Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

пĕçĕ

(пĕç)

1.
бедро

пĕçĕ

бедренный
пĕçĕ кăкĕ — верхняя часть бедра
пĕçĕ тĕпĕ — верхняя часть бедра
пĕçĕ шăмми — бедренная кость
сарлака пĕçĕ — широкие бедра

пĕçĕ

2.
ляжка разг.
нога
Тура парасса шанса, пĕççӳне тăратса ан вырт. — посл. Надеясь на бога, не лежи, задрав ноги. (соотв. На бога надейся, а сам не плошай).

пĕçĕ

3.
штанина
йĕм пĕççи — штанина брюк

пĕçĕ

◊
пĕççе шарт çап — удивляться, всплескивать руками от удивления
пĕç хушши — промежность

пĕç

см. пĕçĕ

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пĕçĕ

бедро

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çапăн

(с'абы̆н, Пшкрт: с'аβы̆н), удариться, получить удар, ушибиться. ТХКА 51. Пите-куçа туратсем çапăнаççĕ. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса сывлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Коракыш. Çав тукмакки (колотушка) текех çилпе сулланса çапăнса тăнă. Çутт. 157. Йĕптăррисем: ай, ай, ай! тесе, ăçта çитнĕ унта çапăнса каяççĕ. Сĕт-к. † Вăрман виттĕр тохнă чох, çӳçе шулчи çапăнчĕ. Çӳçе шулчи полман мĕн, тăван сомах(х’) полнă мĕн. N. Каç лапка çинче çывăрнă чухне усал тĕлĕк курса хăранипе, çӳлтен персе анса, лаххана çапăнса, пуçне çĕмĕрнĕ. К.-Кушки. Ну, çаврăнса çапăнтăм та эпĕ виçĕмкун! Пĕçĕ халь те ыратса тăрат-ха. Пĕççе пĕтĕмĕшпех ыраттартăм. Ну и хряснулся же я третьего дня! До сих пор бедро болит. Все бедро отшиб. Пшкрт: с'аβы̆наҕан с'ын (падучая болезнь) таβаланат, таβаланат, ты̆рат та _чи_рэ_рэ_к полат вара. || Стукнуться. Якейк. Хĕр-ача, арçын-ачая çорăм хыçĕнче йăтса пынă чох, арçын-ачин алли вĕçернсе кайнă та, çĕре пуçĕпе çапăннă. Девочка несла мальчика на корточках; руки у него оборвались и он стукнулся головою о землю. || Налетать, натыкаться. Цив. Çакăскер, ӳсĕр майĕпе лашине тытас тесе пырсан, лаши çумнех пырса çапăнчĕ. Коракыш. Кашкăрсем хăранипе йăвăçсемпе çапăна-çапăна тарчĕç, тет. || Прикасаться, задевать. Магн. М. 184. Виле туй çынна çапăнмантан, т. е. чтобы свадебный поезд мертвых не прикоснулся к живым... || Приставать. Альш. Вĕсем çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та çапăнат (т. е. иесем). || Шататься, шляться, заходить. В. Олг. Ста çапăнса çӳресе? Где шатался? Сред. Юм. Мĕн çапăнса çӳрен çак эс пôр çĕрте те, ниçта вырăн топмасăр? Ib. Çав килсе çапăнмас тем-ха паян, пӳрт орайне тасарах тытас. Çĕнтерчĕ 2З. Мĕншĕн килсе çапăннă вара кунта Илякка? Полтава 1ЗЗ. Украйнăри юр ăсти яла кĕрсе çапăнсан. || Утираться. Кан. Пырать те „алшăлли“ çине çапăнать. || Париться в бане. N. Марья мулча хутнă. Ашшĕ мулча кĕнĕ те, вĕри çапăнайман. Вара вăл Марйине: мулчине ыррăн чулĕ хĕрмелĕх хутман, тенĕ. ТХКА 24. Чăвашĕ хăй çăка милкĕпе, икĕ милкĕпе: ах, ах, ах-хах-хах, çăка çулçин мыскари, чĕке-тăвăн тункати; хури-мари сакайне, лăппи-лаппи тапкайне; çăка мунча шерпетне, икĕ алтăр ăшшине, ӳте-пĕве канлĕхне, çăтăл-çăтăл çăтăлăк, çăка çулçи мыскари, хурăн милки сиплĕхĕ; ах-ах, ах-хах-хах! тесе ӳпне-питне çаврăна-çаврăна лапка çинче çапăнать. || Печататься. Кан. Пирĕн 37-рен 4 листа ытларах çеç çапăннă.

çум

çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.

хăршăннă

назв. болезни. Б. Олг. Ой, тет, пĕçĕ тăрăх хăршăннă тортат (ноет).

чара

пах, паховая область. Хорачка. ЧС. Иртнĕ çура ыраш вырма тухсан хай лашанăн кайри чари шыçа пуçланă. N. Лаша ывăннă пулмалла, чари хыт сикет (тяжело и быстро дышит). Якейк. Выльăхсен кари пĕçĕ панчи хырăм айне чара теççĕ. Сред. Юм. Лашана пăтратса çитермен пôлмалла паян, чари пит пôтса кĕрсе кайнă. Paas. Чара – безволосое место на животе животных. || Скорлупа, кожица. Хорачка. Çăмарта чари, пленка.

пăçи

(пы̆з'и), то же, что пĕççи (ф. с афф. З л. от пĕçĕ, бедро). Н. Мазик. Ста-ха лоткă (лодку) çавăрса пăхас? — Çавăрса пăхнă та, çынна, пăçисене (= пĕççисене) çурса, шăва утнă (черти).

пăчăрт

(пы̆ӳӳӳӳӳџ̌ы̆рт, пы̆чы̆рт), сжать. Пшкрт. Пăчăртсартрăм (= пăчăртса лартрăм), сдавил. Сятра. Вăл пĕçĕ хушшине пăчăртса лартрĕ те, çĕклесе çарнчă (= çаврăнчĕ). Шашкар. Хӳрине пăчăртса ларать. Сидит, поджав хвост.

пĕс

то же, что пĕçĕ.

пĕс кăкĕ

(кŏ_гэ̆, кы̆_гэ̆), (основание) бедра. N. Он урине, сылтăм пĕççине, пĕç кăк таранах татнă. О сохр. здор. Мăй çине, хул айĕсене, пĕç кăксене мăйăр пек хытă муклашкасем сиксе тухаççĕ. || Пах. Орау. Якейк. Пĕç кăк, область прикрепления ноги к туловищу. || Штанина. Трхбл. Йĕм пĕççи. См. пĕç тĕпĕ, пĕçĕ кăкĕ.

пĕçĕ

(_пэ̆з'э̆, _пӧ̌з'ӧ̌), бедро, ляшка. Панклеи. Кашкăрăн кари пĕççисем. Кан. Халăх тĕлĕннипе пĕççе çапса илчĕ. Алик. Хайхи салтак мулчара пĕçĕсене тăраткаласа выртать, тет. N. Алăк патне çитсессĕн, ик пĕççӳне шарт çапăн. Иваново. Вара, илтсессĕн, пĕççине çапса тĕлĕнсе, хуйхăрса йĕрсе ячĕ, тет. Шурăм-п. Пĕр шухăшласан, пĕççе çапса кулмалла. Чеб. Пĕççи хопнă (çурăлнă). Вывих ноги (у коровы). || Штанина. Йӳç. такăнт. 14. Ме, шалаварне те (ывтать), кунне пĕр пĕççине илсе тавăрăн! Трхбл. Йĕм-пĕççи, штанина. || Назв. местности в лесу. Трхбл.

пĕçĕ-каçă

ноги, область ног. N. Те ялан отнăран, пĕçĕ-каçăсам тăртăнса ларчĕç. Альш. Пĕççи-каççисене епле чарса тăрать. Стоит, раздвинув ноги.

пĕçĕ кăкĕ

основание бедра, основание ноги. Зап. ВНО. Пĕçĕ кăксем ыратаççĕ. Якейк. Пĕçĕ кăк (кы̆к!) См. кăк, пĕç тĕпĕ.

ямпăл

(jамбы̆л), подр. не совсем звонкому бултыханью плавно поплывшей рыбы. См. МКП. 146. Ст. Шаймурз. Пĕсĕ (чит. пĕçĕ) тăра (тăрăх?) ямпăл-ямпăл. (Вăл та пулин пекĕ-йĕнни).

вĕче

(_вэ̆ζ'э, _вэ̆џ̌э), область между ребрами и os ilium; бедро. КС. Вĕче ― бедро. Якейк. Вĕче тесе, çынне пĕçĕ тăррипе айăкшăнни хошшине калаççĕ. Ст. Чек. Унăн вĕчи çук (болит), лараймас. Ib. Ку ватă çын вĕчесĕр аптăрат (у него болит ниже ребер). Ib. Вĕче ― подвздошная кость. Толст. Кусене пĕр ватă йытă тĕл пулчĕ, тет; вăл вĕчине аран-аран сĕтĕрсе пырать, тет. Сред. Юм. Аякран, пôшă çĕртен, çапсан: вĕче çинчен çапрĕ, теççĕ. И. С. Степ. Вĕче, чресла. ‖ Орау. Пилĕкпе хӳре ђикки хушшинчи вырăна вĕче тиççĕ (у лошади). ‖ К.-Кушки. Малти вĕчи çӳлĕ лаша вăйлă пулат.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

бедро

сущ.сред., множ. бёдра
пĕçĕ

окорок

сущ.муж., множ. окорока
пĕçĕ; свиной окорок сысна пĕççи; копчёный окорок тĕтĕмленĕ пĕçĕ

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

бедренный

бедренная кость пĕçĕ шăмми.

бедро

мн. бёдра, -дер, -драм пĕçĕ.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

бедренный

прил. пĕçĕ ⸗ĕ [⸗и]; бедренная кость пĕçĕ шăмми.

бедро

с. анат. пĕçĕ.

колено

с. 1. (мы. колени) чĕркуççи; стоять на коленях чĕркуççи çинче лар; 2. (мн. колени) (ноги от коленного сустава до таза) чĕрçи, пĕçĕ; посадить ребёнка к себе на колени ачана чĕрçи çине ларт; 3. (мн. коленья) (часть от одного сгиба до другого, угол изгиба) сыпă; кукăр; колено водопровода шыв пăрăхĕн сыппи; колено реки шыв кукри; 4. (мн. колена) разг. (в музыке, танце) сыпăк; колено песни юрă сыпăкĕ; колено танца ташă сыпăкĕ; 5. (мн. колена) (поколение в родословной) сыпăк; третье колено виççĕмĕш сыпăк; ◇ море по колено (или по колена) ним те мар; поставить на колени пăхăнтар, парăнтар.

кострец

м. 1. анат. вĕче ай; 2. кайри тачка пĕçĕ (аш).

ляжка

ж. разг. пĕçĕ.

мосол

м. прост, пĕçĕ шăмми, пысăк шăмă.

огузок

м. 1. (мясо) пĕçĕ ашĕ; 2. (шкура) тирĕн кайри пайĕ.

окорок

м. окорок, пĕçĕ ашĕ.

стойка

ж. 1. воен., спорт. стойка (ура кĕллисене пĕрлештерсе, алăсене пĕçĕ çумне тытса тӳрĕ тăни); 2. спорт. пуçхĕрлĕ тăни; 3. охот. тинкерсе тăни (сунар ытти — кайăк пуррине сиссен).

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

пĕçĕ

«бедро», «ляжка»; МК, Замахш., туркм., кирг., якут., кумык, бут, хак. пут, азерб. буд, башк., тат. бот «бедро», «ляжка» (в азерб. и кумык, также «окорок»), тур. бут «ляжка»; алт. В пут, тув. бут «нога»; тур. бад’ж’ак «нога», «голень»; уйг. пашк «голень» (человека); пут «нога», кирг, диал. пәйчә «нога животного». Чув. пĕçĕ из перс. (паче) «ножка»; (па, пай) «нога»; -че, -çĕ, -джак и др.— афф уменьшительности.

Çавăн пекех пăхăр: