Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

I.

масло
сало
жир

масляный
сальный
жировой
ăш çу — нутряное сало
выльăх çăвĕ — животные жиры
кантăр çăвĕ — конопляное масло
машина çăвĕ — машинное масло
пула çăвĕ — рыбий жир
сарă çу — топленое масло (коровье)
сивĕ çу — топленое масло (коровье)
сĕрмелли çусем — смазочные масла
сысна çăвĕ — свиное сало
техника çăвĕсем — технические масла
тип çу — постное масло
услам çу — сливочное масло
ӳсентăран çăвĕ — растительное масло, растительные жиры
хĕвелçаврăнăш çăвĕ — подсолнечное масло
хур çăвĕ — гусиный жир
шăратнă çу  — топленое сало
яшка çăвĕ — топленое сало
çу арманĕ — маслобойка
çу савăчĕ — маслозавод
çу мăкăлĕ — анат. жировик, жировая опухоль
çу парĕ — 1) сальные железы 2) сало, жир (в тканях тела)
çу промышленоçĕ — масло-жировая промышленность
çу савăчĕ — масленка
çу çурта — сальная свеча
çу тĕпĕ — вытопки
çупа ăшала — жарить на масле
çу çап — сбивать масло
çу ӳкмест — масло не сбивается
çу хыв — нагуливать жир (о животных)
çупа кайса пылпа килĕр! — счастливого пути и благополучного возвращения! (букв. поезжайте по маслу, приезжайте по меду)
Çупа çĕрĕк çăпата та тутлă. — погов. С маслом и старый лапоть вкусен. (соотв. Мужик с медом и лапоть съел).

◊
çу йывăççи — бот. маслина (дерево)
çу тупанĕ — мягкая часть копыта
çу хуранĕ — молочные железы (у коровы)
пиçнĕ çу — олифа
пурнăç пыл та çу — шутл. благодать (о безбедной жизни)

II.
лето

летний
ăшă çу — теплое лето
иртнĕ çура — прошлым летом
çу каçа — в течение лета, за лето
çу каçипе — все лето
çу каçипе çумăр çурĕ — все лето шли дожди
çу каçиччен — 1) все лето, в течение всего лета 2) за лето, за летний период
çу кунĕсем — летние дни
çу тăршшĕнче — в летний период
су типĕ килчĕ — лето выдалось сухое
çăва тух дожить до лета
Хĕл пуçтарать, çу салатать. — посл. Зима копит, а лето расходует.

◊
çу уйăхĕ — уст. май (букв. месяц лета)

III. уст.

некрещеный (о чувашах и марийцах)

IV. глаг.

1.
мыть
алă çу — мыть руки
пит çу — умываться
сурана çуса çых — промыть и перевязать рану
супăньпе çу — мыть с мылом
урай çуса тух — вымыть пол
Çуса та яраймăп, шăлса та яраймăп. (Ĕмĕлке). — загадка Ее и не смоешь, ее и не сметешь. (Тень).
Алла алă çăвать. — посл. Рука руку моет.

2.
стирать
кĕпе çу — стирать белье
(кĕпе) çумалли машина — стиральная машина
çуса тасат — 1) отмыть, отчистить 2) выстирать, отстирать
çуса яр — 1) отмыть, отчистить 2) выстирать, отстирать

3.
смывать, размывать
шыв çырана çуса кайнă — вода размыла берег

4. разг.
льстить кому-л.
подлизываться к кому-л.
çуса калаç — подхалимничать

◊
челхене çу — смочить горло, выпить (спиртное)
пыра çу — смочить горло, выпить (спиртное)
куççулĕпе пите çу — умываться слезами, горевать

V.

идти, лить, падать (об осадках)
йĕпхӳ çăвать — падает изморось. моросит
пăр çăвать — идет град
çумăр çуса иртрĕ — прошел дождь
çумăр чĕреслетсе çăвать — дождь льет как из ведра, идет проливной дождь
çумăр юхтарса çăвать — дождь льет как из ведра, идет проливной дождь
тăман çăвать — идет снег
юр çăвать — идет снег
юр çуса лартнă — нанесло много снегу

◊
тăхлан çăвать — пули так и сыплются

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

мыть, стирать
урай çу — пол мыть
çăван — мыться

масло
жир
çăварни — масленица
çу кăпăкĕ — масляная пена
çу тĕпĕ — масляной осадок
çу çурта — сальная свеча
çу тупанĕ — нижняя частьу копыта
çу уçламалли чĕрес, уйран çӳпçи, çу çапакан савăт — маслобойня
çу уçлакан, çу çапакан — маслобой
çу çапаканни — машина для выдавливания масла из конопли, льна и т.п.
çу çĕр — умаслить
çу тухакан йывăç — маслина
çулă апат — жирный обед

падать; çумăр çăвать – дождь идет.

196 стр.

лето; çу уйăхĕ – май; ку çура – в это лето; çулла – летом; çу каçиччен – за лето.

196 стр.

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

то же. что çум (послелог; по строению см. у, ум). N. Ман çăва лар. Садись рядом со мною (также — сан çăвăнта, он çăвăнче). Коракыш. Тата Мункунта асăннă чухне алăк айăккине пĕрене çине, тата кăмака çăвăнчи шкаф çине çуртасем çутса лартаççĕ те, çав ыттисем пекех тăваççĕ. Алăк панчи çуртасене икерчи çинех, сăра çинех яраççĕ, шкаф çумăнчисене вучаха ярса çунтарса яраççĕ. Г. А. Отрыв. † Пирĕн çăва (со мною рядом) ан ларăр: савни, курсан, çилленет.

лук (оружие). Встречается только в составном слове: укçу.

масло, жир. Календ. 1903. Çу уçлама хура алăпах (с грязными руками) пикенеççĕ. В. Олг. Орен (орэ_н) уçласан, çу ӳкет (сбивается масло). N. Ăна кашни кунах вулатăп та, чун пĕтĕмпех савăнса каять, пĕтĕм ăшчик çу пик ирĕлсе каят. N. Пĕре сехрине хăпартрĕç те (пугнули), пирĕн улпут кайран çу пек пулчĕ (стал как масляный, т. е. ласковый, мягкий). Бел. Гора. † Çу пек çемçе аллăмпа тытса пăхайăттăм (девушек). Сред. Юм. Пирĕн ĕç халь çу çинчи пик пырать. Наше дело на мази („как по-маслу“). Ib. Тунă ĕç çу пик. Кильд. Чĕлхи-çăварĕ — çу тути. Ее речи приятны как масло. Чураль-к. † Пирĕн ялта та хĕрсем пур, чĕп-чипер пăчăр пек, пăчăртасан, çу тохать. Собр. Нумай калаçса çу тухмаст, теççĕ. В многословии пользы нет. (Послов.) Юрк. Нуммай калаçсан та, çу тухмас-тăр çав. Собр. Хĕре чи первей венчет туса кил-хушши алăкĕ патне çитсессĕн чăкăтпа çу çитерсессĕн, хĕрĕ çу пек пулат, теççĕ. С. Алг. † Сĕтел лартса çу хуракан, ут куçĕ-тĕр (надо: вут-пуççи-тĕр) унăн чĕрисем. Пазух. Улатăртан илтĕм ула ĕне, нумай та тăмарăм, çу турăм. Янорс. Ураписене çу сĕрсе (подмазав) хатĕрлесе лартрĕ. Альш. † Эпир усала кайсассăн, тăшман çĕççи çу çинче (т. е. враги будут очень рады). || Сало, жир N. Çу нумай хывнă чĕрисене. Бюрганский. Манăн чĕре эсĕ çу хывнă пекех пулчĕ. Ты влил отраду в мое сердце. Юрк. Ăшăмра пĕр пĕрчĕ çу юлмарĕ-тĕр. Я совсем истосковался, высох от горя. ЧП. Çак тăвансем аса килсессĕн, ирĕлмĕ-шин чĕренĕн çăвĕсем (не растает ли жир сердца, т. е. не буду ли я томиться тоской). Альш. † Йĕрсе, хуйхăрса ан тăрăр, хуйхăран чĕресенче çу пулмĕ. Собр. † Ушкăн пыран кайăк-хур, çуначисем вĕçĕнчен çу юхат. N. Пирĕн чĕре çумĕнче пĕр чĕрĕк те çу çук-тăр. || Скоромное. В. Олг. Эс паян çу çиетĕн-и? Ешь ли ты сегодня скоромное. (То же у КС). Тораево. Çула çупа пурăнать, хĕлле типĕ. (Какая-то загадка).

(с’у), лето. См. çăв. Н. Сунар. Çапла вара виçĕ çу (кĕтӳ) пăхнă (пас стадо), виçĕ хĕл тарçăра пурăннă. Баран. 161. Кунта хĕлле пулманпа пĕрех. Çу пит вăрăм килет. Юрк. Хĕлле чипер усраса, çăва кăларнăшăн. N. Çу варринче çумăр хыççăн хăвăрт тулса ыткăнать. ЧС. Иртнĕ çура (в прошлое лето), ыраш вырма тухсан... НТЧ. Çăва тухсан (когда наступит лето), пĕр вĕçĕ картара пултăр, пĕр вĕçĕ хирте пултăр. Хĕле кĕрсен, карта тулли тăччăр (скотина. Из молснья „ĕне ырри“) N. Çын калать, тет: халĕ тупас çук уна тепĕр çусăр (до другого лета, раньше другого лета), тесе каларĕ, тет. Якейк. Хăш-хăш çура çак çырма типсе лармасть. О сохр. здор. Кирек кам та вăл ĕçе пĕр-ик-виç çура вĕренсе çитет (может выучиться за два-три лета). Н. Лебеж. † Çăва тухса килнĕ чух (при наступлении лета) эсĕ ачăна уйăран. (Хĕр йĕрри). Шăна чир. сар. 8. Çу иртнĕ çĕрелле (к концу лета), кĕркунне, тепĕр тĕрлĕ шăна тухать. Орау. Çу нумай юлмасть. 1) Лета осталось немного. 2) Мясоеда остается немного. З) Масла остается немного. Кан. Кун йышши ĕçсем çак çура (в это лето) пайтах пулкаланă. N. Çу иртрĕ. Лето прошло. N. Час ĕнтĕ çу иртет, кĕр енне кайрăмăр (дело идет к осени). Кан. Вăл çу вăхăтĕнче çеç кĕме йӳрăхлă, çуркуннепе кĕркунне сивĕ, кĕме юрăхсăр. Сред. Юм. Прахутсĕм, пĕр кĕрконне полсан, çӳреме чăрнаççĕ те, çуран-çăва (с лета до лета) çитеччинех пĕр вырăнта лараççĕ. Ib. Çуран-çу (с каждым летом) çăмăр полми полчĕ, порнан ĕмĕрте те воçех çуми полать ко çăмăр. || Весна. N. Çак çутă çу кунĕ май уйăхĕнче кунта та унта пекех тырăсем аван ешернĕ, мĕн пур вĕçен-кайăкĕ, куккусем те юрлаççĕ.

(с’у), мыть. Ядр. † Хура-курак тăриччен хуран çуса çаксассăн, пирн атине эс юрăн. N. Пите çăл вăлашки çинче çурăм. Я умылся над колодой у колодца. Орау. Алла юрпа çурăм. Я руки вымыл снегом. Ib. Çума карĕç! Cunnos lavatum profectae sunt. (De mulieribus dictum est, quae lavandi causa ad flumen descenderant). Якейк. Кăмакаран каларсан, çип çума каяççĕ. Ib. Эп ăна çума кайма чĕнтĕм. Ib. Мĕн час эсĕр çип çуса килтĕр-ке? Янтик. Ку хурине (черные пятна) çуса ярас Ib. Çак тĕл-тĕл хурисене çуса ярас. Эти пятна надо смыть. Тораево. Çуса та яримăп, шăлса та яримăп. (Какая-то загадка). N. Чăнах та эсĕ кунĕпех çуман питĕпе (неумытым) çӳресшĕн-и? N. Ĕнтĕ виçĕ уйăх ырăн (= ырран) пит çуса та корман, икĕ уйăх çут-çанталăка тохса çӳремен. || В перен. смысле. N. Кĕпӳ арки вараланнă, çуса ярсам. Альш. † Ман çылăха кам çăвĕ? Кам тупакан çав çăвĕ. (Хĕр йĕрри). || Умываться. О сохр. здор. Куçĕ пăсăлнă çыннăн ытти çынсем çăвакан пит çумаллинчен (из умывальника) çума юрамасть. || О слезах. N. † Эх мăнтарăн самани, мĕшĕн куççулĕпе пите çумалла пулчĕ-ши! || Подмазать, дать взятку. N. Эпĕ ăна çурăм (устроил дело).

(с’у), итти, падать (о снеге, дожде, граде). Якейк. Пĕре çусах хĕл ларчĕ. Сразу настала зима, раз выпал снег и не растаял. N. † Çăвас пулсан, çу, çăмăр; çумасассăн, ан хупла. Орау. Тĕтре çĕре çусан (капельками), уяр пулать, теççĕ; çӳлелле кайсан, çăмăр çăвать, тиççĕ. Анат-Кушар. Çӳлтен çуни курăнмасть, аялтан вĕçтерет. Сверху снегу не видать, только понизу метет. N. Мĕн çуни ирĕлсех пырать. || О других предметах, падающих во множестве. ГТТ. Çумăр çуии, пăр çуни, шапа çуни. N. † Çӳлтеех çăлтăр — çут çăлтăр, ылтăн-кĕмĕл пулса çăвинччĕ. N. Пăшал етри пăрлă çăмăр çунă пек çăвать. Питушк. Çӳлтен хурт çунă (дождь червей). Ib. Хурт çунă кун пулсассăн, вăрлăх кăларма юрамасть, калчана хурт çиса пĕтĕрет. N. Пулĕ çăват. Пули падают градом. || Наносить (о наносах). Икково. Окошкă омне (на подоконник) йор çунă (толтарнă лартнă). || Об изобилии. Юрк. Ĕçер-и те, тăван, çиер-и, умра тевлет çунă чухне.

неизв. сл. Встреч. в соединении: çу-çармăс.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

юарга (мыть)

яварга (падать - об осадках)

май (масло)

җәй (лето)

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

[ŝju/ ŝov]
kavi (lavu)
алă çу — lavi manojn
пит çу — lavi sin, lavi vizaĝon
супăньпе çу — lavi per sapo
кĕпе çу — lavi tolaĵon
çумăр çăвать — pluvas
çăвăн — lavi sin

[ŝju/ ŝov]
majo
çу уйăхĕнче — en majo
çу уйăхĕччен — ĝis majo
çу иртсен — post majo
çăвăн (çу уйăхĕн) пĕрремĕшĕнче — la unuan de majo

[ŝju/ ŝov]
somero
ăшă çу — varma somero
çу каçа — dum somero
çу каçипе — la tutan someron
çулла — somere, en somero

[ŝju/ ŝov]
butero, oleo, lardo, graso
пулă çăвĕ — fiŝoleo
сысна çăвĕ — porka lardo
тип çу — oleo
услам çу — butero
çупа ăшала — friti per oleo

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

(род. п. çăвăн, дат. п. çăва < диал. çăв «лето»; çула, çулла < диал. çăвла «летом»; çулахи, диал. çуллахи, çăвлахи «летний»); др. тюрк., МК, Замахш., ст. узб. йай, азерб. яй, башк. йәй, тат. жәй, кирг. жай, ойр. дьай, карач. джай, тув., хак. чай, якут. сай «лето»; тат. жэйге, кирг. жайкы, хак. чайги «летний»; çу < çăв < йайçур.

, çăв (< йаг) «масло», «сало», «жир»; cap çу «топленое коровье масло»; кумык, яв, МК, тур. йаг, уйг., азерб., туркм. яғ, узб. ёг, алт. В дьу, дьаг, тув., хак. чаг «жир», «сало»; тув. саржаг «масло»; узб. сари ёг, карач. сари джау «топленое «масло».

— слово это сохранилось в сочетании çу-çармăс и известно только в 2—3 деревнях Вурнарского района; проф. Н. И. Ашмарин определил его как «враг-черемисин» (ср. тюрк. яг, ягы). Так понимать это слово у нас нет никаких оснований: ни в чувашских, ни в марийских преданиях и фольклоре нет никаких указаний на то, чтобы между этими народами происходили вооруженные столкновения. Если и существуют среди чуваш пословицы и поговорки вроде Çăрмăс Атăл урлă каçсан тин астунă, mem или Атăл урлă каçсан, çармăса та ăс кĕнĕ, тет (Ашмарин. Сл. XII, 66) „Когда мариец перешел через Волгу, тогда только к нему вернулся рассудок (тогда только он вспомнил)“, то это говорит только о том, что по приходе булгар на Волгу марийцы поспешно переселились в левобережные лесистые места и окончательно обосновались здесь. Легко вскрыть истинную этимологию этого слова, если сопоставить его с бытовавшим в старое время в чувашском языке словом çу-чăваш. Так называли чуваш, которые жили наполовину по-христиански, наполовину по-мусульмански (Ашмарин. Сл. XII, 200). И среди марийцев, живших по соседству с татарами и чувашами, были такие люди. Следовательно, çу в этих словах восходит не к тюркскому jaγ «враг», а к чувашскому çур «половина».

диал. çăв 1. «мыть», «умывать»; 2. «стирать»; др. тюрк. йуу, Замахш., АФТ йуюювйыу, уйг. жуй, кумык, жув, алт. В дьуг, карач. джуу, кирг., казах., к. калп. жуу, тув., хак. чуг, якут. сууй «мыть», «стирать»; чув. çăвăн «мыться»; МК, АФТ йун, уйг. жуюн, азерб. ююн, туркм. ювун, якут. суун, узб. ювин, тат. юын, ойр. дьун, кирг. жуун, казах. жуын, хак. чуун, тув. чун, башк. йыуым, ног. ювын «мыться».

диал. çăв (< йаг) «идти», «падать» (о дожде); çумăр çăвать «дождь идет»; др. тюрк., Зол. бл., уйг., азерб., туркм., тур. йаг, узб. ёг, башк. яу, тат., ног., кумык, яв, кирг., к. калп., казах. жау, ойр. дьаа, тув., хак. чағ «идти», «падать» (об осадках).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

ух, чӳхе. Вĕсем кĕпесене ухатчĕç, чӳхетчĕç (çăватчĕç) [Букварь 1902:198].

Çавăн пекех пăхăр: