Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

кӳт

(_кӳ_т), коченеть (от холода). Рак. Çын хытă шăнсан: пĕтĕмпе кӳтсе кайнă, теççĕ. Ст. Чек. Кӳтес = шăнса кăяс. ТММ. Кӳт, замерзнуть до боли, до полуомертвения. КС. Ал, хыт шăнсан, кӳтет. СПВВ. Шăнса ал кӳтрĕ; çиленсе кӳтсе çӳрет (т. е. не говоря ни слова, со злобой). ЧС. Хальхи çур çанталăка хăвăр та пĕлетĕр: хăшĕ пилĕк таран путса ларнă, хăшин атти тĕпĕ тухса ӳкнĕ, хăшин ури шăннă, хăшин алли кӳтнĕ. (Вирĕм). Хурамал. Хĕлле алă сивĕ шыв ăшне чиксен, алă кӳтсе каять. Шибач. Кӳтсе кайрĕ (озябли руки). Шел. 26. Тĕнсе, кӳтсе, шапарса... пырать сĕнксе Ессепе. Альш. Эпĕ чыстиех кӳтрĕм ĕнтĕ (продрог). Ib. † Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать, кӳтмеç(çĕ) иккен пăлан тьыхисем. СПВВ. МС. Манăн алă кӳтрĕ, теççĕ; тата: манăн ăш-чик кӳтсе çитрĕ. || Об исступлении. Йӳç. такăнт. 71. Чунĕ кӳтсе çитнипе, сĕтел çине ӳкет те, ĕсĕклесе улама тытăнать. Н. Тингешево. Чон кӳтсе çитрĕ (когда хочется плакать). Кан. Чунтанах кӳтсе çитрĕм. Кильд. Ку тăлăх ача нимĕн калама та пĕлейман, чунĕ кӳтсе килнипе вăл тата ытларах ĕсĕклесе йĕнĕ. N. Хăвăра кураймасăр пурăннине кура сирĕн чĕрӳсем кӳтсе çӳремеççĕ-и? Беседы. Хăшĕ (иные) çилĕ килсе, ăшĕ кӳтнипе çиллине шăнараймасăр йĕреççĕ. НЧ. Хуйхăпа ăш ӳтнĕ çынсене хăтарса ил. || «Быть в дурном настроении, в молчании». Б. Крышки. || Ожесточаться. N. Атăл таврашĕнче пурăнакан халăхсем пурте тарăхса кӳтсе çитнĕ. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем чарасах, терĕç. Çутт. Укахви кĕтесре пĕр чĕнмесĕр... кӳтсе ларать (молчит, не двигается). N. Çилĕпе кӳтсе (вне себя, от гнева, trausportes de rage). N. Чон хорланса килчĕ, шчик (= ăшчик) кӳтсе тăчĕ çыру çырнă чухне. N. Эпĕ санран письмо час илеймасан, ман чунăм питĕ кӳтсе пурнатm. Йерк. 130. Чун кӳтнипе ун туйне хатĕр паян вăл пăсма (расстроить). N. Утне çитмен туртине. (тенĕ пек), чун кӳтнипе чун хутрăм. N. Пурин те çил-хаяр та пур, кĕвĕçӳ-кӳренӳ те пур... кӳтесси- пăтранасси те пур, вăрçасси-хирĕçесси. П. И. Орл. Çаккăн (его) ачи (сынишка) унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çуренĕ, тет.

нĕшĕклет

(-_ж-), всхлипывать. Çутт. Укахви ĕнер... нĕшĕклетсе макăрчĕ. N. Ачасем те хăшĕ-хăшĕ нĕшĕклете пуçларĕç (раставаясь с учителем).

арçынла

(арз’ынла), quae viro similis est, похожая на мужчину. Якей. Арçынла хĕр-арăм тесе арçынсам пак ятлаçакан, чĕлĕм тортакан, отти-тăри арçынсен пек хĕр-арăмсене калаççĕ. Женщиною на мужской лад называют тех женщин, которые бранятся как мужчины, курят табак и держат себя по-мужски. Орау. Арçынла Укахви — называли одну женщину, по имени Агафью, которая одевалась в мужской костюм, курила трубку и одна караулила в поле и около леса огурцы. || Adv. uti vir. Также употребляется в смысле наречия. СТИК. Сăмахсене вăл арçынла ярат. Она говорит по-мужичьи, т. е. грубо, не стесняясь. Ст. Чек. Вăл хĕр арçынла ташлат. Эта девица пляшет мужскую пляску. Череп. Арçынла ĕçлет. Работает мужскую работу. lb. Япалана арçынла тыткалат. С вещами обращается грубо и неумело, как мужчина (напр. с посудой). N. Хĕрсем арçынла тумланаççĕ, йĕкĕтсем хĕрле; хăшĕ упалла тумланат. Девушки одеваются в мужскую одежду. Парни — в девичью; иной нарядится медведем.

Ука-Сарри

Так называл один чувашин в Отаре, Ядр. уезда, свою жену после свадьбы (ее звали Укахви). К. С.

Укахви

(в Альш. Угах_ви, в Якейк. Огах_ви), личн. хр. имя женщ., Агафья. Альш. Укахви, Уканьня, Укань, вырăсла Агафия.

Окаххи

(Огах'х'и). то же, что Укахви. С. Икково.

Окаш

(Огаш), то же, что Укахви. Б. Олг.

Укашша

то же, что Укахви? Срв. русс. Агаша.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Шăл йĕр

Шăл йĕр [ей] скалить зубы.
Пăрах-ха эсĕ шăл йĕрме Калаçнă чух — пĕл итлеме. Г. Ефимов. — Темскер, Укахви, эсĕ паян питĕ шăл йĕретĕн, — асăрхарĕ Лина. К Турхан. Тамара куçне уçрĕ те каллех мачча çинчи шăлне ейсе пăрахнă пуçа курчĕ. Ю. Скворцов.

Çавăн пекех пăхăр: