Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
перед, передняя часть чего-л.
фасад

передний
кăмака умĕ — шесток печи
кĕлет умĕ — крыльцо амбара
чӳрече умĕ — подоконник
ум кăлар — устраивать крыльцо (на выступающих концах бревен сруба)

2. разг.
грудь

грудной
◊ ум çакки — женское нагрудное украшение
пуçĕ умне усăннă — голова его опущена на грудь

3.
грудь, нагрудная часть одежды
кĕпе умĕ тĕрĕллĕ — грудь рубахи расшита

4. уст.
участок, загонка
ум ту — разбить участок на части (напр. для сева)

II. в роли служ. имени:

умра, умăнта, умĕнче — перед кем-чем-л., впереди, спереди
ман умра — передо мной
куç умĕнчех — на глазах, перед глазами

умĕн — перед, до, накануне, в канун
кун умĕн — перед этим
уяв умĕнхи кунсем — предпраздничные дни  

умран, умĕпе, умĕнчен — мимо кого-чего-л., перед кем-чем-л.
çурт умĕпе ачасем иртсе кайрĕç — мимо дома прошли дети  

умма, умна, умне — перед кем-чем-л., к кому-чему-л.
ман умма тăр — встань передо мной
машинăна пӳрт умне тăратнă — машину поставили перед домом

◊
умăнта пултăр! — да будет перед тобою (формула поминания усопших)
умран юличчен çи — наесться до отвала

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

грудь. Умна ан варала. П.И.Т. Хĕрсен умĕсенче, пуçĕсенче ялтăр-ялтăр анчах палтăртатса тăраççĕ. Я. Турх. Унăн (у пьяного) пичĕ-тумĕ пит тусăннă, пуçĕ — умне малалла усăннă. Альш. Умăм тулли сăркам пур. Юрк. Ятăрсем те аслă, умăрсем çутă. Чураль-к. Манăн умри кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çитти, ай, пултăр-и. См. чаршав. Регули. 1126. Ома саппан çак. Дув. † Çураçнă хĕр умĕнче талир тенкĕ килĕшет. Альш. † Умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ. Буин. † Урамăрсем вăрăм та, ай, утмашкăн, вырăсла та хапхăрсем, ай, уçмашкăн. Ай-хай, пĕвĕр çӳлĕ, умăр ука, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. Альш. Эпирех те кунтан кайсассăн: умăртан хыçăр, тесе ан калăр (т.-е. скатертью дорога: лучше смотреть вам в след, чем в лицо). N. Эпирех те кунтан, ай, кайсассăн: умăрпа хыçăр, тесе те ан калăр (ошабка). Юрк. Эпир кунтан кайсассăн: умăр-хыçăр, тесе ан калăр (что для вас безразлично, смотреть ли нам в след, или в лицо: скатертыо дорога.). Сборн. Эпир кунтан тухса кайсассăн: умĕнчен хыçĕ, тесе ан калăр. N. † Сарă порçăн саппунне омала çакрăм (= уммалла?). || Грудь рубахи. Ч. П. Хм — грудь рубахи. Юрк. Кĕне умĕ. Альш. Улача кĕпенĕн умĕ ука. Ч. П. Умсăр-хыçсăр ан татăр (кĕпе). См. ум.

ом перед. Пшкрт. Ом — перед. Ч. П. Хапхи умĕ пылчăклă. || Место, на котором жнет жнец. Сред. Юм. Õм, тесе, тыр вырнă чухне хăй выракан тĕлтине калаççĕ. || Назв. частей, на которые делят загон для удобства засевання. Янтик. Айта, Иван, ту часрах ум, акса пĕтерер! (Тырă акнă чухне, акма лайăхрах пултăр, тесе, тата вăрлăх пĕр пек ӳктĕр тесе, анана темиçе пая пайлаççĕ, çав пая ум теççĕ. В. Михайлов (рукопись). Вара анапа ум чар та (= чĕр те) кашни ум валли пĕр пай вăрлăх хатĕрле. || Употр. в качестве послелога. Ман ума, ман умăма, ман умма (= каз.-тат. алды̆ма), передо мною. Регули, 1127. Ман омра тăчĕ. N. Кай кунтан, ман умран. СПВВ. Хам пур умра ан хăра. Альш. Ăйхăнтан вăрансан, ан хара, эпĕ пулăп санăн умăнта. Альш. Умăнти сăрку. Ст. Ганьк. Хура хур умĕнче хура пыльчăк, хаçан тинсе çитĕ-ши? М. Сунчаеево. Ч. Пăртак тăрсан-тăрсан, хăйсем умне (= перед избу) тухса, вут хучĕç, унта сăра, эрех, икерчĕсем илсе тухрĕç те, хыва пуçларĕç. Альш. Сӳнтĕк (назв. деревни) умнеллех кăять вăл çаранлăх. Б. Янгильд. Тогаш. Вăл (она) стариккине (мужу), умне тухас тесе, чатрах лашине хăвалама хушнă. IЬ. Çăва патне çитнĕ чух карчăкки тепĕр çулпа çуна вăлсем умнелле тухнине курах каннă, анках старикки çакна курман. Сборн. Ах, аннеçĕм, анне! хĕреслĕ тенкĕ пулам та, кăккăр умне çакса юл! Юрк. Пирĕн умран (мимо) навус тăкма кайнине те вилнĕ çынсене масар çине пытарма илсе кайнине анчах курса тăратпăр, урăх нимĕн те курмастăнăр, тет. N. Киле пырсан, пĕр çĕре пухăнтăмăр та, пурте йĕмсене хуса хĕвел. Умне (на солнышко) типĕтме çакрăмăр. N. Хамăр пурсăмăр та аписам умне кайма хăратпăр. Синьял. Пире анне çуратрĕ, ыр çын умне тăмашкăн; ыр çын умне тăраймарăмăр, тăшман умне тăтăмăр. N. Шуйтанăн сăмси умне тĕлех пулать. Юрк. Сан ачу мар, ачу мар (т.-е. я), аннеçăм, шурă патша умĕнче тăраканĕ, ури айне пукан лартакан, кучĕ айне минтер саракан, икĕ хулĕнчен тытса лартакан. Ала 15°. Патша, халăх умне тăрса, акă çапла каланă, тет. Стюхино. Атьăр каяр хĕр илме икĕ савни умĕнчен. Жит. св. февр. Сăваилă Мелетий вилес умĕнтереххĕн патшана Аслă Феодосий кĕнĕ. Альш. Пирĕи умма ӳкрĕç те, пуçĕсене чикнĕ хăйсем, нимĕн те чĕнмеç, пыраççĕ хуллен уттарса. IЬ. Умĕнчен пӳл, умĕнчен пӳл, ан яр! (лови их!). Ала 29°. † Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, эс апие юрăн-ха. Утмăл çулхи атти пур, олтă шăл витĕр хĕм тухать. Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, пирĕн аттене юрас çук. Хора-к., Покр. в. Ĕçе лайăх ту, ху умнах тăрĕ (тебе же будет на пользу. Послов.). Юрк. Асамат кĕперĕ çумăр умĕнчен (перед) карăнсан, çумăр чарăнать; хыçĕнчен курăнсан, тата çăвать. Формы: «уммĕн, умĕн, омăнь, омĕн, омăн» см. под уммĕн.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

сущ.муж. (син. разум, интеллект)
ăс, ăс-тăн, ăс-хакăл; ум человека этем ăс-хакăлĕ ♦ сойти с ума ăсран тайăл, ухмаха ер; считать в уме ăсра шутла; прийти на ум аса кил, пуçа кил; ума не приложу аса илейместĕп

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

-а ăс, ăс-хакăл, тăрлав; делай с умом ăспа ту; считай в уме ăсра шутла; он себе на уме вăл чее, вăрттăн шухăшлă; сошёл с ума ухмаха ерчĕ; выжить из ума сумран тух, ăсран тайăл, йӳтесе кай, сӳтĕлсе кай; свести с ума ăнран яр, пуçне çавăр.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

м. 1. (способность мыслить) ăс, тăн, ăстăн, ăс-хакăл; 2. (мыслитель) ăслă çын; лучшие умы человечества этемлĕхĕн чи ăслă çыннисем; ◇ без ума (быть) от кого-чего-л. асран кай, пит хĕпĕрте; не в своём уме (быть) асран тух, тăнран кай; считать в уме ăсра шутла; делать с умом ăспа ту; в своём уме чипер ăстăнпа; выжить из ума ăсран тайăл, йӳтесе кай; учить уму-разуму пурăнма (е пурнăçа) вĕрент; сойти с ума ухмаха ер (е тух); свести с ума ăнран яр; и в уме нет пуçра (е асра) та çук, шухăшламан та; прийти на ум пуçа пырса кĕр (шухăш); ума не приложу пĕлместĕп, ăса илейместĕп; уму непостижимо ăнланса илме çук; ум за разум заходит у кого-л. ăс пăтрашать; задним умом крепок см. задний; любить без ума питĕ хытă юрат; выжить из ума см. выжить.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

ал

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[um]
antaŭ, antaŭa parto, fasado
чӳрече умĕ — fenestra breto
умра, умăнта, умĕнче — antaŭ iu aŭ io, antaŭe
ман умра — antaŭ mi
куç умĕнчех — antaŭ okuloj
кун умĕн — antaŭ tio
уяв умĕнхи кунсем — antaŭfestaj tagoj
ман ума кил — venu al mi
умлă-хыçлă — unu post la alia
çум — apudejo
хула çумĕ — antaŭurbo
çума, çумна, çумне — al, proksmime
ĉe, antaŭ
çумра, çумăнта, çумĕнче — apud
пуçлăх çумĕ — vicdirektoro

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

1. «перёд», «передняя часть», «фасад»; «перед»; 2. «грудь»; съезд умĕн «перед съездом»; др. тюрк., КБ, МК оң «перед»; «восток»; тефс. XII-XIII вв., азерб., тур., туркм. ӧн, узб. ум «перёд», «передняя часть», «фасад»; тур., туркм. ӧонӳнде, чув. умĕнче «впереди»; монг. ӧмнӧ «юг»; «южный»; послелог = «перед», «впереди»; олны ӧмнӧ «перед массами»; ӧмнӧх «передний», «находящийся впереди»; калм. ӧмн «впереди».

Çавăн пекех пăхăр: