Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

хаш

1.
подражание шуму, возникающему при движении воздуха,
напр. при вздохе, выпускании пара из паровоза и т. д.
хаш сывласа ил — глубоко вздохнуть
хаш-хаш — усил. от хаш
пăравус хаш-хаш тăвать — паровоз пыхтит

хаш

2.
подражание звуку работающей пилы

хăш

подр.

II.
то же, что хаш
хăш сывласа ил — глубоко вздохнуть

хăшт-хашт

то же, что хăш-хаш

хăш-хаш

подражание прерывистом у тяжелому дыханию
ача хăш-хаш сывлать — ребенок дышит тяжело и неравномерно

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

хаш

подр. усталому дыханью. N. Хаш сывласа яр. N. Хаш кулянса çӳре. || Сред. Юм. Пăрахут хаш, хаш тăвать. Ib. Тин пăрахут тапранса кайнă чôхне хаш, хаш, хаш! тăвать. || Подр. звуку пилы при пилке досок. Сред. Юм. Пилишниксĕм пăчкă çôрнă чôхне, пăчкă хаш, хаш тăвать. || СТИК. Кирпĕчĕ çапнă чухне кирпĕчĕ станне хаш туртса кăлараççĕ (подр. звуку).

хашкулян

(хаш + кулян), вздыхать горестно. N. Ăçта карта-хура çук, унта пурлăх тусать; камăн арăм-юлташ çук, çавăн ниăçта пырса вырăнаçаймасăр хаш кулянса (вар. хашкуланса) çӳрет.

хăш-хаш

подр. прерывистому действию. N. Ывăнса çитнĕ те, хăш-хăш анчах сывлакалать. Пшкрт. Хăш-хаш анчах сӳлекелеп. || О пиле. Сред. Юм. Йывăç каснă ч{{anchor|DdeLink13674661788558}} ôхне пăчкă чылай касса кĕрсе кайсан, хăш-хаш тăвать.

куç

(кус), коç (кос), глаз. N. † Хĕп-хĕрлĕ чĕремшĕн йĕре-йĕре, икĕ улма пек куçма пĕтертĕм. N. Вилнĕ çын, вилсен куçне уçса выртать пулсан: вăл çилленчĕ пулĕ, теççĕ. N. Куçпа килчĕ. Вернулся с военной службы по причине болезни глаз (срв.: куçпа яраççĕ, куçпа выртать). N. укçан куçĕ çук. (Послов.). Сред. Юм. Паян тола тохман та, тола тохсаннах, куç кашарса каять. Ib. Куçпа пăхсан (на глаз), пĕр виç-тăват çохрăмран та ытла пик мар; кайма тăрсан, вăн çохрăм та полĕ. Ib. Куçа пĕтерсе ятăм, глаза заболели, и я никак не могу их вылечить. Ib. Куçа çисе тăрать. Режет глаза (говорят о светлых, блестящих предметах). Ib. Куçа çисе тăрать вит! (Говорят о красивом предмете, на который любо глядеть) Ib. Куçа хĕретнĕ, тесе, йĕнĕ çынна калаççĕ. Ib. Куçран тĕртсен те, корăнмас. Очень темно, хоть глаз выколи. Никит. Çĕр (ночь) тĕттĕм пулнă, куçран тĕртсен те, курăнмаçть (не видно ни зги). Альш. Куçпа çӳлелле пăх та, унтан курăн мана, тенĕ. Якейк. Çолахай куç тортсан (если бьется живчик): çын çиять, теççĕ; Сылтăм куç тортсан: çын мохтать, теççĕ. СТИК. Ватăла-киле куç вăйĕ пĕтет те, куç тĕтĕрелĕ кăтартакан пулат. [Куç темĕскерле уççăн, рас (ясно) кăтартмас]. Кильд. † Куçна хуп та, ална сул. Янтик. † Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе(не) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. КС. Куç шăтса тухас пек ыратать (ужасно болят). Истор. Александр пыриччен, вăл хăй ушкăнĕпе Финский залив хĕрринче çĕрĕпе, пĕр куç хупмасăр, шведсем килессе сыхласа тăнă. Ск. и пред. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. Изамб. Т. Çĕр тĕттĕмленчĕ, куçăран (= куçран) тĕртсен те, курăнмасть (не видно ни зги). N. Куçне вĕçĕртмест. Не сводит глаз? Ядр. † Ах, эсрел карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе! N. Арăш-пирĕш куç ик майнелле пăхать, арăш-пирĕш пăхать. ЧП. Ăçта каян, тантăш, икĕ куç куççульсене юхтарса? N. Çапла хаш чухне куç, шăтса, хуплансах ларать, Юрк. Унта куç курĕ-халĕ (увидим) — разрешить туччĕр (только, бы разрешили издание газеты). Ib. Куç витĕр пăха пуçлат. Кан. Кĕрхи тĕттĕм каçсенче куçран тĕксен те курăнмасть (хоть глаз выколи). Орау. Кала эсĕ ăна, вăл манăн куçа ан курăнтăр (пусть он не показывается мне на глаза). Ст. Чек. Куçран кăшт айвантарах. Слабоват глазами. Орау. Куçĕсем куçлăх тăхăннăран ыратаççĕ унăн. Глаза у него болят от очков. Ib. Куç алчăрхарĕ (не разбирают). Ib. Çиса ярас ку çăмартана, куçа ан курăнтăр! (чтобы оно не мозолило глаза). Кив-Ял. Куçех вăрă. По глазам видно, что вор. Чебокс. Кори коçа корми тăвать (притворяется, что не видит). N. Куç курать те, ал çитмест. Видит око, да зуб неймет. Н. Седяк. Куç кĕçĕтсен: вăтанатăп пулĕ, теççĕ. (Примета). Ib. Куç курнине çимесен, куç суккăр пулать теççĕ. СТИК. Хăçан куçă хупăнĕ-ши? (= хăçан эс вилĕн-ши? — Ачипе тарăхса çитнĕ амăшĕ чун хавалĕпе калат). Ib. Куçĕсем чыст (чит. ц'ист) хуралса кайнă (говорят о больном, у которого около глаз образовались синие круги). Ib. Куç юнăхнă (= хĕрлĕленсе кайнă). Ib. Куç тула юлчĕ. (Говорят, когда в сумерки, входят со двора в избу; тогда глаза ничего не видят вследствие смены света тьмой). КС. Тăватă куçлă (человек в очках). В. Олг. Толта коçлă çын (лупоглазый; так и у КС.). Хорачка. Çиелте коçлă çын (то же). Ст. Чек. Хӳри куçĕ айне пулах карĕ, тет (тут же увидал). Ib. Сан ача пур-и? — Çук, хырăм ӳкрĕ (или: куçа валли пур та, алла валли çук. Говорят о выкидыше). Н. Лебеж. † Камăн кинĕ, тийĕçĕ, унăн кинĕ, тийĕçĕ, куçран вăйсăр (больна глазами), тийĕçĕ. N. Пирĕн умра, мĕн куç курнă таранчченех, çилпе хумханса выртакан аслă тинĕс пек, тырă-пулă пуссисем симĕсленсе, сарăлса выртаççĕ. Якейк. Пĕр стаккан сĕт куç пак толтарса патăм (= полнёхонек). N. Куçу пăч пултăр! Чтобы тебе ослепнуть! Ст. Шаймурз. Ача хăй куç курнă çĕре (= куда глаза глядят) кайнă. Ст. Чек. Куçĕсем сӳннĕ. Глаза не видят. (Так говорят: 1) о рассеянном человеке, когда он не видит искомого предмета: 2) о человеке, лежащем при смерти и ничего не видящем). Альш. Куçĕ сӳннĕ = куçĕ çути пĕтнĕ (вилсен). Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр! (ругань). Ал. цв. 6. Унăн тавра, куçран чиксен те, нимĕн те курăнмасть. Шибач. Апай, мана, тет, паян йоман торачĕ çапрĕ, коç кормаç, тет. N. Пĕр каска урлă икĕ алтан вăрçаççĕ. (Куçсам). Изамб. Т. † Пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шур куçăмăр атте-анне умĕнче. ЧП. Кĕрсеех те ăсăм çитмерĕ, çамрăк пуçăм юлчĕ çын куçне. Изванк. Пуп куç — нӳхреп куç, теççĕ. (Послов.). Собр. Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе, теççĕ. (Послов.). Якейк. † Вăрман орлă каçрăмăр, вĕрене çинчен куç каймар (все смотрели, интересовались листьями клена). Собр. † Куçкĕски пек аккана куçран кăларса ятăмăр (т. е. лишились её). || Сглаз. Т. VI. 33. Хăмăр куç, кăвак куç, чакăр куç, чалăрнă куç, йăв куç, çыр куç, чан (так!) куç, арăм куç, арçын куç, килти куç, тулти куç, ял-йыш куç, килен-каян куç, вырăс куç, тутар куç, чăваш куç те пулсан, тухса кайтăр Плаки çинчен (заклинание). ЧС. Усал куçа тавăрни (или: шăтарни — поверье, когда ставился лошадиный череп на кол в огородах от сглаза). || Ямочка для масла (в каше). Юрк. Пĕрер кашăк пăтă ăсса, куçне пуçса çийеççĕ. КС. Кашни хуран çине куç туса, виçшер кашăк çу хурать. || Глазок (у картофеля). N. Кашни çĕрулмин, пысăккин те, пĕчĕккин те, темиçе куç пулать. || Стежок (при вышивании). N. Коç хăварса тĕрленĕ (род узора). || Петля (при вязаньи, напр. чулка). Кăмак-к. Куç йолнă. Пропущена петля. || Узел (основы). Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне куç ярса тĕртеççĕ («распускают одно звено»). Шевле. Коç — комнă çиппĕн пĕр йăлăмĕ. || Каждый из кварталов, на которые разделено поле. Альш. Вăл пулуссасем (полосы поля) аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳрĕ каяççĕ, урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. || Квадратная сажень. N. Теçеттини кунта, хысна хисеплекен теçеттин пекех, 2400 куç хисепленет. || Стекло (звено) в окне. Шибач. Богдашк. Пупин чӳречисене чулпала веç персе çĕмĕрсе пĕтерчĕ (разбил); вуникĕ куç шăтăк ларат халь те. Тим. † Вуникĕ куçлă шура курнитса, ял илемне çав кӳрет. || Пузырь (водяной). КС. || Ячея, macula (сети). || Ячейка (сота). || Устье? N. Çавал куçĕ. || Водяная жила. N. † Кăвак юман, шур юман сивĕ çăлăн куçĕнче. || Глубокое место (сомн.); полынья? Слеп. Атăл куç — тарăн вырăн. Ib. Атăл куçсем питĕрĕнсе лариман-ха (шăтăк полать куç пак).

шак

вянтерь (рыболовная снасть). Карамыш. Т. Николаев. Шак, жак (рыболовн. снасть). СПВВ. ЕХ. Шак — пулă тытма, çипрен çыхса, çунатлă тăваççĕ. Ăна шыва ахаль çĕрех карса хураççĕ. Альш. Кӳлĕсенче, хăмăшсем хутлăхне шыва лартаççĕ шак текеннине. Шака ăна ак çапла тунă: тунă мунчаларан çыхса вăрăм мишук пек, çăварне икĕ еннелле уйăрăлмалла, йĕм-пĕççи пек, тунă. Çав икĕ пĕççин вĕçĕнче патак, вăл патаксенчен тытса пĕççисене карса хураççĕ те, унта пула кĕрет. Пĕççисем хушшинченех кĕрсе кайсассăн, малтанхи шалти хӳрийĕн вĕçĕнче шатăк пур — çав шатăкран пулăсем кĕрсе каяççĕ те шак ăшне, каялла тухаймаççĕ. Вăл мишук пекки сарăлса тăмашкăн пĕр ик-виç тĕлтен кăшăл тăва-тăва кӳртсе лартнă. Ст. Чек. Шак пек тирпейлĕ тыт. Ib. Шак пек таса тыт. Б, Олг. Карса туса Сĕнтĕр çине ик еккинчен варрине шăтăк туса полă похăнмашкăн. Онта лартат шак, вара онта шака кĕрет полă. Онта хаш чухне 4—5 кĕренке толат, она каçпа лартаччĕ, çутăла лартмасчĕ. Ирех пырат, куак çутăпах пăхмашкăн. Пырса кларса килет. Картине çапăран туат. N. Шак лартма кайрĕ.

арăм-юлташ

(ары̆м-jулдаш), uxor, coniux, жена, подруга жизни. Сирах. 63. Камăн арăм-юлташ çук, çавă ăçта пырса вырăнаçаймасăр хаш кулянса çӳрет. У кого нет жены, тот будет вздыхать скитаясь.

каялла кай

итти взад; не иметь успеха. Изванк. Хаш чух уйри тырăсене: пурăнăçĕ каялла кайтăр, тесе пăсаççĕ (колдовством). СПВВ. Пурнаç каялла кайнă (начал беднеть). N. Пурăнăçăм чăнах та каялла кая пуçларĕ.

вăпăр

то же, что вупăр. Магн. М. 146, 147. Н. Карм. Хăш çынна чирлетет: вăпăр çулăхнă, теççĕ; хаш çынпа, выльăха та, чĕкĕртет. Вăпăр çулăхсан, пилеш йывăçне, куç пăсăлсассăн, куçа сĕреççĕ, вар-витти пулсассăн, вĕретсе ĕçеççĕ. Ходар. Тырра вăпăр ан çитĕр, тесе, ăна (рябину-пилеш) кĕлете, тырă пури çине, кӳртсе хураççĕ. СПВВ. ВА. «Вăпăрлă çын — человек чующий». Бгтр. Вăпăр пусни — кошмар. Ст. Ганьк. Çил вăп(ă)ри, хĕвел вăп(ă)ри, шыв вăп(ă)ри, вил-кил-кайăк вăп(ă)ри, укçа вăпри, вутлă вăпăр. Пшкрт. Вăпăр (вŏβŏл) çиет. Происходит затмение солнца. Ядр. Вăпăр — упырь.

утăм

, отăм, шаг. Альш., Тюрл. КС. Ана урлăшне утса пăх-ха (смеряй шагами), миçе утăм пулать? (шагов). КАХ. Çула-йĕре (в дорогу) кайсан, чипер (благополучно) çӳресе килме пар, утнă утăм вырăнлă пултăр. (Моленье). Расск. из жит. св. 5 кн. Священник тăват-пилĕк утăм ярса пусаччен (шагнул), чирлĕ çын хаш! сывласа янă та.... вилсе кайнă. N. Утнă утăм виçелĕ, çăвартан тухни виçесĕр. (Послов.) Б. Олг. Вырăс ĕмпӳ калать: кай, тет, эс, виççе кил, мĕнче отăм. Отăмлава килет, шотласа. Ст. Чек. Кашкăр пиртен çирĕм утăмра. Волк от нас в 20 шагах. || Мера земли. Урмай. Утьăм — 250 кв. саж. Икково. Отăм — 900 кв. саж. N. Отăм = ¹/₂₄ десятины. Шорк. Отăм, приблиз. 800 кв. саж. Рус. Утмăл утăм урпа акрăм еррипа. №. † Отмăл отăм орпа акрăм ерипа, çиçĕ нӳмепе выртартăм йерипа. || Циркуль. Пшкрт. Шарбаш. Отăм — циркуль.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

отчасти

нареч. (ант. полностью)
хаш-пĕр таран; ты отчасти прав эсĕ хăш-пĕр таран тĕрĕссине калатăн

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

иммунитет

м. иммунитет (1. мед. организм ерекен чирсене парăнмасăр ирттерсе яма пултарни; 2. пĕр-пĕр çынна, тĕсл. дипломатсене, пуриншĕн те кăларнă хаш-пĕр законсене пăхăнмасăр пурăнма ирĕк пани).

испустить

сов. что кăлар, кăларса яр; испустить вздох хаш сывла; испустить дикий вопль тискеррĕн кăшкăрса яр; испустить дух вилсе кай.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

евăсем

ç.я. Хĕр-упраç; хĕрарăмсем. Сăпайлăх тени çеç куллен çухалать. Çамрăк евăсем те ытлашши сĕмсĕрленсе кайрĕç. ÇХ, 1998, 37 /, 12 с. Тепĕр чух хаш-хаш сывлаççĕ ватă адамсем... Пурпĕрех пĕччен çӳреççĕ çамрăк евăсем. Н.Теветкел //Ар, 2001, 19 /, 3 с.

кроссовка

ç.с. Резина тĕплĕ, çӳллĕ хыçлă çăмăл пушмак; кросс пушмакĕ. Хаш та хаш сывлаççĕ ашшĕ-амăшĕ, çуллахи вăхăтра ачана пĕр кроссовка ĕçлесе илмелĕх ăçта ямалла. Х-р, 22.07.1992, 4 с. Улттăн пыраççĕ те ... 15 çулхи арçын ачана футболкипе кроссовкине хывма хушаççĕ. ХС, 6.08.1999, 2 с. Упнер вăтам шкулĕнче 15 çулхи М. пĕрле вĕре-некенĕн кроссовкине «уралантарнă». Т-ш, 1999, 7 /, 8 с. Шурă носки спорт костюмĕпе, кроссовкипе лайăх. ÇÇ, 2000, 4 /, 4 с. — çăмăл кроссовка (К-н, 1986, 19 /, 11 с.); ют çĕршывра кăларнă кроссовка (Х-р, 4.09.1992, 1 с.); юрăхлă кроссовка (Х-р, 6.02.1993, 2 с.).

кроссовки

ç.с. Резина тĕплĕ, çӳллĕ хыçлă çăмăл пушмак; кросс пушмакĕ. Хаш та хаш сывлаççĕ ашшĕ-амăшĕ, çуллахи вăхăтра ачана пĕр кроссовка ĕçлесе илмелĕх ăçта ямалла. Х-р, 22.07.1992, 4 с. Улттăн пыраççĕ те ... 15 çулхи арçын ачана футболкипе кроссовкине хывма хушаççĕ. ХС, 6.08.1999, 2 с. Упнер вăтам шкулĕнче 15 çулхи М. пĕрле вĕре-некенĕн кроссовкине «уралантарнă». Т-ш, 1999, 7 /, 8 с. Шурă носки спорт костюмĕпе, кроссовкипе лайăх. ÇÇ, 2000, 4 /, 4 с. — çăмăл кроссовка (К-н, 1986, 19 /, 11 с.); ют çĕршывра кăларнă кроссовка (Х-р, 4.09.1992, 1 с.); юрăхлă кроссовка (Х-р, 6.02.1993, 2 с.).

Çавăн пекех пăхăр: