Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

гонорея

гонорея (венерик чирĕ, шак çулĕсем шыçни)

ленк-ленк

2.
подражание тявканью, ленивому лаю
Йытти ленк-ленк, хӳри шак-шак. (Сӳс тыллани). — загадка Собака полаивает, а хвост постукивает. (Трепание кудели на мялке).

тăн-тăн

крепко, сильно
тăн-тăн хулпуççи — сильные плечи
тăн-тăн шăм-шак — крепкое телосложение
тăн-тăн ут — шагать энергично

хыт

3.
стыть, стынуть, застывать
коченеть
алăсем шăнса хытнă — руки закоченели от холода
шак хытса кайрăм — я совсем закоченел

шак

I.

1.
верша, ванда, жак (рыболовная снасть, плетенная из прутьев)
шак ани — устье верши
шак ларт — ставить вершу

шак

2.
мережа, вентерь (рыболовная снасть, связанная из ниток)
шак кăшăлĕ — обруч мережи
шак пĕкки — дуга вентеря

шак

◊
шак хур — говорить намеками, делать намеки, намекать
шак хумасăр кала — говорить без обиняков, прямо

шак

II. (шакă)

1.
чижик
шак патакки — чижик
шак туйи — бита (палка, которой бьют при игре «в чижики»)

шак

2.
палочка
лучина
ăсла юхтармалли шан шакĕсем — лучины,
используемые при процеживании сусла

шак

III.  

1.
галька
шак чул — 1) крупная галька 2) гравий

шак

2.
камешки (для игры)

шак

◊
шак курăк — диал. ромашка

шак

IV.
шак — кумачовая аппликация на спине женской рубахи

шак

V. глаг. разг.

1.
полностью, совершенно, совсем
чечексем шаках типсе ларнă — цветы совсем засохли

шак

2.
только, лишь, исключительно
клуба шак çамрăксем пухăннă — в клуб собралась исключительно молодежь

шак

3.
всегда
вечно разг.
шак та тавлашать — он вечно спорит

шак

4.
нисколько, ничуть
шак та хăрамарăм — я ничуть не испугался

шак

◊
сăмаха шак тат — сказать окончательно, категорически

шак

IV. подр.

1.
подражание стуку
шак-шак — подражание повторяющемуся стуку, тук-тук

шак

2. подр. —
об отвердении, затвердении, застывании чего-л.
çĕр шак хытса ларнă — земля затвердела как камень

шака

см. шак

шанк

то же, что шак V.
шанк хытса тăр — остолбенеть, застыть

шанккич

диал.
то же, что шак

шăк

II.
то же, что шак VI. 1.

шăк-шак

1.
подражание неравномерному стуку
вĕсем куркасене шăк-шак лартрĕç — они со стуком поставили кружки [на стол]
хуралçă шакăртмапа шăк-шак тутарать — сторож постукивает колотушкой

шăк-шак

2. подр. —
о драке
вĕсем шăк-шак туса илчĕç — они слегка подрались

çунат

7.
крыло и крылья (у рыболовных снастей)
шак çуначĕ — крылья вентерей

шак

3. подр. —
об оцепенении
хăранипе шак хыт — оцепенеть от страха

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

вĕт-шак

...:
киле пĕр ваттисемпе вĕт-шак ачасем анчах йулаççĕ — дома остаются только старые да малые

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

салам пар

приветствовать. Альш. Çул çинче ват çын мĕн тĕл пулсан, ăна куракана пĕрне салам парат, çăкăнат (присядает, делает реверанс). Ib. Салам парат, теççĕ çавна чăвашсем. Шел. 22. Кĕрсен, çĕлĕк силлесе кĕрӳ салам паратьчĕ. СПВВ. † Кĕрекере ларнă ватăсене салам парса тухам-и? ДФФ. Çамрăк хĕрарăмсем (кинĕсем) ваттисене (хуняшшĕпе хунямăшне) пуççапса салам паратьчĕç (в пер-вый день мункун'а). Туй. Татах салам парат кĕрт-сурта, хăрах урипе чăркуççине лара-лара виç хутчин. Пис. Çĕнĕ çын (молодушка) вĕсене салам парса ĕлкĕреймесен, тăкаççĕ те вĕсем. Юрк. Хăй (мăн-кĕрнӳкерĕ) малтан кĕрет те, хăтăшне-тăхлачăшне салам парат. Янш.-Норв. Туй халăхĕсене апат çитерсе пĕтерсен, çĕн-çынна (молодушку) салам пама илсе каяççĕ. Ăна акă мĕнле илсе каяççĕ: унта пуринчен ытла вĕт-шак питĕ нумай пухăнать: хĕрсем, арçын ачасем пухăнаççĕ. Пĕр хĕр çăл хĕрне кĕвентепе икĕ витре илсе анать. Унăн хыçĕнчен çĕн-çын та, тата ытти ача-пăчасем те анаççĕ. Çăл хĕрринче леш хĕр шыв ăсать те, çĕн-çынна çĕклеттерет. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна сырăнса илеççĕ те: салам пар та, салам пар! тесе кăшкăрса тăраççĕ; çĕн-çынна малалла ниепле те уттармаççĕ, çĕн-çын вара лăп-лăп лапчăнать. Çапла ăна ачасем пӳле-пӳле киле çитеччен виç-тăват хут лапчăнтараççĕ. Çавна салам пани теççĕ. См. Магн. М. 205. Орау. Туй пулсан тепĕр куннĕ упăшки хурăнташĕсене кĕçĕн-çын (молодушка) парне парать, çавна салам панă кун теççĕ. N. Салам панă кун („молодушка на другой день свадьбы у печки делает печке реверанс“).

саркавай

(-га-), сороковая бочка (бочка в сорок ведер). Панклеи. Йăван мочĕш лашине кӳлет те, чахалтамалли хатĕрсам хорса тӳрех осал каланă окçа саркавайĕсем петне чоптарать. Актай. † Аки саркавайĕ сар саркавай, шак шаклатрăм янтрарĕ, пирĕн те киле каяс пуль.

сур

ломить, болеть. Альш. Куç сурать, ломит глаза и режет. N. Тӳсмелле мар. Пур çĕртен те сураççĕ (болят). Орау. Шăл сурнипе аптраса пыракансем пур-и? Çутт. 26. Урине пит пысăк çăпан тухса сурнипе аптранă. Сред. Юм. Пит ыратать тессине сôрат теççĕ. НТЧ. Çавна салтса ярсанах. Ваçан хĕрĕн сурасси чарăннă, тет. Н. Байгул. Ватă çынсен шăм-шак сурсан, çанталăк пăсăлать.

çемĕ

мотив, мелодия, гармония, строй, лад; порядок, способ, соответствие. Чигир. Шурă пĕремĕк шăл çемми, Собр. Куккăр çăка кут çемми. (Кăнчала йӳççи). КС. Паян нимĕр пĕçерсе патăм-ха, ват çынсене шăл çемми (подходное для зубов) В. Олг. Онтан кĕсле калат (сыграл) çармăç, пĕр çемĕ. Ib. Кĕсле çемми. Якейк. Копăс каланă çеммипа эп ташлама пĕлместĕп. Ib. Ачасам, ман мĕлле çемĕ калас (какой мотив сыграть)? Ир. Сывл. З4. Шăнкăлă-шанкăл хăрăк-марăк çемме майлă шăнкăлтатрĕ. N. Вĕсем ырă ăслă сăмахсем вĕрентсе хăварнă, юрăсем-сăвăсем, кĕвĕсем-çемĕсем каласа хăварнă, мухтав юррисем çырсă хăварнă. Пшкрт. Эп она çеме çартăм (= çавăртăм, уговорил), вăл апла туас çок ĕнтĕ. N. Вăрăç çапах хытă тăрать, чарнмали çемĕ те çук. N. Шăн-шак çемĕрен тохса.

çăмарта пухи

неизв. выраж. Собр. Шак, шак, шака мики мамарти, вăртă, вăртăн вăр-вăрри, çăмарта пухи ял кулли. (Орфография сомн.).

çĕмĕрĕл

разбиться. N. Эпĕ пӳртрен тухса кайнă чухне сĕтел çине чӳлмек лартса хăвартăм, килсе кĕнĕ чухне чӳлмек çĕмĕрĕлсе выртат. ТММ. Чул çине ӳкет — çĕмĕрĕлмест, шыв çине ӳкет — çĕмĕрĕлет. (Хут). Альш. † Приюм алăк — кленче алăк, хытă ан тап — çĕмĕрĕлет. Çĕмĕрĕлмекай, çунса кайтăр, ман çамрăкпуç çухалат! N. Приюм алăк — кĕленче алăк, уçса хупсан çĕмĕрĕлет, çĕмĕрĕлмекей (так встречается дважды), çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. || Ломаться. Орау. Тепĕр, мăнтăртарах çын ларсан кĕç çĕмĕрлсе анас пек çуна пурччĕ (или: çĕмĕрĕлмелле çуна пурччĕ). Ib. Çуни кĕç-вĕç çĕмĕрлес пек пырать. Сани того и гляди развалятся. || О ломоте. Т. IV. Шăм-шак çĕмĕрĕлсен, йĕпе пуласса, теççĕ. Так и у КС. Чума. Пуринчен ытла пилĕк таврашĕ çĕмĕрлес пек ыратать (страшно ломит поясницу). || Изувечиться. N. Вилекен сахал полчĕ, çĕмĕрлекен номай полчĕ. || Шуметь, галдеть и т. п. ППТ. Малтан халĕ, пĕр пилĕк-ултă киле çитеччен, тата пуçа каяччен (пока не опьянеет), пит çĕмĕрĕлмеççĕ. Тип-Сир. Тапраттĕр, тет, çĕмĕрлме хăйĕн пӳлĕмĕнче: юрлат, ташлат, тет. Альш. Ташлаççĕ, çĕмĕрлеççĕ. Мокры. Вăйсам (какие-то зимние игры) пуçлаççĕ те, çĕр хута килрен киле ташласа çĕмĕрлсе çӳреççĕ. ППТ. Йытăсем çĕмĕрĕлсе (ожесточенно) вĕреççĕ. Хурамал. Унта камăн ют ялта хурăнташ пур, çавсене пур килĕрен хăна чĕнеççĕ те, ялĕпе çĕмĕрĕлсе юрласа ĕçкĕ тăваççĕ. ЧС. Ял хушши вара çĕмĕрĕлсе анчах тăрат (от шума и гама). Ала 80°. Çĕмĕрлсе, савăнса анчах лараççĕ, тет (на пиру). Шурăм-п. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе (шумно) тухрĕç. Ск. и пред. чув. 66. Путăксемпе, варсемпе çĕмĕрĕлсе шыв кĕрлет (бурлит). Полтава 97. Соборсенче, пур çĕрте „анафема“ çĕмĕрлет („гремит“). Бюрг. † Пĕчĕкçĕ çырма пуçĕнче упаленет упанăн çурисем; пĕрин пĕр чӳлмек сăри пулсан, çĕмĕрĕлет тăванăн тăванĕсем. N. Ял хушшинче питĕ çĕмĕрлеççĕ. N. Кунта тĕнче çĕмĕрлет. || Биться. Абаш. † Ик кăвак ут витере, çĕмĕрлеççĕ тохасшăн. Баран. 79. Çĕмĕрĕлсе, шавласа чул çырана пырса çапăнать (волна). || Кочевряжиться („скандалить“). Кан. Пĕртте тӳлесшĕн марччĕ вĕсем кăна, тем пек çĕмĕрĕлчĕç. Беседа. Килне тавăрăнсан çĕмĕрĕлме, вăрçма, шуйăхма тытăнать. || Ругаться, разговаривать громко. Ашшĕ-амăшпе. Кĕркури çĕмĕрĕле пуçланă çапла калаçса. Никама та сăмах чĕнме те паман. Сред. Юм. Çĕмĕрлеç анчах. Ругаются, разговаривают громко. Ib. Çĕмĕрлет паян кунĕпе хăй, çынна сăмахлама та памас. N. Хамăр ялти Петăр мĕн çĕмĕрĕлсе выртатĕ? N. Хĕрсемпе лайăх çĕмĕрлетне? || О сильном росте. Юрк. Хура вăрман хыçĕнче çĕмĕрт пиçет çĕмĕрĕлсе (= вăйлă). АПП. † Çĕмĕрт-йывăççи çĕмрелет, пирĕн çĕмрĕлесси çитрĕ пуль.|| Грохотать (стрелять). N. Артиллери çĕмĕрлет пирĕн урлă. || В перен. знач. Шибач. Халĕ вăл пит хытă çĕмĕрĕлсе (разбит жизнью). N. Хуйхăпа çĕмĕрлнĕскер.

така

(тага), баран. СТИК. Така, така так, ик мăйраки шак; ачасене аш, хама тир! (Говорят детям). Ib. Така пек лашăна (заметьте афф. 2-го лица, хотя говорящий имеет в виду свою личность) мĕн илсе тухам пасара! (Така пек лаша тесе пĕчĕкçĕ лашана калаççĕ). Орау. Пирĕн пĕр така пек лаша пурччĕ. Хурамал. Сурăх таки, баран. Вомбу-к. Така çăмартисем (из них — вкусное блюдо). Орау. Така (или: вăкăр) çăмарти пекскер виттĕр пăхать. Смотрить в бинокль. (Ирония). N. † Таçти хĕрсем така пек, пирĕн ял хĕрсем янтал пек (как стёклышко). Пшкрт: таҕа _ти_рри, баранья шкурка (у др. така тирĕ). Сред. Юм. Хăна пырсан, така пусса, така пуç çитерсен, питĕ (хисеплени) пăхни полать (первое угощение). || Ягненок мужск. пола. N. Ку така-и, путек-и? Это баран или ярка? N. Паян качака пранларĕ, икĕ така туса пачĕ. || Баранина. N. Така пиçес вăхăт лар. Изамб. Т. Сыв пулăр, Питрава така çиме пырăр.

тапран

(-ран), двинуться, сдвинуться, тронуться. Маштануши. Козловкăран кăшт тапранса карăмăр анчах (отошли), пирĕн проххота тепĕр проххот пырса çапрĕ те, ватса пăрахрĕ. N. Анса çитеспе темĕскертен хăрарĕ те, темскер пек тапранса кайрĕ. Сĕт-к. Эпĕр ана çинчен тапраннă чох хĕвел чыллай çӳлтеччĕ. Альш. Çынсем тин тапрана-тапрана тухаççĕ-ха: кăшкăраççĕ, шатăртатаççĕ, пĕр-пĕрне вăратаççĕ. Ст. Чек. Пăр тапраннă. Лед тронулся. Ала 86°. Хай çын пĕр хырне ярса тытрĕ, тет те, тăпăлтарса кăларчĕ, тет; унпа пĕрле çур хула тапранса тухрĕ, тет (т. е. он выворотил вместе с сосною полгорода). Хорачка. Атăл тапранса карĕ, пăр йокса карĕ (тронулся). N. Эпĕ темĕн чухлĕ тапранимасăр выртрăм (лежал, не будучи в состоянии двигаться). Чăв. й. пур. 10. Лаши вара тапраннă-кайнă (повезла, сдвинула воз). Орау. Ирех лаша кӳлсе тăратнă паян, нимпе те пуçтарнса тапранса каяймаççĕ. Собр. Çил вĕрмесĕр йăвăçсем тапранмаççĕ. (Послов.). || Начать выпадать, вылезать (о волосах). Пиçенер. † Сар ока пак (золотистые) çӳçĕмччĕ. Çорхи çилпе тапранчĕ, кĕрхи çилпе тăкăнчĕ. || Сильно надорваться (напр., о пояснице), повредиться. Орау. Пилĕк тапранчĕ. Надорвал поясницу. N. Çанта çухра (çывăхра) снарат çорăлса (ă)шчикă тапранчĕ. Бугурусл. Вăл пĕр мăйăра катакан асав шăлĕ тапранĕ (стронется с места, повредится). N. Пĕтĕм шăм-шак тапранчĕ (стали ныть). N. Çан чух питĕ хытă хăрарăм, чĕре тапранчĕ, хăракан пултăм. N. Чон тапранчĕ манăн. N. Ăшчик тапранчĕ (От страха). || О пульсе. Собр. Ал тымари тапрансан, çын вилет, теççĕ. || Собраться. Торп-к. Ирхине, ăстасем Хум-пуç петне тапрансассăн (пошли, собрались), йытă çӳри вăрттăн амăшне хулхаран калать, тет. Коракыш. Вара çавсем (они) каяла килме тапрансан, çав çăкăр тĕпренчĕккисене йăлт кайăксем çисе пĕтернĕ, тет. Толст. Çумăр тапранат. Собирается дождь. N. Çĕрле аслатиллĕ çумăр тапранать. Ст. Яха-к. Вĕсем пирĕн пата анчах килес тесе тапраннăччĕ (собрались было), Елексантăр пичи пычĕ те, хăй патне илчĕ-кайрĕ. Шибач. Хай арăм тапранчĕ кайма, шорă кĕпесем тăхăнчĕ, çӳхӳ пĕçерчĕ пĕр такмак, сăра ăсрĕ пĕр витре. Хорачка. Хола (= холая) кайма тапранса. N. Унтан эпĕ тапрантăм шкула кайма. Чураль-к. † Ах, кинçĕм Пăраски, час тапранса часах туя; час тапранса тохмасан, хăван таврашпе тухмасть, тет. См. тавраш. N. Кайма тапрантăмăр (собрались). |! Зашевелиться. Тип-Сирма. Ылтăн хăма уçăлĕ, хурт-кăпшанкă тапранĕ. (Тул çутăлни). || Начинаться, произойти. Панклеи. Киремет мĕле-мĕле (= мĕнле-мĕнле) тапранса кайни халап пор (существует предание). N. Ку вăрçă стан тапранса тохнă-ши! N. Вăрçă тапранчĕ. Сред. Юм. Ыран хĕр-туй тапранать. Завтра начинается свадьба. Ядр. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тен чух тапранать. N. Хĕл иртсен, çуркунне тапранса каять. Альш. Çав кунсенчех тапранчĕç çилсем — япаласене кӳртрĕмĕр, лăпланас енне кайсан. || Приняться. Юрк. Вăл япаласене ĕлĕкрех çырма тапраннăччĕ те, вахăт çук пирки çак кунсенче тин ĕçлеме тытăнтăм. Т. IV. Шăши курсан, тума тапраннă ĕç малалла пымасть. Paas. Тапранчĕ макăрма. || Подняться (о ветре). Панклеи. Çил темскер пек тапранса тоххĕр. Поднялся сильнейший ветер. || N. Шыв тапранса анать. N. Шыв тапрансан яраяс çук. || Excitari. Тюрл. Манăн тапранать (mentula aut cunnus). Янтик. Чĕлĕм туртсан тапранать (mentulа), вуник кунсăр чарăнмасть.

ташлакала

учащ. ф. от гл. ташла. N. Ташлакаласа паратпăр. М. Сунч. Вĕт-шак ачасем ташлакаласан, сиккелекелесен, ак çак юрра юрлаççĕ.

телтĕм-телтĕм

подр. шелесту листьев. Шубос. Телтĕм-телтĕм шелтĕртетĕр, вĕт-шак çемçе йăвăçсем.

тултăрка

чувствовать слабость (в болезн. состоянии). N. Темме ман паян шăм-шак тултаркать (чувствуется ломота, слабость, дрожь).

тăлмач

толмач. СПВВ. Абыз. Тăлмач, переводчик; посредник. См. кра-ачи. Ой-к. Эсĕ унăн тăлмачи, эсĕ пирĕншĕн ун умăнче ăна тархасла, сана шерпет, пире йӳççĕш, пиллесе пар пире ĕçме-çиме. (Из „чӳклеме кĕлли“). Актай. Шак-шак муклашки, тăлмачи Петрушка. (Чăпта çапни).

хак

подр. лаю собаки. Синерь. Йăтти хак-хак, хӳри шак-шак. (Тылă).

хытăм

скряга. См. Магн. М. 5, 119, 120. || Яргуньк. Ватă çынсем çăвăрнă чух шăн-шак хытса выртсан, уна хытăм чӳк тесе каланă. (См. хыт чӳк). Уна асанса тăвăпăр тесе, е салат, е хăмла, е çăнăх пĕр çĕре тутăрпа çыхса чул айне хунă, тит, çав чул айĕнче çичĕ çул выртнă, тет. Çич сыпăкран е салтака кайнă ачана кĕтнĕ, е качча кайнă хĕрсене шыраса йĕрлесе тупнă та, вăсем вара салат, хăмла, çăнăх вăсенчен пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн тунă, тет. Вара çич сыпăкри хурăнташĕсене сăра тунă, тата пухнă çăнăхсенчен юсман тунă та, сăрине ĕçнĕ чухне, пĕри те каланă, тепри те каланă: хытарса пăрахать, тесе; вара турăмăр-ха, тӳрлени-ха, тенĕ.

хурт-шăпанкă

насекомые вообще. N. Вĕт-шак хурт-шăпанкăсем.

кăлкан

(кы̆лган), ковыль перистый, stipa pennata L., Рак., Кайсар. № 20. Кăлкан. Çаранта ӳсет. Рак. Кăлкан —уяра хăпарат, йĕпене лăпчăнат. Хурамал. † Çӳлĕ тусем çинче тĕм-тĕм кăлкан, çил ăçталла вĕрнĕ, çавăнталла. Пазух. Эп пыраттăм урампала, пĕр хĕр тухрĕ тухьяпа: çӳçĕ-пуçĕ кăлкан пек, пичĕ-куçĕ хĕвел пек; шăмми-шакки илемлĕ, пĕвĕ-сийĕ хĕп-хĕрлĕ. СПВВ. ИА. † Виçĕ пăт тулă акрăм та, шак кăлкан пусса каяйчĕ; виçĕ ача амăшĕ пултăм та, пĕр пĕччен тăрса юлмалла пулайчĕ. Юрк., Кăлкан пек чăлт шурă старик. N. † Çӳлĕ ту çинче, ай, тĕм кăлкан, кĕмĕл уканăн, ай, курăнать. С. Дув. † Атăл леш аяаккине пӳрт лартрăм, шурă кăлканпала мăкларăм. Баран. 13. Çаран çинчи лăпкă çил шур кăлкана хумхатать. Алешк. † Пĕр çулхи хурăн çурта пек, тăлăх ача, çӳçĕ шурă кăлкан пек. Сунтангул. † Çӳлĕ ту çинче шур кăлкан, çил ăçта вĕрнĕ, çавăнта; ай-хăй, пуçăм, çамрăк пуç, турă ăçта çырнă, унталла. Каша. † Вăрăм, чăрăш тăрринче кăлкан кĕвви калаççĕ. Слеп. Ах, лашаçăм кăлкан пор (лаша ячĕ?).

кăпăр-капăр

(кŏбŏр к̚абы̆р, кы̆бы̆р-к̚абы̆р), подр. гременью. Альш. Тула тухаттăмччĕ; пăлтăрта темĕскер кăпăр-капăр! турĕ те (загремело), сехрем хăпрĕ. || Быстро, живо, на скорую руку. ЩС. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр анчах пуçтарăнса карĕ. Юрк. Пӳрте кĕрсен, кăпăр-капăр часах кĕлтуса илсен, пăраçникпе тав туса, кĕлтунăшăн укçа та илсен, епле килнĕ, çапла часах эрттиллипе кăпăртатса тухса та каяççĕ. Ib. Алăкĕ уçă выртнине курсан, пӳртрен сиксе тухса, тӳрех маччана кăпăр-капăр улăхса каят. Ib. Ун сассине илтсен, çывăракан салтаккисем те, вăранса кайса, кăпăр-капăр (проворно) сиксе тăрса, пăшалĕсене йăтса, лешин хыçĕнчен: ура! ура! ура! тесе, кăшкăрса чупа пуçлаççĕ. Сред. Юм. Эпĕ эс тухса кайнине сисмен те, как пырса каласанах, кăпăр-капăр ĕçе пăрахап та, тухса чупап хăвăртрах. Шел. 140. Кăпар-капăр тумланăр, çăвăр питĕр-куçăра! Ib. 73. Кăпăр-капăр çиелти тумтирĕсене хывса... акатуй тăваççĕ. Никит. Паçук хăвăрт сиксе тăчĕ те, кăпăр-капăр питсем çуса, выльăхсене урама хăваласа тухрĕ. Илебар. Çак хĕрсем ачана кăпăр-капăр кăларса пытарчĕç, тет. Халапсем 34. Пăрушĕ те, хăраса: мук! тесе кăшкăрса, кăпăр-капăр пӳртрен, салтака тĕртсе ӳкерсе, тула, урама, тухса каять. N. Кăпăр-капăр кайса килем-ха çавăнта! N. Вăл ĕçе кăпăр-капăр туса пăрахас пулат. || Кое-как (в частности, напр. с плохою упряжью), попросту. Изванк. Çавăнпа пичче пĕр кунне çав Кукша Майрана (старуху-йомзю) илме лаша кӳлсе, шăнкăрав çакса кайрĕ. Кăпăр-капăр кайсан, вăл çиленет; мана кусем этем вырăнне хумаççĕ, тесе, юсас вырăнне пăсса хăварасран хăраççĕ. Çавăнпа ăна пит йăпăлтатаççĕ. СПВВ. ИА. Япалана кăпăр-капăр тыткаласан, час ванать. (Так в Сред. Юм.). || Скарб; хлам. Сред. Юм. Кăпăр-капăр, домашние мелкие-предметы. Ib. Кирек мĕн кăпăр-капăр япаласĕм тем чôл япăхса выртаç кил карче (= кил картинче). N. Кăпăр-капăр япаласене сĕре (зря) лартса çĕртсе ан яр. (Письмо). СПВВ КС. Вăрмана кăпăр-капăр вĕт-шак пухма каятăп, теççĕ; вăл вĕт çапсене, унта çĕрĕк-çарăк вутсене пухма кайни пулать. ПВЧ. 115. Кăпăр-капăр катан пир, пăр (= пĕр) аршăн, та кирлĕ мар, çур аршăн та кирлĕ мар. N. † Кăпăр-капăр кач-таки. || Старые и малые. Орау. Кăпăр (кŏбŏр)-капăр — стариксем, вĕт ачасем анчах.

кăпăрт

(кы̆бы̆рт), подр. постукиванию. N. Çĕн атă тăхăнсан, кăпăрт-кăпăрт тăвать (постукивают). Упа 663. † Кăпăрт-кăпăрт тăвакан, Хусан пушмак мар-ши çав? («Стук; мягче, чем шак»). Кĕвĕсем. Тăваткăл-тăваткăл касаççĕ аслă çула илемшĕн; кăпăрт-кăпăрт утаççĕ (в сапогах, форся) сарă хĕрсен кăмăльшĕн. Макс. Чăв. К. I, 54. Кăпăрт-кăпăрт пусаççĕ маттур хĕрсен кăмăльшĕн. Янтик. † Кăпăрт-кăпăрт пусмашкăн, хăма çинче мар эпир. || Подр. пляске с постукиванием каблуками. Икково. || Подр. рассыпчатости. Ст. Чек. Лайăх пĕçернĕ пашалу кăпăрт! тăват (сразу рассыпается, рассыпчатая). || Подр. звукам, получающимся при жевании лошадью овса. Б. Сунч. М.-Етмен. Кăпăрт-кăпăрт. || Быстро, живо, в два счёта. Ала 18°. Унтан кайран вара хăйĕн çийĕнчи тумтирне хывса, çамăрк хуçана кăпăрт тăхăнтартса ячĕ, тет.

чалт

подр. быстроте. N. Шăрпăкĕ чалт тивсе кайрĕ. Ядр. Чалт сиксе тăчĕ (ут). || Подр. быстрому скачку. Орау. Каялла чалт! сиксе ӳкет. Быстро отскакивает назад. КС. Эпĕ канав урлă чалт сиксе каçса карăм. || N. Хам эпĕ шывран тухас тесе чалт-чалт сикетĕп. || М.-Яуши. Старик шак шаккарĕ, тет те, армана, арман чалт! çурăлса карĕ, тет. N. Чĕнтерлĕ кĕпер чалт тумĕ, таканлă ут каçса пĕтмесĕр. || Сред. Юм. Шыв чалт сирпĕнчĕ те, куçа кĕрех кайрĕ. || Подр. плеванию. Кайк. Чалăш çурă умнелле чалт! сурчĕ. || СТИК. Тимĕрçĕ лаççинче тимĕр млатуксемпе чалт! чалт! тутараççĕ (удар молотка по наковальне). || Сред. Юм. Çăмăр хыççăн пĕчик ачасĕм корăк çинчен чупса çӳренĕ чохне орисĕм айĕнчен шыв чалт! чалт! сирпĕнет. Ib. Çăмăр çуса чарăнсанах пĕчик ачасĕм шывлă корăк çинчен чупаççĕ те, ори айĕнчеи шыв чалт! чалт! сирпĕнсе пырать. || Подр. удару по лицу. Изамб. Т. Пит-çăмартинчен чалт! тутарса çапаççĕ. По лицу бьют с резким звуком. Орау. Пĕрре чалт! тутарчĕ (= çупса ячĕ).

шайла

равнять, сравнивать. N. Сĕлĕ, çулленхинчен шайласан, пит аван пулчĕ. || Взвешивать. СПВВ. Хушрĕç пире юрлама, пирĕн çамрăк ăссене шайлама. || Уравновесить. КС. || Прикинуть на глазомер. Алших. Шайласа тултар. || Соображать, рассчитывать (напр., при покупке — как будет дешевле; при постройке — где лучше построить и пр.). Изамб. Т. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса, чул пек пулать. Çавăнтан шайласа, çынсем тăмран кирпĕçсем, савăт-сапасем тума вĕреннĕ. О сохр. здор. Пирĕн пӳрт лартнă чухне унăн аслашне çемье тăрăх шайласа тăвас пулать. || Складывать (песни). У. Я. Пĕлĕт пек ушкăн сурăх монгол хирте кĕтет, хăй чĕринчен пĕр юрă шайлать те кĕвĕлет. || Определить, расчитать. Рук. календ. Прокоп. Пирĕн арăмсем хăçан çăмăлланмаллине шайлаймаççĕ. О земл. Хăçан акассине ку ĕç патĕнче тăнă çын нумайĕшĕ хăй те шайлама пултарать. Календ. 1906. Тата çĕр çавракине шайласа та пĕлме пулать. || Разбирать. N. Халь хамăрăн та шайламаççĕ, топă номай переç. || Наблюдать. Çĕнĕ пурăнăç. Лайăх шайласа (сăнаса) пăхăр-ха хальхи çĕнĕ пурăнăçа! Вăл ĕлĕкхи пек-и? || Разрешать, обсуждать. Ск. и пред. чув. 39. Мăншу халăхĕ, хура ĕç çынни, хăйĕн ĕçĕсене пĕрле шайлама пĕтĕм Мăншу ялĕ вĕçĕ-хĕрринчи лутра пӳртсенчен пĕр çĕре, кайăк пуçтарăннă пек, пухăнса пырать. || Уважать. КС. Шайламасть, не уважает (— кураймасть, хĕрхенмест). || N. Ухçана шайламаççĕ.

шак

подр. стуку. А.-п. й. 89. Пĕрене виçнĕ пек пулса, пуртипеле шак! шаккать. Орау. Хура туйипе хăй уммĕнчи шалчана шак шаккать. Юç. такăнт. З9. Кĕркури пуçĕпе урайне шак! тутарать (ударяется). Сред. Юм. Чолпа чола çапсан, шак тăвать. С. Айб. Атте мана пуçран шĕшлĕпе шак тутарчĕ (стукнул). А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать — тепĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те — теприне касса ярать. НАК. Ачасем çиме килĕр, çиме килĕр! тесе кашăкĕпе чашки хĕррине шак-шак тутарать. А.-п. й. 42. Ула-такка тилле хапха çумне лартрĕ, хăй, хапха тăррине ларса, шаккама тытăнчĕ. Шак-шак! тутарать, шак-шак! тутарать. N. Шак-шак шаккать. СТИК. Шăннă çын шăлне шаккат (или: шак, шак, шак тутарат). Кан. Сӳнме пуçланă чĕлĕмĕпе урапа кăшăлне шак-шак-шак! шаккаса илчĕ. Выçăхакансем 27. Сысна ашне туртар-ха,— терĕ хĕрарăм, кашăкпа чашăк хĕрринчен шак шакканине илтех кайрам. Янгильд. Тукмак çавăрнчĕ те, шăла шак-шак-шак шаккаса кăтартрĕ. Буин. Хура вăрман хыçĕнче шак-шак вутă касаççĕ, çакă ялăн хĕрĕсем пĕремĕк çисе ӳсеççĕ. Актай. Автан çине пĕр йĕкел шак ӳкрĕ, тет. Бес. чув. 15. Çав вăхăтра пĕр çын ăрам енчен чӳречене шак шаккарĕ те: Микулай тете, пухăва! тесе кăшкăрса ячĕ. Синерь. Шак-шак шакăлти мине шак-шак, туп-туп тупарти (тупарти?) мине туп-туп. (Сăра юхни). Коракыш. Шак-шак юман, шак юман, шак юманта шак турат, шак туратра шак йĕкел. (Куршанкă). Янбулат. Шак, шак моклашка дерев опух тепер пошолă мăкăльт тора (торог?). (Загадка. Çона çолăнни). || Подр. оцепенению, отвердению. Баран. 58. Хăранипе шак хытса кайнă (они). N. Тĕлĕнсе шак хытса кайнă (изумился). О земл. Ун пек çĕр çумăр хыççăн шак хытса ларать. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса чул пек пулать. Ib. 128. Вĕçĕ (языка) шăллă-шăллă шак хытă. || Совсем, совершенно. Тюрл. Шак типсе карĕ. Кан. Каçхине çывăрма выртаççĕ те, ирхине шак тусан пулса тăраççĕ (на утро встают, после сна, все в пыли). || Исключительно. Собр. Хĕветле салам янă, тет, янă тет, шак шерепе янă, тет, янă, тет; çемен салам янă, тет, янă, тет, шак канфет янă, тет, янă, тет. || Сплошь. Букв. Ани пулчĕ çула тăрăх, шак та тулă акрăмăр. ЧП. Шак та тулă авăрать. Байгул. Сăрт хĕрĕнче тумкати шак та сарă тулă явăнайрать. Сред. Юм. Шак сиккипе кайрĕ ô, корăнми пôличчен çапах. Пока из виду не пропал, он все вскачь несся (на лошади). N. Утмăл та çухрăм сĕм вăрман, шак уттипе тухрамăр. Тюрл. Çак Тĕрлемес вăрманĕнчен тухнă чух, шак чуптарса килтĕмĕр, утмăл çухрăм вăрманне шак уттарса килтĕмĕр, çитмĕл çухрăм вăрманне шак сиктерсе килтĕмĕр. (Хĕр йĕрри). || Всегда, постоянно. Сред. Юм. Шак та çапла хытланать. Всегда так делает. СПВВ. Шак та çапла. Все так, всегда так. Тюрл. Шак волтса итать (= ыйтать). Постоянно хочет узнать тихонько. || Встреч. в заумных песнях. Кĕвĕсем. Шак та çук, шак та çук, шак та çук та пире çук. Байгул. Шак, шак, шак каюк, шак каюк та пире йӳк. Ib. Шак-шак кайăк, шак кайăкран пире йӳк, чалма-чалма чалтирек, калик (калих?) салам пĕр салам. Юрк. Шак-шак, шак кайăк, шак кайăкне пире пар. Ала 104°. Шак-шак, шакка-иикки, Чорикасси Макаркки, вортты-вортты — ворворихха — Тяма-лохха — Ляплахха.

шак

камешки в игре шакла. || Чиж (палочка) в игре в чижики. Якейк. Шак — шытлă çорă тăршшĕ порня пак патак.

шакла

назв. игры в камешки. Шорник., Тюрл. Сред. Юм. Шакла выляс (пилĕк çаврака чулпа утса выляççĕ). || Назв. игры в чиж. Якейк. Пĕр-пĕр çарарах çĕре тваткал карта (кон) çавăраççĕ. Ачасам çав карта хĕрне тăрса туйисене ора пуç çине лартса картаран толалла утаççĕ. Камăн туййи вала кайса ӳкет, çав валтан çапать. Вăл шака карта варне хорать те, туйине шак çине хорса, туйипе шака пĕтĕрсе çапса ярать. Çапла пĕре çапсан ача виççĕ тăвать: туяя шак çине хорать, туяя шак айне чикет, туяпа çапса ярать. Çак ача хыççăн çапмалли шак патне каять те: карти шта? тесе итет.— Ак конта! тесе çапаканĕ туяпа картая кăтартать. Леш шака персе кӳртсен, çапать; кӳртимасан, паçăр çапнă ачиях çапать. Çапла порте вылляса тохиччеи вылляççĕ. Воннăлла, çирĕмле, вăтăрла и т. д. вылляççĕ. Изамб. Т. Шакла выляни. Тайба. Шакла выляс: емиртен тухман, çӳçемире пĕтрĕм, хамшăн тухман. (Игра). Янтик. Шакла выляс, игра в чушки. Николаев. Шакла, игра в козлы.

шак туййи

палка, которой бьют в игре в чижики. Якейк. Шак туййи — аршăн ытларах, пуç порня пак лаптак вĕçлĕ туйя.

шак

назв. нашитого из кумача украшения на спине женской рубахи. СТИК.

шак

вянтерь (рыболовная снасть). Карамыш. Т. Николаев. Шак, жак (рыболовн. снасть). СПВВ. ЕХ. Шак — пулă тытма, çипрен çыхса, çунатлă тăваççĕ. Ăна шыва ахаль çĕрех карса хураççĕ. Альш. Кӳлĕсенче, хăмăшсем хутлăхне шыва лартаççĕ шак текеннине. Шака ăна ак çапла тунă: тунă мунчаларан çыхса вăрăм мишук пек, çăварне икĕ еннелле уйăрăлмалла, йĕм-пĕççи пек, тунă. Çав икĕ пĕççин вĕçĕнче патак, вăл патаксенчен тытса пĕççисене карса хураççĕ те, унта пула кĕрет. Пĕççисем хушшинченех кĕрсе кайсассăн, малтанхи шалти хӳрийĕн вĕçĕнче шатăк пур — çав шатăкран пулăсем кĕрсе каяççĕ те шак ăшне, каялла тухаймаççĕ. Вăл мишук пекки сарăлса тăмашкăн пĕр ик-виç тĕлтен кăшăл тăва-тăва кӳртсе лартнă. Ст. Чек. Шак пек тирпейлĕ тыт. Ib. Шак пек таса тыт. Б, Олг. Карса туса Сĕнтĕр çине ик еккинчен варрине шăтăк туса полă похăнмашкăн. Онта лартат шак, вара онта шака кĕрет полă. Онта хаш чухне 4—5 кĕренке толат, она каçпа лартаччĕ, çутăла лартмасчĕ. Ирех пырат, куак çутăпах пăхмашкăн. Пырса кларса килет. Картине çапăран туат. N. Шак лартма кайрĕ.

шак пĕкки

дуга вянтеря (рыболовной снасти). КС. ЧП. Атăл тăрăх çӳрерăмĕр, шак пĕкки хуçаймарăмăр.

шак хыв

шак хур, ставить вянтерь. Образцы З8. Шурă Атăл хĕррипе шаксем хыврăм, шаккăмсем кайрĕçĕ сулă пулса. В Переносно — намекать. Орау. Манăн Хветĕре пĕр тенкĕ памалла та, ялан, курсан-тусан, çынсемпе: çавна илмелле, пĕр тенкĕ укçа кирлĕ те-ха, таçтан тупас; е тата: çынсем вĕсем темле парас укçана парасшăн тăрăшмаççĕ, текелесе шак хурса калаçать, темле парас. Якейк. Шак хорса калаçать, намеком выражает свою мысль. N. Шак хорса калаç, говорить обиняком. Питушк. Шак хурса (вăрса) калаçатпăр (ăна систеретпĕр те, сисмест; намекаем).

шакă

назв. рыболовной снасти. См. шак. Пшкрт, Цив., Б. Аккоз., Сохрон-й., Н. Карм. Изамб. Т. Пулă е сĕрекепе, е тетелпе, е шакăпа, е атмапа, е неретпе тытаççĕ. N. Шыва шакĕ лартнă.

шакла

назв. камешек при игре шакла. См. произв. от шак. Абаш. Шакла, тăмран тăваççĕ.

шаклама

колодка, подделываемая под лапти. См. шак-мак. Изамб. Т.

шăк-шак

подр. разнообразному стуку. СТИК. Çĕр хута шăк-шак, шăк-шак тутарса çӳреççĕ. (Звук караульной колотушки). Ядр. Патаккисемпе шăк-шак тутарса илчĕç (напр. при фехтовании). Савельев. Шăк-шак çапкаласан, онăн ĕçĕ полать (у мастера). Шурăм-п. Вара алăри пысăкрах патакăн пуçне çав шăтăка чиксе шăтăк урлă хунă патака çĕклесе шăк-шак тутарса çапса ямалла. Сред. Юм. Ачисĕне йĕре пуçласан туххăмах пуçĕсенчен шăк-шак тутарса илет. || СТИК. Шăк-шак турĕç, подрались. || Свистун (человек). Ядр. || Чиж (в игре). Н. Седяк.

шăк-шок

то же, что шăк-шак. Б. Олг. Каçпа ял хоралçи çӳрет шаккаса, шăк-шок, шăк-шок туса çӳрет.

шăкки-шакки

подр. щелканию по голове. СТИК. Шакла пуçлă ачана пуçĕнчен шăкки-шакки тутарса илчĕç. (Пĕри çапрĕ, тепĕри те çавăнтах çапрĕ). См. шăк-шак.

шăл

зуб. Изамб. Т. Ачанăн шăлĕ шăтсан, ăна малтан куракан çынна: эсĕ ку ачана кĕпе тăхăнтартмалла ĕнтĕ, теççĕ. N. Шăл шăтни, зубопрорезание. N. Шăл тухнă вăхăтра кастарма юрамасть (оспу). N. Вăй çитменнине шăлпа, теççĕ. Альш. Эпĕ хам шăннă, шăлсем хире-хирĕç шак-шак тăваççĕ. Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн хăранипе шăл çине шăлĕ тивмест. Артюшк. Ман пур шăлсам та ыратса ирттерчĕç. Янтик. Сан шăл ыратать-им? (Спрашивают тогда, когда спрашивающий сомневается в болезни, или думает, что у него вовсе не болит). Ib. Сан шăлу сурат-им? (Спрашивают тогда, когда более или менее определяют болезнь человека). Орау. Шăл ыратакан çынсем пыркаларĕç-и? В. Олг. Си шу ĕçсен шăла тиет (ломит зубы, скоро проходит, если после горячего выпить холодной воды). Шурăм-п. Сахăр ан хышла, шăлусем пĕтеççĕ. Букв. 1900. Эй, пăхма анчах илемлĕ-ĕçке! Çи-халь ăна, çăварна пĕр шăл та хăвармĕ! — тесе пырать, тет, хăй нимĕн тăвайман енне. Якейк. Шăл ларттар, вставлять зубы. Çĕнтерчĕ 6. Манăн шăлĕсем те çукрах та, эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Сан шăлсем пиçĕ-ха, эс çак хыт татăка та çимелле. N. Ман икĕ енче икĕ шăл катăлса ӳкрĕç çори таран. N. Катăк шăл. N. Эпĕ хама хам сыхланаймарăм, лаша шăла тутипе персе хуçрĕ. Якейк. Шăл коч тапранчĕ. Зуб расшатался. Н. Лебеж. Хура вăрманта шĕшкĕлĕх, шĕшкĕ тăрри сарă мăйрă, çав сар мăйăра катакан шăлĕ тĕпĕ пушанĕ. Яндобы. Пăт чĕреспе кĕлете кӳртрĕм, ерипе, чӳрече çинче шӳтертĕм, ерипе, увăç тупанпе типĕтрĕм, ерипе, шăл тупанпе хăйăрларăм, ерипе, йĕкĕрлчепе авăртрăм, ерипе. Альш. Ман шăла хурт çиет, шăл сурат. А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл: кусене халех çисе яратăп, тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. Ib. 52. Ну халь сана çисе яратăпах, тет шăлĕсене качăртаттарса (кашкăр). N. Микулай çине куштансем час-часах шăлĕсене хăйраса тăнă, час-часах кулнă. N. Хресченсемпе улпутсем пĕр-пĕрин çине шăл хăйраса тенĕ пек тăраççĕ. СТИК. Вăл такçантанпах шăлне хăйраса тăрат та-ха (ждет получить лакомый кусок в виде награды или милости), те пулĕ темĕн. Кан. Çынсем ĕçнĕ чух тата шăла йĕрсе ларас-и? А.-п. й. 88. Шăлне йĕрсе, ахăрса кулса сĕлтрĕ Сахара. N. Шăлна çырт та чăт. N. Ним тума та çок, тӳсес полать, шăла çыртас полать. Сред. Юм. Шăлна çырт, молчи, прикуси язык. Кама 10. Паян темшĕн шăлна çыртнă эсĕ? Сред. Юм. Шăлпа çыртса тортас патне çитрĕм (очень рассердился). СТИК. Шăлне çыртса ларат. Сердится, но удерживается вылить злобу. ГФФ. Шăл хошшинчех усраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. Ст. Чек. Шăл хушшине хума çăккăр çук. (Говорят о бедности). Вишн. 67. Шăл хушшисене тата шăрпăкпа е йĕппе чакаласан та пăсăлать. Сунчел. Пĕчĕкçĕ чӳне эпĕ пĕчĕкçĕччĕ, шăл хушшинчи мăйăр тĕшĕччĕ. Альш. Çакă тăвансемпе ĕçсе-çини халĕ шăл хушшинче пур пекех. Изамб. Т. Вăл сана час-часах шăл хушшине хĕстерет (шăл хушшине хурат). Микушк. Тăшман шăлĕ хушши сайраран (зубы врагов не коснулись нас). N. Çав шуйттанăн çивĕчĕ шăлĕ айне кĕрсе ӳкес марччĕ. N. Тĕп пултăр – шăлĕ-масарĕ. (Скажет, кто не жалеет зубов). Синьял. Эпĕ питĕ лайăх ӳсрĕм вонçичĕ çула çитиччен, вунçич çула çитсессĕн, çын шăл айне хĕсĕнтĕм. Ядр. Пире апи çуратнă, чул хушшинче çуратнă. Шăхан ту хĕрĕнче ӳстернĕ, çавăнпа эпир çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тухаймастпăр. Сĕт-к. Ял варĕнче çитĕнтĕм, çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тохимарăм. Шорк. Çинĕ чухне шăл айне темĕскер лекрĕ (на зуб что-то попало). Кан. Аран шăл витĕр калаçать. Юрк. Эрех ĕçекеннисем, пĕр чĕнмесĕр, йăл-йăл-йăл шăл витĕр кулса анчах тăраççĕ. Баран. 23. Куç курать те, шăл витмест. Хоть видит око, да зуб неймет. Чураль-к. Каçтăркан çырли çима тутлă, çима тутлă, шăл витмест. Ст. Чек. Аçтăркан мăйăрĕ çиме тутлă, катма тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. Ай-ай, савнă тусăм, хура тусăм, илме тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. П. Федотов. Ватă карчăкăн мĕне шăл витмест? Ст. Чек. Шăлне çиет. (Говорят о том, кто во сне скрежещет зубами). Полтава 96. Шăл çĕмĕрсе ылхану (скрежет), ăнран кайса калаçу, халăх сасси кăшкăрни, туп янтраса çĕмĕрлни, тупăртатса чуптарни, лаша хуйса кĕçенни – пур енчен те илтĕнет. || Зубец, зазубрина. || Зубья (у пилы, берды, бороны, гребня, чесалки). Ст. Чек. Виçĕ хĕç шăлĕ. || Пальцы шестерни (на мельнице). Сюндук. Изамб. Т. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. || Спицы (у телеги). || Копылья (у саней). Изамб. Т. Çуна тупанĕсем çине шăлсем лартаççĕ. Пазух. З6. Çунаçăм, çунаçăм, ай, сакăр шăл, сакăлтана каймин, ай, юрĕччĕ. || В переносном знач.— зерно. Трхбл. Пĕр шăл тырă та çук. Нет ни зерна хлеба. Ст. Чек. Куштансем мукаçей кĕлетне пĕр шăл тырă хывмарĕç (не дали ни зерна хлеба в общественный магазин). Т. VI. 30. Тăррине чакан пек пар, тĕпне хăмăш пек пар, пуç çумне пуç хуш, шăл çумне шăл хуш. (Из моленья). || Комочек (соли). Якейк. Пĕр шăл тăвар, кусочек каменной соли. Сорм.-Вар. Сыпрăм-пăхрăм шӳрпине, виç шăл тăвар кирлĕ мĕн. N. Вĕсем час-часах пĕр татăк çăкăрсăр, пĕр шăл тăварсăр ларнă. || Штука, единица. Т. VI. Пĕсмĕлле пĕр турă, така пĕр шăл пулсан та, кĕлте çыххи пушă пулсан та, çĕрĕк пăяв пĕр шăл пулсан та, сысна пĕр шăл пулсан та, эсĕ ан пăрах, хаярлă куран кайнă пулсан та, çын çиллисемпе пулнă пулсан та... (Из моленья). || См. тура-шăл.

шăллă

имеющий зубы (зубья), с зубами (с зубьями), зубастый, зубчатый. Якейк. Апи та кĕт шăллăрах (= кĕт котăнтарах, хаяртарах. Говорят снохи). || Имеющий зубья, копылья, зубчатый. Зап. ВНО. Хăй шаллă, анчах çыртмасть. (Тура). Букв. 1900. Хытă анана темĕр шăллă сӳрепе сӳресен ванать. ЧП. Сакăр шăллă çуна, вуникĕ шăллă çуна. Янтик. Б. Вуник шăллă урапа шăлтăртатса пырат-çке. Баран. 128. (Чĕлхи) вĕçĕ шăллă-шăллă, шак хытă (у дятла). Сунчел. Саккăрăн-саккăрăн килтĕмĕр, сакăр шăллă хушпуне пуçне пусса лартрăмăр.

шăм-шак

то же, что шăмă-шакă. Сред. Юм. Пĕр ватăлсан çыннăн шăм-шак пит ыратать çав. Чума. Шăм-шакĕ йывăрланса çитнĕ (у него).

шăм-шакă

то же, что шăм-шак. Ск. и пред. чув. 103. Йĕри-тавра кил-картин ӳкнĕ çĕрнĕ шăм-шакки.

шăнă-шакă

все тело (исключая внутренности). Сятра. См. шăм-шак, шăмă-шакă.

шĕвĕр

острый, остроконечный. А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать те – пĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те, теприне касса ярать. N. Шĕвĕр сăмса Ехвинсем пур (хушамат). || Вершина. Кан. 1927, № 212. Вăл сăрт шĕвĕрне пырса пăхсан, шăмă çунтарсах тунă темелле. || N. Шĕвĕр вĕçлĕ, остроконечный. Г. А. Отрыв. Шĕвĕртерех тăрлă, с несколько заостренным верлом. || Резкий (напр. о ветре). Чирич-к. Шĕвĕр çил. Ядр. Шĕвĕр чая сасси улăхра, сарă хĕр сасси улахра. Якейк. Чăнкăл-чăнкăл чан сасси, шĕвĕр чан сасси ял çинче, пирĕн ятсем хот çинче. || Так называют шутливо детей. Орау. Вăн ман çăкăр çима шĕвĕрсем ӳсеççĕ халĕ. Ib. Шĕвĕр — сорви-голова (о детях 8–10 лет). Зап. ВНО. Ах, шĕвĕр, ăçта каян? N. Ах ты, шĕвĕр, ăçта каян? Икково. Шĕвĕр — простак (о мальчишке).

пикке

сл. неизв. знач. Собр. Шак-шак, шакка пикке, чура касси (каччă ятне калаççĕ) пур: мар-мар, мар мучали, мар мучали (каччăкĕн арĕм пулас ятне калаççĕ) пур.

пускăç

стремя. Баран. 53. Йĕнер пускăçĕнчен çавăрса илнĕ те, шак хытса, аллисене нимĕнпе те яман. || Назв. рыболовной снасти. СПВВ. ФМ. Пускăç = атма = мерешке.

пĕррĕм-пĕррĕм

назв. игры. Сред. Юм. Пĕррĕм-пĕррĕм. Ала мине, сала мине ик шăл, виç шăл евишшăл (в игре пĕррĕм — пĕррĕм). IЬ. Пĕррĕм-пĕррĕм, иккĕм-иккĕм, иккелесе, авкаласа, тăрна кайăк шик-шак, мăр-мариккăм, мăрик тосăм, пӳт-пӳрнеске, пӳтен тирĕк, круччăн! Çапла каласа шотласа тохать пĕри эретпе тăнă ачасĕне; кăшне: круччăн, тет, çав эретрен тохать; чăн йолашкине йолаканнине: ôхмаха ернĕ, теççĕ, ô вара ыттисĕне хăваласа тытать, тытнисĕмпе пĕрле йолашкисĕне пĕрте йолмиччен тытса пĕтереççĕ те, çĕнĕрен тепĕр хут выляççĕ.

пĕтре

(_пӧ_трэ), назв. кожаного мешка. В. Олг. Разг. С. Мих. 23. Пĕтре; так называли большие кожаные сумы, в которых чуваши вывозили на базар муку. Они были похожи на мехи степных жителей, в которых эти держат кумыс и берут в путь воду. МПП. Пĕтре — чĕнрен кулек вырăнне тунă 4 пăт-кĕрекен тырă хутаççи. Пшкрт. Ĕлĕк авалхи çынсам тырă хумали пĕтре тунăç пошăтран сăрантан. Хорачка. Пĕтре (_пӧ_трӓ) — чĕнĕн, ĕне тирĕнчен, чĕнтен туса, онта тырă хуаччă, 5 пăт кĕрет, кая кĕрекен те пор (халĕ çок). Сред. Юм. Çĕнçôл çĕрĕ хĕрсĕм кĕлет пĕренине çӳлтен аялалла хăлаçпа виçеççĕ те, çӳлтен пуçласа, кашни пĕренине: пӳлме, пĕтре, мих, тесе, шотлаççĕ Пӳлме тесен, пĕрени шôтласа пĕтсен, хĕре пуян çĕре каять, теççĕ, ыттисем? Орау. Пĕтре — сысна тирĕнчен мишук. Ун çине пыл та, укçа та тултарнă. Сĕвессе ури-хӳрипех сӳнĕ. Истор. Вĕсем (тутарсем) хăйсен япалисене пĕтресем ăшне чиксе çĕленĕ те, лаша хӳрисенчен çыхса каçарнă (через реки). || Куль. СПВВ. Т. Пĕтре — куль тенни пулать. || Ремень. N. Вуник пушăт çăпати пуй çăпата (= пуян çăпата? может быть, искаж. вм. туй çăпати?), кантрисене шак пĕтрепе явайнă.

алик-салам

(ал’ик’-салам), a v. arab. (от араб.) [араб сăмахĕ] propric sunt verba salutantis, nunc vero in cantilenis tantum invcniuntur, iam perdita vera vocum significatione. Собран. З95. † Шак шакка юк, шакка юк та пире юк. Чалма-чалма чал тирик, алик-салам пĕр салам. N. † Шак та çук, шак та çук, шак та çук та пире çук, алик-салам пĕр салам. Ана çинчи эрĕм ути арăм пулас сасси пур (т. е. есть слух, что полынь, растущая на загоне, сделается бабой). V. Золотн., 221.

алпастă

(албасты̆), daemones mail, incuborurn genus, quorum nomina In Jncantationlbus commemorantur. Некоторые злые духи, имена которых упоминаются в наговорах. V. албасты in С. Максимов. Остатки язычества в современ. верованиях крещ. татар Казан. хуб. Казань, 1876 (Отд. оттиск из „Известий по Казан. енарх.“ за 1876 г., №№ 19 — 20), стр. 27 sqq. Ст. Чек. Албастă — çынна усал ерни е аçтаккă ерни. Хĕр патне каччă пулса, каччă патне хĕр пулса пырат, тет; кайнă чухне: „Ан кала никама та!“ тесе хĕнесе хăварат, тет. Албасты̆ — это злой дух или аçтаккă ([араб сăмахĕ])? пристающий к человеку. К юношам он является в образе девушки, а к девушкам — в образе юноши. Когда он уходит, то бьет человека и наказывает не говорить никому. Н. Седяк. „Куйкăрăш, алпастă — бес“. Ст. Ганьк. Усал чĕлхи е алпастă. Çын усалпа чирлесен шăм-шак сурат, алă-урана тапратмалла мар çывăрса каят, каç выртсан тĕлленсе аташса çывăрат. Çавăн пек чире çапла вĕреççĕ: „Çил алпасти, — мул алпасти, шыв алпасти, вутлă алпасти, вутлă хаяр, вутлă сехмет, вутлă усал çулăхнипе таврăнать. Йытă (scr. йытă) алпасти, чăхă алпасти, кайăк алпасти, мунча алпасти, çил вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил кил (scr. виль киль) кайăк вăпри (в друюм списке читаем: „вилĕ вăпри, кил вăпри, кайăк вăпри“), укçа вăпри, вутлă (scr. Вутлă) вăпăр, вутлă сехмет, вутлă хаяр, вутлă усал çулăхнипеле таврăнать. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнта кай; ан тавлаш, ан хирĕç. Наговор против злого духа или алпастă. Если человек захворает от злого духа, то у него ломит все кости; он засыпает так, что не может двивуть ни рукою ни ногою, и по ночам, во сне, бредит. Эту болезнь отчитывают так: „Возвращается назад (болезнь, случавшаяся) от встречи с алпастă ветра, с алпастă богатства, с алпастă воды, с огненным алпастă, с огненным лихом, с огненным недугои, с огнееным злым духом! Возвращается назад [т. е. болезнь, случившаяся] от встречи с собачьим алпастă, с куриным алпастă, с птичьим [или: звериным, т. к. кайăк означает вообще животных и птиц, не прирученных человеком, а в некоторых говорах — зайца] алпастă. с банным алластă, с вăпăр’ом ветра, с вăпăром солнечным, с водяным вăпăр’ом, с вăпăр’ом мертвеца, с птичьим [или: звернным; см. выше] вăпăром, с огненным недугом, с огненным лихом, с огненным нечистым духом. Между Питером и Москвой есть двенадцатилетняя девушка, — туда и ступай. Не спорь, не противься! [т. е. изгнанию]. И. К. Токмаков записал на своей родине ( Ст. Чек.) следующие татар поверья об алпастă. „Алпастă — усал, аçтаккă; йĕкĕт патне хĕр пулса пырат, хĕр патне каччă пулса пырат, тет; кайнă чух: никама та ан кала!“ тесе çапса хăварат, тет. „Эп кайнă чух ман хыçма (на мой зад) ан пăх“, тесе калат, тет. Хыçĕ хăйин ытла та ирсĕр (отвратительный) тет, умĕ (перёд) илемлĕ, тет. Вăл мĕн каланине итлемесен хĕнет, тет. „Другой татарин объяснял так. Албасты — дьявол, пугающий человека, когда он остается один или спит. Борется с сонным человеком: на спящего ложится, и ему бивает тяжело подняться, даже поднять руки: оне его не слушаются; слова молитвы не произносятся, крик никому не слышен. По-чувашски: вăпăр пуснă. Еще обьяснение. Албасты — шайтан, показывающийся людям в виде разнообразных предметов: скирда животных, людей и т. п. После захода (солнца?) албасты может явиться куда ему угодно и делать что ему угодно. После первого петуха уходит. „Шавгым суга“, (т. е.) чир ярат, искалечивает. Человек, одержимый албасты, дрожит. Выздоравливает вĕрсен (т. е. после отчитывания): алпастă вĕрсен каят. Албасты, обьяснение которого находится выше [не албасты, а], аçтаккă, диавол, соблазняющий молодых людей обоего пола половыми соблазнами по ночам: хĕр патне качă пулса пырат, каччă патне хĕр пулса... (см. выше). Аçтаккă пристает к нечистоплотным людям, особенно к невоздержным сладострастникам (-цам), и к очень чистоплотным“. Из этих обьяснений видно, что [араб сăмахĕ] и [араб сăмахĕ] в татарском представлении иногда смешиваются. Ср. „Я. Коблов. Миөология казанских татар“, 18 с, где слово албасты неправильно произведено от эл, рука, и басмаk, давить, или от алд (scr. алт), перед, и того же глагола. Ошаб. и г. Ме́záros, который в одн. сочинении производит это слово от ал, алый, и басты. || Translate de homine spurco, immundo, negligente dicitur. Переносно означает грязного, неряшливого человека. СПВВ. ЕХ. Алпастă — çӳçне-пуçне тирпейлемен çын, т. е. человек. который не приводит в порядок своих волос, растрепа. Уралка. Алпастă — неряха. СПВВ. ТМ. Алпастă — çӳçне турамасăр, питне çумасăр, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Алпаста — называют человека, который не чешет головы, не умывается и ходит в плохом платье. || Item de homine stulto et petulanti. Также говорится о глупом, озорном человеке. П. Седяк. Алпастă — ухмах, шух, талпас çынна калаççĕ: „Алпастă пек эсĕ“, теççĕ. „Алпастă — называют глупого, озорного... человека.

апайăм

(абаjы̆м), mater mea, vox blandientis, матушка моя. Качалов. † Ик кикирик, шак, шак! Шупашкар хуçи ати пур, Мускав хуçи Елекçи, Иля тиякĕ Иля, Иля майри матка. Лăпсăр-лапсăр апайăм пур........ У меня есть батюшка, чебоксарский купец. Московский купец Алексей; у Ильи писарь Илья; у Ильи жена („русская баба“, v. майра) чувашка. У меня есть матушка, которая ходит распустихой (т. е. неряшливо). (Из „Сăвă“, песни, имеющей очень мало смысла. Может быть, здесь апайăм скорее надо обьяснить из апай? Слово „матка“ означает то же, что __ „арăм“ (жена), но употребл. лишь кое-где, у чув. Чебокс. и Цив. у. у.).

апалу

vox incerta, quae in cantilena quadam inepta legitur. Неизвестное слово, встречающееся в одной песне без смысла. Собран. † Шак, шак, шака пука (fortasse шакка пукка, legendum est) чӳкке пӳкке шемекке. Эй улаттай, улаттай. Улатимĕр кĕлетки! Çармăс çинче çичĕ çырма, вуник салма апалу.

каптăрма

(капты̆рма), крючок. N. Каптăрмана яр. Расстегни крючок. N. Каптăрмана çаклат. N. † Пустав халат тӳмисем(?) эпĕ лартас çук каптăрма (крючок). Сала 94. † Улача та кĕпе пӳс пулмĕ, унăн каптăрмисем те йĕс пулмĕ. Образцы 9. Кĕмĕл сулă каптăрми те, кĕмĕл сулă каптăрми. Хусан çӳлĕ лапкинче. СПВВ. † Кĕмĕл сулă, йĕс каптăрма пулсан, пулĕ Хусан лавккинче. Ст. Шаймурз. † Кĕмĕлех те сулă, йĕс каптăрма. Н. Карм. Каптăрмапа йилене туме хураççĕ. Сред. Юм. Каптăрма — крючок, который пришивают к одежде вместо пуговиц. СТИК. Каптăрма — застёжка. Ib. Каптăрма çаклашки, крючок у застёжки. Ib. Каптăрма йăлли, петля у застёжки. || Колодки под лапти. Альменево. СПВВ. ЕГ. Каптăрма — çăпата çĕтĕлесрен çăпата тĕпне çĕлеççĕ. Каптăрма тесе, тата кĕпен, е сăхманăн, пăравулккăран тунă çаклатмалли тӳммене калаççĕ. СПВВ. ПВ. Каптăрма, каттăрма, шак-мак, такан, колодки на ногах (т. е. на лаптях). || Коньки (для катанья). КС. Каптăрмапа ярăнас (иначе «кунькки»). || Альш. Каптăрма! (или: капташка! или: капта!), вот так раз! вот так фунт! (говорится при чём-нибудь неожиданном, поразительном).

Еккĕм

личн. хр. имя мужч., Аким. Демид. Торп-к. (Сала 235). Еккĕм е-ке-кек, хура чăххи ка-ка-как, кача мăйри (= мăйраки) шак-шак-шак.

ленчешке

(л’эн’џ̌э_шкэ), слабый, вялый. Шорк. Ленчешке (говорят с пренебрежением). Кудемер. Вĕрене хытă кармасан: ленчешке карнă, теççĕ. Сред. Юм. Хăй шăм-шакне чипер тытайман çынна ленчешке тесе калаççĕ. Ib. Ĕçсĕр çӳрекен çынна: ленчешке, мĕн ленчĕртетсе çӳрен? теççĕ. СПВВ. ЕС. Ленчешке – шăм-шак çемçе çынна, тата ялан ташлакан çынна: калаççĕ. Юрк. † Пилĕк-çурăм ленчешки кĕвентине çĕклеймес, хунямшĕне (так!) юраймас. Орау. Ах, ленчешке! çав пĕр çăварлăх (une вochee) улмашĕн те макăрат! || Рваный. Кудемер. Ленчешке – çĕтĕлсе пĕтнĕ.

лĕчĕр-лечĕр

(л’э̆ζ’э̆_р-л’эζ’э̆_р), подр., выраж. более тонкйй звук, чем „лăчăр-лачăр“. Якейк. Лĕчĕр-лечĕр — звук тоньше, чем лăчăр-лачăр. Ib. Орапа лĕчĕр-лечĕр тăвать. СТИК. Çук, вăл пултармалли çын мар, пит лĕчĕр-лечĕр (= тĕрексĕр; начар тунă тенкел пек). Ib. Ку стел пит лĕчĕр-лечĕр, час саланĕ. N. Лĕчĕр-лечĕр кун ури. У него слабые ноги. КС. Лĕчĕр-лечĕр (шăм-шак).

марата

(марда), назв. рыболовной снасти из прутьев; мереда. Ст. Сахча. СПВВ. ЕХ. Марата — пулă тытмашкăн мунчаларан пĕтĕрсе çыхаççĕ. Ăна пĕвене хываççĕ. Альш. Çуркуннесенче, кĕркуннесенче, пулла пăр айĕнчен тытнă чухне, марата (морда) лартаççĕ пăр айне, пăра касса шăтарса. Маратана та шак пекех тунă. Анчах вăл пĕчĕкрех те, унăн лешĕнни пек (как у того) пĕççисем çук; ăна та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан-çипрен мар. Ib. Маратана хăваран авса тăваççĕ. Ib. Марата лартас = морды ставить? (Вопрос оригинала).

мик-мак

(_мик’-мак), встр. в выр.: Абаш. Миколай мик-мак, шапа калек шик-шак! (Насмешка над именем).

морта

мурта (морда, мурда), морда (рыбол. снасть). Пшкрт, Хорачка, ЩС. Т. Николаев. Мурта. СПВВ. КЕ. Мурта, шак — çипрен çыхса тунă пулă тытмалли. Ирч-к. Морта, назв. рыболовной снасти из ивы. МПП. Мурта, верша, рыболовн. снасть. N. Тата Çарăмсем (= Çарăмсан) шывĕнче тетелпе, сĕрекепе, муртапа пулă тытма пачĕç.

вĕтĕ

вĕт, мелкий; малый. Ч.С. Пысăккисем пăртак çӳресен, вĕтĕрех ачасене, ялăн вĕçне тухачченех, çăмарта пухса, çапла шак(п?)ăртаттарса çӳреме хушаççĕ. Сказки и пред. чув. Пĕлĕт çинчен çăлтăрсем çынсем çине пăхаççĕ, хутран-ситрен вĕттисем пытанмалла выляççĕ. Б. Яныши. Эпир, вĕтĕреххисем, çомăр çывăхарнине сиссенех, лашасене тытса, утланса лартăмăр. Орау. Пĕр пек (приблиз. ровесники) вĕтĕрех ачасем хăйсем ăссĕн выляççĕ. Сала 100. † Вĕтĕ-вĕтĕ (очень мелкую) кĕрпене килле ярса тӳрĕмĕр. || Частый. Сунчел. Çичĕ ют сăмахĕ вĕтĕ сăмах, час ăнласа илеймĕп. Из плача невесты).

вĕт-шак

вĕтĕ-шакă, мелкий; мелкота; мелкие вещи; мелюзга. Турх. Вĕт-шак чулсемпе ывăтса перет. Ib. Вĕт-шаксем, детвора. Шибач. Вĕтĕ-шакă = пĕчик ачасем. Якейк. Вĕтĕ-шакăпа мана паян киле хăварчĕç-ха. Сегодня меня оставили домовничать с мелюзгой. М. Сунчел. Малтанах вĕт-шак арçын ачасемпе хĕр-ачасем выляма тухаççĕ. СЧЧ. Киле пĕр ваттисемпе вĕт-шак ачасем анчах юлаççĕ. Ч.С. Унтан хĕрĕх те пĕр çурта, хĕрĕх те пĕр вĕт-шак куккĕл (= кукăль) турĕç.

вĕтĕ-шакăр

, вĕт-шакăр, (шагы̆р), то же, что вĕт-шак, вĕтĕ-шакă. КС. Вĕт-шакăр, маленькие. Ib. Вĕт-шакăр ачасем ăрама тулнă. Кан. 1928, № 241. Паян таврăнаççĕ, терĕç вĕт-шакăрсем. Букв. 1904. Малтанхи юр çурĕ те, вĕтĕ-шакăр ача-пăча купи-купипе шап-шурă урама кĕпĕрленсе (гурьбою) тухрĕç. Макка 129. Карчăксемпе стариксем вĕт-шакăра çитиччен.

вĕтти-шакки

мелочь, мелкие вещи. Орау. Вĕтти-шакки (о колоколах) çапрĕç ĕнтĕ: кĕлĕ пуçланчĕ. ‖ Ч.С. Вĕтти-шаккисем, маленькие ребята. См. вĕт-шак.

вĕтĕр-шакăр

мелкий. Хора-Сирма (Чебокс. р.). Çĕнтерчĕ. Кантăк умĕнче вĕтĕр-шакăр кĕленчисем, эмел кĕленчисем нумай. Яргуньк. Вĕтĕр-шакăр = вĕт-шак. Ib. Упăшки вилчĕ те, арăмĕ вĕтĕр-шакăрпа тăрса юлчĕ (с малыми детьми).

вак-шак

маленький (о детворе). Хыпар № 11, 1907. Пĕчĕк вак-шак ача-пăча, пурте праçник тумтирĕпе; ăçта пăхнă унта тухья, хушпу; пурте урам хушшинче. См. вĕт-шак.

вак-шĕкĕ

мелюзга (о детворе). Изамб. Т. Вак-шĕкĕсем анчах хĕр япалисене тиенĕ лав çинчен анмаççĕ. См. вак-шак.

вара

ужо. N. Вара пурăп, халь ерçместĕп. Собр. Варана кайсан, вараланат, теççĕ. (Вослов.). Тоск. Варана юлнă япала варланнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Регули 1227. Вара кил; вара тăвам. Ст. Чек. Ĕçе, ăна çийĕнче туса пăрах; варана юлсан, варланат, теççĕ (иначе дело забудется). || После, с, через. Орау. Эп вара килетĕп, виççелле, виç сахаталла (часам к трем). Регули 286. Эп сумар мартан вара (сувалнăран вара) онта ялан çӳретĕп. Т. VI. 12. Паянтан вара — с сегодняшнего дня. Кан. 1928, № 149. Ĕç çур-куннерен вара тăсăлать. Дело тьянется с весны. Альш. Çав кунтан вара — с того дня, Ч. С. Виç кунтан вара, через з дня. {{anchor|DdeLink21822718894160}} || Указ. на возможный вывод, следствие или заключение. Часто ставится о тем же оттенком конечного вывода и в вопросах. Изамб Т. Епле, укçа тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? — Ахăр тухмалла. Темĕн чухлĕ вара тухмалла, пĕлместĕп. Ib. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. N. Касаксем: акă халĕ тинĕс тĕпне кайăпăр вара, кайăпăр, тесе, каласа тăраççĕ («вот-вот»). N. Унта тытаççĕ вара пулă, тытаççĕ вара пулă (повторение), тетелĕпе шак хывса. Регули 251. Атти тухманшăн вара эп те ништа та тохман. N. Ме, акă пилĕк çĕр тенкĕ; анчах асту, ыран ирех илсе кил вара (принеси). Кан. 1928, № 149. Çуттишĕн (за вино) ĕç тăваççĕ, тоççĕ вара Тури-Тимĕрç-кассем. Шел. II. 58. Сывă-халĕ, лайăх пурăнать, питĕ чее вара, терĕç. N. Темĕскер вăрри вара (не знаю, что это за семена). Подгорное. Ача, Иван чăнахах Мускава кайнă-и вара? Епле лекнĕ-ши вара вăл унта? Цив. Еппин кăçта вара? Где же она у тебя? Ч. С. Ни хура мар, ни сăрă мар, хăй вара çарамас пек курăнать те, шыв хĕрринчех выртать (вутăш) Альш. Ай-ай аван çынсем-çке вара çав Мишкасем! Ну и хорошие же люди этот Михайла и его жена! СТИК. Вара мĕн хытланан эс? (Говорят человек, пораженный поступком товарища. Значение «вара» определится, если ты сопоставим выражения «вара мĕн хытланан ес?» и «мĕн хытланан эс?» Последнее выраж. значит; «что ты делаешь?», а первое «ну, что ты двлаешь?!» || А действительно ли... Сред. Юм. Аçу килте-и вара? А дома твой отец? || Будто. Нюш-к. Çав укçа (клад) кĕш(= хăш) чухне лаша е урăх япала пулса çӳрет пулать вара. || Однако, а. Альш. Вĕсене тивеймерĕ вара. Однако они остались нетронутыми (пожаром). П. П. Т. Калăмтенĕ сăмах мĕнле сăмахран та пулин тухат пулĕ-те, анчах эпĕ ăна пĕлейместĕп вара. N. Петĕр: выртма яратни килемей? тесе каларĕ, тет. Килемĕшĕ (старушка): выртасси выртăн та, эсĕ Иван тĕслĕçке вара, тесе каларĕ, тет. Сĕт-к. Çав Елекçин ним латăллă калаçни та çок вара. Перев. Вара (тогда) эпĕ: ку кам манпа пĕрле юрласа пырать? тесе ыйтрăм. — Эпĕ, тет,—Вара кам эсĕ? — Эпĕ санăн нушу, тет. || В таком случае, и тогда. Регули 1515. Мана пĕр . конлăх анчах парăр, вара çитĕ. Орау. Раштава сирĕн пата пыма юрать-и, килте пулăр-и? Çырăр çавна. Вара пырас. || Разве. Ч. С. Пĕр чĕрес сĕт нумай-и вара? N. Эс пасара каятним вара? || Уж не... ли. N. Пирĕн уччилни карташĕ хӳмине вут хыптарман-и вара? тетĕп. Я думаю: «Уж не подожгли ли забор двора нашей школы?» N. Кашкăрĕ калать, тет: тилĕ тус, эсĕ шăмасна (= шăмастăн-а) вара ман çие? || Едва ли... Альш. Качча кайиччен иккĕ-виççĕ а каяяççĕ-и вара хĕрсем хĕр-сăрие? Пĕрре-кăна кайнă, тиекенсем те пур арăмсен хушшинче. СТИК. Пуласса пулĕ те вăл хаçан-та-пулсан, эпĕр курмалла пулайăпăр-и вара ăна? (т. е. едва ли нам придется дожить до этого). || Да ведь. Кратк. расск. 24. Унтан тăванĕсене каланă: вара эпĕ И., тенĕ. || Потом... (с остановкой, при расскзе). Орау. Çан чухне çапла ятлаçрăмăр. Вара... çав çилĕпе, халь те чашлатса çӳрет (злится): пĕр-пĕр алла ӳнерĕп-ха, тесе калат, тит. || Выраж. подверждание, как русск. да. К. -Кушки. Эс паянах каятним ĕнтĕ? — Вара. Паян тухса кайсан, вăхăта çитĕп, тетĕп. Разве ты сегодня же едешь? — Да. Я решил, что если я выеду сегодня, то успею к сроку. Срв. ара. || С уст. накляну что же. N. Илин вара! Ну что же, если возьмет! || Дальше (чего-либо). N. Теччĕрен вара кăйман.

ватăрлан

(вады̆рлан), усиленно работать. КС. Вăл çамрăк чухне пит ватăрланнă çав (усиленно работал); çамрăк чухне ытла ватăрлансан, ватăлсан шăн-шак ыратать, тиççĕ.

вир

верх. Альш. Кайрăм эпĕ вăрмана, пытăм эпĕ йĕлтĕрпе, шак вирелле юхайрăм.

ик

неизв. слово в песне. Синьял. Ик кикирик, ик кикирик шак шак Шопашкар хуçи аттем пур. (Из песни — сăвă).

уйăхла

ойăхла, назв. игры. Якейк. Ачасам алăран алă тытса, карталанса тăраççĕ. Пĕр ачи уйăх, тепри лопăр полать. Валтан уйăх картара, лопăр толта полать. Лопăр уйăхран: катти пар, тесе, итет. Уйăх: апи ятлать, тет. Çапла вăсам пĕр хут карта тавра çавăрнаççĕ. Онтан иккĕш те; ку ман! ку ман! ку ман! тесе, тепĕр хут çавăрнаççĕ. Çапла çавăрнсан, лопăр: ах, хырăм выçрĕ-çке! икерч çитар-ха, тет уйăха. Уйăх: ĕне чĕкĕри! — Хоран кокли çитар-ха? — Сысна пăх (пы̆х)! — Йохтармалли икерч. — Лаша чĕкĕри! — Сĕт. — Ĕне шак!. — Пыл çитар-ха. — Çын пăх (пы̆х)! — Каньхват. — Сысна пăх! — Мырă. — Сорăх пăх! (и т. д., и т.д.). Çакна туса пĕтерсен, тепĕр хут: ку ман! ку ман! ку ман! тесе, çавăрнаççĕ те, лопăр уйăха хăвалама пуçлать. Ачасам уйăха çол пĕре те чармаççĕ, лопăра çол чараççĕ. Лопăр, хăваласан-хăваласан, уйăха тытать те, уйăх полнă ачине кăçкăраççĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

галька

сущ.жен.
вак чул, шак чул (шыв хĕрринчи)

гравий

сущ.муж.
вĕтĕ чул, вак чул, шак чул; дорога покрыта гравием çул çине шак чул сарнă

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

мелкота

вӗтӗ-шакӑ, вӗт-шак, вӗт-шакӑр.

мелочь

ж. 1. вак-тӗвек, вӗт-шак, вӗт-шакӑр, вӗтӗ япала; 2. вак укҫа; я по мелочам забрал у него деньги ваккӑнах илсе пӗтертӗм унтан укҫана; 3. кирлӗ-кирлӗ мар япала; мелочи жизни пурнӑҫ мыскарисем, пурнӑҫри пули-пулми япала.

моль

2. ж вӗт-шак япала; кӑмӑс; вӗтӗ пулӑ; сплавлять лес молем йывӑҫа сулă тумасӑр антарни.

ромашка

ромашка, шур чечек, укҫаллӑ курӑк, шак курӑкӗ, салтак тӳми, анчӑк курӑкӗ.

столбенеть

несов., остолбенеть сов. (тӗлӗннипе) хытса кай, шак хытса тăр.

столбняк

1. юпа пек хытса тăни, шак хытса тӑни, хытса кайни; 2. столбняк (шӑнӑр туртса хутлатакан чир).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

грузнеть

несов. разг. йывăрлан (шăм-шак), самăрлан.

издать

сов. что (произвести, испустить) кăлар, ту; издать звук сасă кăлар; издать резкий звук шак ту; издать писк пиклет.

исключительно

1. частица (лишь, только) кăна, анчах, çеç; шак, çара; там исключительно леса унта шаках вăрман; 2. нареч. (особенно) питĕ, калама çук, ытла та; исключительно красивый калама çук илемлĕ; исключительно интересный доклад питех те интереслĕ доклад.

клонить

несов. 1. что (нагибать, наклонять) ав, ус, тай; клонить голову на грудь пуçа ус; ветер клонит верхушки деревьев çил йывăç тăррисене авать; 2. (одолевать — о сне, дремоте) пус; его клонило ко сну ăна ыйхă пуснă; 3. перен. к чему (склонять, влечь) çавăрса ил; пусса ил; 4. что и без доп. (о действиях, поступках, разговорах) пăрса пыр, илсе пыр, шак хур.

мелочь

ж. 1. (мелкие вещи) вĕтĕр-шакăр, вак-тĕвек, вĕт-шак; торговать мелочью вак-тĕвекпе сутă ту; 2. (мелкие деньги) вак укçа; 3. (что-л. незначительное) ниме тăман, пули-пулми, кирлĕ-кирлĕ мар, пĕчĕк (ĕç е япала); размениваться по мелочам ниме тăман ĕçпе айкаш.

намёк

м. систерӳ, систерсе (е ытарлă) калани, юптарни, вăлтни; говорить намёками вăлтса кала; тонкий намёк шак, хуни.

намекнуть

сов. и однокр. на кого-что (сăмах майĕпе) систер, шак (е картса) хур, вăлт.

обомлеть

сов. хытса кай, шак хыт; обомлеть от ужаса хăранипе шак хыт.

околичности

мн. (ед. околичность ж.) уст.: говорить без околичностей тӳрех кала, шак хумасăр кала.

отдалённый

прил. 1. катари, инçетри, аякри; отдалённые районы инçетри районсем; 2. (не имеющий прямой связи) кăшт çеç, пăртак, инçетрен; отдалённыи намёк кăшт çеç шак хуни.

оцепенелый

прил. хытса кайнă, шак хытнă, ĕнтĕркесе (е кӳтсе) кайнă.

оцепенеть

сов. хытса кай, ĕнтĕрке, кӳт, шак хытса тăр.

пощёлкать

сов. 1. что, чего, чем и без доп. шартлаттар, шаклаттар, чаклаттар; пощёлкать кнутом пушăпа шартлаттар; пощёлкать языком чĕлхепе чаклаттарса ил; пощёлкать зубами шăлсемпе шак-шак тутар; 2. (о птицах) чаклаттар, чак-чак тутар.

прирасти

сов. 1. к чему (срастись) çитĕнсе (е ӳссе) сыпăн, сыпăнса лар; 2. к чему, перен. (остаться неподвижным) хусканайми пул, хытса тăр (е лар, вырт); он прирос к месту от ужаса хăранипе вăл шак хытса тăчĕ; 3. (увеличиться в количестве) ӳс, хутшăн, нумайлан, пысăклан; ◇ прирасти корнями тымар ярса лар.

прищёлкнуть

сов. чем шаклаттар, шаклаттарса ил, шак тутар; прищёлкнуть языком чĕлхепе шак тутар.

разинуть

сов. что (рот, пасть) кар, карса пăрах; ◇ разинуть рот 1) (проявить невнимательность) сисмесĕр юл, асăрхамасăр юл; 2) (прийти в изумление) çăвара кар, шак хытса тăр.

слабо⸗

хутлă сăмахсен «начар», «йăм-шак», «çемçе» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: слабохарактерный çемçе характерлă.

столбенеть

несов. разг. шак хытса тăр (е кай), юпа пек хытса тăр (е кай).

тук-тук

межд. шак-шак, тăк-тăк.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

вучах

«очаг», «горнушка»; МК, АФТ, азерб., туркм., тур., кумык, оджак (дж - ), тув. одаг, Замахш., уйг., шор. очак, уйг. Син. yчаффф, узб. учок, кирг., ойр. очок, тат. учак, башк. усак, казах., к. калп., ног. ошак «очаг». Образованы от вут ~ ут ~ от с помощью аффикса уменьшительности -чах, ~ -чак ~ -чок ~ -шаку ~ ок ~ г ~ хч ~ с ~ шв — прот.; русское слово очаг заимствовано у тюрок (татар).

йăмшак

(çемçе) «мягкий», «рыхлый»; др. тюрк. йымшак «мягкий», «нежный»; КБ, Замахш., Зол. бл., чаг., азерб., туркм., тур. йумшак, азерб. юмшаг, уйг., кирг. жумшак, казах., к. калп. жумсак, ног. юмсак, башк., тат. йомшак, алт. в дьымчак, дьымыжак, тув. чымчак, хак. нимзах, ойр. дъымжак, балк. зумушак, узб. юмшок «мягкий», «рыхлый», «нежный»; тефс. XII—XIII вв. йумша «смягчаться»; Н. А. Баскаков возводит к глаголу джум «сжимать» (Академику В. А. Гордлевскому к его 70-летию, 1953, стр. 40). С. Ахаллы производит юмшак от слова гум «песок» + афф. -шак (Вопросы методики изучения истории тюркских языков. Ашкабад, 1961, стр. 96); может быть, от дьым (алт.), йум (МК) «пух», «перо»; чув. çăмазерб. юн, туркм., тур. йӳн «шерсть»; см. çемçе.

сăх

1. «жалить» (о пчеле, змее); 2. «кусать» (о гусе); МК, тур., туркм. сок, башк. сак, cағ, узб. сук, хак. сах, уйг., кирг., алт. В, тат. чак, казах., к. калп., ног., тув. шак «жалить».

суран

«рана», «ушиб»; Замахш., уйг., узб., азерб., туркм., тур., тат., башк., алт. В, ног., кумык, яражара «рана», «язва»; ср. монг. (<тюрк.) яр, яра «рана». Чув. суран представляет собой причастие от глагола сур «ломить», «ныть», «болеть»; манăн шăм-шак сурать «испытываю тупую, ноющую боль в костях, суставах, мышцах»; следовательно, суран — «вызывающий ломоту, тупую боль»; тюркские формы яра и жара также являются древними причастиями (ныне деепричастия) от глаголов яр, жар «расколоть», «рассекать»; следовательно; яра, жара — «рассеченное место». Возможно, что чув. сур выделилось из çур «расколоть», «рассечь»; ç отвердело, может быть, в целях дифференциации значения (?).

чух

, чухне «время», «пора»; «во время», праçник чухне «во время праздника»; пĕр-пĕр чух «когда-нибудь»; в качестве подлежащего не употребляется; Замахш., кирг., алт. В, ойр., кумык., тат. чан, др. тюрк., уйг., тур. чағ, узб. чоғ, казах. тув. шак, башк. сак. якут. сах «время», «пора»; тув. ол шагда «в те времена»; ср. монг., калм. цаг, бур.-монг. саг «время», «период времени».

чух

1. «посредственно», «умеренно», «средне»; 2. «впору», «как раз», «точь-в-точь»; кирг. чак «соразмерный», «подходящий», «удобный»; «впору», «как раз»; казах., к. калп. шак «впору» (об одежде, костюме); хак. чох «бедный».

шакă

, шак «верша», «ванда», «морда», «мерёжа (рыболовная снасть из прутьев)»; тат. сокә то же.

шакка

, шакла «стучать»; башк., тат., кирг., казах. шакылдат, тат. шак-шак иm «стучать». От звукоподражательной основы шак — подражания стуку; тур. шак —звукоподражание хлопанью.

шакмак

1. уст. «колодки, подвязываемые к лаптям во время весенней распутицы»; 2. «чурки», «короткие обрубки палки для самовара, вместо углей»; тат. шакмак «чурки»; «один кубик из набора детской игрушки»; к. калп. шакмак «кусок». От звукоподражательной основы шакшакка.

шик

«сомнение»; «боязнь», «жуть»; уйг. шәк, азерб. шәкк, кирг., казах., к. калп., тур., туркм. шек, узб. шак, тат. шик, шикләнӳ, башк. шик, шикләнеӳ, ног, шекленуьв «сомнение»; «подозрение». Из араб. «сомнение»; ср. перс. (шакк) «сомнение», «подозрение».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Куç чарăлса каять

Куç [куçпуç] чарăлса [алчăрса, саланса] каять (кайрĕ), куçсем чарăлса [алчăрса, саланса] каяççĕ (кайрĕç) 1. глаза разбегаются (разбежались) у кого, взгляд рассеивается (рассеялся) у кого; 2. рябит (зарябило) в глазах у кого.
1. Эпĕ урайнех майлашрăм. Çывăрса кайма пуçланăскер, алăк сассипе куçа уçрăм та, куç чарăлса кайрĕ. Ю. Скворцов. Куçăм-пуçăм чарăлса кайрĕ. А. Артемьев. Арча çивиттийĕ йăтăнса уçăлнă-уçăлманах пирĕн куçсем хăйсем тĕллĕнех чарăлса кайрĕç. В. Бурнаевский. Куçĕсем чарăлнă, тути усăнса аннă, пăлханса ӳкнипе сайра шăлĕсем шак-шак тăваççĕ. А. Лазарева. Куç алчăрса каймалла капăрлатса та илемлетсе пĕтернĕ залсем тăрăх çӳре-çӳре ывăнсах çитрĕмĕр. Уйăп М. 2. — Хамăн та кăштах çывăрса илесчĕ, — тет Гурьянов лейтенант, — ура сăрăлтатни канăç памасть, тĕлĕрме кăна тытăнатăп, шăмă пĕçерсе ыратнăран куç чарăлса каять. А. Алка. Иван ашшĕн ирĕксĕрех чĕлхине çыртмалла пулчĕ. Çав тĕрлĕ нумай ачасене курсан, унăн пĕтĕм куçпуç саланса кайрĕ. Хумма Ç. Ачасен, читлĕхри чĕпсене курсан, куçĕсем алчăрса кайрĕç. В. Эльби. Ура айне пăхатăп та — куçпуç алчăрса каять: мĕн чухлĕ кăмпа! Уйăп М.

Шак хур

Шак хур [яр] намекать / намекнуть; шак хурса (калаç) говорить обиняком, намёком выражать свою мысль; син.: сăмах тĕк [тĕрт, вăлт].
Ылтăн Ахвашиçĕ пĕринче Шак хурса каларĕ: «Лариван, Антихрист капанĕсем çинче Мĕншĕн халь те ташламасть автан?» Ю. Семенов. Чунтанах Михайлова сунаççĕ Вăрăм ĕмĕрлĕ пулма, Сăмах майăн шак хураççĕ Савнă мăшăр та тупма. Я. Ухсай. [Никандр — Праские:] Паçăр аннӳпе калаçнă чух, эпĕ те сан пирки шак ярса пăхрăм-ха. А. Кăлкан.

Шак хыт

Шак хыт цепенеть / оцепенеть (под влиянием какого-либо сильного чувства).
Пĕтĕм агрономсем тĕлĕнсе шак! хытса кайрĕç. А. Ĕçхĕл. Тĕлĕннипе шак хытса тăтăм. А. Артемьев. Тусем енчен сасартăк темĕнле сасă илтĕнчĕ. Эпĕ шак хытса тăтăм. М. Кипек. Çак тӳсме çук суя сăмахсене илтсен, Çеçпĕл чул пек шак хытрĕ. Ю. Званацкий.

Шăла шăл тивмест

Шăла [шăл çине] шăл тивмест зуб о зуб не попадает у кого (кто-либо дрожит от сильного холода или сильного страха); син.: шăлсем хире-хирĕç шак-шак тăваççĕ.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

бисексуаллă

ç.с. Бисексуал еккиллĕ, бисексуал туртăмлĕ. Хĕл мучин никама та уяман бисексуаллă ... кăмăлĕнчен шак хытса кайнă электричество юписем. В.Степанов //ÇХ, 1998, 1 /, 5 с.

кушак

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан 12 паллăран (чĕрчунтан) тăваттăмĕшĕ; Кролик. Тухăçри кун тăрăмра (календарьте) çулсене чĕрчунсен ячĕсемпе палăртаççĕ, Йĕкехӳре, Вăкăр, Тигр, Мулкач (Кушак), Аçтаха... ЧС, 1993, 10 кл., 6 с. 1999 çул — Кушак çулĕ. Т-ш, 1999, 1 /, 2 с. Гриша, Кушак çулĕнче мĕн кĕтетĕн. ÇХ, 1999, 1 /, 12 с. Кушак çулĕ мĕнпе асра юлчĕ-ха. ÇХ, 1999, 49 /, 3 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра (Ку-шак çулĕнче) çуралнă çын; Кролик. Кăçал Кушакăн ... кĕвĕçӳ туйăмĕ çĕнĕрен çуралать. Х-р, 13.02.1991, 8 с. Кушаксем ку çула çемье ăшшипе киленсе пăтăрмахсемсĕр ирттерĕç. ÇХ, 1998, 52 /, 7 с. Хĕр Кушак ыттисене тунсăхлăхĕпе илĕртет. Т-ш, 1999, 1 /, 2 с.

Çавăн пекех пăхăр: