Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ейӳлен

разливаться (о реке)
Ункă вăйлă ейӳленчĕ — Унга разлилась широко

карăн

12.
перекидываться
Ункă урлă асамат кĕперĕ карăннă — через Унгу перекинулась радуга

ункă

1.
кольцо
парашют унки — кольцо парашюта
пĕке унки — колĕчко дуги
хурçă ункă — стальное кольцо

ункă

3.
петля
вĕрен вĕçне ункă туса çых — сделать петлю на конце веревки

çаранлăх

собир.
луговые угодья
места для косьбы
Ункă тăрăх çаранлăх тăсăлать — вдоль Унги тянутся луговые угодья

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

çĕрĕ

син.: ункă
кольцо; шнулька; катушка; куçлă çĕрĕ – перстень.

193 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

Сĕлескер

назв. селения. Эпир çур. çĕршыв 20. Мал енчи чиккинче пирĕн çĕр Ункă урлă каçса Сĕлескер ятлă ял патĕнче çĕрпӳ уйесĕн чиккине пырсă тĕкĕнет.

çавранка

(-ҥга), круглый. Рак. Кĕмĕл ункă (çавранка кĕлентĕр).

Çалав шывĕ

назв. реки. Кан. Ункă шывĕ Çалав шывĕ çине юхса тухать.

çырам

(с’ыран, с’иран), обрыв, яр, откос берега, берег. См. çыр. Изамб. Т. Çырантан хăйăр илеççĕ. Ib. Унăн çыранĕсем питех çӳлĕ мар (у Булы). Кан. Килетшĕн хайхи çекретар Ункă шывĕ çыранĕнчен сике панă. ТММ. Шыва каймасăр çыран ан хыпала. N. Унтан пĕр-икĕ кунтанах шыв чака пуçларĕ, тепĕр кун Ванданкă хăй çыранне кĕчĕ. Орау. Çавал çырансенчен шыв тухнă (разлилась). N. Çыран тулли тулса юх. Баран. 10. Çырантан тухнă çурхи шыва кăмăл курса саватăп. || Крутой берег обрыв. Кан. Спартă çĕрĕнче суккăр пулнă ачасене çыранран пăрахса вĕлернĕ. N. Типпе юлнă пристăне çырана (на высокий берег) туртса кăларнă. || Овраг. Кан. Кĕпер урлă каçса çӳреме хăрушă, çырана анса кайма пит çăмăл. Сред. Юм. Çыран, маленький овраг. Ир. Сывл. 27. Çыранри шыв хыт шавлать. ЧП. Хĕрлĕ çыран.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

тек

(_тэ_к, т’эк’), все, то-и-дело, assidue. НАК. Хăй тата ниçта каймасăр кулĕ тавра (кругом по озеру) калла-малла тек ишкелесе çӳрет (утка). Перев. Хамăр нимĕн çинчен те шухăшламастăпăр, текех тататпăр (знай себе рвем ягоды). Н. Лебеж. † Выляма тесе, тухрăм урама, тек пăхаççĕ манăн сăн çине (на мое лицо). Сред. Юм. Тек хăраса çӳре онта (все бойся там), арран ирĕке тôхрăмăр. N. Вĕсемпе тек килĕштермесĕр пурăнатпăр (все ссоримся). Изамб. Т. Çапла тек (всё) лашасене çавăрса аштараççĕ. Юрк. Пĕри хăй амăшне, ватă çынна, хире пăрçа вырма илсе каят. Амăшĕ, вырнă чухне пĕр пăрçине, çиме тесе, çăварне хыпсан, шăлсем çук пирки çиеймесĕр, тек çăварĕнче чăмласа тăрат (горох остается у нее во рту не разжеванным). М. Васильев № З, 51. Шор лашапа эпĕ тек (мĕн тăвас тен выльăха?) пĕлĕт çине олăхап пек. Янтик. Пĕрре çаптарас пулать сана кутран, вара тек вырăн çине шăма пăрахатăн эс (перестанешь постоянно мочиться в постели). || Гиперболически. СТИК. Мĕн тек пĕтĕм ачу-пăчупа йăхланса çӳрен? (Говорят про женщину, идущую куда-нибудь со всем семейством, с ребятишками). Ib. Лапăртатса ан тăр тек! Не болтай. Ib. Çывăрса ан вырт ĕнтĕ тек, тăрас пулат! || Плеонастически. Орау. Вăл (она) хăш чухне, хутса ярсан, хупма (скутать печь) тек килекенччĕ. || Всё (в смысле „всюду“). N. Манчжуриара (= Манжурире) тикĕс вырăн пит сахал, тек тусем. || Больше, amplius, ultra. N. Тек ан таврăн! Тек ан таврăн (больше не возвращайся)! тесе, хĕнерĕ, тет те... N. Çăварна тек ан кар. Истор. Новогород çавăнтан кайран тек ирĕке тухайман вара. Альш. Амăшĕ калат, тет; тек çăкăр çук ĕнтĕ (больше хлеба нет), тесе калат, тет. N. Текех тăвассăм çук ун пек (больше не буду делать). N. Иляна вăл текех курайми пулнă (с этого времени возненавидела). Ала 17°. Халĕ ĕнтĕ эпĕ сирĕн патăрта вуникĕ çул пурăнтăм, текех (больше) кунта пурăнма юрамасть, каяс пулать. N. Текех ун çине те шанми пултăм. Я больше на него не надеюсь). Ала. Тек ан калаç, эпĕ хăратăп. Дальше (больше) не рассказывай, я боюсь. Торп-к. † Эпĕ сире текех кисе курас çук (больше не приеду к вам повидаться), сыв полăр та, пор полăр! Яргуньк. Сутнă чух ман пуçăмри йĕвене ан пар; парсан, мана текех кураймăн (больше не увидишь), терĕ, тет. Ой-к. Текех пыман вара. Больше не приходил. N. Килтен хут (письмо) илмесĕр текех хут ямастăп. Лашм. † Пирĕн çак тăвансем тек килес çук (больше не придут); килсессĕн, пăха пĕлес çук (мы не сумеем принять с должным почетом). N. Тек (больше) ним те çырма пĕлместĕп (в письме). СВТ. Нумайĕшĕ: çын шатра чирĕпе пĕрре чирлесессĕн, нихăçан та текех шатра тухмасть, теççĕ. Сĕт-к. Салтака тохса кайнă чоне: сыв полăр та, пор полăр, текех килсе кормăпăр, тесе, макăрса йорлаççĕ. N. Ăна текех хистемен вара. Его больше уж не принуждали. Регули 1301. Тек ан кил. Больше не приходи. Постоянно не приходи. N. Пĕр каланă пулсан та, анчах тек ан калатăр. Если сказал, то пусть не повторит того. || Опять. N. Этем пĕрре вилсен, тек пурăнасси пур-и? Янтик. Халь ĕнтĕ пĕрене хатĕрлесе çитертĕм, тек кайса шырас хуйхи çук. || Еще. N. Ман пек хĕн ĕçсене, ырă ĕçсене пит тĕплĕ туса пурăнакан çын çĕр çинче тек пур-ши вара. || В состоянии бездеятельности. Встреч. в след. обороте. N. Тек тăр-ха, ан вĕлер! Стой, не убивай. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрат (ножницы лежат так, т. е. без употребления). Пазух. Юрлаймăттăм — юррăм та, ай, тек тăрать (иначе мои песни останутся так, т. е. без приложения). || Лашм. † Ай хаях та миллай, хамăр савни, эп каймантан тек кĕтсе тăрать пулĕ (вар. эп каяймантан тек кĕтет, т. е. всё ждет меня, чтобы взять замуж?). Кама. Эсĕ те кунĕн-çĕрĕн кĕнекепе. Сан пирки мана вăрçаççĕ. Ларасчĕ майланса тек кăна. Пĕтĕм ял сан çинчен калаçать.

тунти пасарĕ

назв. базара в понедельник. См. ункă пасарĕ. Эпир çур. çĕршыв 22. Ункăн сылтăм енчех вулăс варринче улăхра ункă пасар ларать. Пирĕн вăл пасара Тунти пасарĕ теççĕ.

тăрăх

(ты̆ры̆х, тŏрŏх), длина (полотна). Янш.-Норв. Пилĕк тăрăх шур пирĕпе виçĕ тăрăх улача пур. КС. Тăрăх, цельная холстина (пир тăрăхĕ). Слеп. Пĕр тăрăх пир (20—25 аршăн и 10 аршăн). Янтик. † Тăрăх-тăрăх шурă пир, тăрăхĕ вăрăм пулинччĕ. Чăвашсем 22. Вăл вара вĕсенчен виçшер тенкĕ укçа, пĕрер тăрăх пир илнĕ, пĕр четвĕрт эрех ĕçнĕ, тет. Султангул. † Тăрăх-тăрăх улача, касса пĕтмĕ, терĕр-им? Пĕвĕ ӳссе çитĕ те, ăсĕ кĕрсе çитĕ те, ĕмĕрне каймĕ, терĕр-им? N. Ун пуçĕнчен шухăшсем кумса пĕтернĕ тăрăха тĕрлеме пуçларĕç. Хăшĕ-ха ун чăн илемлĕ тĕрри? Ал. цв. 12. Аслă хĕрĕсем хăйсен пурçăн тăрăхĕ çине ылттăн кĕмĕлпе тĕрлекен ĕçĕсене пăрахса, ашшĕне хирĕç чупса тухаççĕ. Сред. Юм. Пир кăнтарăм; пир, тăла тĕртсе кăларсан: пĕр тăрăх тĕртсе кăлартăм, теççĕ. || Мера ниток? || Звено. N. Вăл вăкăр хапхаран кĕреймен, ăна çичĕ тăрăх хӳме сӳтсе картишне кӳртнĕ, тет. (Такмак). Тайба Б. † Ултă тăрăх хăмана утса тухса пулмарĕ. || Плаха. Орау. Виçĕ тăрăх вутă исе килтĕм (три плахи). N. Нимене çич лав карăмăр. Тăрăхине пĕтерсе килтĕмĕр, çатрака юлчĕ. Собр. † Тăрăх-тăрăх вут сыппи, ялан ĕне ури айĕнче. Орау. Тăрăх, полено трехаршинное. Ib. Пĕр тăрăх вутă парса ярăр-ха мана кивçен. || Полоса. Толст. Унтан ункăран унка пĕр вершук çитейми тимĕр тăрăх илнĕ. || Местность. КС. ЧС. Пĕрре пирĕн тăрăхра выльăх мурĕ пулчĕ. Кан. Ункă тăрăхĕнче ун пек пуян урăх çук та. N. Хамăр тăр(ă)хсам çок. Нет людей из нашей местности. || Продольный. Ст. Чек. † Пруххăртейĕн хыçĕнче тăрăх хăма çураççĕ. Собр. Уйра тăрăх пăта тăсăлса выртат. (Йăран). N. Тарăх та выртрăм, Елекка, урлă та выртрăм, Елекка, юраймарăм, Елекка. (Старинное изречение). || Употребляется в качестве послелога. Орау. Манахсам тăрăх çӳрерĕм, вырăн çук. Паян кĕпĕрне хуçи патне кайса пăхмăр-ши? Вырăнсăр юлап вĕт. Халь Пашалу тута патне кайса килем-ха. Час килеп. N. Çак çын ĕнтĕ, юмăç каланине манас мар тесе, çул тăрăхах (по всей дороге): пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, тесе таварăнать, тет. Ал. цв. 7. Çав пусма тăрăх вăл патша çуртне кĕрет. N. Вĕсенчен хăшĕ министр патĕнче, унăн канцелярийĕсенче ĕçлеççĕ, хăшĕ пĕтĕм патшалăх тăрăх ĕçлеççĕ. Мошков. † Ула кушак, шур кушак ширшанта (шаршан та?) тăрăх (scr. торэх) кускалать; ача чнпер (çавă пур та), хĕрсен тăрăх кускалать. Регули 173. Вăл каланă тăрăх эп турăм. Ib. 1308. Порне тарăх волать. Япала тăрăх шотласа парăп. Ib. 1085. Вăл мана хĕнерĕ, эп çавăн тăрăх (çавăнпа) çилентĕм. Хăр. Паль. З2. Мăя тăрăх çăмăр шывĕ кайрĕ. Урмаево. Карчăкăн ывăлĕ сахат тăрăх мар, минут тăрăх çитĕнет, тет (рос). Туй. Хĕрĕ унта мар, хĕр туйĕ вăл вăхăтра çӳрет хурăнташсем тăрăх. Батыр. Ашшĕ тăрăх ывăлĕсем. По отцу и сыновья. (Послов.). Чăв. й. пур. 5°. Кĕнеке тăрăх хисеп турĕç (счет, вычисление). Сенг. Манран (надо мною) киле кайнă чух çул тăрăхах кулса пычĕç. Кан. Апат кĕренкке тăрăх пĕрле çитереççĕ. Ib. Ăна халăх яуррИсем тăрăх çырнă. N. Чăваш ялĕсем тăрăх çӳреме тухса кайнă. Регули 172. Вăл панă тăрăх эп те патăм. Ib. 1307. Çол тăрăх йăвăçсем тăраççĕ. Ял тăрăх çӳрет. О сохр. здор. Вăл ĕç телей тăрăх пулать. Это зависит от счастья. Вишн. 59. Апата нумай çиесси вăл вĕреннĕ тăрăх килет. N. Ĕçленĕ тăрăх (или: тунă ĕç тăрăх), сдельно. О сохр. здор. Вăл çул тăрăх, е уйăх тăрăх килет (здоровье). КС. Арăм тăрăх, из-за жены. Ib. Çав ятлаçу сан тăрăх туххăрĕ (из-за тебя). N. Эпĕ инспектор патне çырса ятăм жалованье яман тăрăхран. Чăв. й. пур. 21°. Çав Ивана, хăй пит вĕçкĕн тăрăх, çынсем хăне те мăшкăллакаланă. Шурăм-п. Юрлакан хăй савнă тăрăх — кирек хăш кĕввине те юрлама пултарать. Регули 1070. Олпут ачишĕн (ачи тăрăх) анчах конта порнатăп. Ib. 117. Эп онпа поплесе пол тытаç тăрăх. Ib. 54. Эп онпа поплесе тыр сотмалли тăрăх. N. Эсир каçет тăрăх илтнĕ пуль. О сохр. здор. Çавăнпа палакансем, камитсем курма, юрăсем, ташăсем, килти вак-тĕвек ĕçсем çынсене пит усăлă, мĕшĕн тесен кирек кам та, ĕçлекен çын, ун тăрăх канать. N. Çав тăрăх ăна вăл малтанах пĕлтернĕ паллă вырăнне хунă. N. 1903-мĕш çулта, Кирилловка хулинче выставка пулнă чух, эпĕ унта хам пĕлекен тĕрлĕ ремесла тăрăх тунă япаласене ятăм. N. Пирĕн йомахласси те пиçмо тăрăх анчах. ТХКА 98. Кĕлеткем пĕчиккĕ пулсан та, кĕлеткем тăрăх пăхтартăм. НИП. Пăрлă шыв пуç тăрăх яратчĕ. N. † Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Чураль-к. Урпа ани урлă, сĕлĕ ани тăрăх. (Хура пӳрт маччи). N. Урама тăрăх. ЙФН. Атти ани çула тăрăх. ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх. N. † Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрĕ-ши? Шыва тăрăх хурама, пĕкĕ авма юрĕ-ши? Нюш-к. Вăрмана тăрăх чукун çулĕ иртсе каять. || Б. Яныши. Йăтти ачашланса тăрăх сикет, тет. Сред. Юм. Йытă паллакан çынна корсан тăрăх чĕвенет (встает на задние лапы, передними упирается на человека). N. Унтан тăрăхах йĕтĕн çине пир хураççĕ (в гроб). ТХКА 92. Хура йытă пулсан, мана хирĕç сиксе тухатьчĕ вăл йăпăлтатса, хӳрине вылятса, хам тăрăх сикетчĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик йытăпа аптăранă эпĕ паян, пĕр май хам тăрăх сикет.

тăрăхла

вдоль. ХЛБ. Тăрăхла та, урлă та сӳрес пулать. Собр. Çăкăр кăмакара тăрăхла çурăлсан, усал пулат, теççĕ. Эпир çур. çĕршыв 22. Кай енчен мал енелле юхса выртакан ункă вулас çĕрне тăрăхла çурса тухать. Чертаг. Тăрăхла вырса каймалла (вдоль загона). || Продолговатый. Орау. Тăрăхла хут çине урлă çыра-çыра хунă. В. Ив. Аври тăрринче икшер тăрăхла хутаç ларать.

хушак

хошăк, щель, промежуток, трещина. N. Хушăк = çурăк. А.-п. й. 41. Тилли карта хушăкĕ витĕр йăпшăнса пăхса выртать. Ib. 41. Карта хушăкĕнчен пăхса выртакан тилĕ варне тытнă та, йăвалана-йăвалана кулать. ЧП. Шурă хăваран пĕкĕ автарнă, çурхи çилпе хушăк тухминччĕ. С. Айб. Ăвăсран кӳме автартăм, хĕвелпе хушăк тухминчче. N. Хурама пĕкĕ, йĕс ункă, хĕсĕнминччĕ хĕвелпе хушăкĕ. Кан. Улмапа çтенасем хушшине хушăк (пуша вырăн) хăварас пулать. || Сред. Юм. Авăн çапнă чôхнехи ôлăма ôлăм ôри тунă чôхне хôшĕкĕ хôшĕкĕпе туса пыраççĕ. Ib. Если к куче соломы накладут рядом еще кучу, то новую кучу называют хôшăк. Изамб. Т. Малтанхи сарăм улăмĕ пулсан, хушăк тĕп тăваççĕ. Ib. Çав чикĕме наçилкке йывăççипе çĕклесе хушăк (омет) тавра лартаççĕ. Ib. Хушăк çӳлĕленсен тата тепĕри пусма çине тăрать. || Наставка, заделка. СПВВ. ЕХ. Çăпата тунă чухне, калăп кĕске пулсан, хыçне хушăк чиксе хураççĕ. Çавна тупăрчăк теççĕ.

Куршанкă улах

назв. луга. Эпир çур. çĕршыв 20. Хăмăшлă вартан сулахай енче, ункă хĕрринче, „Куршанкă улăх" выртать.

кăлтăртат

(кы̆лды̆рдат), гл., показывающий подр. стуку некоторых вращающихся предметов. СТИК. Урапа кăлтăртатса пырат. (Печĕкçĕ урапа тикĕс çĕрте кусса пырат пусан, унăн сасси питех шултăра пулмаст, пĕр еррипен кăна кусса, кăлтăртатса пырат. Пысăк урапа тикĕс çĕртен хытă кусса пырат пусан, тата вăл урапи питех тĕреклех мар пусан, е çулĕ пит хытă пусан, кăлтăртатса пырат пулат) КС. Укçа кăлтартатса кусса карĕ (покатилась); то же и в Сред. Юм. Епир çур. çĕршыв. 18. Ункă (назв. реки) çинче арман пĕвисем пур; пĕвисем патĕнче армансем кăлтăртатса авăраççĕ. || Греметь. Ал. цв. Вăрманта аслати кăлтăртатнă пек, ахăлтатса кулнă сасă илтĕнсе каять. Изамб Т. Аслати кăлтăртатат. Хăр. Паль. 32. Кăлтăртатнă сасă илтĕнет. Альш. Акă çичĕ-сакăр лав умлă-хыçлă кăлтăртатса килеççĕ. || Ворковать (голубь). Изамб. Т. Кăвакарчăн кăлтăртатат. АПП. † Кăвакарчăн кăлтăртатат, симĕсĕн-кăвакăн курăнат. || Кулдыкать (об индюке). Якейк. Пыркка аçи кил хошшинче кăлтăртатса (кы̆лды̆рдатса) анчах çӳрет.

кăмсăклан

покрываться плесенью. Ст. Чек. Сăра кăмсĕкланнă. N. Хурăн шывĕ (березовица), юхса, пĕтĕмпе кăмсăкланса ларнă. Орау. Кăвас кăмсăкланнă (сильно покрылся плесенью, а «шăркаланнă» — не сильно). Кан. Çапла Ункă шывĕ тăршшĕпех торф вырăнĕсем кăмсăкланса выртакан шурлăхсем чылай. Ядр. Таврашĕ кăмсăкланса кайнă пулĕ ĕнтĕ унăн!

кăтат

(кы̆дат) назв. материи. Хурамал. † Тăхăнтăм кăтат, çыхрăм пуса — ĕнтĕ каяп, тăванăм, курса юл! АПП. † Тăхăнтăм-ла кăтат, çыхрăм кăтат, тухрăм аслă урама выляма. Бугульм. † Кăвак кăтат илтĕм, йĕм касрăм. Микушк. † Сарă хĕрĕн тӳшекин ăшĕ мамăк, пичĕ кăтат. («Кăтат — китайка и часто вообще ситец»). Сунчел. † Кăвак кăтат (пасар пирĕ), сарă кăтат, пурте лавкка таварĕ. СПВВ. ПВ. Кăтат пар; кăтатран çĕленĕ, материя. N. † Кăтатран кĕпе çĕлерĕм уяв кунĕ тăхăнма. N. † Тăхăнтăм пĕр кăтат, çыхрăм пурçăн. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрать. ЧП. Кăтат илен пӳс пулмĕ. || Клеёнка. V. S.

тĕкĕн

упираться. В. Олг. Хăма çомне тĕкĕнет. Малт. шк. вĕр. фиç. 34. Мĕншĕн чукун çул сарнă чух, релсăсене пĕр-пĕрне кăшт тĕкĕнмелле мар туса хушăсем хăварса хураççĕ? || Касаться, прикасаться, коснуться. Эпир çур. çĕршыв 20. Мал енчи чиккинче пирĕн çĕр ункă урлă каçса Сĕлескер ятлă ял патĕнче Çĕрпӳ уесĕн чиккине пырса тĕкĕнет. N. Санăн ултă пуçу, ман аллăри хĕç тĕкĕнсенех, пĕр пуç тĕшне те тăрас çук. Ст. Яха-к. Ярăнса аннă чухне хăшĕ çынсем айне пулнисем кăшкăраççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ аран-аран çуна хĕрринче тĕкĕнсе пыраççĕ. (Çăварни). || Задевать, дотрагиваться. N. Сана вăл сăмахсем тĕкĕнеççĕ полсан та... Кан. Вăл йĕрке кил вырăнĕсене танаштарнă çĕре тĕкĕнмест. Н. Сунар. Ан тĕкĕнех, ӳкетĕп. (Капля). || Лезть (куда, к кому). || Приставать. Синьял. Ан ти, Тимахви, ан ти, Тимахви, тимен çĕртен тĕкĕнĕп. (Коршанкă). || Соваться. || Зариться. N. Япаласене тĕкĕнет. N. Ăна тĕкĕнмен эп. || Прийти в упадок, в расстройство. Бижб. Тĕкĕннĕ выльăх тĕкне çиет, тет, ăннă выльăх пăхне çиет, тет. КС. Тĕкĕннĕ выльăх тĕкне çинă тет. Ib. Пурăнăçĕ ман ахаль тĕкĕнсе пырать: тырри пулмарĕ, выльăхсем вилсе пĕттĕрĕç, çитменнине тата ачи чирлерĕ. Çĕнтерчĕ 9. Çитмен пурнăç хăйне хăй тĕкĕнсе пырать. N. Тĕкĕннĕ пурăнăçа аталантарма йывăр. N. Тĕкĕнсе çитрĕç. У них неудача во всех делах. N. Анчах ун чухне хресченсен хĕн пурăнăçĕ çавах юлнă: çуклăх пурнăç тĕкĕнсе çитни ĕлĕкхинчен пĕрте улшăнман. Чертаг. Тĕкĕнсе çитнĕ порнăç. Н. Седяк. Тĕкĕннĕ — çука юлнă çын. Шихаз. Пурнăç пĕр тĕкĕнсен çапла тĕкĕнсех пырать. N. Пурăнăç тĕкĕннипе тарăхса çитнĕ çын. N. Унăн пурăнăçĕ тĕкĕнсе пыра пуçланă. || Приняться. N. Унтан чавма тĕкĕнчĕç.

Чупай

селение Чубаево (Урмарск. р.). || Назв. с. Синьял-Чебаево (Цивильск. р.). Эпир çур. çĕршыв 22. Ку енчех, ункă хĕрринче, ту çинче çĕнял ларать, урăхла ăна Чупай теççĕ. || Назв. озера в б. Цив. у. Вопр. Смоленск.

чӳлĕк

супонь, ремень для стягивания хомутных клешней под шеей лошади. В. Олг. Сулахай урапа тапса чӳлĕк туртсан. Собр. Кӳлнĕ лаша нумай тăрсассăн çи чӳлекне тивет йывăрлăх. ЧП. Ешĕл пĕкĕ йĕс ункă чӳлĕк туртмасăр авăнмĕ. Изамб. Т. Вара чӳлĕкпеле туртса çыхса сӳсмен пăявĕсене хытараççĕ.

хĕр-ар

женщины вообще. N. Ӳснĕ хĕр-ар, начар çын пухăнаççĕ пулăшма. N. Ункă урлă килнĕ Тăрăн хĕр-арĕ, Çавал çинчен килнĕ Шуртан капăрĕ.

Шетмĕ

назв. реки Шатьмы. Эпир çур. çĕршыв. 27. Пирĕн уесре акă епле шывсем юхаççĕ: Сăрă, Мăн Çавал, Кĕçĕн Çавал, Вылă, Ункă, Шетмĕ, Сурăм. || Назв. ряда селений:

шăлтăртат

стучать, грохотать, греметь, бренчать. Янтик. Б. Вуник шăллă урапа шăлтăртатса пырат-çке. Кан. Укçа шăлтăрма шăлтăртатать. Чăв.-к. Кĕмĕлех те хушпу, ылтăн сăрка, шăлтăртатат аппан пуçĕнче. Ib. Аллăрсенче мерчен алă çыххи, чӳрече витĕр ан тăсăр, шăлтăртатĕ мерчен алă çыххи. Ст. Шаймурз. Хурама та пĕкĕ йĕс ункă, шăлтăртатат матур кӳлнĕрен. || Шелестить. Ст. Чек. Курăк çилпе шăлтăртатат (шелестит). N. Вăрманти вĕрене çулçисем темĕн чухлĕ шăлтăртатсан та хут пулмĕç. Толст. 5. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-н-мĕн? Слепой спросил: А что, белый цвет так же шуршит под руками, как бумага“? || ЧП. Шăлтăртат (хăйă). || N. Вăл хапха çил-хĕвелпе шăлтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе йăлтăртатать.

Пыр-хушши

назв. местности. Кан. Ку вырăнсем Ункă шывĕн сулахай енче, Пыр-хушшипе Вилункă теекен вырăнсенче.

арча

(арζ'а, арџ̌а), area, cista; capsula, cistula, dstellula, ящик; шкатулка; сундук; коробка. Якейк. Мари пак топралă хĕр корман: ик арча шор япала (полотняные вещи и холсты) кăларчĕç, ыттисене суса та кăларас çрк. Вомбу-к. Арча (хăмаран тăваççĕ). Кĕпе-тумтирсем хураççĕ. Сред. Юм. Виç арча шăрпăк илтĕм. Я купил три коробки спичек. || Arсa operculata e vimine contexta, четырехугольная плетеная корзина с крышкой. К.-Кушки. || De area foederis, о ковчеге завета. Исх. ХХХVII. Веселиил ситтим йывăçĕнчен закон арчи тунă; унăн тăрăшшĕ икĕ чике çурă пулнă... Ăшĕнчен те тулашĕнчен те ăна таса ылттăнпа витнĕ, йĕри-тавра ылттăн илем туса çавăрнă; ун валли аялти тăватă кĕтессине тăватă ылттăн ункă хывса тунă.

пӳкле вĕçĕ

крыльцо. Кан. Вутă пушатса пĕтернĕ çĕре хăй çутмалла та пулчĕ. Матьрӳне пӳртелле утрĕ. Пӳкле вĕçне çитсен так! такăнчĕ. ТММ. Пӳкле вĕç = алкум вĕç, выход из сеней. Козловск.р. Пӳкле вĕçĕнче сăрлă юпа, лаша кăкарма культса (у др. ункă) çук. || Отхожее место, находящееся около крыльца. Зап. ВНО.

Пӳлер

назв. старинного города Билярска, Тат. респ. (б. Чнст. у.) НИП. По рассказу одного чувашина, там была, чувашская улица (Чăваш-касси). Каменные строения Билярска провалились в землю. Около Билярска(?) есть поле, которое все было покрыто костями. Какой-то русский царь велел собрать нх. Интересно место, где находится источник и где на горе погребли «Вальăм-хуçа». Отец Н. И. Полоруссова показывал ему опустившееся место могилы этого святого. На Троицу там бывает ярмарка. Приносят в жертву животных. Юлдуз. 1912, № 811. Хуџалар тауы. Ул Буlӓрдӓн jарым мӓсафӓдӓ-гнă, Чiрiмшăн сууы jанындадыр. Там собираются сотнb нӓзiрчilӓр. Шел. 17. Эх, çĕршывĕ, çĕршывĕ, эх Пӳлерĕ, Пӳлерĕ, пĕтĕм халăх ырлăхне тăшмансене пиллерĕ. НИП. Пăлакаппа, асаттепе пĕр тăванăн хĕрĕ: Пӳлер çинчен атте калаçнă чухне эпĕр пурте макăрса лараттăмăр, терĕ. Н. Уз. Пӳлер çуна пуçласан, хан хĕрĕсем миçĕт тăрне тарса хăпарнă. Миçĕте вут хыпсан, аккăш пулса, вĕçсе кайнă. Кайнă чухне: ку вырăна йăвăç пусĕ, тесе каланă, тет. Демид. Пӳлертен хĕвел анăç енелле пĕр пилĕк çухрăмра çăл пур. Т. VI. 7. Валĕм-хуçа Пӳлерти таса çăл. АПП. † Хурама пĕкĕ йĕс ункă, хуçăлайрĕ вăрман варринче; хура куçлă çинçе пуçăм çухалайрĕ Пӳлер урамĕнче.

пăчкă

(пы̆чкы̆, пŏчкŏ), пила. N. Пăчкă, ручная пила. Части пăчкă: 1) тĕкки, кантăри, пăркăч, ручки. Абыз. Пăчкă, пила поперечная; ал пăчки, одноручная пила. У пилы есть кăпăл, ункă (чтобы ручки не кололись), аври. IЬ. Пăчкă кантăри хытармалли, лучек. Мыслец. Алă пăчки или хăрах алă пăчки, пилочка, ножовка; урлă пăчкă, пила для дров; тăрăхла пăчкă, для тёса. Чертаг. Пăчкă аври — 1) железные дудки для ручек, 2) ручки. Ядр. Пăчкă çур, пилить (заниматься пилкой). Сред. Юм. Ôлмăççи кôтне пăчкă çôрни (опилки) сапсан, кôрăк тôхмас, тет. IЬ. Пăчкă çуракан, пильщик. Цив. Арçынсем тулта темĕскер каскалаççĕ, урамра пура пураççĕ, пачкă çураççĕ. КС. Пăчкă вырăнĕ, козлы для пилки тёса.

Ринка

(_ринга), повидимому, имя человека. Енеш-к. Онта халĕ чӳклеме пăрахмаççĕ, ун ячĕпе Ункă пасарне (тунти пасарне) чавсанай лартнă, она хăлĕ Ринка чавсанайĕ тесе пуççапаççĕ.

Рункă

(руҥкы̆), назв. чув. с. Рунги, б. Буинского у. || То же, что Рунк. Собр. † Пĕчĕк шăнкрав, йĕс ункă, сасси юлтăр Рункă çине, ячĕ юлтăр Ачча çине.

мăйкăчă

(мы̆jгы̆џ̌ы̃), то же, что мăйкăç. ТММ. Мăйĕ пулсан, мăйкăчи пулать. (Послов.). Хурамал. Мăйкăчă — кантăраран тунă япала, ункă пек туса (шуса?) хĕстермелле тăваççĕ; унпа йăмрансем тытаççĕ, арлансем. МПП. Мăйкăчă, приспособление для стеснения движений животных.

мăшăрлă

парный. N. † Йĕс ункă кăмăлне мăшăрлă шăнкрав çакрăмăр. N. Сана атте хама парĕ, иксĕмĕр мăшăрлă пулăпăр. Отец выдаст меня за тебя, и мы будем супругами. ТХКА 82. Тепле, хам пек, телейлĕ мăшăрлă пулĕç-ши ачасем, тепле, пĕлме çук. ГТТ. Ырă сунан машăрлă пултăр.

Вил-Онкă

назв. высохшего русла реки „Онкă“, около д. Унгазем, б. Чебаев. в., Ядр. у. Якейк. Кан. 1927, № 212. Пыр хушшипе Вил-Ункă теекен вырăнсенче...

витĕр

(_ви_дэ̆_р), продевать, вдевать. См. витер. Ст. Чек. Витĕрсе ил, продеть. Ib. Ăна ала ункинчен (в кольцо сита) витĕрсе илнĕ. Н. Седяк. Кĕрĕ витĕр çип витереççĕ. Сир. Ун сăмси шăтăкĕнчен ункă витĕрсе илейĕн-и? СТИК. Милкĕ аврисене шăпăр аврисене витĕрсе илсе, çыхаççĕ. || Продевать в бёрдо или в ниченки (при тканье). Юрк. Витĕреççĕ кунçаланă çипе, тĕртес уммĕн.

унăкă

см. ункă. Букварь 1908. Вĕсем шыва кĕрсен, шыв вĕсен патĕнчен унăкă (опечатка?) пула-пула хумханса кайнă.

ункă

онкă, унк, кольцо (напр., у дуги, у двери, у столба), Срв. çĕрĕ. Орл. И. 248. Икĕ вĕçлĕ, икĕ ункă, варринче пăта. (Хачă). Ч. П. Йĕс ункă. || Круг на воде (от падения камня и т. п.). || Кружок людей. Шел., 66. Унтан халăх ункă пек карталанса çавăрăнчĕ. || Нуль, zего. || Мокрый кружок, образуемый выпитым и опрокинутым стаканом. Çĕнĕ кĕрĕвĕре, хĕр вăррине, юрататăр пулсан, хăр та çапла тĕнпиех ĕççе парса, ункă туса кăтартăр-халĕ!

Ункă

Онкă, назв. рек в разн. местностях(?). N. Ункă, река Онга, впадает в Волгу. Цив. Онкă, приток р. Цивиля. Т. Лав. Онкă — назв. речки, в 3 вер. от д. Малых Тюш. Цив. у. Якейк. Онкă, речка около д. Унгазем, Чебаев. вол., Ядр. у. Б. Яныш. Пирĕн ялтан çур çухрăмра ункă ятлă шыв юхса выртать.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

виток

сущ.муж. (син. оборот)
çаврăм, çавра; ункă, çаврăнни; виток проволоки пралук унки; виток спутника вокруг Земли спутник Çĕр тавра пĕр хут çаврăнни

гайка

сущ.жен.
гайка (пăрăмлă ункă); завернуть гайку гайкăна пăрса ларт

кольцо

сущ.сред.; множ. кольца
1. (син. окружность) ункă, кăшăл, çаврашка; стальное кольцо хурçă кăшăл; выполнять упражнения на кольцах ункăсем çинче хăнăхтарусем ту
2. çĕрĕ; золотое кольцо ылтăн çĕрĕ ♦ годичные кольца дерева йывăçăн çулталăк ункисем; взять противника в кольцо тăшмана çавăрса ил

круг

сущ.муж., множ. круги
1. çавракăш, çаврашка, ункă; начертить циркулем круг циркульпе çавракăш ӳкер; дети встали в круг ачасем карталанса тăчĕç
2. кого или какой йыш, ушкăн, хутлăх, хушă; в кругу друзей туссем хушшинче ♦ круг обязанностей пур тĕрлĕ тивĕçсем (пĕр çыннăн); голова кругом идёт пуç анраса каять (ĕç-пуç нумаййипе)

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

втулка

тулккă (1. урапа кĕпчекӗ ăшне лартакан тимĕр ункă; 2. пичке пăкки).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

атолл

м. геогр. аттол (ункă евĕрлĕ утрав).

звено

с. 1. (кольцо цепи) сыпăк, ункă; 2. перен. (составная часть целого) сыпăк; основное звено производства производствăн тĕп сыпăкĕ; 3. (однотипная составная часть целого) сыпăк; йӳн; звено забора хӳме сыпăкĕ; сруб из тринадцати звеньев вун-виç йӳнлĕ пура; 4. (организационная единица) звено; пионерское звено пионерсен звени; звено самолётов самолётсен звени.

кольцевой

прил. 1. ункă ⸗ĕ [⸗и], кăшăл ⸗ĕ [⸗и]; 2. (круговой) çавра, çаврака, ункăлла, кăшăлла, тавралла.

кольцеобразный

прил. ункă евĕр, ункăлла, çаврака.

кольцо

с. 1. ункă; кольцо парашюта парашют унки; 2. (на пальце) çĕрĕ; золотое кольцо ылтăн çĕрĕ; 3. (то, что имеет форму кольца; круг) ункă, кăшăл; кольцо дыма тĕтĕм унки; кольца стружек çункав ункисем; кольца волос çӳç кăтри ункисем; отряд попал в кольцо врагов отряд тăшман ункине лекнĕ; 4. (круг, окружность) ункă, кăшăл; çаврăннă вырăн (е тĕл); (поворотный круг) çаврăм; кольцо первого номера трамвая пĕрремĕш номерлĕ трамвай çаврăннă вырăн.

круг

м. 1. çавракăш, çаврăм; площадь круга çавракăш лаптăкăшĕ; 2. (сомкнутая цепочка людей) карта, вăйă карти; стать в круг карталанса тăр; 3. (окружность) çаврашка, ункă, çаврăм; начертить круг çаврашка ӳкер; самолёт делал круг над городом самолёт хула çийĕн вĕçсе çаврăнчĕ; 4. (предмет круглой формы) кăшăл; круг колбасы колбаса кăшăлĕ; 5. перен. (перечень чего-либо): круг вопросов ыйтусем; 6. перен. (область, сфера): круг занятий ĕç-хĕл; 7. перен. (группа людей) ушкăн, йыш, хушă, хутлăх; в кругу своих товарищей юлташсем хушшинче; в кругу семьи килйышра; 8. мн. круги (общественные группировки людей) ушкăнсем; хушă; правящие круги ертсе пыракан ушкăнсем; в военных кругах çар çыннисем хушшинче; ◇ на круг вăтамран, вăтам шутпа; голова идёт (или пошла) кругом 1) (о головокружении) пуç çаврăнса (е пăтранса)каять; 2) (о растерянности) анраса кай, аптраса ӳк; Полярный круг Поляр унки.

кругообразный

прил. çаврашка (е ункă, кăшăл) евĕрлĕ; кругообразное движение çавăрни, çаврăнни.

окольцевать

сов. 1. кого (птиц, рыб) ункăла, ункă тăхăнтарт; 2. что (дерево) йĕри-тавра сӳ (йывăç хуппине).

ореол

м. 1. (светлый круг) ореол. çутă ункă (хĕвел, уйăх, çурта, çулăм тавра); 2. перен. çутă, чап, мухтав; ореол славы мухтав çути; ореол гения гени чапĕ; 3. фото ореол.

полукруг

м. çур ункă, çур çаврашка.

полуокружность

ж. çур ункă.

пояс

м. 1. пиçиххи; пояс с узорами шăраçлă пиçиххи; пояс с кистями яркăч, шерепеллĕ пиçиххи; без пояса йӳле пилĕкĕн; 2. (талия) пилĕк; до пояса, по пояс пилĕк таран; 3. геогр. пояс, тăрăх; жаркий пояс шăрăх пояс; 4. эк. пояс; тарифный пояс тариф поясĕ; спасательный пояс шыв çинче тытакан ункă.

свить

сов. что 1. яв, пĕтĕр, çых, çавăр; свить в бечёвку кантра пек яв; свить верёвку вĕрен яв; свить венок пуç кăшăлĕ çых; свить гнездо прям. и перен. йăва çавăр; 2. (свернуть трубкой, клубком) (пĕтĕрсе) чĕрке, явала, явалантар; слон свил хобот кольцом слон хоботне ункă пек явалантарчĕ; 3. (снять, размотав) сӳт.

свиться

сов. 1. (свернуться трубкой, кольцом) явăн, явалан, яваланса (е чĕркенсе, пĕтĕрĕнсе) лар; змея свилась в кольцо çĕлен ункă пек явăнса выртнă; 2. (сплестись друг с другом) çыхланса лар.

серьга

ж. 1. алка, хăлха çакки (е унки); 2. тех. çакă, ункă, кăкан.

спасательный

прил. хăтаракан, хăтармалли, çăлакан, çăлмалли, çăлăнмалли; спасательный круг çăлăнмалли ункă; спасательная станция (шывра путакансене) çăлакан станци.

строп

м. мор., ав. строп (1. дирижаблей е парашютан кантри; 2. япалана çекĕлпе çаклатса йăттармалли йăлă е ункă).

хомут

м. 1. хăмăт, сӳсмен; 2. тех. ункă; ◇ вешать (себе) на шею хомут хăвна валли туп (пĕр-пĕр йывăрлăх); воротник (сидит) хомутом çуха кăнтарса тăрать.

хомутик

м. 1. уменьш. хомут пĕчĕк хăмăт; 2. тех. ункă; ременной хомутик чĕн пиçиххи унки.

чешуйчатый

прил. 1. (покрытый чешуёй) хупăллă; 2. (в виде чешуи) ункă евĕрлĕ, çаврака; ◇ чешуйчатый лишай кукша (чир), ӳт хупăланни.

шайба

ж. шайба (1. гайка айне хумалли лаптак ункă; 2. хоккейла вылямалли çавра лаптак резина).

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Чуна витер

Чуна [чун-чĕрене, чĕрене, чĕре варне] витер брать [хватать] за душу [за сердце].
Купăсĕ унăн виçĕ ретлĕ, Чĕрене çав витерет. А. Афанасьев. Тоньăшăн ку чуна витермеллех репетици пулчĕ. А. Ĕçхĕл. Чапаев хăшпĕр чух сассине хуллен кăларсах чун-чĕрене хытă витеретчĕ. В. Паймен. Мĕнпур аслă йăлăм çийĕн янăрать авалхи чăваш юрри, чĕрене ситерет, чуна хускатать. А. Ĕçхĕл. Çак çыннăн сăмахĕ чĕре варне витерчĕ. Туратсем çинче унта Ункă-ункă пулнă та Çĕленсем мĕнпур çĕрте Çакăнса тăраççĕ те Чашкăраççĕ — сехремет Чуна витĕр витерет. Я. Ухсай.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

ăрăмлă

ч.с. Асамлă, ытаруллă, тĕлĕнмелле. Темĕнле ăрăмлă ункă тухатăвĕнче эпир. Х-р, 24.08.1993, 3 с. Ăрăмлă (магиллĕ) сăмахлăх тĕслĕхĕсем ытларах йăла-йĕрке поэзийĕнче тĕл пулаççĕ. ЧС, 1994, 8 кл., 13 с. Чăвашăн ăрăмлă йăли-йĕркине, юмах-халапне... юратать çак калавçă. Г.Федоров, 1996, 188 с. — ăрăмлă йăла, ăрăмлă сăмахлăх (ЧС, 1993, 10 кл., 25 с., 35 с.).

Чӑвашла топонимсен онлайн словарӗ

Вил Ункă

Чанкасси (Шупашкар районĕ) ялĕ патĕнчи çырма ячĕ (ун тăрăх малтан Ункă шывĕ юхнă).

Çавăн пекех пăхăр: