Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

кукăль

пирог
кулебяка
аш кукăлĕ — пирог с мясом
пĕчĕк кукăль — пирожок
хуран кукăлĕ — 1) пельмени 2) вареники
кукăль ашĕ — фарш
кукăль ăшĕ — начинка пирога
кукăль сăмси — горбушка пирога
кукăль чусти — тесто для пирогов
кукăль пичĕ хĕреле пуçланă — пирог начал румяниться
кукăль ăшне аш хур — начинять пироги мясом
Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă. — посл. В чужих руках пирог кажется большим.
Пÿрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).

кукăр-макăр

криво, косо, вкривь и вкось
кукăр-макăр йĕр — ломаная линия, зигзаг
кукăр-макăр йывăç — искривленное дерево
кукăр-макăр çул — извилистая дорога
шыв кукăр-макăр юхать — речка течет, делая множество извилин
Кукăр-макăр турат пур, турат çинче кукăль пур, кукăль ăшĕнче çăмарта пур. (Пăрçа). — загадка Весь изогнутый сучок, на сучке пирожок, в пирожке яички. (Горох).

олат

1.
окать (произносить в чувашских словах «о» вместо литературного «у», напр.: [кокăль] вместо [кукăль])
олатакан калаçусем — окающие говоры

пĕр

4.
загибать, защипывать (пирог)
Пӳрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).

пĕçер

1.
печь, варить, готовить
икерчĕ пĕçер — печь блины
кукăль пĕçер — испечь пирогй
çăкăр пĕçерекен — пекарь
пĕçерсе кăлар — испечь, выпечь
пĕçерсе хур — наварить, напечь (много)
пĕçерсе тултар — наварить, напечь (много)
Пĕçерекенни пăспа тăранать. — погов. Кто готовит, тот паром сыт бывает.

пӳрт

изба, дом
пĕчĕк пӳрт — избушка
ултă кĕтеслĕ пӳрт — пятистенный дом
сивĕ пӳрт — нетопленная, холодная изба
çĕнĕ пӳрт — новый дом
хура пӳрт — курная изба, изба по-черному
шурă пӳрт — изба по-белому
пӳрт ăшчикки — внутреннее убранство дома
пӳрт вырăнĕ —
1) участок для дома
2) избище, место, где была изба
пӳрт кашти — матица
пӳрт маччи — потолок избы, подволока
пӳрт никĕсĕ — фундамент избы
пӳрт пури — сруб для избы
пӳрт пуçĕ — фронтон
пӳрт таврашĕнче тыткаламалли япаласем — предметы домашнего обихода
пӳрт тăрри — крыша избы
пӳрт тӳпи — 1) крыша избы 2) потолок избы, подволока
пӳрте кĕр — войти в дом
пӳртре лар — сидеть дома, домоседничать
пӳрт ларт — ставить дом
пӳрт хăпарт — ставить сруб избы на мох
унăн пӳртчĕ çĕнĕ-ха — у него дом еще новый
пӳрт тулли халăх — народу полон дом
вĕсем ашшĕн пӳртĕнче пурăнаççĕ — они живут в отцовском доме
Пӳрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).

пысăккăн

крупно
помногу
в больших размерах, в большом объеме
пысăккăн тие — нагружать помногу
пысăккăн йăт — носить большими ношами
пысăккăн çĕле — шить крупными стежками
пысăккăн ярса пус — идти крупным шагом
Пĕчĕккĕн çисен тутă пулăн, пысăккăн хыпсан пырна ларĕ. — посл. Ешь понемногу — насытишься, будешь хапать помногу — подавишься. (соотв. Малое насытит, от многого вспучит).
Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăнать. — погов. Пирог в чужих руках кажется большим.

рулет

3.
рулет (пылак япаларан чĕркесе пĕçернĕ кукăль)
мăкăньлĕ рулет — рулет с маком

татăк

3.
кусок
какай татăкĕ — кусок мяса
кукăль татăкĕ — кусок пирога
çисе яман татăксем — объедки
пĕр татăк çăкăр та çук — нет ни куска хлеба

тĕп

8.
остаток и остатки
кукăль тĕпĕ — недоеденный пирог
пирус тĕпĕ — окурок
çăкăр тĕпĕ — остаток каравая
çу тĕпĕ — вытопки масла
ырçа тĕпĕ — остатки муки, зерна (в сусеках)

тип

2.
черстветь
типнĕ çăкăр — черствый хлеб
кукăль типсе кайнă — пирог зачерствел

ту

II. глаг.

1.
делать
мĕн тăватăн? — что ты делаешь?, чем ты занимаешься?
анализ ту —
1) делать анализы (в лаборатории)
2) анализировать (напр. статью)
йăнăш ту — делать ошибки, ошибаться
сăтăр ту — наносить вред, вредить
суд ту — вершить суд, судить
усал ту — делать, творить зло
ырă ту — делать, творить добро
тума шухăшла — намереваться делать что-л.

туса пĕтер —
1) завершить, кончить делать что-л.
уй-хир ĕçĕсене туса пĕтер — завершить полевые работы
2) понаделать, сделать много чего-л.
йăнăшсем туса пĕтер — понаделать ошибок

туса пыр —
1) прийти, сделав что-л. предварительно
шкула сапатсем туса пыр — явиться в школу, приготовив уроки
2) делать что-л. регулярно, систематически, постоянно
сăнавсене куллен туса пыр — регулярно вести наблюдения

туса çитер —
1) завершать, доделывать, доканчивать
2) успевать делать что-л.

туса тултар — понаделать, сделать много чего-л.
кукăль туса тултар — понапечь пирогов

Ут тăвать те вăкăр çиет. — посл. Конь производит, да бык изводит (о расходовании средств, добытых чужим трудом).

Вĕлле хурчĕ пĕччен нумаях пыл тăваймĕ.
— посл. Одна пчела много меду не насобириет.

Ĕçне тумасăр ан мухтан — погов. Не сделав дела, не хвались. (соотв. Не говори гоп, пока не перепрыгнешь).

тул

4.
корка, корочка
кукăль тулĕ — корочка пирогă
Тулĕ нимĕр, ăшĕ тимĕр. (Палан). — загадка Корка кисельная, начинка железная. (Калина).

чуста

1.
тесто
йӳçĕ чуста — кислое тесто
кăвас чусти — закваска
чуста тĕпĕ — закваска
кукăль чусти — тесто для пирогов
çăкăр чусти — хлебное тесто
тутлă чуста — пресное тесто
чуста çăр — месить тесто
чуста хур — поставить тесто
чуста хăпарнă — тесто подошло, поднялось

ясмак

чечевичный
ясмак кукăль — пироги с чечевицей, с чечевичной начинкой
ясмак яшки — чечевичная похлебка
Пурнăç çул хĕрринчи ясмак пек. — погов. Жизнь, как у чечевицы при дороге (т.е. плохая).

çăр

1.
месить, замешивать
чуста çăр — месить тесто
чустана сĕтпе çăр — замесить тесто на молоке
тăм çăр — месить глину
раствор çăрса хатĕрле — замесить раствор
бетон çăратмăш — бетономешалка
пылчăкпа хутăш çăр — перен. смешать с грязью, втоптать в грязь
Явман кантра, çăрман чуста, çупман кукăль. (Пăрçа). — загадка Не витая веревка, не замешанное тесто, не слепленый пирок. (Горох).

çуп

4.
лепить
заворачивать
кукăль çуп — завертывать в тесто начинку
пельмень çуп — лепить пельмени

ăш

5.
начинка
фарш
кукăль ăшĕ — начинка пирога
ăшне тултарнă пăрăç — фаршированный перец
кукăль ăшне купăста хур — начинять пирог капустой
Ăшне хумасăр тулне çупнă. — погов. Защипать пирог, не положив начинки.

кил

11.
подрумяниться, зарумяниться
кукăль тулĕ килмен-ха — пироги еще не подрумянились

сăмса

7.
горбушка, краюха, краюшка
кукăль сăмси — горбушка пирога
çăкăр сăмси — краюха хлеба

Пĕр çăкăр сăмси, икĕ икерчĕ, пĕр хуран кукли, икĕ йăвача, икĕ кĕлентĕр. (Çын пуçĕ). — загадка Краюха хлеба, да два блина, да вареник, да пара колобков, да два кренделя — что это? (Голова человека: нос, щеки, губы, глаза, уши).

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

кукăль

пирог

пĕçер

печь, варить, жарить
кукăль пĕçер — испечь пирог
пĕçер (хăнтăла-таракана) — вываривать
паранка пĕçернине анчах çийеççĕ, пĕçермесĕр çимеççĕ — картофель едят только вареный, а невареный не едят
пĕçерт — ожечь
хĕртнĕ тимĕре алăпа йарса тытрăм та пĕçертсе пăрахрăм — я схватил (голою) рукою раскаленное железо, и ожег руку
пĕçерекен — жгучий
пĕçерсе пар — готовить
пиç – свариться, испечься

пысăк

большой; высокий; пысăк çĕлен – удав; пысăка ĕмĕтленекен хутаç çакса ыйткалама кайнă теççĕ – тот, кто надеется на большое, пойдет (”пошел”) с сумою по-миру. Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă, тет – Пирог в чужих руках кажестя большим. Чул-хула Мускав пысăкăшĕ çук – Нижний Новгород не будет величиной с Москву. Кун пысăкăшскер ăçтан ӳснĕ-ши? Откуда это он вырос такой большой? Пысăклан – увеличиваться, рости. Пысăклат – увеличивать.

157 стр.

сасан

сазан (рыба); сасантан тунă кукăль – сазаний пирог.

164 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сак милки

(-_ги), метелка из мочала для опахивания пыли с нар, иногда для этого употребляется веник. КС Ст. Яха-к. Эй, хуçа килте-и? Çапла-çапла çӳретпĕр, авалхи йăлана парахмастпăр, çĕнĕрен йăла кăлармастпăр. Турчки çине мĕн утланат? Сак милки çине мĕн утланат? Таракана мĕн çиет? Хăнкăлана мĕн çиет? Вуник кукăль, пĕр чĕрес сăра. (Приговорка, когда просятся в избу во время „сĕрен“ его исполнители).

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

сăмса

(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.

çанталăк

погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.

çăнăх-кĕрпи

мука и крупа. НАК. Çăнăх-кĕрпенĕн (мукою) илсе пымасассăн, кукăль-çăмахсем, сăрасем туса илсе пыраççĕ. Н. Тим. † Çӳлĕ тусем çинче çил арманĕ, кунĕн-çĕрĕн тулă авăрат, çăнăх-кĕрпе тухни курăнмаст.

тин

(_тин’, т’ин’), только. Кан. 7 çынна пăхсан, тик ку ĕçе юрăхлине тупрĕç. || Только что. Янтик. Тин килтĕм эпĕ. Ib. Тин килнĕ эпĕ! Только что я пришел. N. Сӳнтерме пынă çынсем тин саланса пĕтейнĕ (только что успели разойтись). N. Тин вут хутса çунтарайнă (успели истопить). Кăмаки мăрйине те хупман, тет. Череп. Эпĕ тин кăна çирĕм. Я только что поела. Тогаево. Ăна вара е кăвакал, е хор, е тин çоралнă путек пусса панă, тет. N. Сирĕн патăрта ыраш вырса пĕтн(ĕ)-и? — Тин (только что) пуçлаççĕ, тет. N. Куçĕ йосанас çок тин вăл çыннăн. Итла шотсăр осалччĕ те ахаль те хăва та (уж больно и сам-то он был негодяй). Тин эпĕ унтан хăтăлтăм ĕнтĕ. Сред. Юм. Тин сунă сĕт хăйми тăрăлмас, ô сĕт тутлăрах пôлать. Янш.-Норв. Тин çуралнă ача пек (как новорожденный). Тюрл. Тин троть. Только сейчас встает. || Не ранее, как только... N. Тăват çултан малалла тин астума пуçлаççĕ. N. Ваççа тăват çултан тин утса çӳрекен пулчĕ. N. Вăл çак сăмахсене сана калама виçĕм-кунах каларĕ, паян тин аса килчĕ. Курм. Хамăр киле çитсен, ĕнесем пăртак тăрсан тин пычĕç. N. Вара тин çиме пуçлаççĕ, тет, пăттине. || Только теперь. Янтик. † Эпирех килтĕмĕр — кил тулчĕ, çак хăтанăн кăмăл тин тулчĕ. Орау. Халь тин ĕнтĕ... Çурçĕр çитет пуль (теперь уж поздно итти). Регули 1233. Тин вăхăтра килтĕн. Тин анчах кайрĕ. Халь анчах çырса ячĕ. || Только тогда. Истор. Турккăсем тин лăпланнă. ЧС. Çапла вара вĕсем пĕр-пĕрне улталаса пĕр-пĕринчен кулма та пăрахрĕç, тет те, тинех чипер ĕçлесе пурăна пуçларĕç, тет. || Лишь потом. СЧЧ. Эпир пăртак ларăпăр-ларăпăр та, вара тин кĕрĕпĕр (а потом уж и войдем). || Теперь уже, вот теперь-то. N. Пирĕн ăна çĕнтересси пулмасть пуль халь тин. Сунч. † Пирĕн те инкен пулă кукăль, касать-касать — касаймасть. Тин кассассăн, çияс çук. N. Пирĕн те инкен пулă кукли, касать-касать, касаймасть; тин касса илсен, çияс çук. Бгтр. Ĕнтĕ тин хуса çитес çок она. Теперь уж его не догонишь. Истор. Çавăнтан кайран Шуйскисем пурте лăпах пулнă; патша вĕсене, тинех тавăра пуçланă. ЙФН. † Пуп кушакĕ юс тытат, Тени тус! Юс тытин те юрас çук, тин юрасси пулас çук, Тени тус! N. Кунта тин ĕмĕр ирттĕр пуль! Вот наверное, здесь-то конец моей жизниI N. Ĕнтĕ пурте: тинех пĕтрĕ-мĕр! тесе, шухăшланă. Шерче-к. Эпĕ: ах, пĕтрĕм ĕнтĕ тинех! тесе, хыпкаланма пуçларăм. ЧС. Анне мана: ĕнтĕ тинех пĕтетĕн! тесе, пушшех ятлаçа пуçларĕ. || Вот уже теперь. КАЯ. Кĕсем тин пĕлчĕç ĕнтĕ, тесе, эпĕ хăраса кайрăм. || Наконец-то. Хочехмат. Хайхи Йăван ярса илсе те калать: сана тин тытрăм, ямастăп. КС. Тинех вăл кил-ăшчикки лăпланчĕ. N. Лешсем каялла пăрахса кайсан, кусем пит савăннă: тинех хăтăлтăмăр пулĕ ĕнтĕ, тенĕ. Юрк. Хайхине тин епле çырма кирлине вĕрентрĕм. || Недавно. Альш. Тин пĕчĕкçĕччĕ, — хăçан çитĕнчĕ?... Авланчĕ те! Недавно был маленьким,— когда же он вырос?... уж успел и жениться!. Череп. Тин кăна, недавно. См. анчах. || Впервые. Изамб. Т. Эсĕ ăна тин куртăн-а? Ты его (такой огонь) видишь (увидал) впервые? Трхбл. Эп кунта тин кăна мар вĕт. Я ведь здесь не впервые. N. Тин кĕтĕм-ха. Я искупался впервые (сейчас). || Не иначе, как только... Кан. Кĕркурирен сут урлă тин шыраса илчĕ. || Более. Актай. Упăшки куна (ей): ĕнтĕ сана тин шанас çук (больше тебе веры нет, ты ненадежна). Алик. † Апай, çăкăр пĕçерет пуль. Пиççĕр-пиççĕр, сивĕнч пуль; тин çиясси пулмарĕ пуль. (Солд. п.). ЧС. Пăхса юлăр (посмотрите на него в последний раз), ачамсем, ĕнтĕ ăна (покойника) тин курас çук! Хастарăх 31. Тин пулас çук. Ib. З1. Тинех киввине пуç тайса тăмăп. N. Эпир пысăкланса ватăлнисем тин çыру вĕренеймĕпĕр: пирĕн вăл вăхăт иртсе кайрĕ ĕнтĕ, теççĕ. В. Олг. Тин хытмаст полĕ пашалуйĕ (больше: теперь уж не станет черстветь). ТХКА 57. Утмăлтан иртеп ĕнтĕ, халь тин ăс кĕрес çӳк пуль мана. || N. Эпĕ военнăй команда каймарăм, тин ватлăхра йăвăр терĕм.

тутлă

(тутлы̆), сладкий; вкусный. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерепет ларать. N. Улмисем (у антоновки) шултăра, çутă-симĕс, йăлтăртакан хупăллă. Тути тутлăрах уçă, эрех шăршиллă. N. Сим-пылне ĕçсен, ӳсĕр пулмалла, тутлă шерепетне ĕçсен, тутлă чĕлхе-çăварпа калаçмалла. Ой-к. Пичи пичĕке, хулхи тачăка, шӳрпи тутлă (смеются над „пичче“). Ёрдово. † Варăм-тона карăшĕ вăрăм корăк йоратать; эпир хамăр та çавăн пек, тутлă апатсем йорататпăр. Т. II. Загадки. Аллăм туни тăп-тутлă, йытта парсан, вăл çимест, кушака парсан, кушак çимест. (Тăвар). С.-Устье. Тутлăран тутлă мĕн пур? (Ыйхă). Кĕвĕсем. Вăратрăм, вăратрăм — вăранмарăр, сан ăйху манран тутлă иккен. N. Эпир кунтан кайсассăн, пылтан та тутлăрах пурăнăпăр. || Приятный (о запахе). Панклеи. Ман омра пĕр лайăх, тутлă шăршă кĕрекен çын тăрать. N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || В перен. см. N. Тутлă ырăлăхне кĕме тивĕçлĕ ту мана. Альш. Тутлă чĕлхе-çăвара пыл витмес. N. Асăнатăп, витенетĕп тутлă чĕлхемпе. Н. Лебеж. Спаççипă, атте, спаççипă, анне, тутлă чĕлхӳпе ырă сăмахна. Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. || Пресный. Собр. Тутлă тулă туна шăмми, тула хурсан йытă çимĕ. (Тăвар). N. Тутлă чуста, пресное. Яргуньк. † Пирĕн килемея юримасассан кукăль пак кукăрлĕ, тутлă тул пак хытĕ-ха. (Свад. п.). || Свежий (о капусте). Орау. Куккăль йӳç купăстаран турăр-и? — çук, пĕр виç купăста пуç пурччĕ те, тутлă купăстаран турăмăр. || Приятно. N. Эй юратнă тăванăмсем, эпĕ сирĕнпе пĕрле тутлă калаçнисене астуса асăнăрсам мана. || Сласть, сладкое. Истор. Тутла тутанса пăхсан, никам та йӳççе юратмасть. Сред. Юм. Тутла пăхать. Любит есть сладко. Шинар-п. Кам та пулин пĕрре тутла вĕренсен, тепĕр хут йӳççе пăхмаçть çав. Чураль-к. Турчăка тăринче тутли тăрĕ.

хуть

хоть, хоть. Б. Олг. Хоть мочала те, хоть корăс те — пĕрех иккĕш пĕр ятлă. Янш.-Норв. Пĕри хуть вунçичĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те... N. Вилсен мава хуть çуна тупань туса çӳретчĕр. Ходар. Унтан сĕтел çинчен хуть кукăль, хуть йăва, хуть çăмарта илет те, ячĕсене каласа хывать (покойникам „вирĕм“). Икково. † Хоть хора тоттăр, шор тоттăр, çитсу лайăх полсассăн (только бы материал был хорош). Сятра. Хоть хăнча та, всегда. Ала 89°. Хоть вăл ку тата ĕнтĕ хоть, çитменни çине пĕр енчен çакă икĕ тăлăха патак аптратăрĕ-ха. || Хотя. Орау. Мулчана та кайимарăм ак, хуть (положим что) ĕнер мулчи те пулмарĕ те. || Хотя бы. N. Ним те памасăр яриччен, пĕр татăк çакăр парса ярас хоть. N. Хоть иçмаса (иçмаллин) пĕр пилĕк тенкĕ ямарĕ вĕт-ха теççĕ. N. Çавсем пурте ман асăмран кайĕç-ши хуть пĕр хутчен? || Если бы. N. Капан шăннă пулсан хуть!.. Если бы Кабан (озеро в г. Казани) замерз, так это еще так (т. е. тогда стоило бы рассуждать или тогда произошло бы нечто заслуживающее внимаиня).

кăмака çамки

чело печи. Бгтр. Вара кăмака çамки çине вир акрăç, тет. К.-Кушки. Кăмака çамкинче кăвак тенкĕ пур. (Сĕрĕм). Курм. Пире те йăва çитерменшĕн кăмаки çамки катăлтăр-и! Пире те кукăль çитерменшĕн кăмаки тĕпĕ катăлтăр-и! (Сурăх ури).

черетлĕ

поочередно. НАК. Çав кукăль-çăмахсем, сăрасем тума, çăнăх-кĕрпесене, салат-хăмласене, черетлĕ-черетлĕ виçшер киллĕн пухаççĕ: пĕре тунă чух пĕри пухать, тепĕре тунă чух тепĕри пухать. Кан. Унччен те пулмасть тĕпелтен пуçласа, алăк патнелле черетлĕ, унăн çĕлен пек саламачĕ тăват кĕллине. Г. А. Отрыв. Ана йăранлă пулнă, çыран чикĕллĕ пулнă, арман черетлĕ пулнă. || Собр. Пĕчĕкиç пуçлă, питлĕ-куçлă, ĕреветлĕ, теветлĕ, черетлĕ

чиелен

то же, что чеелен, становиться хитрым. Ст. Яха-к. Тата çăмарта пухаканĕпе икерч-кукăль пухаканни юриях чиеленсе сĕрен халăхĕнчен кайран çӳреççĕ. Вĕсем сĕренте пухнă çăмартисене çуррине хăйсем иккĕшех çисе яраççĕ.

шаркку

жаркое. КС. Йӳç. такăнт. 10. Улах шаркку аса килчи мĕн? Ib. 16. Ххĕ! Улах шарккупе тĕксе илчĕ тата... N. Апат-çимĕç унăн кӳршĕ хресченĕнчен нимрен те уйрăм пулман: паранкă, пăтă, яшка, праçниксенче шарккупа кукăль. || Горячий (о человеке, лошади; от русск. жаркий). Алших.

пыс

то же, что пус, колоть, резать. Пшкрт. Хăшня пысас (пусас), тет, окмакă калат. Ишек. Тилли, кусам (они) кайсан, ачине пысрĕ, тет, кукăль турĕ, тет. ЧС. Атте ячĕпе асăнса пысмарĕç, мĕшĕн тесен ĕлĕк пирĕн аттенĕн ямшăк чупнă чух пĕр юратнă лаши вилнĕ, çавă унăн умĕнче пултăр, терĕç. N. Аслă выçлăх вăхăтĕнче хăйĕн ачине пысса çинĕ, тенĕ хыпарсем те илтĕнкеленĕ.

пиремеч

то же, что пӳремеч. Ачач 36. Хăшĕ парттă айĕнчен пĕр-пĕр çимелли япала: кукăль, пиремеч, е пулă тыттарать.

Пукрав

назв. нраздника, Покров. Альш. Пукрав ярмăнкки те тесе тăмаççĕ, тӳррех Пукрав теççĕ. «Пукрава каяс», Пукравра çапла илтĕмĕр, çапла куртăмăр, теççĕ. Ib. Эрнипе ĕçеççĕ çапла Пукрава (не Пукравра). Ib. Тыррине хиртен пуçтарса кĕнĕ çĕре Пукравĕ çитет. N. Пукрав виç эрне тенĕ чух, за три недели до Покрова. СТИК. Кăçал çĕрулмие час кăлараймарăмăр, Пукравах юлчĕ (остался до Покрова). N. Эпĕ сан ора хуçăлнине Покрав виç эрне тенĕ чохне тин пĕлнĕ. Трхбл. Пукрав кунĕ кукăль пĕçереççĕ, ăна Пукрав кукли теççĕ. Абаш. Покрав чох килтĕм. || Назв. иконы. Альш.

Пукрав ăшши хупни

(-νи^ы), назв. обычая. Слакбаш. Пукрав ăшши хупас. Пукрав кунĕ хĕрарăмсен кукăль пĕçерес йăла пур. Пукрав ăшшине кукăль ăшне хупса хăвартăм, теççĕ. Трхбл. Пукрав кунĕ ваттисем, хĕлле пӳрт ăшă пултăр тесе, пӳртĕн мен пур шăтăкĕсене мăк чиксе çӳретчĕç, чӳречесене тăм сĕретчĕç, пӳрт аяккисене навус тăкатчĕç. Çакна Пукрав ăшши чикни, е Пукрав ăшши хупни тетчĕç.

пути

присловье к путене. Бугульм. † Пути-пути путене, тусан, кукăль пульмă-ши?

пĕр

(_пэ̆_р, _пӧ̌_р), суживать. || Стягивать. Ст. Чек. Хуртне тăкса, хуртланнă тĕлне пĕрсех илет (кикен тымарĕ, стягивает и вылечивает). Хăр. Паль. 37. Хĕвекла питне пĕрсе пăрахнă. N. Карчăк карчĕ, тет те, кĕсем унăн çăварĕнче, тет. Асанне, аранчĕ (немного) пĕр ĕнтĕ çăварна, капла тутине-масине те пĕлеймĕн, тесе каларĕ, тет. Ку пĕрнĕ çемен пĕрет, тет, пĕре-пĕре ку урхамахпа вăш тусă тухать, тет. Ст. Чек. Çăварна пĕрĕп. Я тебе зажму рот (ругающемуся). || Сжимать. Скотолеч. 23. Малти уринчи чĕрнисем иккĕшĕ те ыратаççĕ пулсан, вĕсене иккĕшне те малалла тăсса тăрать, кайран урисене хырăмĕ айнелле пĕрсе тăрать. || Не загнутый (о пироге). Т. II. Загадки. Пӳрт айăккинче (вар. çумăнче) пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). || Набирать сборы. Янтик. † Аркă çичĕ ан (ширина) пĕрсессĕн, пӳне йывăр килмĕ-ши? Сред. Юм. Кĕпе çаннине пĕрсе çĕлес. || В перен. смысле. СТИК. Эсĕ ĕнтĕ пит иртĕнсе карăн, сана пĕрсессĕн те пырат! Ты уж очень избаловался, тебя не мешало бы одернуть (говорят детям).

Алюш

(Ал’уш), nom. pr. viri chrv Alexius; личн. имя муж., Алексей. Ст. Чек., Череп. Ст. Чук. СТИК. || Nom. pr. viri pag., личн. имя чув. язычника. Патраклă, Рысай. Н. Чукал. Кăмакара Алюш пĕççи выртать. (Кукăль). В печке лежит бедро Алексея. (Загадка: пирог).

кая юл

отставать, запаздывать; уступать. Ядр. Апла тырă вырмасан, çынсенчен кая юлăпăр. КС. Лашуна хăваларах пар, кая ан юл. Погоняй лошадь, не отставай. Ст. Яха-к. Икерч-кукаль, çăмарта пуханнисем (пухаканнисем?) сĕрен халăхĕнчен кая тăрса юлаççĕ, икерч-кукăль, çăмарта илмешкĕн. Собр. Пуплерĕмĕр капла сăмахĕсене, тен малтан калас сăмах кая юлчĕ пулĕ, кайран калас сăмах малтан пулчĕ пулĕ, турĕ каçар. (Нар. моленье). Орау. Кая юлсан, каю тухать (т. е. не надо откладывать. Послов.) Ала 10. Вăсем икĕшĕ те кая юлман. Они не уступали друг другу (в богатстве).

кукăль

кокăль (кугы̆л’, когыл’), пирог. Вомбу-к. Кокăль — çĕр-улмирен, сухантан, йывăç улминчен, купăстаран, ашран тăваççĕ. Никит. † Инке кукăль пĕçернĕ чух кукăль вăтти татаймарăм, эп инкене юраймарăм. (Солд. п.). N. Çын аллинчи кукăль пысăккăн туйăннă. Толст. Анне кукăль тулĕ çăрчĕ. || Тюрл. Пăрçа çапнă чохне, çапсан-çапсан, кокăль туса çапаççĕ (собирают стебли в толстый ряд, чтобы кучка его была выше, иначе он «саланса каять»). Сред. Юм. Ясмăк, пăрçа çапнă чохне аяккалла сирпĕнсе кайнă авăрсĕне пуçтарса кокăль туса çапаççĕ. || Сunnus. Тюрл.

кукĕл

пирог. См. кукăль, кукли.

коккăль

(коккы̆л’), 'куккăль', пирог. В. Олг. Шорк. Коккăль, коккăльăм, коклю («коклюна» или «коккăльна»), кокли (или «коккăлĕ»), коклине (или «коккăльне»). Остальные формы образуются от форм «коклю или «кокли». Якейк. Коккăльне, коклине, коклин (тверд, н), коклинчен (коккăлĕнчен), коккăльна (и «коклюна»), коклюнтан (коккăльăнтан). Ib. Коккăль кăмакаран анчах кăлартăм, çатни? Вомбу-к. Çырла кокли — хăмла çырлинчен, хорлăхантан, мот-çырлинчен (?) В. Олг. Коккăль сăмси. Курм. Пĕр кăмакара пăрнă сорăх выртĕ. (Коккăль). || Кукиш. Орау. Куккăль ту, показать кукиш? См. кукăль,куклĕ, кукли.

ăçта

(ы̆с'та), где, куда. См. çта, ста, шта. СПВВ. Х. Ăçта, ăшта. Юрк. Пӳрте çунтарса ярсан, вара ачам хамăр ăçта пурăнăпăр? Если мы сожжем свою избу, милый мой, где же сами-то будем жить? Юрк. Ăçта каятăн? — Киле тавăрăнатăп. — Ăçта, кайсаттăн? — Ĕçе кайсаттăм. Куда идешь? ― Домой возвращаюсь. Куда ходил? — Ходил на работу. ССБ. Ашшĕсене чĕнтерсе, вĕсем ăçтине ыйтса пĕл-ха, тенĕ. Вызови родителей и узнай от них о том, где они. Изамб. Т. Сана калани ăçта кайса кĕрет-ши? Ты не слушаешь никаких увещаний. || То-то. Юрк. Хăй ялан килтен: ăна илме, кăна илме; çавна илтĕм, кăна илтĕм, тесе, ăçта виçĕ тенкĕ, ăçта пилĕк тенкĕ укçа ыйтса илет. Он постоянно получает («выпрашивает») из дома деньги, то три рубля, то пять рублей, ссылаясь на то, что нужно купить то то, то другое, или что он купил ту или другую вещь. IЬ. Укçа нумай çаклатнисем ăçта çапла хуçасем, е улпутсем çул çине ӳкерсе хăварнине тупнă пулаççĕ, ăçта тата çĕр айĕнчен шăтăк, мĕн алтнă чухне пĕр хуран ылттăнпа кĕмĕл тупнă пулаççĕ. Ст. Яха-к. Çав пӳртен тиекен чирпеле ăçта куç пăсăлат, ăçта çан-çурăм ыратат, теççĕ. См. ĕретлĕ. || Разве только. Ст. Яха-к. Килте ăçта уксак сукăрсем, тата тепĕр кун валли икер-кукăль тума хĕрарăмсем анчах юлаççĕ. Разве только остаются дома калеки (хромые и слепые), да бабы, которые должны печь блины и пироги. || Как. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Ăçта пирĕн пеккине апла тырă илсе килме? Эпир вĕт пӳртрен те тухаймастпăр! (Руссицизм?).

ĕç

(э̆с'), дело, работа, занятие. Регули 1202. Ĕç пырать халь. Ĕç тăрать. Дело пока идет. Работа стоит. Изамб. Т. Утă ĕçĕ чилая пырат. Работы по сенокосу надолго хватит. Хыпар № 33, 1906. Кирлĕ ĕç туман, ĕç туни ятне анчах туса пурăннă. Нужного дела не делал, только делал вид, что работает. Чăв. й. пур. 35°. Вăл ялан: епле пуяшши? (= пуяс-ши) тесе, шухăшласа çӳренĕ, хăй ĕçе пит харсăрах пулман. Он постоянно ходил с мыслью о том, как бы разбогатеть, а к работе был не особенно старателен. IЬ. Япала парса та, укçа парса та, ĕç патĕнче те нумай пулăшнă. Много помогали: и вещами, и деньгами, и при работе. Т. Григорьева. Ĕç вилсен те виç куна пырать, теççĕ. Говорят, что работы и после смерти на три дня хватит. (Послов.). Тайба. Ĕç вилсен те виçĕ куна çитет, теççĕ. (Поговорка). Б. Илгыши. † Сар акине ма ятлас? ― сарай хыçне тухать те, сап-сар кукăль çитарать. Кам савать, вăл çиять, пире çима мĕн ĕç пур? Юрк. Урăх ĕç çук, ĕçес-çиес ĕç анчах юлчĕ, тет писсăрĕ. Больше дел нет, осталось только (одно дело) пить и есть, говорит писарь. Курм. Ĕçе ан тăрат. Не тормози работу. Регули 844. Ĕçĕ пор та, ĕçлеме ӳркенетĕп. Хотя и есть дело, но работать не хочется (лень). Ильм. Ура ĕçне те алă ĕçне те аван тăвать. Всякую работу исполняет хорошо. О сохр. здор. Ĕç патне те каяймаççĕ (больные). Пазух. Чакă туйĕ, ай, куртăр-и? Алăри ĕçре пăрахса чупрăр-и? Ист. церк. Пĕтĕм хăйĕн пурăнăçне хăй юратнă ĕçе панă. Всю жизнь отдал любимой работе. Регули 382. Вăл вăрманта. Эп конта. Вăл ĕçре. Вăл пĕччен. Жит. св. Апрель. Вăрă ĕçне тытса пурăнма пăрахăр ĕнтĕ эсир. Бес. чув. 15. Унăн мĕн ĕçĕ пур? — пĕр вулас ĕçĕ-кăна, тек темĕн-те-пĕр кирлĕ-кирлĕ мар шухăшласа кăларать. У него какое дело есть? — только и дело, что читать; не знаю что выдумывает. Альш. † Çакă ĕçе тăвакан, хĕрсен ĕçĕ мар-ши çав? Делать это дело, не девичье ли дело? Чет. пути. Ĕçĕ ĕç пулать, шăйрăк юлмасть, курăк тухмасть. Дело идет правильно; не остается огрехов, не растет сорной травы. Яжутк. Йăван, манăн ĕçĕ, санăн хуйхи; вырт, çывăр, тесе каларĕ, тет (работа моя — забота твоя; ложись и спи). Козм. Ĕçрен канлĕ пулсассăн, пирĕн ялăн хĕрĕсем пĕрнепеле вăрмана йăкăртатса утаççĕ. Хыпар № 44, 1906. Укçа анчах туртса тăнă, ĕçне пиртен ыйтмасăр тунă. Орау. Ĕç пулса çиттĕрĕ, куланай анчах парас пулать. Дело в шляпе, только (осталось) уплатить подати. Альш. Ĕçе çемçе, слабосильный. Полевые работы. Байгул. † Пирĕн атте ухмаххи ― ĕçе çитсен, хĕр парать. Глупость нашего отца (видна из того), что он выдает дочь перед полевыми работами. N. † Ĕç пĕлмен хĕрсене ĕç умĕнчен параççĕ. Девиц, не умеющих работать, выдают замуж перед полевыми работами. Сред. Юм. Тыр вырма кайман çынна: ĕç патне тохмас, теççĕ. Кто не ходит жать, про того говорят, что он не выходит на (полевые) работы. Ч. С. Пирĕн ялсем, ĕçе тухсан, яланах ернекуна хисеплеççĕ. Во время полевой работы наши деревенские всегда почитают (праздничным днем) пятницу. N. Анкарти хыçсене лартса тултарсан, ĕçе тухаччен, канса тăраççĕ. Закончив посадку в огородах, до начала полевых работ, отдыхают (крестьяне). Услуга. Юрк. Вĕсем сана ĕç туса парас çук. Они не сделают тебе услуги. || Связь (с чем-либо), причастность (к чему-либо). Альш. Сан мĕн ĕçĕ пур унта? Какое тебе тут дело? N. Качака каланă: ăна çиме мĕн ĕçĕм пур. Коза сказала: «На что мне есть это?» Регули 44. Онăн онта каймалли ĕç çок. Ему незачем туда идти. Якейк. † Çĕрпӳ хуçи çĕр хуçа; çĕр хуçапа мĕн ĕç пор, пирĕн ати хăй хуçа. Цивильских купцов сто человек; какое нам дело до ста купцов, наш отец — сам купец. Н. Сунар. Вăл çиме каласан, çи, унта вара ман ĕç мар, кирек те мĕн ту, тенĕ. Если он велит есть, ешь; а потом уж не мое дело, что хочешь, то и делай. Е. Санăн пирĕн çумра мĕн ĕç пур? Какое тебе до нас дело? N. Сана мĕн ĕç! Какое тебе дело? С. Сан мĕн ĕç пор? Какое тебе дело? У. Унăн айăпĕ çумĕнче сирĕн ĕçĕр çук. Вам нет дела до его вины. || Якейк. Онăн ĕçĕ пĕтнĕ (= вилес патне çитнĕ). || Причина, стать. Юрк. Сире мĕн ĕçпе эрех ĕçтермелле? С какой стати поить вас вином? || Ремесло. К.-Кушки. Вăл ĕçе вĕреннĕ çын, ун алли пур çĕре те пырат. Он — человек обученный ремеслу, его руки могут делать все. || Поступок. || Иногда не переводится. О сохр. здор. Анчах ку ĕç чăнах та çаплах-ши? Но так ли это в действительности?

мăй-пăран

(п̚ы̆ран, с очень коротким ы̆), мăйпран, кривошейный? Собр. Пĕр карта сурăхăм пур, пурте мăй-пăран. (Кукăль). || Маленькая птичка (чăлт-шурă, уласкер, уйăп манерлĕскер Пи-пи-пи-пи! тет. Гнездо связывает конским волосом — хĕлехпе). Нюш-к. Мăй-пран, птица. Ib. Мăй-пран: мăй-мăй-мăй-мăй! тесе авăтать. Мăй-пăран шупчăкран (= шăпчăкран) кĕлт çеç хĕрлĕрех; пысăкĕш шупчăк пекех.— Мăй-пăран авта пуçларĕ, ăшăтать ĕнтĕ, теççĕ. Çерçирен кĕлт тĕттĕмрех. Собр. † Пăй-пăй! мăй-пăран; мăй-пăранăн виç чĕппи виç йăва çинче, лараççĕ. Сред. Юм. Мăй-пăран алтать (поёт. Пĕчик çерçи пик кайăк; ô çôркôнне, чисти йôр кайса пĕтсен тин килет те, йăвине юпа хăвăлĕсене тăвать). Ib. Мĕн... мăй-пăран пик мăйлатан! (Пит çинçе саспа йĕрекен ачасене çапла калаççĕ). Разг. С. Мих. 39. Мăйпран („малиновка“): мăй-мăй! тесе кăçкăрсан: ака патне тохас вăхăт çитрĕ, тетчĕç. || В перен. см. — человек, недовольный чем-нибудь, напр., раздачей подарков и пр. Зап. ВНО. (Буин.). См. пăй.

вĕт-шак

вĕтĕ-шакă, мелкий; мелкота; мелкие вещи; мелюзга. Турх. Вĕт-шак чулсемпе ывăтса перет. Ib. Вĕт-шаксем, детвора. Шибач. Вĕтĕ-шакă = пĕчик ачасем. Якейк. Вĕтĕ-шакăпа мана паян киле хăварчĕç-ха. Сегодня меня оставили домовничать с мелюзгой. М. Сунчел. Малтанах вĕт-шак арçын ачасемпе хĕр-ачасем выляма тухаççĕ. СЧЧ. Киле пĕр ваттисемпе вĕт-шак ачасем анчах юлаççĕ. Ч.С. Унтан хĕрĕх те пĕр çурта, хĕрĕх те пĕр вĕт-шак куккĕл (= кукăль) турĕç.

вĕчĕртет

раздражаться, беспокоиться. Зап. ВНО. Хăранипе чĕри вĕчĕртетет унăн, теççĕ. Ib. Вăл кукăль çиет; пит тутлă пулмалла, хамăн чĕрем вĕчĕртетсе карĕ.

вирĕм чопни

то же, что вирĕм косни. Ходар. Вирĕм чунни. Пирĕн ялта, кашни çул вун-ултă, вун-çичĕ çулхи ачасем, мăн-кун ыран тенĕ чух, шăмат-кун каç вирĕм чупаççĕ. Мăн-кун çитесси пĕр виç-тăват эрне юлсан, вăлсем пĕр çĕре пухăнаççĕ те, вирĕм чупма пилеш хулăсем касмашкăн вăрмана каяççĕ. Хĕр-арăмсем вăл кун вирĕм ачасем валли кукăч-çăмах туса хатĕрлесе хураççĕ; йăвасем тăваççĕ, тата çăмартасем те пĕçерсе хураççĕ. Тата çав ачасам валлиях пĕрер чĕрес сăра пылласа лартаççĕ. Пӳрте кĕнĕ чухне, вăлсем юрласа кĕреççĕ. Вăлсен юрри ак çапла. „Вирĕм, вирĕм вирила, вирила та Кирила; кĕçĕр те вирĕм тиятпăр, ыран та мăн-кун тиятпăр. Кĕçĕр йăва çиятпăр, ыран пăтă çиятпăр, виçмипе яшка çиятпăр. Тавай та пире сăрине, тавай та пире сăрине, тавай пире сахăрни, шинкă та пива нинатă. — Пӳрт алăкне уçаççĕ те, пурте харăс: вирĕм! тесе, кăшкăрса яраççĕ. Хулăсемпе выляса пĕтерсен, ялта ятлă пулса пурăнса вилнĕ çынсене хываççĕ... Ăна ак çапла хываççĕ: алăк патĕнче сак çине икĕ алтăр лартаççĕ; пĕрин çине сăра хываççĕ, теприн çине кукăль, çăмарта, йăва хываççĕ. Ялти аслă çын ячĕпе пĕрене çумне пĕр çурта лартаççĕ; тата тĕпелтен сĕтел илсе пырса лартаççĕ. Сĕтел çине вара хывма мĕн кирлĕ, çавна пурне те хураççĕ. Кил хуçи хăй пирвай хывать. Сĕтел çинчен пĕр кукăльне илет те, ак çапла каласа алтăр тĕпне хурать: хамăр ялти аслă çынсем, ак сире пĕр кукăль; тытăр уна, хусамăр пĕлнĕ пек уйăрса илĕр, тет. Унтан сĕтел çинчен хуть кукăль, хуть йăва, хуть çăмарта илет те ячĕсене каласа хывать: ак Анчăк Якур, Мĕтĕк старик, Ентĕршке старик, Мишутка пичи, Матер-Ентĕри, Исаку, Тиму(х)ха Ентĕри, Тань(к)ка, Яруша, Уртеми, Микуш, Тетер старик вăйпĕрний; Шуç, Як(к)у тата Тинехпи вахтăр, пурте ывăнта пулччăр, тет. Пĕрне-пĕрне маннă пулсан: ех! тата Утриван шушчăка, самай хаяррине, ял çинче çӳренĕскерне, манса хăварнăç! Эппин ан çилен-ха, ывăнта пултăр, тесе, пĕр татăк татса пăрахать. Эппин пире чипер усрăр, ак çак ачасем, сирĕн авалхи йăлапа усалсене пилеш хулăпе (sic!) хăваласа çӳреççĕ; вăлсене чипер ачаллă-пăчаллă, ывăллă-хĕрлĕ ту. Тата пĕр курка пыллă сăра ăсса илет те, пирвайхи ятсенех каласа хывать. Сăрине хывса пĕтерсен: ĕнтĕ чипер ĕçсе-çисе кайăр, тет. Кил хуçи çапла хăй хывса пĕтерсен, сĕтел хушшине кĕрсе ларать те: ачасем, килĕр муçăрсене таткаласа пăрахăр, тет. Ачасем те çавăн пекех пирвай апачĕпе хываççĕ, унтан сăрапа хываççĕ... Унтан тухса каяс чухне, тавай пилеш хулăсемпе пӳртри çынсене, тумтирсене, вырăнсене: усалли тар, ырри кил! тесе, хĕртеççĕ. Çапла туса пĕтерсен, вирĕм ачасене пĕрер çăмарта, виçшер йăва параççĕ те, вирĕм юррине юрласа туха каяççĕ. Хуçи вара пĕрене çамăнчи çуртана илет те, кукăлч татăкĕпе чăркаса, алтăр çине ак çапла каласа хурать: ак сире çурта, çутса кайма; ан çухат, тет. Унтан ик алтăрне ик аллине илет те, тата тепри ун хыçĕнчен пĕр курка шыв ăсса тухать те, урама юпа кутне кăларса: чипер ĕçсе-çисе кайăр, тесе, тăкать. Уна пыта çисе ярсан: вăл вилнĕ çынсене еççе парать, теççĕ. Ачасем тепĕр çын патне кĕрсе каяççĕ... Пĕр-пĕр вăлсене кĕртмесен, ăна вара тăшман туса, пӳрт кĕтессине хулă вĕçĕсем, йăвасем, çăмартасем чиксе хăвараççĕ. Çапла чиксен, вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть, теççĕ. Хăйсем кĕмелли килсене çӳресе пĕтерсен, шыв хĕрне вирĕм пăрахма каяççĕ. Ăна ак çапла пăрахаççĕ: хăйсен мĕн пур хуллине пĕр çĕре çыхаççĕ, тепĕр вунă йăва, виç çăмарта çыхаççĕ те: ялти чир-чăр, пур усал сывлăш çак хулăсемпе, йăвасемпе юхса кайчăр, тесе, çав каланисене пурне те шывпа юхтарса яраççĕ те, юрласа тавăрăнаççĕ. Чертаг. Вирĕм мăн-кон каççĕн чопнă.

илмĕш кун

(Ил'_мэ̆_ш кун), на другой день (= тепĕр кун). Ст. Чек. || Накануне (во многих говорах). || В следующих ниже текстах значение этого выражения непонятно; может быть, оно имеет здесь различные значения. Александр Етрухин, Цив. Чăваш хăй арăмĕпе ĕçке кайни. Ĕçкине малтан хыпар (яраççĕ) пасартан е, хăйсемех кайса, чĕнсе çӳреççĕ. Сăра (ĕ)çме чĕнсен, вара арĕмĕпе упăшки, тумланса, кучченеçпе каяççĕ, а кучченеçне илмĕш (scr. илмеш) кунех пĕçереççĕ. Кучченеç уна пĕр хутаç чикеççĕ унта тĕрлĕрен: виçĕ пӳремеч, 4 кукăль, 5 кулач. Пӳремечисем паранкăран, кукăлисем кĕрпе кукли е пăрçа кукли, а кулачисем пăри кулачи е тулă кулачи. Вара çапла хăнана каяççĕ. Александр Етрухин, Цив. Чăвашсем ял хушшинчи чир-чĕре халăхпа тасаттарни. Акă епле. Ялта чир питĕ нумай пулать, вара çав ялта пĕр виçĕ е тăватă çын тупăнать чĕшмешшисем; вăсем вара калаççĕ: яла чир килчĕ, ĕнтĕ темĕн курăпăр-ха; путех таврари ялсем, тасатса килсе, пирĕн пусса тăкрĕçĕ пулĕ, çавăнпа пирĕн яла чир килчĕ. Пирĕн те ĕнтĕ тасатас пулать ял хушшине. Вара вăсем, халăх пуху пулсан е куланай патне пуçтарăнсан, калаççĕ: эй рипатă-халăх! Пирĕн яла чир килч-çке; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? тет... Вара халăхĕ те кăçкăрат: майне пĕлекенсем тасатăр эппин, теççĕ... Вара унтан илмĕш (scr. илмеш) кунне чăнахах çав тĕшмĕш çынсем пĕр пилĕкĕн тухаççĕ пурте хутаçпа, килĕрен чĕслĕрен çăнăх-салат, çăв, тăвар пуçтарса ялĕпех тухаççĕ. Уна вот епле пуçтараççĕ: пĕри ыраш çăнăх хутаççи çакнă та у унта ыраш çăнăх пуçтарать; тепри урпа çăнăхĕ пуçтарать; тепри салат пуçтарать, тепри тăвар пуçтарать, тепри çăв пуçтарать. Усем пурте пĕрле пуçтарса çӳреççĕ. Пуçтарса çӳренĕ чухне, калаççĕ: эпир чир-чĕре, усал-тĕселе тасатас тесе калаппăр-çке-ха. Вара кил-хуçи калать вĕсене: юрать, юрать; ăçтан-та-пулин сиппи килĕ-и, чипер çырлахтăр ĕнтĕ, тесе, чĕслĕрен çăнăхсем, салатсем парса ярать. Усем хапхаран тухса кайнă чухне, нимĕн пăхмасăр пӳртне чупса кĕрет те, пĕр курка тăрă шыв илсе тухса, урамала чашт! сапат. Çакă шыв пек тасалса, тухса кайтăр чир-чĕр, усал-тĕсел, ырă-хаярсем! тесе калаççĕ килĕ хуçисем. Вара çав пуçтарнă çăнăх, кĕрпе-салатсене пĕр чухăн, начар çын патĕнче пĕçереççĕ; ыраш çăнăхĕнчен çăкăр пĕçереççĕ, урпа çăнăхĕнчен пашалу пĕçереççĕ, кĕрпинчен пăтă пысăка хуранпа пĕçереççĕ, салачĕнчен сăра тăваççĕ. Сăрине тусан, юççе çитсен, илмĕш (scr. илмеш) каç нумайăн пухăву (sic!) пуçтарăнса, чир-чĕр пăтти çиеççĕ. Пăттине пуçтарнă çăв нумай пулсан, пăтă варрине чашăк варине çара çăв туса çийеççĕ. Унтан, çисе-ĕçсе пĕтерсен, юлашкине, ютă пусса канса, пăрахаççĕ. Унта акă епле кайса пăрахаççĕ: пăртак çăкăрне, пашалуне, çăвне чашки-кашки, сăри куркипех пăрахаççĕ. Тата пĕр çур ăштав эрех пĕрте ватмани пăрахаççĕ. Усене çав ĕçсе çийекен ертелтен суйлаççĕ икĕ çына. Усем вара çав парнесене çапла, кайса, тăкаççĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

аппетитный

прил., аппетитно нареч.
тутлă, техĕмлĕ, илĕртӳллĕ; аппетитный пирог тутлă кукăль; яблоки выглядят очень аппетитно пан улмисем питĕ техĕмлĕ курăнаççĕ

вкусный

прил., вкусно нареч.
тӳтлă, техĕмлĕ; вкусный пирог техĕмлĕ кукăль; здесь вкусно кормят кунта апата тутлă çитереççĕ

вынуть

глаг. сов.
кăлар; вынуть пирог из печи кăмакаран кукăль кăлар ♦ Вынь да положь! Халех панă пултăр!

духовка

сущ.жен.
духовка (плита пайĕ— тачă хупăнакан тимĕр ещĕк); печь пироги в духовке духовкăра кукăль пĕçер

крохотный

прил. (син. маленький; ант. большой, огромный)
пĕчĕкçеç; крохотный кусочек пирога пĕчĕкçеç кукăль татăкĕ

лакомый

прил. (син. вкусный, аппетитный)
тутлă, техĕмлĕ, киленĕçлĕ; лакомый пирог тутлă кукăль

мучной

прил.
çăнăх -ĕ; мучные блюда çăнăх апачĕ, чуста çимĕçĕ, кукăль-икерчĕ

наесться

глаг. сов., чего (син. насытиться; ант. проголодаться)
тăран, çисе тăран, хырăма тăрант; дети наелись пирога ачасем тăраниччен кукăль çирĕç; я ещё не наелся манăн хырăм тăранмарĕ-ха

начинка

сущ.жен.
ăш, тултармăш; начинка пирога кукăль ашĕ; конфеты с соевой начинкой соя тултарнă канфет

печь

1. глаг. несов.
1. что пĕçер (кăмака тĕпне е çатма çине хывса); печь пироги в духовке духовкăра кукăль пĕçер; печённый на костре картофель кăвайт çинче пĕçернĕ çĕр улми
2. 1 и 2 л. не употр. çунтар, пĕçерт, хĕрт; солнце сильно печёт хĕвел хытă пĕçертет

пирог

сущ.муж., множ. пироги
кукăль; начинка пирога кукăль ашĕ; яблочный пирог пан улми кукли; печь пироги кукăль пĕçер

фарш

сущ.муж.
фарш (вĕтетнĕ аш, пулă е ыт. çимĕç); мясной фарш аш фаршĕ; приготовить фарш для пирога кукăль валли фарш хатĕрле

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

фарш

фарш (котлет е кукăль тума тураса вĕтетнĕ аш (какай).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

выесть

сов. что 1. (съесть внутреннюю часть чего-л.) ăшне çисе яр; выесть начинку из пирога кукăль ăшне çисе яр; 2. (о едких веществах) çисе яр (е пĕтер); глаза выело дымом куçа тĕтĕм çисе пĕтерчĕ.

зарумяниться

сов. 1. хĕрел; лицо зарумянилось пичĕ хĕрелнĕ; 2. (поджариться) хăмăрлан (пиçсе); пирог зарумянился кукăль пиçсе хăмăрланнă.

кулебяка

ж. кукăль.

кусок

м. 1. катăк, татăк, ванчăк; кусок пирога кукăль татăкĕ; кусок сахара сахăр катăкĕ; горшок разбился на куски чӳлмек катăкăн-катăкăн ванса кайрĕ; 2. перен. разг. (средства, пища) çăкăр; попрекнуть куском çăкăр çинишĕн (е çăкăршăн) сăмахла; 3. (отрез чего-л.) тăрăх; кусок полотна пир тăрăхĕ; кусок нитки сĕвем; ◇ жирный кусок см. жирный; кусок в горло не идёт çăтса çăкăр анмасть.

начинить

сов. 1. что ăшне хур (е тултар); начинить пирожки мясом кукăль ăшне аш хур; патрон порохом патрон ăшне тар тултар; 2. кого, перен. разг. туянтарса тултар.

начинка

ж. 1. по гл. начинить; 2. (то, чем начинено) аш; пирог с мясной начинкой ăшне какай хурса пĕçернĕ кукăль.

печь

несов. 1. что пĕçер; печь пироги кукăль пĕçер; 2. кого-что, во что и без доп. хĕрт, пĕçерт; сегодня весь день печёт солнце паян кунĕпех хĕвел хĕртет.

печься

несов. 1. пиç; пирог печется кукăль пиçет; 2. разг. (на солнце) çун, пиç (хĕвел çинче).

пирог

м. кукăль, хуплу; горбушка пирога кукăль сăмси.

пирожок

м. пелĕш, пĕчĕк кукăль; пирожок с мясом аш пелĕшĕ; пирожок с рисом рис пелĕшĕ.

противень

м. кукăль çатми, противень.

пудинг

м. кул. пудинг (кукăль йышши апат).

рулет

м. кул. рулет (1. шăмăсăр окорок; 2. тӳнĕ ашран пĕçернĕ апат; 3. пылак япаларан пĕçернĕ сийлĕ кукăль).

румяниться

несов. 1. (становиться румяным) хĕрел, хĕрелсе кай; 2. (покрывать лицо румянами) писевлен, питĕ хĕрет, писев сĕр; 3. (поджариваться) хĕрел, пиçе пуçла; пирог начал румяниться кукăль пичĕ хĕреле пуçланă.

тесто

с. 1. чуста; ставить тесто чуста хур; тесто для пирогов кукăль чусти; сдобное тесто сахăрпа-çупа çăрнă чуста; пресное тесто тутлă чуста; кислое тесто йӳç чуста; месить тесто чуста çăр; тесто поднялось чуста хăпарнă; 2. чуста; известковое тесто известь чусти.

фарш

м. 1. (измельчённое мясо) фарш, вĕтетнĕ аш; 2. (начинка) ăш, кукăль ăшĕ; пироги с грибным фаршем кăмпа кукли.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

кукăль

бөккән, бәлеш

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

пĕçер

[peĵer]
kuiri (kuiru), baki (baku), varmigi (varmigu)
кукăль пĕçер — baki kukojn
мунча пĕçерет — en la benejo varmegas
вĕлтĕрен пĕçертет — la urtiko bruligas
эп(ĕ) каçхи апат пĕçертĕм — mi preparis la vespermanĝon
чей пĕçер — infuzi teon
пĕçернĕ какай — kuirita viando

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

кукăль

«пирог»; азерб. гоғал, кӧкә «колобок», «колобашка»; туркм. кӧке «чурек», «оладья» («Акпамык»); ср. мар. кагыль, когыльо «пирог»; эст. кукел «маленький каравай хлеба»; лив. кукил, куккил «коврига», «каравай».

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

адреналин

ç.с. Пӳре парĕнчен юна пыракан, юн пусăмне тата куçăмне йĕркелеме хутшăнакан гормон. Секс йывăр шухăша, пăлханăва сирет, организмра адреналин пулассине чарать. Х-р, 14.11.1994, 3 с. [Кулнă чухне] пӳре çинчи парăн мими адреналинпа норадреналин ятлă стресс гормонĕсене сахалрах кăларма пуçлать, организм канать. С-х, 1998, 7 /, 1 с. Сивĕ çанталăкра лимон чейĕпе шоколад бисквичĕллĕ кукăль çини организма адреналин туса кăларма пулăшать. С-х, 2000, 39 /, 1 с. Йывăр ĕç хыççăн юнра (инерципе) адреналин гормонĕ сыхланса юлать. ЫХ, 2001, 20 /, 4 с.

Çавăн пекех пăхăр: