Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

тăрăс

I.
бурак, туес обл.
берестяной короб

тăрăс

II.
подражание звуку сильного удара, грохоту
вăл урипе алăка тăрăс! тутарчĕ — он грохнул ногой в дверь

тăрăс

2.
подражание звуку выстрела
тăрăс-тăрăс —
1) усил. от тăрăс II.
2) подр. — о резвых прыжках, напр. ягнят, козлят

тăрс

то же, что тăрăс II.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

тирне-тăрăсла

назв. игры. См. тирне-тăрăс.

тăрăс

подр. удару о пол или о землю. Сиктер. Кушака тăрăс! тутарчĕ. Хватил кошку о пол (и убил). || Подр. шумной пляске с припрыгиванием. Богдашк. † Тăрăс-тăрăс ташлама, ташлама, тимĕр ура пулинччĕ, пулинччĕ. || Подр. припрыгиванию или скачкам при ходьбе и беге. ЧС. Сурăхсем тăрăс-тăрăс тутарса сиккелесе кĕрсе карĕç (на двор при загоне). Хастарлăх 13. Тăрăс та тăрăс! пусса, харăссăн, йĕркеллĕн, яп-яка çулпала пирĕн отрет пырать. ЧП. Тăрăс-тăрăс тапни. ПТТ. Тăрăс-тăрăс сиксе кăшкăрса пӳртрен тухаççĕ. Б. Олг. Тăрчĕ çа çын ташлама, тăрăс-тăрăс сиккелерĕ, лайăхăн ташлимерĕ. ПТТ. Манăн пит ташлас килет, пĕр качака пек тăрăс-тăрăс, майра пек йăкăр-йăкăр туса кăна ташлăттăм. Янш.-Норв. † Тарăс-тăрăс тапмашкăн, Хусан атти пирте мар. Сред. Юм. Тăрăс-тăрăс — сикнĕ чухнехи сасса калаççĕ. || Подр. звуку удара при падении на землю. ПТТ. Хăшĕ çапла чуптарнă (на лошадях) чухне лашисем çинчен тăрăс! туса ӳкеççĕ. || Подр. звуку при толчении. См. тăла тĕртни__. || Подр. звуку при выстреле из ружья. Сред. Юм. Пăшал пенĕ чохне тăрăс (или тăрăс)! туса тохса каять.

тăрăс

род бурака. Paas.

тăрна-тăрăс

палка для игры в тăрна-тăрăсла. Тюрл. Тăрна-тăрăс тăнк тăрăнса ларчĕ.

тăрс

подр. удару о землю или о пол. См. тăрăс. Чув. пр. о пог. 268. Лаша тăнă чухне кайри урипе тăрсI тăрс! тутарса тапса тăрсан... Когда лошадь, стоя, бьет задней копытой... || Подр. твердому шаганью. ТХКА 6З. Ман карчăк тăрс! тăрс! утса çӳре пуçласанах, халь те чĕтрене ереп вара эпĕ.

хуç

хоç (хус’, хос’), ломать, изломать (вещи). Сет-к. Порт аврине темчол хăтлансан та авса хуçас çок. N. Суха-пуçне Хлимансем купăста йăрань сухалама илсе кайрĕç те, хуçса кӳрсе пачĕç. А.-п. й. 47. Тилли каялла çаврăнса пырать те, шĕшкĕ туя хуçса илсе, тытăнать кашкăра ăшалама. А лиса возвратилась обратно, отломила орешник, взяла волка за хвост и ну стегать его по спине. Ib. 103. Ирхине хĕр йĕке вĕçне хуçса илет те, ашшĕне парса çапла калать... А утром она отломила кончик своего веретена, подала его отцу и говорит... Ib. 69. Инке, аяк пĕрчи хуçатăн,— тесе кăшкăрать Пӳрнески кăвас чĕрес ашĕнчен. Аскульск. Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчеи çĕнĕ урата хурайĕç. N. Тăрăс! тарас! тапар-и? уратине хуçар-и? уратине хуçсассăн авăспалан саплăпăр. Сиктер. Шывăн леш аякки симĕс хулă, хуçаймарăм ывçăм туличчен. N. Хветĕр арăмĕнне канчалаççине хуçса пĕтерчĕ те, вара кăнчалине унича алăк çине ялав çакрĕ. || Сгибать. К.-Кушки. Алă хуç. Самар. Хăшĕ унта ура хуçса ташлат. Тогач. Пĕр карташ сурăх мый хуçса выртĕ. (Кукăльсем). || Складывать. ГФФ. † Хосан çони хоçмала, хоçсан иккĕн лармалла. Казанские сани складные, если их сложить, можно сесть вдвоем. || Заломить (шапку). ЧП. Хуçрăм лартрăм çĕлĕкме. Собр. Туртнă çыхнă пилĕкне, хуçнă лартнă çĕлĕкне, хĕнемен çынна хăвармасть. (Милĕк). || Колошматить. В. Олг. || Изуродовать. N. Микуçа хăй арăмне халăх кĕлечĕ патĕнче çапса хуçна тĕлте çапса хуçна. Кан. Арăмĕн аллине çапса хуçнă. Изамб. Т. Кăна çăварĕнчен, самсисенчен юн киличчен хĕнесе хуçнă. || Ранить. N. Улпут сыснине улт сыснана петĕм хуçрăм та, пĕр кĕлет какай турăм. А.-п. й. 61. Анчах пĕр пĕчĕк вĕçен кайăк, темле ăнсăртран çунатне хуçнăскер, вĕçсе каяйман та, пĕчченех тăрса юлнă. || Юрк. Яшки пиçнĕ, хуçнă, пырас та çиес. N. Çав такана кăçалхи çул çав пирĕн ачанăн туйĕшĕн тытса пуснă, пиçнĕ, хуçнă, çак туй халăхшĕн хатĕрлесе хунă. || Свернуть. Якейк. Йăвана пĕр конта хуçса прахрĕ, темле осал чир полч (свернуло). || Разорять. Изамб. Т. Юрлăскере тата ытларах хуçса каять ĕнтĕ (разорит). Жатва. Вĕсем ниме юрăхсăр пукра пек, кирлĕ мар йывăç пек, тасисенех усал тăвасшăн пурăнаççĕ, кăлăхах тасисен пурăнăçне хуçаççĕ. Ачач 77. Пĕтĕм пурнăçа хуçса хăварчĕ вăл. || Огорчать. Альш. Ашшĕ-амăшне хуçаççĕ (умирающие дети). || N. Хĕрарăмсем сăмах хуçса калаççĕ (или калаçмаççĕ?) || Сăмахпа çапса хуçаççĕ. || N. Шывăн урине хуç = сивĕ шыва лĕп ту. || Плести (лапти). ТХКА 27. Пысăк, йăвăр çăпата хуçса парса тарăхтартăн мана. НР. † Пĕлтĕр хуçнă çăпатине тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Лапоть, начатый (который начал плести) в прошлом году, в этом году доплел я.

шăтăрт

подр. короткому звуку при срезании соломы серпом. Ск. и пред. чув. 14. Ылттăн курăнан ырашсем шăтăрт-шăтăрт касăлаççĕ. Çутт. 19. Анне çурлапа хăвăрт çивĕччĕн шăтăрт-шăтăрт тутарать. Никит. Пурте шăтăрт-шăтăрт-шăтăрт тутараççĕ (тырă выраççĕ). || Подр. звуку, который слышится, когда лошадь равномерно срывает зубами густую и мягкую траву. Шел. 71. Симĕс курăк тăррисене шăтăртта шăтăрттатса, тăрăс-тăрăс сиксе... тĕпĕртетсе çӳреççĕ. Б. Олг. Çамрăк ут çинĕ чох шăтăрт-шăтăрт çиет. || Подр. скрипу. СТИК. Хăш-хăш атă шăтăрт-шăтăрт тăват. Б. Олг. Шăтăрт! шăтăртатат (лапти). Сред. Юм. Тĕрексĕр пôкан çине ларсан, ô шăтăрт тăвать. || Подр. единичному треску суставов пальцев. Б. Олг. Алла хире-хирĕç авăрăм, сыпписем шăтăрт! терĕç. Тюрл. Шăтăрт! (излом). || Подр. звуку при сверлении дерева. Б. Олг. Пăрапа шăтарнă чох йӳçе шăтăрт, шатăрт тет.

анла

(анла), verbum textorum: pannum ex lana confectum quodam modo extendere, ut latior fiat., растягивать домашнее сукно, чтобы сделать его шире. Б. Олг. Ыран тăла посма тапратаччĕ. Хайхи арăм лаççа вот чĕртет, хорампала шу çакат (пĕр олт-çипĕ витре кĕрекен хорампа), каран тапратаччĕ, тăраччĕ пилĕкĕн-олттăн кисĕппипе, тăрăс-тăрăс-тăрăс! тӳсе тăраччĕ, килĕ йĕри-тара тăрса. Каран вара, тӳсессĕн, вăл типет. Онтан тохсассăн тата анлаччĕ: чĕрес çинче анлат, сăптăрат ик енне тăршшăпах. Анласа пĕтерет, каран тата поçтарса çыхат кантăрапа, хораншне кайса ярат, вĕретет. Каран тата исе килет, тата тӳечче çапла, пилĕк-олттă анлаччĕ çапла. Завтра начнут валять сукно. Названная выше женщина зажигает в лачуге огонь и вешает на огонь воду в котле, в который входит 6 или 7 ведер. После этого пятеро или шестеро встанут вокруг ступы и начинают толочь сукно вестами. После толчения оно сохнет, а потом его растягивают на черясе (кадке из липового ствола), разглаживая по всей длине в ту и другую сторону. Кончив эту работу, она собирает сукно, связывает его веревкой и кипятит в котле. Потом принесет опять, и опять толкут, и так раз до шести. Ст. Чек. Тăлана тӳсессĕн-тӳсессĕн тĕвекенсем тăла хĕрринчен аллисемпе хире-хирĕç тытса тухаççĕ те, харăс-харăс туртаççĕ; тăлана çапла сарлакалатасшăн туртаççĕ, урăхла каласан — анлаççĕ. После толчения сукна несколько человек берут его руками за края, встав друг против друга, и несколько раз дергают его все враз; это делают длятого, чтобы сукно сделать шире, иначе говоря расширяют его. То же слово и в Череп.

йăкăл

(jы̆гы̆л), подр. скользящим движениям (ног и пр.). Сунчел. † Йăкăл та йăкăл Пăраски, кăвак хӳре Наçти! Альш. Кунта тăрăст-тăрăс сиксе, тăпăр-тăпăр ташламаççĕ. Йăкăл-йăкăл шусакăна пыраççĕ хĕрсем урайĕнче. Н. Лебеж. † Йăкăл-йăкăл уттуна хĕр-юлташна парса хăвар. Свою кокетливую походку передай подруге (остающейся в девушках). N. Урапа йăкăл-йăкăл пырать (или: йăкăлтатса пырать. Здесь указывается на свободное, легкое вращение подмазанного колеса, но не на звук). Синьял. Икĕ йытти (не притяж.) тухрăç те, йăкăл-йăкăл турĕç (в подлин. йăкăл-икăл). N. Хусан урамĕнче пĕр йытă тутар лавкки умне тăнă та, chăjĕnne kălагsа, jăкăI-jăкăl tutaгsа tăгаt' (futuit inane).

ура

ора, нога. N. Эпĕ, урана салтса, хăпарса лартăм сак çине, урасене кăмака чĕрçи çине хурса. Якейк. Ора посма вырăн çок. Негде ногою ступить. Альш. Ĕлĕк вăл (Етремен), ку енче те, леш енче те вăрман чухне, çын ура ярса пусса каçса каймаллаччĕ, тет. N. Виç урипе каялла чакса пырать, çăварĕпе, пĕр малти урипе çăкăр татăкне сĕтĕрет. Букв. 1904. Ура салтсах выртма пуçланă (больная). Алик. Ай, килеми, килеми, ура канли (кан'л'и) кӳтĕмĕр. (Свад. п.). Изамб. Т., КС. Атта çара уран тăхăнсан, ура хăпарать. Богдашк. Тăрăс, тăрăс ташлама тимĕр ура пулинччĕ. N. Ура алăк хушшине пулсан (если прищемишь), çын килет. Сред. Юм. Ĕнер-çиç чипер çӳретчĕ, паян ора çине те тăрайми чирлесе выртать. Вчера был здоров, сегодня уж и на ноги вставать не может. Ч. С. Ун чухне ачасем пит ӳсĕр пулаççĕ, урисем çине те аран-аран тăраççĕ. Урмай. Ури çăмăл юлсассăн, килес çул кайлах килĕпĕр; ури йăвăр пулсассăн, çич çулсăр та килмĕпĕр. Скотолеч. 13. Шыв е сĕлĕ пуринчен ытла малти урисене анать. Трхбл. † Аттепе аннене лартар-и, ик уринчен тытса тайлар-и. Альш. Ура салттараççĕ хĕве хупсан. Хĕрĕ каччинне салтать. Зап. ВНО. Ăçта каятăн, икĕ ура? — Тватă урана шырама. — Ăçта каятăн, тватă ура? — Ултă урана шырама. — Ăçта каятăн, улт ура? — Выртнă упана тăратма. (Çара-çуна). Изамб. Т. Пĕр урипе сиксе каят. Чăв. й. п. 31. Апат хытнă çăкăрне, лармасăр, ура çинченех (стоя на ногах) çикеленĕ. Н. Лебеж. Виç хĕл каçан вăкăрне шур парнене тытрăмăр; ури çинчен пусăпăр, ăна туй халăхне валли тăвăпăр. Сред. Юм. Õра сыраччин йôрласан, каç пôлаччин йĕрет, тет. (Поговорка). Хăр. Паль. 5. Акă Палля тĕлĕнчен пĕр уксах ача хăрах уранăн сиксе кĕвĕ. N. Если урине (у молодушки) курсан, вара пĕр мăшăр чулха илсе парас пулать кинĕн, е кĕрӳшĕн хунĕсем патĕнче. Беседы о землед. Пĕр татăк хытнă çăкăршăн та ураран ӳкиччен ĕçлетĕн. N. † Урасем пусрăм та, куçма хĕсрĕм — ухмах иккен хĕрĕрсем, сисмерĕç. N. † Савнă тантăш аса килнĕ чух ура çинчен (наяву) тĕлĕк куртăмăр. N. Ăна вара ура тупанĕ патне хурса тĕтĕмне кăлараççĕ. (Тĕтĕрни). Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. (Послов.). Пизип. Пĕр карта сурăх, пурте пĕр ура тăрăнче тăраççĕ, (Купăстасем). Юрк. Урисене пуçтарса ларсан (гуси)... Пшкрт. Молҕас' иҕоран ларза-да, хы̆лҕи_зä_м анцак коры̆начы̆. М. Васильев, № 3,44. Пăхаç кăсем ирхине — тотар лаши орине тăсса выртнă (околела). Сред. Юм. Кошак ôри чоста, ман ôра тимĕр! Пĕчик ачасем çӳлĕ çĕртен сикнĕ чôх çапла каласа сикеççĕ. Орау. Ура çинчен янă. Futuit stans. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хупсан (прищемишь), хăна килет. N. Манăн урасам утми пулчĕç. Сред. Юм. Ора сырма кил! тесе, ирхĕне ирех хуçисĕм вырăн çинчен тăраччин пыракан çынна калаççĕ. Орау. Тухса кай кунтан халех; нихçан та ман килĕме уру килсе ан пустăр! Букв. 1904. Çырла вĕçĕ-хĕррисĕр, ура пусма та çук (негде ступить). Сред. Юм. Ора-ал пит ыратать. Руки и ноги болят. О сохр. здор. Урпсемпе тапкаланса выртма. Ст. Шигали, Цив. у. Унтан-куптан юлмин, пирĕнтен пит инçех мар, пĕр çын чупса килни курăнчĕ те, эпир лайăх пăхмасăрах урана кута лектерсе чупа пуçларăмăр (во весь дух). Альш. Ура хурса ӳкерес. Свалить, подставив ногу (= такăнтарса ӳкерес). КС. Орау. Хăй кулать, калаçать, ури çĕре перĕнмеçт. IЬ. Таçта çухалчĕ кушаккăм, аванччĕ. Урана чăссан, ура урлă сикеччĕ, тата, кайри урисем çине ларса, слушит тăваччĕ. Букв. 1904. Эпĕ вара урана çĕре тивретмесĕр (= тивертмесĕр) киле çитсе ӳкрĕм те, питĕрĕнсе лартăм (прибежал во весь дух). N. Ураран ӳксе, вырăн çине выртнă. N. Çав пичĕкен тĕпне ура тивмест; пӳ ярсассăн, пӳ çитмест. N Ватă юмансом те ӳкеççĕ, тет, ураран (валятся). СТИК. Чăхă урине хĕр-ача çисен, тĕрре пĕлмест, тет. Чув. прич. о пог. 229. Хур пĕр уранăн тăрсан. Если гусь стоит на одной ноге. || Доля, равняющаяся одной четверти заколотого животного. Сред. Юм. Миçе ора кĕтĕн? Çак çолсĕнче выльăхсене оралашса пусаççĕ; пĕр ора кĕнĕ полсан= ¹/₄ части коровы; çор ора кĕнĕ полсан= ¹/₈ части коровы; ик ора= ¹/₂. || Активный участник воровства, знающийся с ворами из других селений и помогаюпшй им воровать,в своей деревне. Якейк. Ялта япаласам çохалсан, вăррине пĕлмесен: ори ялта пор, теççĕ. IЬ. Хамăр ялти орине пĕлесчĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

бурак

пурак, тăрăс, сапа, хурăн хуппинчен туна савăт.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

притопнуть

сов. чем тап, тапса ил, тăрăс тап; притопнуть ногой тăрăс тап.

притопывать

несов. 1. см. притопнуть; 2. (в такт чему-л.) тăпăртаттар, кăрăс-кăрăс (е тăрăс-тăрăс) тап, тăпăрт-тăпăрт тутарттар.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Ташша ил

Ташша ил [илтер, сӳ, çап, çаптар, тӳ, яр] вовсю плясать.
Тӳпе шăтать, Çумăр ташша илет, Çĕре ӳкет те çӳлелле сикет. Г. Ефимов. Пурте утаççĕ, хĕвĕшеççĕ е тата карталанса тăнă та ташша илтереççĕ. Я. Львов. Çамрăк-кĕрĕмсем, Ывăл-хĕрĕсем, Тăрăс-тăрăс сиксе, Алă çупса, Çăмăл ташăсем сĕвеççĕ. Н. Полоруссов-Шелепи. Юрă пек, юмах пек Шупашкарăн Каччисем ташша çапнă чухне. В. Урташ. Ай, кĕрхи каç кĕрнеклĕ çав ытла. Ташша çапаççĕ йăлтăр çăлтăрсем. Г. Ефимов. Вара юрăсем шăрантараççĕ, ташша çаптараççĕ, ушкăнăн-ушкăнăн пухăнса, тĕрлĕ япаласем çинчен калаçаççĕ. М. Кипек. Линкка-линкка кĕввипе ташша турĕç кăна хĕрпе каччă. Л. Агаков. Йăмăкĕсем вашăк çаран хĕрринче, ешĕл çерем çинче, ура хуçса ташша яратчĕç. В. Ухли.

Çавăн пекех пăхăр: