Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

1.
кустарник
молодая поросль, мелколесье
юман кати — молодой дубняк
Кашкăр катинче качака пурăнмасть. — погов. В лесочке, где водятся волки, козе не житье.

2.
роща, лиственный лес
хурăн кати — березовая рощица

3.
опушка, край (леса)
вăрман катинче акатуй ирттерчĕç — на опушке леса провели агадуй

4.
даль, отдаление

далекий

далеко, далеко
ката кур — видеть далеко

◊
ката хĕрри — горизонт

II. диал.
валяные галоши
коты

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

(када), отдаленность. Собр. Умуççинчен умми катая ӳкмест, теççĕ. Бгтр. Йывăççинчен улми катана ӳкмест. Н. Седяк. Катара = аякра. N. Катара икĕ чана пулкки ларать, тет. N. Катаран килеççĕ-инçетрен килеççĕ. Сĕт-к. Катаран, издалека. || N. Ката = чикĕ? || Край. Альш. Катара пурăнакан кӳршĕ (на краю деревни)? Юрк. † Катаран (= хĕринчен) сусан (если считать), вуникĕ кил урлă. Ст. Чек. Пирĕн пӳрт çак ăрам вĕçĕнче, катара, ларать (последняя на краю; катаран виç кил урлă ларать, через З дома от края). || В наречном см. N. Ката ӳкмест. Далеко не упадет.

(када), 1) кустарник (Чебокс., Цив.), 2) небольшая роща из крупных деревьев. Сред. Юм. Ката — 1) небольшой молодой лес, 2) кустарник. Ib. Ката тесе, каснă çĕртен шатса полнă пĕчик çамрăк вăрмана, тăта (= тата) пĕр тĕпрен темиçе йывăç шăтса тохнă полсан, калаççĕ. Имен. Ката — кĕçĕн вăрман, роща. Сиктер. † Çуркунне çурланă куян çури хăш катана кайса кĕрĕ-ши? Зап. ВНО. Ката, мелкий лесок, кустарник. Нюш-к. Ката — кустарник (ореховый и пр.) Н. Тахтала. Ката, крупный лиственный лес, без хвойных пород и березы. ЧС. Ачасем, айтăр, катана умма татма каяр. (Здесь «умма» раньше в рассказе названо «йывăç умми»). ЧП. Çеçен хирте икĕ ката. ЧП. Вĕт катара хурăн çырли. Ib. Кайрăм Ката хĕррипе. Яргуньк. Хĕре катана кайса лартнă (посадили в лес? в сторону?). N. Выртать, тет, çул урлă пĕр çĕлен; пĕр вĕçĕ пĕр катара, тет, тепĕр вĕçе тепĕр катара, тет. Т. П. Загадки. Катаран ката вăрман, патне çитсен беда вăрман. (Кантăр.) Сиктер. Сăмса айĕнчи курăнман, тет, ката хĕрринчи курăннă, теççĕ. (Послов.). Никит. Вăл ката урлă анчах пулнă. N. Пирĕн ялпа вăсен ялĕ хушшинче ката пур. Чуратч. Ц. Эпĕ, атте пĕр-ик кас сухаласа çавăрнсан, унтан ыйтрăм: катана каям-и, унта упа çук-и? тесе. N. Акара лашасем кӳлĕпĕр, катара кĕтӳсем кĕтĕпĕр. Тюрл. Катана çырлана кайрăмăр. Ходили за ягодами в рощу. Ib. Ката котне ларса кан (под куст). Ib. Лаша катана (в кустарник) кĕрсе кайнă. Чуратч. Ц. Пирĕн хамăр ката патĕнчех ана пур. Альш. Çын катана кĕчĕ, тет те, мишукпа икĕ кайăк (мулкач) тытса килчĕ, тет. Букв. 1904. Пирĕн ял çывăхĕнче пысăк вăрман та, пĕчик катасем те нумай. Н. Лебеж. † Касман ката кӳтĕмĕр, ăна кĕрĕве патăмăр, кĕрӳ касса пăрахрĕ. Ала 85°. Ву пĕр çулпа кайнă-кайнă, кайнă-кайнă та, пĕр вĕт катана пырса кĕнĕ. Собр. † Пĕчикçĕ ката карта пек, чечек пекех илемлĕ. Ой-к.-Йавăш. Калех пирĕн ялтан инçе мар ката пур, вăл катара халĕ те киремет пăрахнă укçасем тупаççĕ. || Так наз. углы (мысы) леса, образующиеся по обеим сторонам поляны, вдавшейся в лес. Н. Уз. См. тĕпек.

(када), низенький кожаный башмак без голенища (твердый). Ст. Семенк. Зап. ВНО. Ката — туфли, сшитые из кожи; носят женщины; по-русски — коты. Башк. Ката — туфли, чувяки.

(када), то же, что кая, назад. Завражн. Тĕкĕшсе илсен, кĕсем калла ката чакса тăнă (козлы).

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

«небольшой молодой лес», «кустарник». Ср. осет. кута͡ер, котар «куст»; чеч.-ингуш, кото͡ер «кустарник».

«край (деревни)»; катара «вдали»; катари «дальний», «далёкий»; др. тюрк., тефс. XIV-XV вв., уйг. кат «сторона», «бок»; алт. В. кеде «прочь!» «в сторону!» кедера йанында «вдали»; тув. кедээр «в сторону». Нельзя согласиться с этимологизацией Золотницкого, который сближает это слово с тат. кит «уходить»; ср. Замахш. катымда «около меня» (= чув. патăмра).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

усрав вăрманĕ. Пăхăр-ха тури чăваш яльне: аякран пăхсан – ката (усрав вăрманĕ), патне çитсен – ял [Комиссаров 1918:20].

Çавăн пекех пăхăр: