Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
лед

ледяной
ледовый
пăр катăкĕ — льдина
пăр çулĕ — ледовая дорога
пăр ту — ледяная горка
пăр кайни — ледоход
пăр ларни — ледостав
Çăрттанĕ чăмсах пырать, пăрĕ шансах пырать. (Пир тĕртни). — загадка Щука все ныряет, а лед все намерзает. (Тканье холста).
Чĕлхи çинче пыл, чĕринче пăр. — погов. На языке мед, а на сердце — лед.

2.
град
шултра пăр çăвать — идет крупный град
тырăсене пăр çапса кайнă — хлеба побило градом

◊
пăр çине лартса хăвар — надуть, обмануть (букв. оставить на голом льду)

II. глаг.

1.
повертывать, поворачивать
выключателе пăр — повернуть выключатель
пуçа пăр — повернуть голову
шуруп пăрса кăлар — вывинтить шуруп
лампочка пăрса кĕрт — ввернуть, ввинтить лампочку
машинăна сылтăмалла пăр — повернуть машину вправо
пăрса уç — открыть, отомкнуть (поворачивая ключ)
шыва урăх çĕрелле пăрса яр — отвести воду в сторону, пустить воду по новому руслу
сăмаха урăххи çине пăрса яр — перевести разговор на другую тему
Кĕлет уççи пăрмасăр уçăлмасть. — посл. Замок амбара не откроется, если не повернуть ключ.
Пĕр карта сурăх, пурте пуçне пăрса выртаççĕ. (Кăмакари кукăльсем). — загадка Целый загон овец, и все лежат, повернув головы. (Пироги в печке).

2.
крутить, скручивать
вĕрен пăр — скручивать веревку (на станке)
аллисене хыçалалла пăрса ларт — скрутить кому-л. руки
кĕпе-йĕме пăр — выжимать белье

3.
отводить, отклонять, отстранять
сĕнĕве пăрса яр — отклонить предложение
кандидатурăна пăрса яр — отвести чью-л. кандидатуру

◊
вар пăрать — в животе режет
пăчкă шăлне пăр — развести пилу
хăлхаран пăр — драть за уши
тутана пăр — кривить губы, дуться, сердиться

III.
то же, что пар IV.

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

град; лед; пăр çунă вăхăтра утă çулаттăмăр – когда шел град, мы косили сено; пăр кăтăкĕ – льдина; пăр тумлашĕ – сосульки; пĕчĕк пăр – ледок; пысăк пăр – льдище; пăрлă – ледяной; пăр хывнă нӳхрен – ледник; пăр кайни – ледоход; пăрлан – леденеть.

128 стр.

свертеть; вывинтить; ворочать; повернуть; скрутить; лашана пăр – поверни лошадь; алăпа пăр – рукой скрутить.

128 стр.

син.: туса вĕç
(межд.) вспорхнуть

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

то же, что пĕр, один (при твердозвучных словах). Панклеи. Пăр карчăкпа старикăн икĕ хĕр полнă. (Сказка). Ib. Пăр (пĕр) моклашкаран авăтса такана турĕ (выдолбил).

подр. быстрому рассеиванию, разбрасыванию, разлетанию на части. Шел. П. 13. Çĕре пăр! салатса ярас пек кĕрĕслетсе тăчĕ туп сасси. Толст. Тимĕр шапи чул çине персе анчĕ, тет те, пăр! саланса кайрĕ, тет. N. Ӳт вĕшĕлтетекен хуртсемпе пулĕ, пăр саланса каякан тăпра пулĕ. || Подр. быстрому повороту и вращению. Бугульм. Пĕчикçĕ лаша, тур лаша, пăрах çавăрăнса тăринччĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик çйç ачана ик аллинчен тытрĕ те, пăр-пăр-пăр çаврать, тепле холли тăпăлса тохмас ачин. || Подр. порханью. См. вăр. Шорк. Пĕр пĕчĕк кайăк пăр-пăр, пăр-пăр вĕçсе иртсе карĕ. Календ. 1911. Вĕçнĕ чух вĕсем пит илемлĕ, пăр-пăр çавăрăнкаласа чуна савăнтарса, сывлăш çинче ишсе çӳренĕ пек çӳреççĕ. АПП. Кăвак кăвакарчăн пăр вĕçрĕ (быстро). || Также о насекомых. Сёт-к. Уяр, уяр! Çомăр полать, полсан пăррр! вĕçсе кай. (Говорят божьей коровке, взяв ее на палец). || Подр. дружному горению. || Подр. проборке, строгому выговору словами (когда выговаривающий слишком горячится). Альш. Лешĕ чăнах та тимес вара (не трогает): Элшелинне пичĕке ураписене те тĕртсе пăхмас; ытти ялсенче вара пăр тустарат (строго пробирает). Ст. Чек. Пăр тусса çӳрет. Он горячится.

(пы̆р, пŏр), лед. Альш. Сĕве пăрĕ кайнă вăхăтра-мĕнте. Во время ледохода на Свияге и т. п. Ib. Хĕрарăмсем шыв хĕррине пыраççĕ те: манăн чирĕм-чĕрĕм çак пăрпа ларса кайтăр! тесе, каякан пăр çине пĕр-пĕр пăх муклашки ывăта-ывăта лартса яраççĕ (весною). Ib. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке (Волга замерзает). N. Пăр ун чух пит хытах шăнманччĕ. N. Атăл пăрĕ вăйлă каять. На Волге сильный ледоход. Торп-к. Атăл пăрĕ час тапрансан, тырă ĕнсе (= ăнса) пулать, теççĕ. Пухтел. Сĕвери пăр кайса пĕтрĕ. Ib. Пăрсем пĕр çĕре купаланса ларнă (затор). N. Хĕлле пĕвесенче пăр пит хулăн шăнса ларать. Изамб. Т. Пăр кайсан, кайран, пĕр уйăхран, пĕве пĕвеççĕ. Ib. Пăр кайнă чухне, чир кайтăр тесе, кăçкăрса ватти-хĕттипе (= вĕттипе) навус (= тислĕк) пăр çинелле ытаççĕ. N. Шывсем йăлтах тулса çитсен, çырмасенче пăрсам кайма пуçлаççĕ. Ib. Пăрсам кайнă чухне пур ватти-вĕттипех çырма хĕрне курма тухаççĕ, пурте пăр кайнине савăнса пăхса тăраççĕ. N. Атăл пăрĕ лайăх кари? Собр. † Шыв йăтайми пăр шăнат. N. † Аслă çулăн тусанне шăпăрпа шăлса ямалла, аслă ялăн хĕрсене пăрпа лартса ямалла. Тет. Шыв шавлат, пăр каят-тăр. N. Çырминче пăр тасалман полĕ-ĕçке. Б. Янгильд. Пăрĕ ял тĕлĕнче анчах шăннă. N. Шĕнер пăр (пŏ_р) Апаш тĕлĕнче кайнă ĕнтĕ. Около Абаш лед на речке Шинери уже прошел. Янтик. Капан кӳлĕ çинче пăр шăннă, ачасем пăр çинче чупса çӳреме пуçланă. Ib. Эл çинче пăр шăннă. Орау. Çавăнпа пăр çине шыв тухнă. Ib. Атăлта пăр кайса пĕте пуçланă, пăр катăксем унта-кунта анчах юхса иртеççĕ. Ib. Пăр кăларнă вырăна çĕнĕрен пăр шăннă. Ib. Пăр капланса шыв хĕрĕнчи картасене, мулчасене юхтарса кайнă (напором льда унесло изгороди и бани). Ib. Çавал пăрĕ хăпарнă (поднялся), пăр час каять пуль. N. Тăррисем çӳлте вĕçмен пекех тăрлаттарса тăраççĕ: пăр тапраннă, пăр тапраннă, теççĕ. N. Атăлра пăр пур-и? (Из письма). N. Ĕнисем шыв ĕçнĕ чух, пăрушĕсем пăр çуласан та юрать, тет. (Поговорка). Шел. 73. Пăр каять, пăрпа пĕрле чир каять. Чуратч. Ц. Унта канав айĕнче шыв тумласа вăрăм, çӳлтен пуçласа аяла çитичченех, пăр юпасем усăна-усăна тăнă. Орау. Яка пăр çине лартса хăварчĕ (надул, обманул). || Град. Альш. † Пăри пек, пăри пек пăрсем çăвать: епле пӳхмес-ши пăланăн тихисем? Изамб. Т. Пăр çуса иртсе кайсан. N. Тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳк тунă йĕрке. Якейк. Пирн уя пăр çĕмĕрсе карĕ; ним те йолмарĕ. Паян виç уйра пăр çĕмĕрнĕ, тет. Сёт-к. Пăрпа çĕмĕрчĕ, градом побило. N. Ыраша пăр çапса кайса, тури картая, ой вăта — çĕрĕнчен пĕр çĕр алă чалăш полĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем, е çăмăр пулмасан, е тырă-пулсем лайăх ешерсе юлмасан, тата тырă-пулла пăр ан çаптăр тесе, тăм таврашĕ те ан ӳктĕр тесе, кашни çулах çăмăр чӳкĕ тăваççĕ. Аттик. Акнă тырра-пулла пăр кăларса ан çаптар. (Моленье). || Сосулька. Альш. Ампар çумĕнчи пăр вăрăм шăнсан, йĕтĕн вăрăм пулат, тет. Сятра: с'орк¬он'а _пӧ_{рт в}и_дэ_лэ̆ђэ̆_нџэ_н вŏрŏм п¬ŏр озы̆нзан вы̆л с'¬ол тыры̆ п¬олат, _тэ_т. Чув. пр. о пог. Тумла аннă пăрĕ шăнсан, çулла хăяр аван пулать. Если внизу намерзают сосульки (лед), летом будут огурцы. Орау. Хуралтă çунаттисенчен юхса шăнса ларнă пăрсем хĕвĕл пулсассăн, тырăсем выçă пулаççĕ, тиççĕ. IЬ. Сарай çунаттинчен (края крыши) юхса шăнса ларнă пăрсене çапса ӳкертĕм. || Гололедица. N. Çап-çутă пăр, на дворе гололедица. В др. гов. Пăр шăвать, на дворе гололедица. || Проныра. Ст. Чек.

(пы̆р, пŏр), повертывать, поворачивать. Шел. П. 66. Куçне урăх енелле пăрса тăрать. Чертаг. Пăрмалли патаксам (у сохи, вставлены в подвои, патвай, их 2). Синьял. Пĕр карта сурăх, пурте пуçне пăрса выртаççĕ. (Кăмакари кукăлсем). Чем люди живы. Амăшĕ вырăнĕ çинче пĕр хĕр çине йăванса карĕ те, хăрах урине пăрса ячĕ (свернула). Орау. Яратав Йăхăначĕ ĕлĕк пăрусене, тыр çине-мĕне тухсан, яланах хӳрисене пăра-пăра яратчĕ, тет (чтобы отвадить). || Выжимать. Сёт-к. † Порçăн тоттăр — варличчĕ, халĕ эпĕ карăм та, пăрнă тоттăр полса йолчĕ. Байгул. Пăрнă тутăр, выстиранный и выжатый платок. Скотолеч. 12. Таса пире (холст) сивĕ шывпа йĕпетсе пăраççĕ. N. † Шур Атăл шывĕпе пăрса илĕпĕр (выжмем). Кратк. расск. 17. Эпĕ çав пиçнĕ çырласем шывне Фараон курки çине пăрса илтĕм. N. Вăйăран кĕрсен, кĕпесене пăрса тăкатпăр — çара шыв пулать? N. Кĕпесене хăвăрт-хăвăрт чӳкесе пăрма тытăнчĕ. Кулине юлашкинчен Марук кĕпине пăрса типĕтрĕ. || Драть (за ухо). Шорк. Асту, холхуна тытса пăрăп. Смотри, я надеру тебе уши. IЬ. Кил-ха конта, эпĕ сана холхунтан пăрса ярам. Иди-ка сюда, я надеру тебе уши. N. Хăваласан-хăваласан, ватнă ачине тытрĕ те, холхинчен питĕ хытă пăрчĕ те, ачи çохăрса ячĕ. || Разводить (пилу). N. Пăчăк шăлне пăр. || Ввертывать. Изамб. Т. Малти шăлсенчен икĕ енне пĕрер турта пăраççĕ. N. Ламппа пăрса кӳртсе лартнă. || Свивать на станке. N. Пăрнă пушă, кнут свитый на станке из кудели. || Отклонять, отворачивать, устранять, обходить. Сёт-к. Вăл хошнисене хамран пăримастăп. Я не могу отклонять от себя его приказаний. N. Вĕсем шанчăксăр çынсем, вĕсене куç умĕнчен пăрма çук (за ними нужен глаз да глаз). N. Пуянсене анчах кӳртсе пĕтерчĕç (приняли в часть при аренде леса), чухăнсене пурне те пăрса хăварчĕç. Кан. Тырăпа услам тăвать, ăна та суйлавран пăрман. || Искажать смысл. N. Çын калаçнă чух пĕр сăмах çинчен тепĕр сăмах çине пăрса кайман-и? || Уклониться от темы. N. Сăмахне урăх çĕрелле пăрса яма тăрăшаççĕ.

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[por]
turni (turnu), rifuzi (rifuzu)
пăрса хур — (fiks)turni
сăмаха урăххи енне пăрса яр — ŝanĝi (turni) la interparolon en alian direkton
сĕнĕве пăрса яр — rifuzi proponon
пăра — borilo
пăрала — bori
пăрăн — turniĝi
пăрăну саманчĕ — turnopunkto, turnomomento
пăркăч — ŝraŭbilo, komo
пăркăчла — ŝraŭbi
тутана пăр — paŭti, koleri

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «лёд»; 2. «град»; МК, азерб., туркм., тур., ног., кумык., карач. буз, тат., башк. бозмузпус, мус, хак. пус, желт. уйг. пызмӧс(ӧн) «лед»; бороо(н) «дождь».

1. «вертеть», «повёртывать», «поворачивать», «сворачивать»; 2. «крутить», «скручивать»; 3. «выжимать (бельё)»; башк., тат. бор, уйг., бур.-монг., кирг., к. калп., ног., узб. тур., карач. бур «вертеть», «крутить», «закручивать», «поворачивать», «сворачивать»; алт. В пур «поворачивать», «буравить», «сверлить».

Çавăн пекех пăхăр: