Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

йăрăм-ярăм

1.
полосатый, с неровными полосами
йăрăм-ярăм улача — полосатая пестрядина

йăрăм-ярăм

2.
длинный, тянущийся гирляндами
йăрăм-ярăм йытпырши — длинные гирлянды вьюнка

каскад

ярăм (каскад)
электростанцисен ярăмĕ — каскад электростанций

хурткуççи

уст.
ужовка (мелкая раковина)
икĕ ярăм хурткуççи — двойное ожерелье из ужовок

цикл

спец.
цикл (çаврăм, тапхăрсен пĕрлĕхе)
см. ярăм

ярăм

1.
полоса

ярăм

полосатый
кантăкран çутă ярăмĕ ӳкет — из окна падает полоса света
ярăм-ярăм —
1) полосатый
ярăм-ярăм çитсă — полосатый ситец
2) полосами, грядами
пĕлĕт ярăм-ярăм иртет — облака проплывают грядами

ярăм

2.
связка, моточек, низка
пĕр ярăм çип — моточек ниток
шăрçа ярăмĕ — низка бус

ярăм

3.
то же, что ярапа 2.

ярăм

4.
цикл, серия
лекцисен ярăмĕ — цикл лекций
лирикăллă сăвăсен — ярăмĕ цикл лирических стихов
биологи ярăмĕ — биологический цикл
туса кăларнин ярăмĕ — производственный цикл
çутçанталăк пулăмĕсен çулталăкри ярăмĕ — годовой цикл природных явлений

ярăм

5. уст.
мера земельной площади в четверть загона

ярăмăн-ярăмăн

то же, что ярăм-ярăм
см. ярăм 1.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сан

сало (лед). В. Олг. См. сам. ТММ. Сан, лед береговой, первый лед при замерзании реки, лед по берегу реки. Слеп. Прохот çинче сан полать, пăр тохать; сантан пăр полать. N. Хĕлле Атăлăн хăш енче сан пулать, çав енче тырă пулать, теççĕ. (Сан тесе Атăл ларас умĕн юхакан пăрсене калаççĕ). Питушк. Сан (пăр) килет, Сăрă урлă каçма юрамасть. Тюрл. Атăл çине сан кĕнĕ (лед уже идет осенью). Пухтел. Сан юхать (сĕлтĕленсе юхать, çăра шыв пек). || Заносы снега волнами. Собр. † Вăрман хĕррине сан хывнă, епле иртерем-ши лашама. Хурамал. Юр кăçал сан-сан выртать (тикĕс мар, ярăм-ярăм сăрăнтă пек пулса выртать). СПВВ. † Аслă çул хĕрне (вар. хĕррине) сан хывнă, епле ирттерем-ши çунана. СПВВ НИ. Сан — çул çине вĕçтерсе картлă-картлă лартнă юр. ЧП. Аслă çулсем урлă сан хывнă.

тай кантри

часть ткацкого станка. Янгорч. Шăлтăрма, кĕр, тай кантри, ура пусси, тăратма (или: чавса), хивсе, пăрт-юççи, ăса, çĕр, хĕç, пир юпи, куç хулли, пир хăййи, сӳретке, ярăм-йӳççи, хуттăр-йӳççи.

тути-маси

вкус вообще. КС. Яшкине сыпса пăхрам та, ним тути-маси те çук (нет никакого вкуса. Сред. Юм.). N. Асанне, тата кăшт сыптарса пăх, капла тутине-масине те пĕлеймĕн. N. Улми пахчи — сат пахчи, ярăм çеçки — пак улми, шăрши-марши — тăхлачи, тути-маси — куками.

кăвак ярăмлă

с синими полосками. ПВЧ. 104. Кăвак ярăмлă шурă пир, унăн кăвак ярăм(ĕ) урлăлла. Белое полотно с синими полосками, его синие полоски — поперек.

шет

может быть, возможно, авось, наверное, вероятно, пожалуй. См. тен. N. Шет = тен. Трхбл. Шет, тата пĕрер сехет çывăрнă пулăттăм. Юрк. Ярăмах та ярăм тăм шăрçа, шет мерченех тесе ыйтаççĕ. Баран. 88. Тăман та чарăнĕ шет, пĕлĕт те уçăлĕччĕ. Альш. Атте-анне пахилĕ халь çитсессĕн, шет пулмăпăр-ши эпир те кил пуçĕ. N. Ир те, каç та турра, ай, кĕл тусан, шет памĕ-ши пире пĕр тура. Образцы. 58. Çӳренĕ те çулсем такăр пулсан, шет çӳресе пулмĕ-ши çулсене. Калаçнă та сăмахсем вырăнлă пулсан, шет калаçса пулмĕ-ши сăмахсене. Бугульм. Шет йывăр пуль çул пуç пуласси... Лашм. Çамрăк пуççăн вата, ай, юлсассăн, шет йăвăр пуль çурт пуçă тытасси. Ib. Кӳршĕ хĕрĕ пит хитре, пире илме юрамасть; пире илме юрасассăн, шет каймăттăм ют яла. Бугульм. Пӳрт хыçĕнче шур хурăн, хăйлăх тума юрамасть, хăйлăх тума юрасан, шет каймăттăм вăрмана. || Часто соединяется с вопросительными частицами. Ст. Чек. Шет çук та пуль-ха? СПВВ. Шет кансĕр-тăр апла? Ib. Шет эп каланине турăн-ам? Что, брат, небось, по-моему сделал! (т. е. пришлось же тебе последовать моему совету). С. Дув. Чӳречĕрсем çинче урташ йывăç, шет авăнмĕ тесе пĕлетрĕм? ЧП. Алăкăр умĕнче çут кӳлĕ, шет кăвакал чăмĕ, тесе пĕлетрĕм? || Очень. N. Шет = пит. N. Кӳммешĕнче кулянса Унерпи шет кӳлĕшет. СТИК. Шет хытă тиврĕ! || Постоянно. N. Шет = шав. N. Икĕ тарçă, Силемпи, шет чупаççĕ юмăçа. || N. Шет = шăлт. N. Пирĕн вăйя куракан шет тăкăнать куççулли.

пас

то же, что паш. Орау. Пас-пурне, паса тирек, ӳте тирек, ярăм ярак, кăчи папак.

пасар пирĕ

полотно. Ачач 5. Шупăрĕ — качча тухнă чухне тĕксĕмрех, ярăм-ярăмлă кăвак пасар пирĕнчен çĕлетнĕскер.

пит

(_пи_т, _пит'), очень; слишком. Истор. Выльăх-чĕрлĕх пит йышлă усранă. N. Масар пуçинĕн пит ĕçĕ нумай. Орау. Питех çияс килмеçт. Есть не очень хочется. Ib. Калаççĕ ăна, пит час-часах калаççĕ те. Туперккульос 14. Пит ачаш пулаççĕ, хăшĕ пит юнтарать (= йăлăнтарать), хăшĕ тата пит лăпкă, ăслă ача пулать. N. † Пĕрийомăн пусми пит пуставлă, атăсемпе пусса кĕтĕмĕр. Регули 1384. Вăлсен пит начарри çав анчах. Вăлсен пит начар çын çок. Ib. 1383. Мана пит кирлĕ. Питех кирлĕ мар халь. Ib. 1363. Пит тытаканах çок. N. Контан питех корăнмасть (= пит лайăхах корнмасть). КС. Пит чыс пурăнать вăл (аккуратно, чисто). С. Дув. † Хĕрĕ матур пулмасассăн, пит памаççĕ укçана. Ib. † Кăçалхи çул пăри пит пулчĕ, хĕвел тухăç енелле тайăлчĕ. N. † Аслă урам тăрăх çын пит çӳрет, эсир урам варринче ан тăрăр. ППТ. Питех çăмарта шутне тултармаллах мар пулсан (если не хватает), вара çăмарта çĕклекене парас çăмартана вăйçа параççĕ. (Сĕрен). Байгеева. Ама-çури анне манăн пит лайăхах марччĕ. Вăл мана, пĕр кăшт айăп пулсанах, е çаптаратчĕ, е çӳçрен туртатчĕ. Ачасемпе вылляма та питех ярасшăн марччĕ. Юрк. Эпир пит аякран килтĕмĕр. N. Çын, кĕтмен хутра пит ытла пыйтлансан, пӳкле вилĕмпе вилет. (Поверье). Якейк. Вăл япала питех те мар, эпĕ полсан она он чоль парса илес çок. В этой вещи особенного ничего нет, я бы за нее столько не дал. Хора-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ларасшăн та пырасшăн, питĕх пырас килет полсан, сорпан-масмак чиксе тох, уй-хапхине тохса тăр, хамăрах лартса кайăпăр. Сред. Юм. Пит палтăркка хĕр, девица нехорошего поведения. Ib. Ĕçлеме пит паттăр, сильный в работе. Ib. Пит ярăм хĕр тесе, вăрăм пӳ-çиллĕ, илемлĕ сăн-сăпатлă хĕре калаççе. Изамб. Т. Анчах юман пит ӳсет. СТИК. Ун патне пырса хăна пит пулас çук, питĕ хытă вĕт — тимĕр пăрçа. (Перестановка «пит» придает другой смысл этому выражению, а не оттеняет скупость этого лица). Вĕлле хурчĕ 4. Хăйне те питрех пăхаççĕ. О Японии. Çĕрле апат çинĕ вăхăт — питрех савăнăçлă вăхăт вара.

пĕлĕт

(_пэ̆_лэ̆_т, _пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!

ĕммелли пăр

ледяная сосулька. СТИК. Ĕммелли пăрсем ярăм-ярăм усăнса тăраççĕ. IЬ. Ĕммелли пăр, сосулька (на детском языке).

ярăм

(jары̆м), полоса; полосатый. Букв. 1886. Ярăм, полоса, прядь. Байгл. † Ярăм-ярăм ярапай ярăнтарса пулмĕ-ши? Çакă пӳртри халăхсе тĕлĕнтерсе пулмĕ-ши? (Хĕр сăри такмакĕ). Б. Олг. Ай-ай лайăх йĕмлĕх, ярăмăн-ярăмăн хора тăла пор! Чума. Вилес умĕн çыннăн пĕтĕм ӳчĕ ярăмăн-ярăмăн хуп-хура хуралса каять. Перед смертью у человека все тело покрывается черными-пречерными полосами. || Снизка, гирлянда, плетеница бус, ягод и пр. М. П. Петр. Б. Олг. Тенкĕрен ярнă ярăм. Чăв. юм. Йĕм-ешĕл (= ем-ешĕл) турачĕсем, ярăмăн-ярăмăн усăнса, ăшă çилпе хумханса тăраççĕ. КС. Пĕр ярăм шăрçа илтĕм (çип çине тирсе хунă шăрçана калаççĕ). Зап. ВНО. Эпĕ мăй-çыххи тирме ик ярăм шăрçа илтĕм. Ч.П. Ярăм-ярăм шур шăрçа (снизками). Сала 252. † Ярăмĕ-ярăмĕ ылттăн шăрçи чĕсĕ (sic!) каяссăн туйăнайрать; пирĕн пичче хĕрĕ сая каяссăн туйăнайрать. Юрк. Ярăм (шăрçа). Килд. † Симĕс шăрçа ярăмне юсалăха тиеççĕ. Ст. Чек. Ярăм, кисть. Кр. Чет. † Çакă Чотай хĕрĕсен хорт-пуççи пак пыти пор, ярăм-ярăм (кистями) шăрки пор. || Ст. Янаш. Пĕр ярăм çип, более или менее длинная нитка (аршина до 1¹/₂), || В одной брошюре употребл. в см. шага. Этем йăх еп. пуçл. кай. Çӳреме (= çӳрессе) ярăмăн утса мар, сиккелесе çӳреççĕ. Они (лемуры) ходят не шагами, а прыжками. [В др. гов. могли бы сказать: çӳрессе ярса пусса çӳремеççĕ (или: утăмласа çӳремеççĕ), сиккелесе анчах çӳреççĕ].

ярăм

(jары̆м), употр. в сложении: ярăм-йывăççи.

ярăм-йывăççи

то же, что ярăмуççи, воробы. СПВВ. ЕХ. Ярăм-йывăççи — çип çăмхаланă чухне хутăр хураканни. Н. Карм. Ярăм-йывăççи (при тканье). В Чирич-касах произн. ярм-йывăççи.

ярăм-йыççи

то же, что ярăм-йывăççи. СПВВ. ТМ. Ярăм-йыççи — çип çăмхалама тесе, хĕреслĕ хурса тăваççĕ; ун çине хутăр хурса çăмхалаççĕ. Так и у Паас. 22.

ярăм-йӳççи

то же, что ярăм-йывăççи. Янгорч. Ярăм йӳççи. СПВВ. ГЕ. Ярăм-йӳççи (scr. юççи) — хутăр çăмхаламалли.

ярăм йӳççи кучĕ

(корак ори). Хурамал. Иначе ярăм-йăвăççи-кучĕ, основание вороб.

Ярăм-йăвăççи

то же, что ярăм-йывăççи. М. П. Петр. «Ярăм-йăвăççи, то же, что яр-пуççи(?). Н. Седяк. Ярăм-йăвăççи хутăрнă çипе ярăм-йăвăçĕ çинчен кăшкăр çине çăмхалаççĕ. Орау. Ярăм-йăвăççи çине хуттăрсене хурса, карăлтарса, кăшкар çине çăмхаласа илеççĕ. Ун тĕпĕ ураллă; ăна ярăм-йăвăççи ури, тата тунката та тиççĕ; ун çинче хĕреслĕ çавăрнакан патаксене ярăм-йăвăççи теççĕ.

ярăм

встреч. в сложении: ярăм-курăкĕ.

ярăм-курăкĕ

назв. растения. Мусир. † Ярса-ярса пуснă чух, ярăм-курăкĕ пусрĕ пуль.

ярăмуççи

то же, что ярăм-йывăççи. Б. Олг.

ярăн

(jары̆н), катиться (с горы), качаться (на качели или на волнах); скатиться. Т. П. Тимĕр така ту ярăнать. [Хăй (= хăйă) чĕлни]. Вир-ял. † Улача кĕпе, ука çуха, ярăнчĕ-анчĕ (соскользнула) шыв çине. Сала. † Улăхрăм çӳлĕ эп ту çине, ярăнса антăм (скатился) Самарăн шывĕ çине. Якейк. Атисам пасара кайнă, катаччи ярăнса илтĕм. Родители отправились на базар, я покатался (на лошади). Сред. Юм. Ярнас: ту çинчен; сăрт çинчен; çакса янă вĕрен тăрăх. КС. Пĕр каска шывра ярăнса (качаясь) юхса пырать. Коракыш. † Çинче çырма çичĕ кукăр, ярăнса юхма ирĕк çук пулчĕ. Б.-Янгильд. Пăр çинче ярăнни. Катанье на льду. Якейк. Кӳлĕ çине кайса, кĕт ярнса килтĕмĕр (покатались). Кошки. Манкăлтăкĕ урамра çунапа ярăннă. Ала 90°. Е тата пăр çинче ачасемпе пĕрле, çара-урайĕнех чупа-чупа пырса, ярăна-ярăна каяччĕ. N. Ярăнаççĕ ту çинчен. Катаются с горы. Йӳç. такăнт. 18. Эпĕ вĕçтеретĕп ярăнма (бегу кататься). Т.К. † Хăпартăм çӳлĕ ту çине, ярăнса антăм (скатился) мерчен лавккине. (Хĕр йĕрри). Кан. 1927, № 220. Питĕ пысăк чул купи ярăнса анас патнех çитнĕ. || Пуститься (напр., в бег). Хурамал. Сасартăках арăслан сик-тух та, пăлан хыççĕн ( =хыççăн) ярăна пар. N. Тилли: эй, конта лат мар, кив çăкăр-тăвара манаççĕ çав, терĕ, тет те, вăрманалла ярăна пачĕ, тет. Собр. † Вунікĕ хĕр пĕр матка ярнайраççĕ (идут плавной походкой, с изв. скоростью) пасара. || Перескочить (длинным прыжком). КС. Кашкăр пек ярăна патăмăр. Мы перескочили через загородь как волки. IЬ. Лаша карта урлă ярна пачĕ (или: пĕреçех ярăнтарчĕ, перескочила одним прыжком). || Заливаться, петь долго, протяжно, с увлечением. Хурамал. † Шăпчăк авăтать ярăнса хăяхпалан хăмăш хушшинче. Н. Лебеж. † Шурă автан, ай, ярăнса авăтать. Юрк. † Шап-шурă хурăн турачĕ çинче ярăна-ярăна вăл авăтат (протяжно, но с перерывами). Пазух. Паштак вăрман варринче, ылттăн юман тăрринче, куккук ярăнса авăтать. Ст. Чек. Ярăнса юрла. Петь, вытянув шею (птица; очень сомн.). || Увлекаться. Выляма ан ярăнăр. Не увлекайтесь играми? (Из письма). Посл. 186,8. Тӳрĕ кăмăллă, иккĕлĕ калаçман, эрехе ярăнман... çынсем. Исп. Вăйя ярăнмарăн-и? (ермерĕн-и?). Не увлекался ли играми? Сред. Юм. Кăçта ȏ кăçал, ытла вăйя пит ярăннă. Так говорят, если достаточно большой мальчик не работает. Янш.-Норв. Ярăнса юрлать. Поет с увлечением и наслаждением. || Плавать, двигаться плавно. Тяптя. Пăкăр (= пăхăр) çăлта пăкăр курка ярăнса çӳрет, тет. В медном колодце плавает медный ковш. Шурăм-п. № 19. Шӳрпи çинче çу ярăнса çӳрет, вăл та апат тутине нумай кӳрет. В супе плавает сверху жир, и он придает большой вкус еде. Сир. 116. Çăмăл ким шыв çинче ярăнса пынă пек. Как легкая лодка плывет по воде. Сказки и пред. чув. 19. Уйăх мĕлки пашалу пек кӳлĕ тăрăх ярăнать. Якейк. Полăсам пĕвере ярăнса çӳреççĕ (плавными движениями двигаются вперед). IЬ. Вăл ярăнса отса карĕ. Он зашагал широкими шагами. Макка 41. † Ах, тантăшçăм, тантăшçăм! ярнайраттăн-килеттĕн. Сред. Юм. Хорчăка ярăнса çӳрет. Ястреб летает плавно. Сказки и пред. чув. 24. Вĕри-çĕлен вĕçтерет, сывлăш тăрăх ярăнса. Дик. леб. Акăшсем сасартăк калама çук хăвăрт аялалла ярăнса (плавно) ана пуçларĕç. Баран. 14. Аякри тăвăн хĕрринчен, ăмăрт кайăк çĕкленсе, вĕçсе килет ярăнса (парит). Собр. † Ярăнса-ярăнса юртакан, хăйте чуптар кĕсре тьыхисем (scr. тихисем). Сир. ХLIII, 15. Вĕçен-кайăк пек пĕлĕтсем ярăнса тухаççĕ («вылетают»). По толкованию Янш.-Норв. это значило бы: «выплывают полосой»). || Пускаться в рост. Беседа о земл. Çамрăкла кирек мĕнле выльăх та пĕве ярăнать (хывать). Сала 252°. † Пирĕн атте хĕрĕне (= хĕрне) ярăнса ӳсме ирĕк çук. С. Тим. † Кăчухнехи çамрăк ачасене ярăнса ӳсме ирĕк çук. Шишкин. † Йотри каччи, хора ачи, тĕксе яма полмарĕ; ярăнса ӳсес чох тытрĕç пачĕç качча. Хурамал. Пĕчĕкçĕ пĕр пуççăм, çамрăк чунçăм, ярăнайса (свободно, без препятствий) ӳссе те пулмарĕ. Н. Байгул. † Кил-карти варĕнче хурăна ярăнса ӳсме ирĕк çук. А. П. Прокоп. Ылттăнпалан кĕмĕл, ай, айĕнче ман çамрăк пуç ӳсет ярăнса. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух, хаяр куçпа ан пăхăр. || Размахиваться. Изамб. Т. Усем вара пурте ярăнса утă çулаççĕ. Потом все они косят сено, размахиваясь. Урмай. † Вăрăм варта вăрăм хĕр ярна-ярна (= ярăна-ярăна) ут çулат. Якейк. Ярăнса çолса пырать (-пусăккăн кастарса, хытă çолса пырать). || О крупных шагах. КС. Ярăнса ут, шагать крупным шагом. || О плавной, равномерной походке. Ау 160°. Ах, йăмăкçăм (çавă пур), ярăнса утса пынă чух, ярăм шăрçанăн курна(т)тăн. Ч.П. Якур килет ярăнса, Мертлĕ хĕрне хĕрĕнсе. || Издавать особый долгий звук — чăрр (ч'ŏрр); гов. о «горле». КС. Пыр ярăнать ― в горле особый долгий звук: чăрр. IЬ. Пыр ярăн чĕ, сăра ĕçмелле пулĕ, теççĕ. Козм. Пыр ярăнсă кайсан: сăрана ку ĕнтĕ, теççĕ (предвещает выпивку). Н. Чукал. Пыр ярăнсан, е сăра, е эрех ĕçмелле пулат, теççĕ. Сказки и пред. чув. 73. Ялти тантăш-тăвансен пырĕ тĕпĕ ярăнать. || Увлекаться делом. Кошки. † Ярăнса çӳçме тураттăм (погрузившись в это дело). || Гулять на приволье. Юрк. † Ялăм, ялăм янтав пек; ыррăн ярăнса çӳремерĕм, çапах салтак туса ячĕç. || Привеситься. Юрк. † Ылттăн алка пулăтăм (= пулăттăм), анне хăлхине ярăнăтăм.

Ерĕм

(jӓ_рэ̆_м), то же, что ярăм. Пшкрт. _пэ_р jӓ_рэ̆_м шы̆рча. Хорачка. Шы̆рча jӓрэ̆_м, снизка бус.

ерĕм-йӳççи

(jӓ_рэ̆_м-jӳс'с'и), воробы. Пшкрт. См. ярăм-йывăççи.

мерчен

(_мэ_рζ’эн’, _мэ̆рџ̌эн’), первоначально — коралл. || Янш.-Норв. Мерчен — бусы с весьма крупную горошину или даже больше повидимому, из глины бурого цвета; сверху — слой красной краски. Коралл. Зап. ВНО. Мерчен — коралл. Ӳпке мерчен, крупный, величиною с орех, мягковатый и упругий; чăн мерчен — мелкий коралл красноватого цвета. Собр. † Хăпарайтăм çӳлĕ ту çине, ярăнтăм Мерчен хулине (вар. ярăнайтăм мерчен лавкине), хушрĕç мерчен суйлама. Янтик. † Тарăн шыва кĕтĕм: ăшăк, тесе, сакăр пĕрчĕ мерчен пур, тесе. Н. Седяк. Мерчен, жемчуг, яхонт. Мошкоа. † Олăхрăмĕ-çке Мерчен, ай, хулине; мерчен хулисенче чăн мерчен çук. Кугульм. † Чăн мерчентен хула çавăрни çук (не строят). Алших. † Суйларăмăр утсене кайри ури сакăлне... (пропуск) тантăшсе хура мерчен куçлине. Ib. † Мерченме шыва ярас мар, мерченме сая ярас мар. Кан. Çиетчĕç халăха мерчен пек куçсем. N. Увăн (мунчанăн) çтени уртăш-йывăç, çийĕ калай, чулĕ мерчен. N. (Хапханăн) çийĕ шăвăç, юпи мерчен. Кильд. (Тет.). † Чӳречĕрсем çинче виç мерчен, хăçан ярăм пулса тăни пур? Ib. † Пасар, пасар витĕр çӳрерĕм, пĕр. сапаклăх (на одну кисточку) мерчен тупмарăм. Сунчел. † Пичче пӳрчĕ мерчен пӳрт, сăран атăсăр пăсăлас çук. Ст. Чек. Мерчен куçлă куккук [„(мерчен —) драгоценный камень = хĕрлĕ хаклă чултан тунă шăрçа“]. Микушк. † Мерчен куçлă куккук авăтнипе хурамаллă (поросший вязами) улăх ян каят. Т. VI. Мерчен куçлă куккук. (Из наговора. Тюрл.). М. В. Васильев. Мерчен шăрша — хĕрлĕ шăрша (авалхи). Сред. Юм. † Пичче хапхинчен кĕнĕ чôх мерчен сапса кĕтĕмĕр. Альш. † Иç каймăттăм пасара, ахахпа мерчен йыхăрат. Буин. † Тарăн шыва кĕтĕм: тарăн, тесе, вуникĕ мерчен пур, тесе. N. Мерчен — йăлтăрка шăрçа. Сунчел. † Тӳрече çинче ларакан хăй та (так!) мерчен çуха юсакан. || ПВЧ. Йĕс мерчен пек („подобного медному бисеру“) савнине асăнман кун иртмерĕ. См. кăркка мерченĕ. || Яз. Имя женщ. Т.-Е.-Шем. Мерчен (_мэ_рζ’эн’). || Фамильное прозвище. Ст. Чек.

мăй-çыххи

род ожерелья. N. Эпĕ мăй-çыххи тирме ик ярăм шăрçа илтĕм. Хурамал. Мăй çыххине тенкĕпе тăваççĕ, виçĕ хутлă тăваççĕ,— пĕтĕм тенкĕсем. Бугульм. † Аппа мăй-çыххи тирнĕ чух нумай шăрçа пухрăн-и? Ст. Чек. Укçа-мăй-çыххи, назв. девичьего убора (ожерелья). N. Лапка-мăй-çыххи, лапка-мыçиххи, род ожерелья у девиц. СПВВ. ФН. Лапка-мыçиххие хĕрсем мăя çакаççĕ. Сред. Юм. Тенкĕлĕ мăй-çыххи, ожерелье у женщин. Ib. Тенкĕлĕ май-çыххине хĕрарăмсем мăя çакса çӳреççĕ. Ст. Чек. Шăрçа-мăй-çыххи, назв. убора (у замужних). || Галстук?

йрăм

полоса; снизка. См ярăм. Изамб. Т. Манăн кĕпе йăрăм-йăрăм чăпар. У меня ру бшка пестрая, с полосами. Орау. Чулĕ çинче ал тымаþ пек йăрăм-йăрăм шур йĕрсем пур. По камню проходят полосами белые жилки. Ib Манн тӳшек пичĕ йăрăм-йăрăм хĕрлĕ, пĕтĕмпех шурă мар. Ib. Йăрăм-йăрăм хĕрлĕпе кăвак хутăш (состоит из красных и синих полос, без белого). Хурамал. Пирĕн тырă суха касси тăрăх йăрăм-йăрăм шăтнă (= тӳрĕ, рядами). Калашн. 26. Çуремелли чатăрсен йăрăм аркисем. Ау. 295. † Ах тантăшăм (çавă)! ярăнсах утса пынă чухне йăрăм шăрçанăн курăнтăн. Образцы. 109. Хура пӳртĕн маччисем йăрăм-йăрăм хăрăмĕ. Потолок черной избы (избы почерному) покрыт полосами сажи. Тип-Сир. Йăрăм-йăрăм йăлта (надо: йăлт та) йалт. (Çиçĕм çиçни). Шел. 70. Хĕвел шевли йăлтăртатса... йăрăм-йăрăм вĕлтертетсе... куç çутине çисе тăрать.

йăрăм-ярăм

подр. плавному качанию паутины. N. Эрешмен карти йăрăм-ярăм йарăнса тăрать (качается плавно. || М. П. Петр. Йăрăм-ярăм — полосатый, перистый. Ib. Йăрăм-ярăм пĕлĕт, перистые облака. || Гирляндами. N. Тинĕс тĕпĕнчен çĕкленсе тухакан йăрăм-ярăм курăк. ||Продолговатыми пятнами. Альш. Элшелĕнче çур ял пĕр икĕ пусăран-кăна ăсса тăрать ĕçме, чей хума, ыттисем вара хăшин сап-сарă навус е йăрăм-ярăм тикĕт. || Полосами. Альш. † Хура пӳртĕн маччисем йăрăм-ярăм хăрăмĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

галерея

сущ.жен.
1. галерея (вăрам балкон); стеклянная галерея кантăкланă галерея
2. галерея (театр залĕнче— чи çӳлти хут)
3. (син. музей) галерея; художественная галерея ӳнер галерейи; картинная галерея картина галерейи
4. (син. вереница) ярăм, рет; галерея литературных героев литература сăнарĕсен ярăмĕ

курс

2. сущ.муж.
1. курс (вĕренӳ çулĕ); студент первого курса пĕрремĕш курс студенчĕ
2. вĕренӳ, ярăм; курс лекций лекцисен ярăмĕ

полоса

сущ.жен., множ. полосы
1. йăрăм, йĕр; полосы на теле от ударов ӳт çинчи çапнă йĕрсем
2. (син. пояс) тăрăх, ярăм, касă; лесная полоса вăрман ярăмĕ; полоса песка вдоль берега çырăн хĕрринчи хăйăр касси
3. (син. период) тапхăр, вăхăт; светлая полоса жизни пурнăçри савăк тапхăр ♦ газетная полоса хаçат страници

пояс

сущ.муж.
1. пиçиххи; ременный пояс чĕн пиçиххи; затянуть пояс пиçиххине туртса çых
2. тăрăх, ярăм; тропический пояс тропик тăрăхĕ

ряд

сущ.муж., множ. ряды
1. рет, йĕрке; ярăм; идти рядами ретĕн-ретĕн пыр
2. чылай, нумай; на заседании рассмотрен ряд вопросов ларура чылай ыйту пăхса тухнă

цепочка

сущ.жен.
1. вăчăра, çинçе сăнчăр; цепочка от часов сехет вăчăри
2. (син. ряд, вереница) рет, ярăм, карта, йĕрке; цепочка солдат салтаксен речĕ; идти цепочкой карталанса пыр

цепь

сущ.жен., множ. цепи
1. сăнчăр; якорная цепь якорь сăнчăрĕ; посадить собаку на цепь йытта сăнчăрпа кăкар
2. (син. ряд) рет, ярăм, йĕрке; цепь событий ĕçсен вĕçе-вĕç йĕрки; горные цепи сăрт-ту хырçисем; солдаты рассыпались в цепь салтаксем сапаланса ретленчĕç

цикл

сущ.муж.
1. (син. кругооборот) цикл, çаврăм; производственный цикл производство циклĕ (пĕр продукци тума кирлĕ пур тĕрлĕ ĕçсем); годовой цикл явлений природы çут çанталăк пулăмĕсен çулталăкри çаврăмĕ
2. (син. ряд, совокупность) ярăм, пухă; цикл стихов сăвă ярăмĕ

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

воробы

ярăм йывăççи, ярнуççи.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

галерея

ж. галерея (1. çуртăн пĕр енне е йĕри-тавра туса çаврăннă балкон; 2. театрти çӳлти ярус; 3. çĕр айенчен чавса тунă çӳремелли вырăн; 4. искусство произведенийĕсене кăтартмалли çурт; 5. перен. ярăм, карта, ушкăн).

гирлянда

ж. ярăм, кăшăл, çупкăм, çыхă; гирлянда цветов чечек кăшăлĕ; гирляндами ярăмăн-ярăмăн, вĕçе-вĕçĕн.

каскад

м. 1. (водопад) шыв сикки; 2. перен. (поток, обилие чего-л.): каскад красноречия хитре сăмахсем нумай каласа тăкни; 3. тех. каскад, ярăм; каскад гидроэлектростанций электростанцисен ярăмĕ.

нитка

ж. 1. çип; вдеть нитку в иголку йĕппе çип тир; 2. (чего-л.) ярăм; нитка бус шăрçа ярăмĕ; ◇ шито белыми нитками курăнсах тăрать (ултав, чеелĕх); обобрать до нитки ним юлмиччен çаратса кай; промокнуть до нитки йĕп-йĕпе пул.

полоса

ж. 1. тăрăх; стальная полоса хурçă тăрăхĕ; 2. (широкая черта, линия) йăрăм, ярăм; с белыми полосами шурă йăрăмлă; вытягиваться полосами ярăмлан; полосы спектра спектр йăрăмĕсем; 3. каçă, тăрăх; лесная полоса вăрман тăрăхĕ; 4. (пахотной земли) тăрăх, ана; полоса конопли кантăр ани; 5. полигр. страница; первая полоса газеты хаçатăн пĕрремĕш страници; 6. (период) тапхăр, вăхăт, хушă; полоса реакции реакци тапхăрĕ.

цикл

м. цикл 1. (пĕр-пĕр тапхăрти пĕр-пĕринпе çыхăннă процессем е ĕçсем); производственный цикл производство циклĕ; биологический цикл биологи циклĕ; 2. цикл, ушкăн, ярăм; цикл концертов концертсен ярăмĕ; цикл лирических стихов лирикăлла сăвăсен ярăмĕ.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

курс

1. çул, çул-йĕр; тĕллев; политический курс политика çул-йĕрĕ; наметить курс тĕллев палăртса хур (малашне ĕçлеме) 2. хак; валютный курс валюта хакĕ (ытти çĕршывсен валютисемпе танлаштарсан); падение курса акций акцисен хакĕ ӳкни 3. курс (вĕренӳ çулĕ); учиться на втором курсе иккĕмĕш курсра вĕрен 4. курс, вĕренӳ, ярăм (пĕлӳсен паллă пуххи); вузовский курс истории аслă шкулти истори курсĕ

цикл

1. цикл, çаврăм (анлă ĕçсен пĕр тапхăрĕ); экономический цикл экономика çаврăмĕ (пĕр ӳсни, пĕр чакни); производственный цикл производство циклĕ 2. ярăм; цикл лекций лекци ярăмĕ

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

ярăм

тезмә

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

яр

[jar]
lasi (lasu), funkciigi (funkciigu); helpverbo kun la signifo de fino aŭ komenco de ago
алăран яр — lasi el manoj
кайалла яр — resendi
каникула янă ачасем — la feriantaj infanoj
укçа ярса пар — (trans)sendi monon, ĝiri monon
яшкана тăвар яр — meti salon en supon
компьютер яр — ŝalti komputilon
ăсатса яр — akompani
кулса яр — ekridi
çисе яр — formanĝi
юрласа яр — ekkanti
куçран ан яр — fiksrigardi
салам каласа яр — transdoni saluton
ярса тыт — kapti, aresti
ярăм — ciklo, serio, sinsekvo
ярăн — veturi, promenveturi
çуран урапапа ярăн — bicikli
ярăнтар — veturigi

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ярăм

1. «связка», «гирлянда», «низка (бус)»; 2. «кисть ягод»; тюм. ирем «связка», «пучок».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Пуçа асла хур

Пуçа асла [мăнна] хур [хыв] ставить себя высоко, быть высокого мнения о себе; син.: хăвна ху çӳле тыт, хăвна ху асла карт, хăвна ху асла [пысăка] хур.
Тантăшусем умĕнче пуçна асла ан хыв. Пуçа мăнна хурса, Пит чаплă выставка курса, Мăнттайпала Шалттай çӳреççĕ. А. Кăлкан. Пуçне асла хывакан Çăлтăр-çăлтăр генерал, Тăппи-таппи утакан Икĕ ярăм полковник Кашта çинчи чăхсем пек Ларнă сĕтел хушшине. М. Тăхти.

Çавăн пекех пăхăр: