Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

1.
железо

железный
пӳрт витмелли тимĕр — кровельное железо
хĕртнĕ тимĕр — каленое железо
тимĕр кăшăл — железный обруч
тимĕр листи — железный лист, лист железа
тимĕр тăпри — железная руда
çурта тимĕр вит — крыть дом железом
Ыратман пуçа тимĕр тукмак. — погов. По здоровой голове — железной колотушкой. (соотв. С больной головы на здоровую).
Тимĕр йытă кил сыхлать. (Çара). — загадка Железная собачка дом стережет. (Замок)

2.
жесть

жестяной
тимĕр арча — 1) железный сундук 2) жестяная коробка
тимĕр пăрăх — жестяная труба

3.
металл

металлический
тимĕр кашăк — металлическая ложка
тимĕр курка — металлический ковшик

◊
тимĕр кăвак — серый в яблоках (о масти лошади)
тимĕр пăрçа — скряга, скупец
тимĕр пулă — уст. волжская сельдь
Тимĕр шалçа — Полярная звезда
тимĕр шапа — черепаха

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(т’и_мэ̆_р, без л), смотреть пристально. См. тилмĕр. Чертаг. Тимĕрсе пăхать, смотрит пристально.

(_ти_мэ̆_р, т’и_мэ̆_р), железо. Сред. Юм. Тимĕр хĕрнĕ чох, тет, ĕç вăхчипе, тет. Железо — когда горячо, дело — когда ему время. (Народн. поговорка), N. Пуртта е кусара: ăсакан шывран усал-тĕсĕл тартăр, тесе, пăрахаççĕ. (Железо, по поверью чуваш, имеет магическую силу, отгоняющую прочь нечистых духов. Когда чувашину приходится где-нибудь одному на землю ложиться спать, или же, когда укладывают на землю ребенка, то проводят вокруг него железом черту, и тогда, говорят, уже никакая злая сила не может причинить спящему вреда. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан, чир ермест, шуйттан та хăрать, теççĕ. Ст. Чек. Тимĕртен шуйттансем хăраççĕ. Ib. Ачана ие е усал ан ертĕр тесе çăпка çумне тимĕр çакаççĕ. Ib. Усал ерекен çын (припадочный) пуçейне, усал ан ертĕр тесе, тимĕр япала (кусар, т. ыт.те) хураççĕ. СТИК. Вăсен лавккинче тимĕр тавраш (железный товар) пур-и? — Çук, вăсем тимĕр тавраш тытмаççĕ. || Железный. Рак. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Йĕп). Орау. Тимĕр шăшин сӳс хӳре. Сĕт-к. Тимĕр туя кокрашки туялама шанчăклă. ЩС. Тимĕр тупан (или: полăс) хывнă, положены железные подреза. Альш. † Тимĕр тукун урапа Симен-кунччен кăна вăл. || Масть лошади. Ст. Шаймурз. † Тимĕр лашан тилпекине кам явнă иккен шурă пурçынтан. || В перен. знач. Сред. Юм. Тимĕр ал, рука, твердая как железо. || Имя мужч. Хорн-Шигали, САСС, Ялюха М. Рекеев. || Встреч. в составе яз. имен: Ахтимĕр, Пиктимĕр, Тимĕр-Пăлат и др.

çап, ковать железо.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

тимер

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[timer]
fero, metalo
тимĕр пăта — fera najlo
тимĕр тăпри — fera minaĵo
тимĕр шапа — testudo
тимĕр савăт-сапа — metala manĝilaro
тимĕр-тăмăр — metaloj()
тимĕрле — forĝi
тимĕрлен — feriĝi
тимĕрлентер — ferigi
тимĕрлĕ — ferita, forĝita, ferumita
тимĕрçĕ — forĝisto

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«железо»; тимĕр пăхĕ «шлак», «окалина»; тимĕрçĕ, тимĕрч «кузнец»; др. тюрк. тәмир, МК темӳр, уйг. тӧмӳр, узб., казах., к. калп., ног., ойр. темир, тат., башк. тимер, азерб. дәмир, хак. тимир «железо»; тур. демир боку, Замахш. темӳр боки «железный шлак», «окалина»; тат. тимерче, башк. тимерсе, казах. темирши, тур. демирчи «кузнец»; ср. монг. тӧмӧр, бур.-монг. тӧмӧр, тӳмӳр, тӳмәр «железо»; Замахш. (монг.) темӳрӳн басун «железный шлак»; монг. тӧмӧрч(ин) «кузнец».

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

яз. и. м. Хорн.-Шигали, САСС, Ялюха М., Рекеев (Ашм. Сл. XIV, 43); тат. м. и. Тимер/Тимри/Тимери/Тимрәй/ Тимәш/Тимаш/Тимуш/Тимук/Тимәй (Сат. ТИС, 178) > мар. м. и. Темер/Темир/Демирай/Темерек/Темрек/Темерка/Темирка/ Темереш/Темриш/Темыр/Темырай/Темыраш (Черн. СМЛИ, 446-447). Выступает как первый, так и второй компонент в сложносоставных мужских языческих именах.

Çавăн пекех пăхăр: