхăнчен самăрт. Пĕр вĕçĕ картара пултăр, тепĕр вĕçĕ шăв хĕрĕнче пултăр. (Неясное слово) тур пар уна та. Вара пăттине ларса çеççĕ. Ст. Шаймурз. Карта пăтти те параттăмăр (приносили в жертву).

килĕш

(к’ил’э̆_ш), то же, что кил-йыш, семейство. Ходар. Чӳклемере ятлаçу-вăрçу пулсан, тепĕр чӳклемеччен килĕшре пĕр çын вилет, теççĕ. Ib. Чипер тырра-пулла алла илнĕ йĕркепе сана, турă, ачи-пăчипе, ывăлĕ-хĕрĕпе, пĕтĕм килĕшпе пуççапас, тет (хозяин дома), çырлах! («Чӳклеме»). С. Алг. Килĕшпе чӳклетпĕр пăтă. Спаççипă турра-пӳлĕхе, лайăх алла тырра-пулла илтĕмĕр, тепĕр кĕркуннеччен лайăх ырлăх-сывлăх пар. Çырлах, амин. С. Дув. † Эпĕ пырас килĕше элек парса тултарнă. (Хĕр йĕрри). N. Хăй килĕшпе, со своей семьей. Çĕнтерчĕ 18. Эсир килĕшĕпе, çакă манăн сурчăка (плевка) тăмастăр! Сиктер. Килĕшпе, çуртăм-йĕрĕмпе, ачам-пăчампа, çемьемпе, тĕрĕс-тĕкел тăма пар. Ib. Килĕшпе хĕрт-сута (так!) чӳк тăваççĕ Шептак. Акун килĕшпех лайăх порначчĕ (= порнаççĕ), сана пысăк салам яраччĕ. КАЯ. Тфу... Сире урнă йăтă туллани-мĕн? Е килшĕртине (так!) туллани?

вилĕ

(_вил’э̆) или вил (_вил’), то же, что виле, мертвец, покойник. 31. Васильев. № 3, 21. Кĕшши (хăшĕ) вилĕ мунчи (баню после похорон) хотса хораç. Ib. Вилĕ чикни, похороны. Çутталла 30. Манăн куçа вилĕ тытрĕ пуль, е çын, кураймасăр куçа пăсмалла турĕ пуль. Ч. С. Вилле ăсатса ярсанах... Как только проводили покойника (на кладбище)... Магн. М. 152. Çол, вăрман, çырма вилли. Юрк. Куçĕсем сӳнсен, аптăранă енне, нимĕн тăва пĕлмесĕр: пирĕн чăвашăн вилли пĕтет-и? тесе, тӳрлетме те пăрахат. N. Вилĕсем яла йытă сăмси çине ларса килеççĕ, тет (вилле хывнине çиме йытта чармаççĕ). Ст. Чек. Килтен вилĕ тухсан, хĕрĕх кунчен килти арăм кантăр тылламас: кантăр хĕрĕх кунччен тылласан, вилнĕ çыннăн шăмми ванат, тет; вилĕ ятне пĕлĕм пĕçермес, кăмака питне шăлмас: кăмака питне шăлсан, вилнĕ çыннăн куçĕ шăлăнат, тет. Юрк. Вăл вара çав килĕре вăхăтсăр вилĕ кăларнă. Собр. Каçпа пит çусан, вилĕ чуп-тăват, теççĕ. Если вечером умыть лицо, то, говорят, во сне поцелует покойние. N. Тĕкел (в четном числе) пĕçерсен (хăймалуне), çулталăк иртиччен çуртран тата вилĕ тухат, теççĕ. (Похороны). Альш. Вилле пуçтарса вырттар (обрядить). Ib. Вилле тирпейлесе чикесси аван ĕçех мар. Ст. Чек. Виллисен умĕнче пултăр (асанне умĕнче пултăр, еtс так говорят, подавая нищему милостыню). || Труп, падаль. Чертаг. Виллĕм çине ан татăр! (выражение отвращения к человеку). А. Турх. Кушак вилли, труп кошки. Шел. 92. Виллӳ ăçта выртĕши? В. Олг. Виллӳ карăнманскер! (Брань). || Мертвый, дохлый. Толст. Амăшĕ вилĕ пулнă (была мертва). Орау. Вилĕ пулă, дохлая рыба. Б. Яныши. Çул çинче çак старик вилĕ выртакан тилле курах кайрĕ, тет. Чуралъ-к. † Атте ятне каласан, пире такам та хĕр парĕ; хамăр ята каласан, вил качака сутас çук. Посл. 56,₁₀. Сирĕн ӳтĕр çылăхшăн вилĕ пулать, чунăр тĕрĕслĕхшĕн чĕрĕ пулать. || Мертворожденный. N. Ĕне вилĕ пăруланă. || Уресмет. Çăпата вилли — ошмёток (истасканный и брошенный лапоть). Ib. Хушпу вилли — истасканное хушпу; атă вилли — отопок. СТИК. Çĕлĕк вилли-кăна юлчĕ.

ыт-тĕкелле

(ыт-т’ӧ̆г’эл'л’э), в чет и нечет. КС. Ыт-тĕкелле выля, играть в чет и нечет (при этом спрашивают друг друга: «ыт-тĕкел?», т.-е. чет или нечет?).

ытă

(ыды̆), нечет. Ст. Чек. «Ытă = хăрахшарăн» СПВВ. ЕХ. «Ытă — мăшăрсăр' СПВВ. ТМ. «Ытă = мăшăрлă» (Это, конечно, неверно). Вил. йăл. Хăймалуне ытă пĕçереççĕ: ăна ак мĕшĕн ытă пĕçереççĕ: тĕкел пĕçерсен, çулталăк иртиччен çуртран тата вилĕ тухать, теççĕ.

ут-тĕкĕл

то же, что ут-тĕкел. Сред. Юм. Ывăçа япала тытса пĕр-пĕрне: ут-тĕкĕл? тесе ыйтаççĕ; ывăçри япала мăшăрлă пôлсан, тепри: утă, тесен, утă текенни ывăçра мĕн чул япала пур, çавăн чул тӳллет; пĕлсессĕн, ывăçри япалана хăй илет.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

високосный

прил: високосный год тĕкел çул (тăватă çулта пĕрре килекен 366 кунлă çулталăк)

исправный

прил., исправно нареч.
юсавлă, тĕрĕс-тĕкел; машина исправна машина юсавлă

невредимый

прил.
тĕрĕс-тĕкел, аманман, сывă пуçпа; выйти из боя невредимым çапăçуран сывă пуçпа тух

сохранить

глаг. сов. (син. сберечь)
сыхласа хăвар, упраса хăвар; сохранить имущество в целости пурлăха тĕрĕс-тĕкел упраса хăвар ♦ сохранить спокойствие лăпкă пул, ан пăлхан

целый

прил.
1. (син. полный) тулли, пĕтĕм; мы работали целый день эпир кунĕпех ĕçлерĕмĕр
2. (син. значительный, большой) нумай, пысăк; решён целый ряд вопросов нумай ыйту татса панă
3. (син. невредимый) тĕрĕс-тĕкел, чипер; все вещи целы япаласем пурте чиперех
4. целое сущ.сред. пĕр пĕтĕмлĕх, пĕрлĕх; народ и армия — единое целое халăх тата çар пĕр пĕтĕм
5. целое число или целое тулли хисеп; пять целых три десятых пиллĕк тулли те виççĕ вуннăмĕш ♦ в общем и целом пĕтĕмлетсе каласан

чётный

прил. (син. парный; ант. нечётный)
мăшăрлă, тĕкел; чётные числа мăшăрлă хисепсем (4, 6, 8 т. ыт.)

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

исправный

юсавлӑ, тĕреклӗ, тĕрӗс-тĕкел, путлӗ, лайӑх; исправный работник тĕплӗ, тӑрӑшса ӗҫлекен; исправный мотор лайӑх ӗҫлекен мотор.

обстоять

1 и 2 л. не употр. все обстоит благополучно пурте тĕрĕс-тĕкел, пурте хӑйсен вырӑнӗнче; как обстоят ваши дела? сирӗн ӗҫсем мӗнле пыраҫҫӗ?

посредственный

вăтам, ни ытла лайӑх мар, ни ытла начар мар, чухрах (пурӑнакан), тӗрӗс-тĕкел.

чёт

тĕкел; чёт или нечет ыт-тĕкел.

целость

ж. мн. нет пĕтĕмлĕх; в целости тĕрĕс-тĕкел.

целый

1. пĕтĕм, тулли, пуçламан, тĕрĕс, тĕрĕс-тĕкел; целое число тулли хисеп; отрежь от целого хлеба пуçламан çăкăртан касса ил; он воротился цел и невредим вăл тĕрĕс-тĕкел таврăннă; 2. яра, пĕтĕм; целый день провёл я на ногах яра кун (кунĕпех) ура çинче ирттертĕм; в общем и целом пĕтĕмпе, пĕтĕмĕшпе.

уцелеть

сов. хăтăлса юл, сыхланса юл, чĕрĕ юл, тĕрĕс-тĕкел тăрса юл.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

високосный

прил.: високосный год високослă çул (тăватă çулта пĕрре килекен 366 купли çул), тĕкел çул, йĕкĕр мăшăр çул.

живой

прил. 1. (обладающий жизнью) чĕрĕ; живые цветы чĕрĕ чечексем; ловить зайца живым мулкача чĕррĕн тыт; 2. (относящийся к живому или растительному миру) чĕрĕ; живая природа чĕрĕ çутçанталăк; 3. (полный жизненных сил) чĕрĕ, çивĕч, йӳрĕк; вичкĕн, шухă; живой ребёнок çивĕч ача; 4. (подлинный, реальный) чăн, чăн-чăн, чĕрĕ; пурнăçри, пурнăçран илнĕ; живая жизнь чĕрĕ пурнăç; живое дело чĕрĕ ĕç; 5. (деятельный, остроощущаемый) тимлĕ; хĕрӳллĕ; питĕ пысăк; живое участие тимлĕ хутшăнни; живое желание питĕ пысăк кăмăл; 6. (яркий, выразительный) чĕрĕ; илемлĕ; живой образ чĕрĕ сăнар; живая речь чĕрĕ пуплев, чĕрĕ калаçу; 7. только в краткой ф., чем (черпающий силу в чём-либо): я жив надеждой эпĕ шанăçпа пурăнатăп; ◇ живой вес чĕрĕ виçе; живая вода фольк. чĕрĕлĕх шывĕ; живая газета чĕрĕ хаçат (хыпар сарса çӳрекен çын çинчен); живая изгородь чĕрĕ хӳме (йăвă лартса тухнă йывăçсен речĕ); живой инвентарь чĕрĕ инвентарь (ĕç выльăхĕсем), живая очередь чĕрĕ черет (çынсем черет йышăнса кĕтсе тăни); живой портрет чĕрĕ сăнлăх; живая рана чĕрĕ суран; живая связь чĕрĕ çыхăну; живая сила чĕрĕ вăй (çынсем, выльăх-чĕрлĕх); живое слово чĕрĕ сăмах; живого слова не услышишь чĕрĕ сăмах илтеймĕн; живой ум çивĕч ăс; живого лица нет на ком-л. питĕнче этем сăнĕ çук; живого места нет аманман вырăн та çук; живым манером вăр-вар, хăвăрт; взять (брать) за живое, задеть (затронуть) за живое хумхатса яр, чуна кайса тив; на живую нитку кăшт-кашт, начар; на живую руку васкаса; ни живой души пĕр чун та; жив-здоров чип-чипер, тĕрĕс-тĕкел; ни жив ни мёртв ни чĕрĕ ни вилĕ.

зрячий

прил. куçлă-пуçлă, тĕрĕс-тĕкел куракан (çын).

исправность

ж. юсавлăх, юрăхлăх; привести хозяйство в исправность хуçалăха майлаштарса яр; в исправности тĕрĕс-тĕкел.

исправный

прил. 1. пăсăксăр, тĕрĕс-тĕкел, юсавлă, йĕркеллĕ, тĕплĕ; исправное хозяйство йĕркеллĕ хуçалăх; исправная машина юсавлă машина; исправный дом тĕплĕ кил-çурт; 2. (усердный) тăрăшуллă, тĕплĕ, тимлĕ; исправный работник тимлĕ работник; 3. прост. тулăх, пуян; исправный хозяин тулăх пурăнакан хуçă.

невредимый

прил. аманман, суранланман, пăсăлман, тĕп-тĕрĕс, тĕрĕс-тĕкел; цел и невредим см. целый.

нездоровый

прил. 1. (болезненный) сывă мар, чирлĕ; 2. (вредный для здоровья) (сывлăхшăн) сиенлĕ; 3. перен. (ненормальный) сиенлĕ, тĕрес-тĕкел мар, лайăх мар; нездоровая обстановка лайăх мар лару-тăру.

нечет

м. ытă, хăрах; чёт или нечет тĕкел е ытă, ыт-тĕкел.

сдвоенный

прил. 1. (соединённый по двое) икĕ хут тунă, йĕкĕрлĕ тунă (е янă), йĕкĕрленĕ; сдвоенная нить икĕ хут çип; 2. (сросшийся попарно) йĕкĕр, тĕкел; сдвоенные орехи йĕкĕр мăйăр; 3. (перестроенный в два ряда — в строю) мăшăр, мăшăрлă; икшерĕн тăрса тухнă; сдвоенные ряды мăшăрлă йĕркесем.

сила

ж. 1. (физическая энергия) вăй, вăй-хал, тăтăрха; лишиться сил халтан кай; набраться сил вăй ил; 2. физ. тех. вăй; центробежная сила аяккалла туртакан вăй; 3. (правомочность) вай; сила закона закон вайĕ; потерять силу вăйне çухат; войти в силу вăя кĕр; 4. (власть, авторитет) вăй, хăват; сила коллектива коллектив вăйĕ; 5. (интенсивность, напряжённость) вăй, хăват; сила звука сасă вăйĕ; сила гнева çилĕ хăвачĕ; 6. (источник деятельности) вай; сверхъестественная сила асамлă вăй; силы природы çутçанталăк вăйĕсем; 7. чаще мн. силы (общественная группа) вăй, вăйсем; революционные силы революци вăйĕсем; 8. мн. силы (войска) вăйсем; вооружённые силы хĕçпăшаллă вăйсем; ◇ под силу шăл çемми, ал майĕ; в силу чего-л. пирки; от силы нумай пулсан, нумайран та; по мере сил вай (е май) пур таран; через силу ытлашши, вăйран ытла; с силой пĕтĕм вăйран; пробовать силы в чём-л. тытăнса пăх, вăя виçсе пăх; что есть силы мĕнпур вăйран; быть в силе; 1) тĕрĕс-тĕкел (е ырă-сывă) пул; 2) (иметь власть, влияние), пуç пулса тăр, пуçлăхра лар; силою в (или до) ⸗лă [⸗лĕ]; отряд силою в сто человек çĕр çынлă отряд.

сохранность

ж. сыхланса тăни (е юлни), упранса тăни (е юлни); сохранность имущества пурлăх упранса тăни; в целости и сохранности тĕрĕс-тĕкел.

сохранный

прил. 1. уст. (сохраняемый, оберегаемый) усрав; сохранное имущество усрав пурлăх; 2. (потайной) вăрттăн, сыхлă, тĕплĕ; сохранное место сыхлă вырăн; 3. (целый, невредимый) тĕрĕс-тĕкел; 4. уст. (удостоверяющий сохранность) сыхăлăх ⸗ĕ [⸗и]; сохранная расписка сыхăлăх расписки.

уцелеть

сов. хăтăлса (е сыхланса) юл; чĕрĕ юл, тĕрĕс-тĕкел юл; дом уцелел от пожара пӳрт пушартан сыхланса юлчĕ.

целость

ж. 1. (сохранность) тĕрĕс-тĕкел; сохранить в целости тĕрĕс-тĕкел усра; 2. (единстёо) пĕрлĕх; ◇ в целости и сохранности (или невредимости) тĕрĕс-тĕкел.

целый

прил. 1. (нетронутый) пĕтĕм, пуçламан; целый каравай хлеба пуçламан çăкăр; целый день яра кун; целый год çулталăкĕпе; набрать целую корзину грибов карçинкка тулли кăмпа татса тултар; 2. (единый, цельный) пĕтĕмĕшлĕ, пĕрлĕхлĕ; 3. (неповреждённый) тĕрĕс-тĕкел; все вещи целы япаласем пурте тĕрĕс-тĕкелех; 4. мат. (не содержащий дроби) тулли; целое число тулли хисеп; в общем и целом пĕр сăмахпа; целая вечность см. вечность; целый короб (вестей, новостей и т. п.) см. короб; целый и невредимый, цел и невредим тĕрĕс-тĕкел.

чёт

м. разг. мăшăр, тĕкел; играть в чёт и нечет ыт-тĕкелле выля.

чётный

прил. мăшăрлă, мăшăр, тĕкел; чётное число мăшăрлă хисеп.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ытă

, ыт «нечётное число»; ыт-тĕкел «чёт и нечет»; тат., башк., казах., ног. так, азерб., туркм. тәк, тур. тек, узб. ток «нечётное число»; тат. жӧп, казах. жуп, туркм. жупт, тур. чифт, башк. йоп «чётное число»; тат. такмы-жӧпме, узб. жуфтми ток «чёт и нечёт». Из перс. так «нечётное число»; джофт «чётное число»; чув. ытă, по Рясянену, восходит к тюрк. артук (Материалы. 184); ср. ПК тӳкӓл «целый», «весь», от тукӧ «завершаться».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Тар юхтар

Тар юхтар [кăлар, тăк] в поте лица (работать, трудиться и т. п.).
Çырма тĕпĕнче тарне юхтарсах Пĕве пĕвелет те курăс тăвать. С. Элкер. Хĕру ĕççи — йывăр та хаваслă вăхăт. Колхозкнисем çулталăк хушши тар юхтарса ӳстернĕ çимĕç-пурлăха тĕрес-тĕкел пухса кĕртмелле. А. Ĕçхĕл. Анчах та уншăн — Мирлĕ куншăн Эпир нумай тар тăкмалла. Экзамен ку — мĕнпур мĕльюншăн. Ăна кашни çын тытмалла. Г. Орлов. Тăван уйра эп ачаран Тар тăкнă çăкăрлă ыраншăн. А. Воровьев. Тар тăкса çĕр ĕçлекен Çĕрес çук çĕр айĕнче. А. Афанасьев.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

дембель

ç.с., калаç. 1. Çар тивĕçне кирлĕ чухлĕ пурнăçланă хыççăн киле таврăнмалли ирĕк; демобилизаци. Вăт, çапларах экипировка çакăнса тăратчĕ ... дембеле каймалли япаласем хушшинче. В.Эктел, 1996, 54 с. Анчах çак вăрçа пула манăн дембель «такăнчĕ». ÇХ, 1999, 42 /, 2 с. Дембельччен мĕн чухлĕ юлнине талăкпа шутлать. Х-р, 2.08.2000, 3 с. 2. Хĕсметне (службине) вĕçленĕ салтак. Тыткăнра пулнă вăхăта çар тивĕçне пурнăçланă тапхăра кĕртнĕ дембель-моджахед ... тăван ялне тĕрĕс-тĕкел таврăннă. Х-р, 15.06.1995, 4 с. Кăкăрсене каçăртса хурса, ... тава тивĕçлĕ Раççей дембелĕн юлхав уттипе вĕсен пӳрчĕ умĕнчен ... иртес. ÇХ, 25.01.1997, 4 с. Кузовра çирĕм дембель ларать вĕт. ÇХ, 2000, 34 /, 12 с. — дембель тупри (В.Эктел, 1996, 58 с.); — хĕç-пăшаллă вăйсен «дембелĕсем» (Ар, 2001, 8 /, 1 с.).

Çавăн пекех пăхăр: