Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

валерьяна

валериана (сиплĕ курăк)

женьшень

женьшень (имлĕ тымарлă курăк)
женьшень тымарĕ — корень женьшеня
женшен тымарĕ — корень женьшеня

имлĕ

целебный
имлĕ курăк — целебная трава
хырлăхри сывлăш имлĕ — воздух в сосновом бору целебен

имлĕ-симлĕ

то же, что имлĕ-сиплĕ

имлĕ-сиплĕ

целебный
полезный для здоровья
имлĕ-сиплĕ курăксем — целебные травы

курорт

курортный
сиплĕ пылчăк курорчĕ — грязевой курорт
курорт хули — курортный город
курорт вăхăчĕ — курортный сезон
курортра канакансем — курортники
санатори-курорт карточки — санаторно-курортная карточка
курортра кан — отдыхать на курорте

пылчăк

грязевой
сиплĕ пылчăк курорчĕ — грязевой курорт
пылчăкпа сиплен — лечиться грязями
пылчăкпа сиплекен сыватмăш — грязелечебница

сипетлĕ

то же, что сиплĕ
сипетлĕ çумăр — благодатный дождь
сипетлĕ витĕм — благотворное воздействие

сиплĕ

1.
полезный, приносящий пользу
сиплĕ апат — питательный продукт
сиплĕ çумăр — полезный, благодатный дождь

сиплĕ

2.
благотворный, животворный
совет патриотизмĕн сиплĕ вăйĕ — животворная сила советского патриотизма

сиплĕ

3.
целебный, лечебный, здоровый
сиплĕ ванна — лечебная ванна
сиплĕ климат — здоровый климат
сиплĕ курăксем — целебные травы
сиплĕ эмел — эффективное лекарство

сиплĕхлĕ

то же, что сиплĕ
сиплĕхлĕ ӳсентăрансем — целебные растения

эмел

лекарственный
эмелсем — медикаменты
наркăмăшлă эмелсем — ядовитые препараты
сиплĕ эмел — целебное средство
Ырă сăмах эмелтен те лайăх. — посл. Доброе слово лучше всякого лекарства.

эмелле

лечить
врачевать уст.
сиплĕ курăксемпе эмеллени — лечение лекарственными растениями

çанталăк

климатический
природный
сывлăхшăн сиплĕ çанталăк — целебный климат
шăрăх çанталăк — 1) жаркая погода 2) жаркий климат
этем çанталăка пăхăнтарать — человек покоряет природу
çут çанталăк ăслăлăхĕ — природоведение
çут çанталăк ăслăлăхĕ урокĕ — урок природоведения
çут çанталăк ăслăлăхĕ ярăмĕнчи япаласем — предметы природоведческого цикла

çăлкуç

ключевой, родниковый
минераллă çăлкуç — минеральный источник
сиплĕ çăлкуç — целебный источник
сивĕ çăлкуç — студеный родник
таса çăлкуç — чистый ключ
çăлкуç шывĕ — родниковая вода
çăлкуç тапса тăрать — бьет родник
Тухас çăлкуç çул тăваткалĕнче те тухать, теççĕ. — посл. Живой родник пробьется и на перекрестке дорог.

çимĕç

продуктовый, продовольственный
пыл — сиплĕ çимĕç — мед — целебный продукт
çимĕç лавкки — разг. продуктовый магазин
Çулла çимĕç хатĕрле: хĕлĕн хырăмĕ аслă. — посл. Готовь летом припасы: утроба у зимы велика.

клизма

мед. клизма (вар-вырăма сиплĕ шĕвек ямалли хатĕр)
клизма ларт — ставить клизму

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

сип

здоровье
улучшение
сиплĕ çын — человек с полезными способностями

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сарă кайăк

сар кайăк, назв. птицы. Магн. Сар-кайăк, иволга (птичка). N. Эс тăван çырулăхăн, тăван чĕлхен малтанхи сар-кайăкĕ. Ты — первая иволга родной письменности и родного языка. МПП. Сар-кайăк, серая мухоловка. ЩС. Сар-кайăк, канарейка. Ст. Чек. Сар-чиртен сар-кайăк аван (полезна). Питушк. Сарă-кайăк сиплĕ япала, сар ӳксен ăна çитараççĕ, йăвипала шыва кӳртеççĕ. ГТТ. Сар-кайăк, паренные перья этой птицы употребляют при лечении желтухи. Мыслец. Сар-кайăк, желтая птичка. Якейк. Сар-кайăк вăл сап-сарă, шăнкăрч пушшĕ кайăк; он тĕкне вĕретсе ĕçсен, сара-макран чарăнать, теç. Ст. Шаймурз. † Юртат пурсай (борзая) вăрман хĕрипе лайăх сарă-кайăка суйласа. N. † Сар-кайăк пек тăванăмсенчен епле уйрăлас-ши. Пазух. Сассăм сарă-кайăк та, ай, сасси пек, чĕлхем хура чĕкеç те, ай, чĕлхи пек. N. † Сарă-кайăкăн савнасси улăх ути çăлаччен (= çуличчен).

симлă

полезный, целебный. Календ. 1906. Ун пек симлĕ япаласем çинчен (о полезных средствах) эпир виçĕмçулхи çулталăк кĕнекинче каласа парсаттăмăр. Срв. сиплĕ.

сип

польза. Бугульм. Сип, полезное для здоровья. Чебокс. Сиппи, сиплĕ = перекет — перехет — юрлăхлă, чтобы надолго хватало. N. Имçамăн сиппи пĕртте çук (пользы нет). Четыре пути. Çын япали сиппе пымасть, теççĕ ваттисем. N. Ӳте те сиппине палăртса парать. Сред. Юм. Халь пôшали пар, çапах сипе те кĕмес ô. Теперь хоть дай, все равно в счет не пойдет. N. Унăн ним сиппи те çук (нет от этого лекарства пользы). СПВВ. Х. Сип — эмел. О сохр. здор. Малтанах сип пулмасан та (если не будет легче), час турленмест тесе, лекĕрсем патне çӳреме пăрахас пулмасть. СПВВ. Им пултăр, сип пултăр. Сред. Юм. Сип пôлтăр! (Ĕлĕк ват çынсĕм чӳк тунă чôхне калакан сăмах). Етрух. Юрать, юрать, ăçтан та пулин сиппи килĕ-и?

сиплĕ

полезный, имеющий целебное свойство, здоровый. ОПВВ. Шăпа чир. сор. 19. Унпа лаша пăхĕ куписене сапни питĕ сиплĕ. Баран. 12. Авалхи çăка сулхăнĕнче сивĕ шывлă, сиплĕ çăл юхса тухать шавласа. Ст. Чек. Çумăр сиплĕ мар. Изванк. Çак тимĕр карта çавăрнă чухне те, çапла сиплĕрен çарамаçланаç(çĕ) пулĕ те, анчах эпĕ халччен ăна-кăна илтмен. Ib. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ, тьфу! или: турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи сиплĕ, тьфу! (Из наговора). N. Сиплĕ çын. См. вирлĕ. Юрк. Темĕн тĕрлĕ техĕмлĕ, темĕн тĕрлĕ сиплĕ (о кушаньях).

сипетлĕ

полезный. М. Сунч. Акнă тырă-пулла алла илме пар; вĕсен çине ăшă сипетлĕ çăмăр пар. (Из моленья). Менча Ч. Ăшă çăмрăна парăсăнччĕ, тет, сипетлĕ сывлăмна та пулин ӳкерĕсĕнччĕ, тет. Ст. Ганьк. Турă хушнипе вĕрнĕ чĕлхем сипетлĕ пултăр, турăран ырăлăх, этемрен сипетлĕх. (Из наговора), Ib. Сипетлĕ пултăр (или: сиплĕ пултăр, усăллă пултăр). СПВВ. ЕХ. Пĕри-пĕри чирлесен, ăна килĕшекен име сипетлĕ теççĕ. || Толк. Тюрл. Сипечĕ çок.

çырăк

(с’иры̆к), ольха (дерево). N. Варта (в ложбине) ларан çырăк. БАБ. Тепĕр кун каçхине, хайхи мимĕре пĕçернĕ чух, хун çырăк вуттин кĕлне çурт тавра сапса çаврăнче: хăçан пиçнĕ çăмартана чăх пусма ларса чĕп кăларĕ, çавăн чухне çак кĕл карта урлă каçса çурта-йĕре пăсĕ, тьфу! тет. (Пăсташ тасатни). Ib. Çырăк, тĕнчере санран хăватлă йăвăç пулмĕ, шуйттан ытти йăвăçăн чĕлхине пĕлсен те, санăнне пĕлес çук, терĕ, тет. Çав халлап тăрах çĕнĕ пӳрт пураттарнă чухне алăк çине юри, пăсташ ан кĕтĕр тесе, пĕр пĕрене çырăк хурса хăвараççĕ. Тата ытти çĕрте те имлĕ теççĕ.

тум-хаяр

назв. болезни. Ст. Чек. Тум-хаяр — ăш чирĕ; ăш ыратат, çынна вĕлерет, кăвапаран пăрат. Ăна тӳрлетме вĕрсе аппаланнă. Пыл аван, лаша пăхĕ шыв çине ярса ĕçтернĕ, хаяр-курăкĕ вĕретсе ĕçнĕ. Хаяр çырли аван, сиплĕ тенĕ. Ib. Тум-хаяр = час килекен чир (ăша питĕ ыраттарат). Ib. Хытă вăрçнинчен тум-хаяр, çын çилли ӳкет, тенĕ. Ib. Тум-хаяр пуçа хĕстерет, ăш ыратат. Ешлĕсенкер ватса яраççĕ; час каяс пулсан, хăстарат; час каймалла мар пулсан, вар-виттие каят, анчах малтанхи пек ыратсах çӳремес, пĕр икĕ эрне ыратса çӳрет. Ib. Хаяр ути ĕçсессĕн тум-хаяр пулмас, тет. Ib. Тум-хаяр; (унтан) уйрана тăвар ярса ĕçеççĕ. Ib. Тум-хаяр куç татăлат. Ептрел. Çилпе тивнĕ тум-хаяр, болезнь, полученная под влиянием чьей-либо ссоры. N. Хура пĕлĕт айĕнче хура хĕр; хăçан çав хура хĕрĕн çӳç пĕрчи çине пырса пулĕ тум-хаяр, çавăн чухне тии килес пултăр çак (ят) тум-хаяр. (Из наговора). КАХ. Тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. См. хаяр. N. Иртĕхсе çие-çие, тум-хаяр чир те тупăн. Paas. 172. Тум хаярĕ.

кăлхан

(кы̆лhан), назв. какого-то лечебного корня (тымар). Слеп. Кăлхан — сиплĕ (вар ыратсассăн) полать, çăтăрр! (с'ŏдŏрр) çăвар ăшне пĕçертет вăл (имеет жгучий вкус).

чей корăк

зверобой. Рак., Кайсар. Чей курăкне чей вырăвне вĕретсе ĕçеççĕ. Сиплĕ, тет.

шăпăрла

назв. наговора. Изванк. Кунта пĕр „шăпăрла“ тиекен чĕлхене анчах çыратăп. Çак чĕлхе ак çапла пуçланса каять: „Ырă мăн туррăн çетмĕл те çич ылтăн кӳлĕ, çав ылтăн кӳлĕсенчен ылтăн çапмапа (= çатмапа?), ылтăн кашăкпа хăçан та хăçан ылтăн шыв ĕçтерсе кайтăр та, çавăн чухне тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе килтĕр. Турăран этем ывăлĕ хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич кĕмĕл кӳлĕ. Çитмĕл те çич кĕмĕл кӳлĕрен кĕмĕл çапмапа, кĕмĕл кашăкпа, кĕмĕл шыв ĕçтерсе-çитерсе кайтăр та, тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич пăхăр кӳлĕ. Çитмĕл те çич пăхăр кӳлĕсенчен пăхăр çапмапа, пăхăр кашăкпа хăçан та хăçан ĕçтерсе-çитерсе кайтăр та, тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи сиплĕ, „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич урапа тукунĕ. Çитмĕл те çич урапа тукунĕсем çине хăçан та хăçан хăмăш шăтса, этем ывăлĕ-хĕрĕ шăпăрла чĕлĕх çавсенчен тутăр та, тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывалĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич вутлă вучах. Çав çитмĕл те çич вучахшне (= вучах ăшне) хăçан та хăçан хăмăш шăтса тухса, çав хăмăшсенчен кутăн чĕлĕх лартса, шăпăрла туса çĕнтерсе тин илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич пӳртĕш хăмпи. Çав çитмĕл те çич пӳртĕш хăмписене хăçан та хăçан юн тулса çĕре ӳктĕр те, çавăн чухне тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич хĕрсе тухакан хĕвел, çав хĕвелсем хĕррисене хăçан та хăçан юн тултарса илтĕр те, çавăн чухне тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич тылла пуççи. Çитмĕл те çич тылла пуççисем çинчен çитмĕл те çич купа утă, вилнĕ çын алли-уррипе кĕрепле туса, тутăр та, тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич вар пуç, çав вар пуçсенчен çитмĕл те çич тинĕс тухса, пĕтĕм çынсене путарса вĕлерсен, çавăн чухне тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Пĕр-пĕр лашана юсас пулсан, лашине каштаран каçăртса кăкараççĕ. Хăйсем пĕр-пĕр алтăр çине, çак эпĕ кунта çырнă чĕлхесене каламассерен алтăр çине сураççĕ. Чĕлхе вĕрсе пĕтерсен, шывне лашана ĕçтереççĕ пур усала, пĕтĕм пăсташа хуса кăларăр тесе.

шăршăллă курăк

„благовонное зелье“. N. Шăршăллă курăк е имлĕ курăк.

ниш курăкĕ

назв. растения, convallaria desf. majalis L. Ландыш майский. Рак., Зап. ВНО. Рак. Ача вишлĕ пулсан, çутăличчен çавăн шывĕпе шыва кӳртеççĕ. Кайсар. Ниш курăкĕпе (ландыш) çамрăк чух ачасене шыва кӳртеççĕ. Ниш курăкĕ пысăк вăрманта ӳсет. Çуркунне шур чечеке ларат та, çав чечекрен кайран çырли пулат. Çырли пиçсен хĕрлĕ пулат. Хăй сиплĕ япала. Алри ачасем, аталанимасăр (отражение говора П. И. Орлова), ниш чирĕпе (scr. чĕрĕпе) типсе хăрса кайсан, çак курăка вĕретсе шыва кӳртеççĕ. П. И. Орл. Д. С. Серг, Ниш курĕк; ача нишпе асапланать пулсан, çак курăкпа шыва кӳртес пулать. Чăвашсем. Унтан тата ниш курăкне вĕретсе, ун шывĕпе ачанăн çан-çурăмне ухать. (Çав ниш курăкне вырăсла ландыш теççĕ).

вирлĕ

efficax, острый, бойкий, стремительный, крепкий, сильный, смелый, приятный, чувствительный. Употр. и в наречном см. Хăр. Паль. 31. Çăмăр, вĕтĕ етресем пек, вирлĕн анать. КАЯ. Эпĕ çак ачана чĕлхе вĕрсе тӳрлетме килнĕ; ман чĕлхе вирлĕ пултăр, чăваш чĕлхи çармăс чĕлхи пек вирлĕ пултăр. (Из наговора). Сред. Юм. Тилхепене пит вирлĕ явнă та, саççим хутланмас та. Ib. Вирлĕ утрăм. Кинул изо всей силы. Пшкрт. Вирлĕ сомак каларă мана (приятное слово). Шибач. Вирлĕ йăтать (смело). Н. Курм. Кантăра вĕçне чул çыхса утсассăн, пит вирлĕ каять. N. Куç пăсăлса ларчĕ, халь те вирлĕ пăхмалла мар. Ст. Чек. Мăшкăласа тăр-ха тата, паçăрхинчен вирлĕрех парăп (еще чувствительнее ударю). Шурам-п. № 22. Вирлĕн çупса пырать. Быстро подбегает. Альш. Тутар япали, тутар сăмахĕ пит вирлĕ (имеет ситу, влияние) чăвашра. Орау. Вирлĕ калатăн, теççĕ çынна (побеждаешь словами, прошибаешь насквозь). Ib. Лашана пушăпа хытă тиверсен: питĕ вирлĕ (чувствительно) тиврĕ, теççĕ. СПВВ. ФИ. Вирлĕ = пит хăватлă, вăйлă. Тюрл. Вирлĕ лекнĕ она (тяжело захворал). Ч. С. Ватă-вĕтĕсене ыраттармаллах çапмаççĕ, çамрăк çынсене хăш чухне темĕн тĕрлĕ вирлĕ тивертеççĕ. (Вирми). В. Олг. Вирлĕрех çап. Ударь почувствительнее. N. Он халапă вирлĕ, çитет (исполнится). Регули 1406. Утсене вирлĕрех тивер. Ib. 1407. Ку пушă вирлĕ çыпăçмала. Ib. 1408. Пăснине вирлĕрех сорса парас (о наговоре). Ходар. Тĕтĕрессе куç чĕлхине вĕрессе сĕре çынна тутармаççĕ; ăна пĕр-пĕр вирлĕ чĕлхеллĕ, сиплĕ çынна анчах тутараççĕ. N. Анаталла аннă чух аннăçем вирлĕ анатăн (скатываешься все сильнее и сильнее). Сир. 120. Вирлĕ чĕлхеллисен (остроумных) чĕлхине çĕттерет, ватă çынсене тăнран çухатать. Пшкрт. Ах, вирлĕ турăм! Ах, хорошо я сделал!

имлĕ

(и_мл’э̆), целебный. Б. Араб. Б. Тата ытти çĕрте те имлĕ теççĕ (çырăк, аlnuз, ольха).

имлĕ-сиплĕ

(_си_пл’э̆), целебный. Ст. Чек. Имлĕ-сиплĕ курăк, целебная трава.

иплĕ

(-л'э̆), удобный, ловкий (cômmоdus), полезный, обторожный, аккуратный. || Послушный. Хурамал. Изамб. Т. Чукмара (дубинку) пысăк пуçĕнчен тытсассăн, пеме иплĕ мар (= неудобно). N. Патакăн пĕр пуçĕ пысăк пулсассăн, çапма иплĕ. Уралка. Иплĕ пул! Хып. 1906, 6. Калаçнă пĕр сăмахĕ вĕсен иплĕ те сиплĕ, çат çыпăççа тăрать.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

бальзам

сущ.муж.
бальзам (сиплĕ ĕçме е маç); бальзам из лечебных трав эмел курăкĕсен бальзамĕ

здоровый

прил.
1. (ант. больной) сывă, сывлăхлă; здоровый ребёнок сывă ача
2. (син. полезный) сиплĕ, усăллă, сывлăхшăн лайăх; здоровый лесной воздух вăрманти сиплĕ сывлăш
3. (син. сильный, крепкий) тĕреклĕ, патвар ♦ Будьте здоровы! Сывă пулăр! (уйрăлнă чухне сывлăх сунни)

лекарственный

прил.
эмел -ĕ; сиплĕ; лекарственные препараты эмел им-çамĕ; лекарственные травы сиплĕ курăксем

лечебный

прил.
сиплев -ĕ; сывату -ĕ; сиплĕ; лечебные учреждения сывату учрежденийĕсем; лечебная физкультура сиплев физкультури; лечебные воды сиплĕ шывсем

лёгкий

прил., легко нареч.
1. (ант. тяжёлый) çăмăл, сулмаксар; лёгкая сумка çăмăл сумка; снег лёгок, как пух юр мамăк пек çăмăл
2. (ант. трудный) çăмăл, ансат, ăс çемми, вăй çемми; лёгкая задача çăмăл задача; лёгкая работа вăй çемми ĕç
3. (син. слабый) виçеллĕ, чухă, йăваш, вăйсăр; лёгкий ветерок вăштăр çил; лёгкое вино йăваш эрех
4. (ант. грузный) çăмăл; вăшт-вашт; лёгкая фигура çăмăл кĕлетке; идти легко вăшт-вашт уткала
5. (ант. напряжённый, затруднённый) çăмăл, канлĕ, канăçлă; лёгкий сон канăçлă ыйхă; легко дышится сывлама çăмăл
6. (син. поверхностный; ант. серьёзный) çăмăлçах, çăмăлттайла; лёгкое отношение к жизни пурнăç çине çăмăлттайла пăхни ♦ лёгкая промышленность çăмăл промышленность (халăха кирлĕ таварсем туса кăлараканни); у него рука лёгкая унăн алли çăмăл (ăнăçуллă); легко сказать калама кăна çăмăл; С лёгким паром! Мунча ăшши сиплĕ пултăр! (мунчаран тухакана саламлани); с лёгким сердцем шухăшласа тăмасăр, иккĕленмесĕр

растение

сущ.
сред. ӳсен-тăран, ӳсĕмлĕх, йывăç-курăк; мир растений ӳсен-тăран тĕнчи; лекарственные растения сиплĕ йывăç-курăк

ромашка

сущ.жен.
шур чечек, салтак тӳми; лекарственная ромашка сиплĕ шур чечек

целебный

прил.
имлĕ, сиплĕ, сиплĕхлĕ; целебные грязи имлĕ юшкăн; целебные травы сиплĕ курăксем

чудотворный

прил.
1. (син. волшебный) асамлă, асам тăвакан; чудотворная икона асам тăвакан турăш (тĕн ĕненĕвĕнче)
2. (син. благотворный) сиплĕ, усăллă; чудотворный климат сиплĕ климат

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

целебный

имлĕ, сиплĕ, сиплĕхлĕ; целебный источник сиплĕ çăлкуç; целебные травы сиплĕ курăксем.

целительный

чиртен сыватакан, тӳрлетекен, сиплĕ.

благодатный

тивлетлĕ, ырлăхлă, сиплĕ, телейлĕ.

благотворный

усăллă, ăнăçлă, лайăх, сиплĕ.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

бальзам

м. 1. бальзам (ырă шăршăллă мазь); 2. перен. имлĕ япала; йăпатмăш; бальзам души чун йăпатмăшĕ; пролить бальзам на что-л. йăпат, лăплантар.

благодатный

прил. ырă, хӳхĕм, сиплĕ; благодатный край питĕ хӳхĕм çĕршыв.

благодетельный

прил. усăллă, ырă, сиплĕ; благодетельный климат сывлăхшăн усăллă климат.

благотворный

прил. сиплĕ, усăллă, ырă кӳрекен; благотворное влияние ырă влияни; благотворный климат сывлăхшăн усăллă климат.

грязевой

прил. пылчăк ⸗ĕ [⸗и], пылчăк..; грязевое лечение пылчăкпа сиплени; грязевой курорт сиплĕ пылчăк курорчĕ.

грязь

ж. 1. (слякоть) пылчăк, лапра; жидкая грязь шĕвĕ пылчăк; 2. (нечистота, пыль, сор) тусан, пăрах, çӳпĕ-çапă, çӳп-çап; 3. (на теле, на белье) кирĕк, тусан; руки в грязи алăсем вараланнă; 4. перен. (бесчестные поступки) ирсĕрлĕх, киревсĕрлĕх; 5. мн. грязи мед. сиплĕ пылчăк; лечиться грязями пылчăкпа сиплен; ◇ месить грязь пылчăк (е лапра) çăр; забросать грязью, смешать с грязью, втоптать в грязь варала, намăса кĕрт, лапăрта; не ударить лицом в грязь намăс ан кур.

женьшень

м. бот. женьшень (имлĕ курăк).

животворный

прил. сиплĕ, пурнăç паракан; животворный дождь сиплĕ çумăр; животворное влияние пурнăç паракан витĕм.

источник

м. 1. çăл, çăлкуç; источник минеральных вод минераллă шыв çăлкуçĕ; целебный источник сиплĕ çăл; 2. перен. çăлкуç, источник; источник света çутă çăлкуçĕ (е источникĕ); неиссякаемый источник иксĕлми çăлкуç; 3. (письменный документ) источник; по достоверным источникам шанчăклă источниксем тăрăх.

лёгкий

прил. 1. çăмăл; лёгкая ноша çăмăл çĕклем; 2. (мало греющий) çӳхе: лёгкое пальто çӳхе пальто; 3. (нетрудный) ансат, çăмăл; лёгкая задача çăмăл задача; 4. (незначительный, слабый) çăмăл, йăваш; лёгкое наказание çăмăл наказани; лёгкий ветерок йăваш çил; 5. (поверхностный, легкомысленный) çăмăл, çăмăлттайла; лёгкие нравы çăмăлттайла йăласем; 6. (уживчивый) уçă, килĕшӳллĕ, килĕштерекен; лёгкий характер уçă кăмăл; 7. (ловкий, изящный — о движениях и т. п.) çăмăл, илĕртӳллĕ; ◇ лёгкая артиллерия çăмăл артиллери; лёгкая атлетика çăмăл атлетика; лёгкая индустрия çăмăл индустри; лёгкая кавалерия çăмăл кавалери; лёгкая рука у кого-л. алли çăмăл; лёгкая пища çăмăл апат; лёгок на помине сăмах тĕлнех çитнĕ çын; с лёгким паром! ăшши сиплĕ пултăр! (мунча кĕрсе тухнă çынна сывлăх сунни); с лёгким сердцем ним шухăшламасăр, пĕр хăрамасăр.

лечить

несов. кого-что эмелле, сыват, сиплĕ.

полезный

прил. 1. усăллă, кирлĕ; пайталлă, вырнаçуллă, сиплĕ, ырă; быть полезным юра, кирлĕ пул; полезная работа усăллă ĕç; полезный дождь сиплĕ çумăр; полезная вещь усăллă япала; 2. юрăхлă; полезная жилая площадь пурăнма юрăхлă вырăн (хваттерте).

полечить

сов. кого-что эмелле, сыват, сиплĕ.

помочь

сов. 1. кому-чему пулăш; помочь деньгами укçапа пулăш; помочь учиться вĕренме пулăш; 2. кому-чему и без доп. (о враче, лекарстве) пулăш, сиплĕ (е усăллă) пул; лекарство мне помогло эмел мана пулăшрĕ; ◇ помочь горю инкекрен тухма пулăш.

трава

ж. курăк; лекарственные травы эмел курăкĕсем, сиплĕ курăксем; сорная трава çум курăкĕ, çум; многолетние травы нумай çул ӳсекен курăксем; ◇ трава травый или как трава курăк пекех, ним тути çук; тише воды, ниже травы см. вода.

целебный

прил. имлĕ, сиплĕ, сиплĕхлĕ; целебная трава сиплĕ курăк; целебный источник сиплĕ шыв.

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

курăк

[kurok]
herbo
эмел курăкĕсем — kuracaj herboj
шыв курăкĕ — algo
сиплĕ курăксем — sanigaj herboj
курăк-йывăç — vegetaĵaro, plantaro
симĕс курăк — verda herbo
çулнă курăк — falĉita herbo
курăк чейĕ — tizano, herba teo
курăклан — herbiĝi, verdiĝi

сип

[sip]
kuraco, sanigo
сип сывлăш — saniga aero
сипле — kuraci, saingi
шăла сипле — kuraci dentojn
курăксемпе сиплени — herbokuracado
сиплев — kuracado
сиплевçĕ — kuracisto, resanigisto
сиплен — kuraciĝi
resaniĝi
сиплеш — elturniĝi, sukcesi, trovi solvon
сиплĕ — kuraca. saniga
сиплĕх — sanigo

эмел

[emel]
kuracilo
сиплĕ эмел — saniga kuracilo, rimedo
эмел лавкки — apoteko
эмелле — kuraci
эмеллен — kuraciĝi
эмеллĕ — kuraca, saniga
эмеллĕ шыв — miksturo
эмелçĕ — apotekisto, kuracisto

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Кăмăл туртать

Кăмăл туртать испытывает желание [влечение] кто, какое, что делать.
Унпала хĕвел çĕн питлĕ, Çĕр те, пĕлĕт те хитре. Унпала юрри те сиплĕ Кăмăл туртнă сехетре. П. Хусанкай. Савăнса ĕçленĕ чух юрлас килет, юррине пĕлмесен, ĕçне тума та кăмăл туртмасть. П. Осипов.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

актиниди

п.с. Йĕплĕ хурлăхан (крыжовник) пек шултра та сиплĕ çырлаллă, явăнса ӳсекен тĕмĕ. Пахчаçăсем валли сиплĕ тĕмсем ӳстерет. Мĕн тĕрли çук пулĕ унта, палан, ирга, актиниди, лимонник... Х-р, 11.09. 1996, 4 с. Актинидин пĕр çырлинче — çынна талăкра кирлĕ чухлĕ витамин. К-ш, 1997, 39 /, 8 с.

бальзам

ç.п. Сиплĕ курăксемпе йӳçĕтнĕ техĕмлĕ эрех. Пылак шывсем, сĕт консервĕсем, бальзам кăларасси ӳснĕ. Я-в, 1995, 10 /, 84 с. Çĕрпӳре парнелĕх кăларакан чаплă бальзам. К-н, 1999, 4 /, 7 с. 90-мĕш çулсен пуçламăшĕнче «Чăваш бальзамĕ» кă-ларма пуçлани эрех-сăра рынокне хускатсах янăччĕ. Х-р, 7.10.2000, 2 с. Хăюланас шутпа бальзам сыпрăм. К-н, 2001, 20 /, 3 с. — чăваш бальзамĕ (ХС, 1999, 1 /, 1 с.; ÇХ, 1999, 49 /, 2 с.).

зек

ç.с. Тĕрмене лекнĕ, судпа айăпланнă çын; тĕрме çынни. Колонисемпе следстви изоляторĕсенче тĕн çыннисем кĕлĕ ирттереççĕ. Вĕсен сăмахĕ зэксемшĕн сиплĕ эмел пекех. ÇХ, 18.01.1997, 2 с. Зэксем пек усал сăмахсемпе перкелешмест вăл. ÇХ, 1998, 37 /, 8 с. Зексем читлĕхре, пурте пĕлеççĕ, «çемьесем» çавăраççĕ — арçынсенчен хĕрарăмсем туса хураççĕ. Х-р, 5.10.2000, 3 с. Зексен хушшинче те талантлисем сахал мар. Х-р, 11.04.2001, 1 с. — политзэк (Х-р, 5.02.1997, 1 с.).

зэк

ç.с. Тĕрмене лекнĕ, судпа айăпланнă çын; тĕрме çынни. Колонисемпе следстви изоляторĕсенче тĕн çыннисем кĕлĕ ирттереççĕ. Вĕсен сăмахĕ зэксемшĕн сиплĕ эмел пекех. ÇХ, 18.01.1997, 2 с. Зэксем пек усал сăмахсемпе перкелешмест вăл. ÇХ, 1998, 37 /, 8 с. Зексем читлĕхре, пурте пĕлеççĕ, «çемьесем» çавăраççĕ — арçынсенчен хĕрарăмсем туса хураççĕ. Х-р, 5.10.2000, 3 с. Зексен хушшинче те талантлисем сахал мар. Х-р, 11.04.2001, 1 с. — политзэк (Х-р, 5.02.1997, 1 с.).

ирга

п.с. Кăвакрах хĕрлĕ тĕслĕ пылак çырлишĕн тата илемшĕн ӳстерекен çӳллĕ тĕм е унăн сиплĕ çырли. Ирга, сырлан, айва, чие... кама мĕн кирлĕ, суйла кăна. Х-р, 11.09.1996, 4 с. Йĕри-тавра йывăçсемпе тĕмĕсем, тĕрлĕ чие, хурлăхан, ... слива, ирга. ÇХ, 18.09.1998, 5 с. Çак нăрă ... акаци, катăркас, ирга чечекĕсен тусанĕпе тăранать. ХС, 1999, 14 /, 2 с.

календула

ç.с. Пахчара (е вил тăпри çинче) ӳстерекен, тăтăш çеçке çуракан, сап-сарă чечеклĕ сиплĕ курăк. Эс календула, сарă чечек, ирĕк сун — пурăнма. В.Пехил //Я-в, 1991, 12 /, 31 с. Календулăран хатĕрленĕ эмел рак чирĕнчен сыватнă чухне уйрăмах кирлĕ. Х-р, 5.01.1996, 4 с. Шăлсене календула чечекĕсен, сар çип утин настойĕпе чӳхени те усăллă. ÇХ, 1999, 42 /, 9 с. Календула ... мĕн хĕл ларичченех илемĕпе савăнтарать. С-х, 2000, 43 /, 2 с. — календула (ноготки) чечекĕ (Х-р, 8.04.1993, 4 с.; Т-ш, 2000, 34 /, 10 с.).

курăкçă

ç.с. Сиплĕ курăксене пухакан тата вĕсемпе эмеллекен çын; курăк ăсти. Хăшĕсем энĕç курăкне пахчара ӳстереççĕ, ăна пасарта курăкçăсенчен е аптекăра туянма пулать. С-х, 2000, 5 /, 3 с.

прополис

п.с. Пыл хурчĕсем хатĕрлекен сиплĕ çилĕм; тăпа. Спирт çинчи прополис, ак. Сăтăрттар та ĕç пăртак. М.Сениэль, 1990, 148 с. Ыратакан шăл хăвăлне ... прополис (тăпа) хума та юрать. Я-в, 1991, 3 /, 25 с. Кунта [санаторире] ... пыл хурчĕн мĕн пур продукчĕпе (прополис, пыл, ăвăс, хурт амин сĕчĕ...) сиплеççĕ. Х-р, 20.06.2000, 2 с. — прополис шĕвекĕ (Х-р, 22.07.1999, 4 с.); прополис маçĕ (С-х, 2000, 37 /, 4 с.).

Çавăн пекех пăхăр: