Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

аппа

тетин
аслă аппа — тетка (старшая сестра отца или матери)
мăн (пысăк) аппа — сестра бабушки или деда
пĕчĕк аппа — сестра моего отца (моложе его)

кĕрӳ

1.
зять (муж дочери или родственницы моложе говорящего)
(сан) кĕрĕвӳ — твой зять
(ун) кĕрӳшĕ — его зять
кĕрӳ кĕрт — принять зятя в дом
Кĕрӳшĕ кĕрĕк тăхăниччен хунĕ Хусана çитнĕ. (Тĕтĕм). — загадка Пока зять надел шубу, тесть добрался до Казани. (Дым).

кĕçĕн

1.
младший
моложе, младше
кĕçĕн кин — младшая сноха (жена младшего сына)
кĕçĕн классем — младшие классы
кĕçĕн çулти шкул ачисем — дети младшего школьного возраста
кĕçĕн хĕр  —1) младшая дочь 2) младшая золовка (говорящей)
кĕçĕн ывăл — 1) младший сын 2) младший деверь (говорящей)
вăл манран виçĕ çул кĕçĕн — он моложе меня на три года
вăл манран виçĕ çул кĕçĕнрех — он моложе меня на три года

курăн

1.
виднеться, становиться видным, показываться
обрисовываться
лайăх курăнакан заголовок — броский заголовок
курăнакан тавралăх — обозримое пространство
куçа курăнакан йăнăш — заметная ошибка
витĕр курăнакан — прозрачный, ажурный
курăнман енĕ — 1) невидимая сторона чего-л. 2) перен. изнанка, подоплека
иккĕллĕн курăн — двоиться в глазах
хĕрлĕн курăн — алеть
хуран курăн — чернеть
шуррăн курăн — белеть
ылтăнăн курăн — золотиться
курăнса кай — показаться
курăнса лар — виднеться
курăнса тăр — выситься, возвышаться
курăнмалла мар ту — маскировать, прятать
курăнмасăр тăр — прятаться, не показываться
курăнии пул — скрыться за горизонтом
сĕм тĕттĕм, куçран чиксен те курăнмасть — темно, хоть глаз выколи
вăл хăй çулĕнчен кĕçĕнрех курăнать — он выглядит моложе своих лет
суйи уççăнах курăнать — его ложь очевидна
ир тăрсан курăнĕ — утром видно будет, утро вечера мудренее
кайран курăнать — там видно будет
Инкек куçа курăнса килмест. — погов. Беда приходит неожиданно.
Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). — загадка С одной стороны посмотришь — видно, а с другой — нет. (Ноготь).

самай

значительно, немало
изрядно, порядочно разг.
самай пысăк — довольно большой
самай укçа — порядочные деньги
уйăх самай çĕкленчĕ — луна заметно поднялась
укçа самаях ĕçлесе илтĕмĕр — мы заработали довольно много денег
вăл санран самай çамрăкрах — он значительно моложе тебя
вăхăт самаях иртрĕ — прошло порядочное время

яшлан

2.
молодеть, становиться моложе
Çамрăксем çумĕнче ват çыннăн та чĕри яшланать. — поcл. Среди молодежи и у старика сердце молодеет.

çамрăк

2.
молодой, юный (по возрасту)
çамрăк ача — подросток
çамрăк вăкăр — молодой бычок
çамрăк йывăç — молодое дерево
çамрăк натуралист — юный натуралист
вăл манран çамрăкрах — он моложе меня
эсĕ мана вĕрентме çамрăк-ха! — молод ты еще меня учить!

çамрăклан

молодеть, становиться моложе
чунпа çамрăклан — молодеть душой
хăма çамрăкланнăн туятăп — я чувствую себя помолодевшим
вăл сухалне хырнă та çамрăклансах кайнă — он сбрил бороду и совсем помолодел

çамрăклат

молодить, делать моложе, омолаживать
ку костюм сана çамрăклатать — этот костюм молодит тебя

тус-йăмăк

подруга — моложе говорящей

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çул

çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).

кĕрӳ

(_кэ̆_рӳ), зять (муж моей дочери, муж моей младшей сестры и вообще муж моей родственницы, которая моложе меня). С афф. притяж.: кĕрĕвĕм (верх. кĕрӳм), кĕрĕвӳ (кĕрĕвĕ), кĕрӳшĕ (кĕрĕвĕшĕ, кĕрӳш), кĕрĕвĕмĕр, кĕрĕвĕр (кĕрӳвĕр). Актай. † Апи, маншăн куккăль пĕçер хĕрĕпе кĕрӳшĕ (ее муж) килнĕ чух! Хуть пĕçер те, хуть ан пĕçер, мĕн тусан та, хун ирĕк. Сред. Юм. Атте йăмăкĕ хăвăнтан кĕçĕн пôлсан, ятран калаççĕ; ôн опăшкине кĕрӳ теççĕ. Ялюха. М. Кĕрӳ, йысна, зять (так называется всеми старшими родственниками жены, т. е. родителями, дядьями, тетками, старшими братьями и сестрами). Альш. Тата кĕрӳ киле кĕнĕ йĕркепе тесе, пĕр сурăх парса яраççĕ. Коракыш. Эсĕ эппин манăн кĕрĕвех пулатăн? Ала 66°. Вара кĕлетре кĕрӳ çулĕнчи йĕкĕтсем çапла юрлаççĕ. || ГТТ. Эпĕ Елшел кĕрӳшĕ пулса тăтăм хайхи. Таким образом я женился на альшеевской, и стал альшеевцам как бы зятем. Ib. Йăхне-тĕпне витĕр (досконально, определенно) пĕличчен, Елшелсем хăйсен ялĕнчен хĕр илнĕ çынна пурте: пирĕн кĕрӳ, теççĕ. Ытла ютра тĕл пулсан, çывăх ялсем те Елшелĕ çумĕнчен пирĕн кĕрӳ теççĕ. || Обращение к постороннему, который моложе говорящего. Актай. Хайхи усал (чорт): ан тив, кĕрӳ, ĕлĕк илсе кайнă ачасене те парса яратăп (отдам) тесе, каларĕ, тет. (Здесь чорт обращается к собаке). Б.Бур. Юрлă-пăрлă çумăр çăват, чĕкеç кĕрӳ тулта ларат. (Çăраççи). || Жених. Цив. Улах хĕрсен кĕрӳ тухса кайнă чухне юрлакан сăвăсем (надо: сăввисем). Изамб. Т. Кĕрӳсем патне туй килчĕ. || Г. А. Отрыв. Кĕрӳ тăприпе хунĕ тăпри пĕр. (Послов). N. Кĕрӳсем пурте пĕр çĕре пухăнса юланутсемпе тăраççĕ. Г. А. Отрыв. Ăна (çĕлĕке) тата кĕрĕве тăрса кайнă чух (обряд) мăн кĕрӳ тăхăннă. || Поминальной обряд. См. çураçма.

кĕçĕн

(_кэ̆з'э̆н, к'э̆з'э̆н), малый, маленький, низкий. Кильд. † Атте-анненĕн арки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. («Кĕçĕн» часто употребляется в см. «моложе», сравнительно, но употребляется и в полож. смысле, в зн. «маленький»). Алших. Эпĕ кĕçĕн чухне пирĕн çĕр ĕçлеме çĕр пит сахалччĕ. Сред. Юм. Пôс пит кĕçĕн. Земельный надел не велик. Ст. Чек. Унта пĕр кĕçĕн кăна ял пур. Собр. Кĕçĕн пуç чарăнман, мăн пуç кайнă, теççĕ. (Послов.). Ib. Малтан хăйне асла хуракан, кайран кĕçĕн пулнă, теççĕ. (Послов.). N. Хăна ху кĕçĕне ан хур. Не унижай себя. О земл. Суха кассисене кĕçĕнрех илес пулать. Юрк. Тепĕр аллине тата пăтăлă кĕçĕн хуранне илсе... Альш. Аслă ялтан кĕçĕн яла туй килет. (Кăвар туртни). Ст. Шаймурз. † Тăвансенĕн ĕçки — кĕçĕн ĕçкĕ; кĕçĕн пусан та, ӳсĕртет. N. Пĕр пысăк шăтăк алтаççĕ; ун йĕри-тавришне кĕçĕн шăтăксем алтаççĕ. Трень-к. Пĕри ман пек кĕçĕн çоллăччĕ (малолеток), тепĕр виççĕшĕ пирĕнрен аслăччĕç. Трхбл. † Кĕçĕн кĕпер — кĕпер мар. Ст. Шаймурз. Пыра-пыра, хир варринче пĕр кĕçĕн кăна пӳртре çĕвĕçĕ пур, тет. || Маловажный. N. Хĕрарăмсем арçынсенчен кĕçĕн (старое изр.). || Младший, меньшой. Н. Карм. † Эсирех те аслă, эпĕ кĕçĕн, хирĕç тăрса сăмах хушаймăп. Ау 181. † Ах аттеçĕм, атте! Мĕн кĕçĕнтен çын çирĕ, çапах тухса каймарăм. Кĕсĕсем. Кĕçĕнех те вăрман хыçĕнче шăхăрса та сӳресем сӳреççĕ. ЧС. Кĕçĕнтен пуçтарнă ăсне пачĕç. К.-Кушки. Чи кĕçĕнни, самая младшая (напр. дочь). Ib. Манăн хĕрсенчен, аслинчен кĕçĕнни, хамăр ялах кайнă. Моя вторая дочь вышла замуж в нашу же деревню.

хĕр

дочь. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей... Ib. Унтан кĕçĕн хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? Затем спросил он: что жирней? — у младшей дочери своей. А.-п. й. 103. Чухăн хуйхăрса килне таврăнчĕ те хĕрне каласа пачĕ. Бедняк с горечью понес (кудель) домой и рассказал о своем горе дочери. ГФФ. Пире пуян çын хĕр памасть. Богатые люди не выдают за нас дочерей. N. Пуян хĕрĕ теейсе те, пуç ывăтса ан тăрăр; чухăн хĕрĕ теейсе те, пуçа усса ан тăрăр. N. Пирĕн атте хĕрĕ. Изамб. Т. Хальхисем (дети) виççĕш те хĕр. Ст. Чек. Хĕрме (= хĕрĕме) калап, кинĕм илт. (Послов.). Мусир. Пирĕн аттен пĕр хĕре Вĕренер кулли пулайчĕ. Городище. Санпа пĕр тăван хĕр миçен тата? А сколько у тебя сестер? Абыз. Манпа пĕр тăван пилĕк хĕрччĕ. К. Кушки. Пирĕн пилĕк хĕр, у наших родителей пять дочерей. Ib. Эпир çемьере пилĕк хĕр, нас в семье пять сестер. || Девица, девушка, девка. ГФФ. Коçăма ятăм хĕр çине те сар хĕрсене солляма. Я дал волю своим глазам выбирать красных девиц. N. Йăштин-яштин яш ачи, хĕрсем тавра коскалать. Высокий красивый парень вертится вокруг девушек. N. Хальхи те хĕрсем яш майлă. Нынешние девицы похожи на парней. N. Ĕнтĕ савни кĕтет, сарă хĕре кĕтсе илеймест. N. Вылямашкăн, кулмашкăн та кăвак куçлă хĕр чипер. Богдашк. И уччанна, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнипе хĕр пĕтмест. Чертаг. Ентри пичи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвап, тетчĕ. ГФФ. Çакă та ялăн хĕрĕсем, çул юсама тухсамăр. Девушки этой деревни, выходите чинить дорогу. N. Пĕр Петĕре çитмест-çке те, çĕр çитмест мар, хĕр çитмест. Только одному Петру нехватает — не земли нехватает, а девушек нехватает. N. Çак ял хĕрсен ячĕ аслă. Велика слава у девушек этой деревни. N. Ай, ачи лайăхчĕ, хĕрсем патне каймаст-чĕ. Ах и хороший был парень (жених)! К девушкам, бывало, не ходит. N. Ял-ялĕнче яш малта, хамăр ялта хам малта, çакă ялта хĕр малта. В других деревнях на первом месте парни, в нашей деревне я сам на первом месте, а в этой деревне на первом месте девушки. Пазух. Çакă ялăн хĕрĕсем ялан шăлан чечек пек, ялан мăкăнь çеçки пек, йĕркипе ларнă чĕкеç пек, суса çакнă нухрат пек, йĕп куçĕнчи пурçăн пек, кача-пӳрне çĕрри пек. СТИК. Кĕрхи сăрара пирĕн пит хытă ĕçеççĕ. Ваттисем хăйсем хурăнташ-ăрусемпе ĕçкĕ тăваççĕ, çамрăксем (бивают и женатые молодые люди и замужние) хĕрсем кĕрхи сăра ларнă çĕрте ĕçеççĕ. Унта пĕр вăйçă пулат купăспа, ташлаççĕ, юрлаççĕ. Хĕрсен сăрине тунă çĕре кашни хĕр хăй килĕнчен салат и хăмла илсе пырат. Каччăсем вăл сăрана ĕçнĕшĕн укçа тӳлесе хăвараççĕ. Çавăнта ларнă хĕрсем вăл каç килĕсене таврăнмаççĕ, çавăнтах выртса çывăраççĕ. Якейк. Хĕрĕх тантăш хĕр тантăш, хĕрсе олах ларас чох хĕр тантăшран уйăрăлтăм. Чăв. юм. 24, 55. Хĕр пиррине хутаç çине чикет те пасара илсе каять. Юрк. Пире хĕртен арăм тумалли кирлĕ. Ib. Çирĕм çула çитсе хĕр пулса, ялăрта пур-и савакан? Торп-к. Юхин хĕр юхтарĕ, çеклеттер хĕр çаклатĕ. (Шыв юхни). Ала 65°. Ах, йыснаçăм Иван пур, хĕр Курмасăр ватăлнă. Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулать, тет. Сред. Юм. Хĕр хôран хысми çисессĕн, качча кайнă чôх çăмăр пôлать, тет. (Народ. поговорка). Норус. Ати ани мăн ана (загон отца велик), хĕрсен çурли çук пулсан, унта аса килĕ-ха. (Туй юрри). Собр. Пушă хирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (уйăх). Шорк. Çамрăк хĕр — лет 14—18-ти; яш хĕр — лет 18—19-ти; пĕве çитнĕ хĕр — лет 17—18. ПУ. Çитĕннĕ хĕр, девушка. N. Тĕрлемес хĕрĕ, уроженка с. Тюрлемы (независимо от возраста и семейного состояния). N. Тепри — ватта юлнă хĕр. К.-Кушки. Миçе çул ман хĕрте лармалла-ши? Сколько лет быть мне в девушках. N. Хĕр чухнехи иртрĕ поль, сорхори тăвасси иртрĕ поль. (Хĕр йĕрри). Ядр. Сат картинче сар-кайăк, юрлăни те килĕшет хĕрĕн арăм полнă чох (хĕртен арăм полнă чох) макăрни те килĕшет. Нюш-к. Хĕр тупаччин хĕр тăв (хĕр çураçса тупса параччин хĕр тăв). ГФФ. Улаха та кĕтĕм те — хĕр сăмахĕ. Зашел (я) на посиденки — девичьи пересуды. || Невеста. Изамб. Т. Хĕр леçме (провожать невесту) хĕрсем каймаççĕ. N. Хĕр шыв тăкма кайни. СТИК. Вăл ĕнтĕ хĕр çулне çитнĕ: час качча парас тетпĕр. Козм. Хĕр парăп хĕл каçайми. (Шăпăр). Юрк. Авланма шухăш пур та, хĕр çук халĕ. ТХКА. Çынсем: хĕр тупса парас сана, теççĕ. N. Хĕрĕн тетĕшĕ туйра туй килнĕ чухне е кайнă чухне хĕрне хулпуççи çине хурса йăтса кӳртсе, йăтса тухса тăрантас çине лартат. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. Сред. Юм. Хĕр полнă ĕнтĕ, тек выляса çиç çӳремелле мар. Невеста уже, нечего тут все играть. Пазух. Хĕр çӳретмелле выляс уммĕн юрлакан юрă. Çак юрра юрланă чух арçын ачасемпе хĕр ачасем уйрăм тăраççĕ: пĕр енне хĕр ачасем пулаççĕ. Пĕрисем юрланă чух тепĕрисем пăхса тăраççĕ. Пшкрт. Ĕçнĕ хĕр, невеста. || Назв. родства по мужу. Юрк. Родство: 1) сарă хĕр, 2) чипер хĕр, З) хĕрсем. Ib. Чипер хĕр, сарă хĕр, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр. Якейк. Мăн хĕр, çамрăк хĕр. Альш. Хĕрсем, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, сарă хĕр, чипер хĕр, шурă хĕр. Ст. Чек. Вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, шурă хĕр, сарă хĕр. N. Сестры старше мужа — аппа, аппай, акай, моложе — хĕрсем, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр. Н. Карм. Упăшкинĕн йăмăкĕ: асли — хĕрсем, тепри — вăталăх хĕр, тата — чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр. || Назв. речки в б. Ядр. У. (о ней есть предание, иначе хĕр шывĕ.) КС.

пултăр

(пулды̆р), общее название младших братьев и сестер жены (для мужа), а также младших братьев и сестер мужа (для жены), т. е. младшие шурья и младшие свояченицы, младшие деверья и младшие золовки. ПУ. Пултăр — 1) шурин, 2) свояченица, З) деверь, 4) золовка. Сред. Юм. † Йысна пултăрĕ пулаччин, сарă кĕрĕк пулас та; йысна çинче çӳрейрес. Инке пултăрĕ пулаччин, пурçăн тутăр пулас та, инке пуçĕнче çӳрейрес. Н. Карм. Пултăр — арăмăн шăллĕ; его жена — кин. Пултăр — арăмăн йăмăкĕ (муж её — пуçана). ЧП. Тус пултăрпе кайăттăм, тус вăрçасран хăратăп. N. Полтăр, младший шурин и младшая свояченица. Кан. Хунямăшĕ-карчăккипе ывăл пултăрĕ. Ее свекровь н деверь (моложе мужа). Альш. Пултăрĕ, «хĕрсемми», ертсе каят ăна пусă кутне. Торп-к. Пултăр — арăмин шăллĕпе йăмăкĕ. К.-Кушки. † Энтĕ пĕр аппаçăм, пĕр йыснаçăм, сирĕн савнă пултăрăр пулăттăм. (Ĕçкĕ юрри).

арçын-пултăр

деверь моложе мужа, шурин моложе жены. Альш. Çĕнĕ çыннăн арçын-пултăрĕ виçĕ юплă шăрпăк илет, виçĕ юппине те салма тирет.

ывăл-пултăр

деверь моложе мужа, шурин моложе жены. Пшкрт. Ул-полтăр, хĕр-полтăр. Вомбу-к. Ывăл-пултăр [поскилсем, тата йотран калаççĕ, упăшкин тăванĕсене (надо: шăллĕсене) калать арăмĕ].

пĕчĕк пичи

младщий из моих нескольких старших братьев; дядя, младший брат отца. || Шутливое обращение к людям моложе себя. Панклеи. Пырать, пырать, молкача тĕл полать: «Пĕчĕк пичи, ста каятăн?» тет, молкачă тилле. (Здесь в сказке «пĕчĕк пичи» употреблено в шутливом тоне). См. пĕчек тете.

акалă-шăлăллă

(агалы̆-ш̚ы̆_лы̆лы̆), soror cum fratre natu minore, сестра с братом, который моложе ее. Череп.

аки

(а_ги, В. Олг., Якей, Панкли; агы, Курм.), soror mea aetate me praecurrens, моя сестра, которая старше меня. Якей. Манăн ик аки пор. У меня есть две старших сестры. Ib. Акипа эпĕр килĕштеримастпăр. Мы с сестрою не в ладах. Ib. Эпĕр акия пуян çынна качча патăмăр. Мы выдали сестру за богатого. Hinc derivata sunt: аку (агу), soror tua, quae te etqs, твоя сестра и пр.; акăшĕ, акăш (агы̆_жэ̆, агы̆_ш), sorores sua etqs., его, ее, их сестра и пр.; акăшшем (агы̆_шшэ_м), sorores eius (eorum, earum) etqs. его (ея, их) сестры и пр. КС. Сан акусам качча карĕç-и? Вышли-ли твои старшие сестры замуж? || Eodem vocabulo appeilarem, si essem femina, sororem mariti mei, aetate ei antecedentem. Также „сестра моего мужа, которая старше его“. Якей. Ав ман аки ларать. Вон сидит моя золовка. || Eadem voce, addito plerumque nomine, significo matris aut patris mei sororem, aetate iuniorem. Также сестра моего отца (или матери), которая моложе его (ее) возрастом; при этом обыкновенно прибавляется и личное имя. Якей. Кокаçи апиран ытла Аньок акия йоратать. Мой дедушка (по моей матери) любит больше тетку Анну, чем мою мать. || Аки nomine etiam puellae appellantur, quae loquentem aetate praecurrunt. Также говорится детьми (до 16 — 17 лет) о девушках, которые старше возрастом, чем говорящий. || NЗ. Якей. Пирĕн маçакăн Праски ятлă йăмăкĕ пор. Ман она мăнаки тесе каламалла полсан та, атисам она аки тесе каланăран эп те Праскаки (Праска_ги) тетĕп. У моего дедушки по отце есть младшая сестра по имени Прасковья. Я должен бы был называть ее мăн-аки; но так как родители зовут ее аки, то и я называю ее Праскаки. — In cantilenis adolescentium puellas significat, quae in aliquo vico habitant. В песнях молодежи означает девушек той или другой деревни. Собран. † Çакă ялти акисен те тухса каяс сасси пур. Ходит слух, что девушки этой деревни выйдут замуж самокруткой. Янгильд. † Эй аки, сар аки! сар сăрăна ăсса тох; кам савать, вăл еçет. Русая девушка! нацеди и вынеси желтаго пивца; кто тебя любит, тот и попьет. Панклеи. † Мăн олăхра шор вутă, çорри ытла хăяхлă; çакă ялти акисем çорри ытла пĕттийĕ. На большом лугу пырей, больше половины которого с осокой; из девушек этой деревни больше половины брюхатых. V. акай, акка, аппа.

акка

(акка), soror germana aelate me praecurrens. Hoc vocabulo, praeposito plerumque nomine, alias quoque cognatas appello aeiate me antecedentes, in his amitas, materteras, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae мăн-акка appellantur. Eadem appellatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meorum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-тăхлачă appellandi sunt. V. мăн акка, асанне, кукамай. Ст. Чек. Словом „акка“ обозначают: 1) родных сестер, которые старше говорящего; 2) двоюродных, троюродных сестер и вообще родственниц или со стороны отца или со стороны матери, и притом тех, которые старше говорящего летами; З) дочерей соседей, дочерей соседей родственииков и вообще всех женщин из родной деревни, исключая только тех, родители которых приходятся говорящему „хăта“ и „тăхлача“, а также тех, кого он называет мăн акка. Следов. именем „акка“ называются также сестры отца (или матери), которые моложе его (ее). Если слово „акка“ не означает родной сестры говорящего, то обыкновенно перед ним ставят личное имя. Ст. Чек. Асатте акăшĕ — мăнакка; асатте йăмăкĕ — мăнакка, аттерен кĕçĕн пусан акка. Асанне акăшĕ — мăнакка; асанне йăмăкĕ — мăнакка, аттерен çамрăкки акка. Кукамай акăшĕ — мăнакка; кукамай йăмăкĕ — мăнакка, аннерен çамрăкки — акка. Ad varias personas referendo hoc modo dicitur с суфф. прит.: аккам, аккамăр; акку (Тай. Т. ), аку (агу, КС. , Л. Кошк., Череп., Абаш.), аккăр (Тай. Т. ), акăр (агы̆р, КС. , Л. Кошк., Череп.); аккăшĕ (Тай. Т. ), акăшĕ, акăш (агы̆_жэ̆, агы̆_ш, Л. Кошк., Череп., Абаш.). V. аки, аппа. Ст. Чек. Иван, акусем патне кайса ки (i. q. кил)-халĕ. Иван, сходи-ка в дом твоей старшей сестры. Ib. Акăшсем патне карĕ-ха вăл. Он ушел в дом своей старшей сестры. Ст. Чек. Манăн аннен ĕлĕххи упăшкинчен пĕр тетепе икĕ акка пур. От прежняго мужа моей матери у меня есть один старший брат и две сестры. Собр. 89°. Аккам ашша пырат, айăккинчен хĕвел пăхса пырат. (Çара çуна). Загадка; см. акар. Букв., 1904, 31. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана. Тетенька! (или: сестрица!) корова хочет телиться, дай-ка мне закваски для квашенья молока. (Так обратилась женщина к жене соседа). Т-И.-Шем. Хăй ялĕнче ӳснĕ арăм пулсан: „Эй аккаçăм (ятне калать), акка!“ тет. Если она (невеста) обращается (в плаче) к женщине, выросшей в ее деревне, то она величает ее старшей сестрицей, называя при этом ее имя. || Eodem nomine liberi paganorum novercam appellare solent, si pater eorum mortua uxore quamltbet e propinquis eius veluti sororem, aut soron's fratrisve filiam, aut fratris sui mortui uxorem in matrimonium duxerit. Atque etiam si non propinquam, sed alienam duxerit, aккa appellator, si uxoris mortuae liberi jam puerilitatis annos egressi sint. Н. Алг. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в седьмой степени, но в других видах родства он позволителен и в близких степенях. Так, можно жениться на свояченице, на племяннице своей жены и на жене умершего брата. Как говорят они: „Май (secundum naturam) юрат, хирĕç юрамас“... При упомянутых браках дети от первой жены зовут мачеху не „анне“, а „акка“. Также зовут мачеху „акка“ и тогда, когда дети от первой жены большие, хотя она (т. е. мачеха) и не родственница их матери. Такое явление наблюдается только среди некрещеных“. || Eodem vocabulo appellat uxor sororem mariti sui, aetate ilium antecedentem. Также старшая сестра мужа. КС. || In cantilenis puellas significat. В песнях вообще означает девушек. ЧП. Сарă аккасем лайăх чуп тума. Русых девушек хорошо целовать. Ст. Чек. † Майкка акка — девушка Марья (в песне).

пысăк акка

(пызы̆г), „ soror patris vel matris meae maior minorve natu, сестра отца моего или матери, старше или моложе их возрастом“. (Череп.) || Sororum, quae ante me natae sunt, maxima. Soror patris mei unica minor natu, si habeam sorores germanas. Soror patris prima post ilium nata, soror matris prima post illam nata. 1) Самая старшая из сестер, которые старше меня; 2) единственная младшая сестра отца, есла у меня есть родные сеетры; З) сестра отца, первая после отца, и сестра матери, первая после матери. ( Ст. Чек.) Cf. пусăк-аки.

аппа

(аппа), i. q. акка. Soror germana aetate me praecurrens, моя сестра, родившаяся раньше меня, или одна из моих сестер, родившихся ранее, чем я. Hinc: аппа, аппам, soror mea etqs., твоя сестра и пр.; аппу, s. tua etqs., твоя сестра и. пр.; аппăшĕ, аппăш (аппы_жэ̆, аппы̆_ш), s. eius, eorum, earum, его, ее, их сестра и пр.; аппа, аппамăр (аппымы̆р), s. nostra etqs., наша сестра и пр.; аппăр (аппы̆р), s. vestra etqs., ваша сестра и пр. Мн. ч. образуется правильно: аппасем, аппамсем, sorores meae etqs... мои сестры и пр.; аппусем; аппăшĕсем, аппăшсем; аппасем (или аппамăрсем); аппăрсем. Кильд. Т. Йыснамăр улпут, аппамăр пике. Наша старшая сестра — барыня, а муж ее, наш зять — барин. Ал. цвет. З. Санăн ĕçӳ аппуннинчен йывăртарах. Твоя работа труднее сестриной (т. е. работы твоей старшей сестры). Ib. 4. Эсĕ мана аппусеннинчен йывăртарах ĕç тупса патăн. Ты дала мне работу более трудную, чем (работа) твоих старших сестер. || Eodem vocabulo, praeposito nonnumquam nomine, alias quoque cognatas appello aetate me antecedentes, in his patris matrisve sorores, sorores patrueles, amitinas et consobrinas, iis exceptis, quae discretions causa пысăк аппа aut пĕчĕк аппа appellantur. Eadem appeliatione vicinorum filias atque eas, quae in propinquorum meo-rum vicinia habitant, puellas significo aliasque mulieres natu maiores in vico, ubi ipse genitus sum, natas. De hoc numero eae excipiuntur, quarum parentes mihi хăта-чăхлачă appellandi sunt. Так же называют сестру отца, родившуюся раньше его, а также и его сеетру, родившуюся после него, если она, по возрасту, старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство (если моложе или одних лет, то зовут только по имени). Муж ее называется „йысна“. Тем же самым словом обозначают и сестру матери, родившуюся после нее, и тоже в том случае, если эта сестра старше того лица, в отношении к которому рассматривается родство., а также сестру отцовой матери, родившуюся раньше или после нее. В обоих случаях муж ее называется „йысна“. — Сред. Юм. Атте аппăшĕ — аппа, õн õпăшки — йысна. Атте йăмăкĕ, хăвăнтан аслă полсан — аппа, õн õпăшки — йысна; хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ, õн õпашкине кĕрӳ теççĕ. Сестра отца, родившаяся раньше его, называется „аппа“, а муж ее „йысна“. Сестра отца, родившаяся после него, называется, если она старше тебя, „аппа“, а муж ее — „йысна“; если же она моложе тебя, то ее называют по имени, а мужа ее зовут „кĕру“ Ib. Асанне аппăшĕ — епи (э_би, пĕчик ачасем калаççĕ), õн õпăшки — папай. Асанне йăмăкĕ ватă пõлсан епи теççĕ, çамрăкрах пõлсан аппа теççĕ; õн õпăшкине ватăрах пõлсан папай теççĕ. Пысăккисĕм асанне аппăшне те, йăмăкне те хăйĕнчен аслине аппа теççĕ, ватă пõлсан та çамрăк пõлсан та. Маленькие дети называют сестру матери своего отца, родившуюся раньше ее, „епи“, а ее мужа „папай“. Если младшая сестра отцовой матери старуха, то ее зовут „епи“, а если помоложе, то „аппа“. Ее мужа, если он постарше, называют „папай“, а если помоложе, то „йысна“. Взрослые называют всех сестер своей бабушки со стороны отца, если они старше говорящего „аппа“, а мужей их „йысна“, не обращая внимания на то, стары они или молоды. Ib. Анне йăмăкĕ хăвăнтан аслă полсан аппа, хăвăнпа пĕр çõлта пõлсан, хăвăнтан кĕçĕн пõлсан ятран калаççĕ. Младших сестер матери, если они старше тебя, ты называешь „аппа“, а если моложе или в одних годах, то зовешь по имени. — Л. Кошки. „Аппа — только родная сестра, остальные — с прибавлением имени или чего другого, напр. Натали аппа“. — Кубово. Аппа — сестра отца и матери или сестра кукамай (т. е. бабушки по матери). || Eodem nomine appeliat uxor materteras amitasque viri. „Сестер моего отца или моей матери моя жена назовет одинаково со мною „аппа“ (М. Данилов). || Itidem appellant parvuli puellas grandiores. Обращаясь к взрослым девицам, маленькие дети называют их „аппа“ (в Ст. Чек. акка); взрослые называют так всех замужних, которые, происходя из одной деревни с говорящим, старше его возрастом (если моложе, то он называет их йăмăк). Если же приходится обращаться к замужней женшине, взятой из другой деревни, а не из той, откуда происходит говорящий, или если обращаются к женщине совсем незнакомой, то называют последнюю „инке“, если муж ее старше говорящего, и кин, если муж ее моложе говорящего. || In vocat. casu puellam appello in vico, unde mater mea in matrimonium ducta est, natam, aetate maiorem; sin autem natu minor sit, nomine solo utor. Так обращаюсь к девушке из той деревни, откуда взята моя мать, если она старше меня (если моложе, то только по имени). Изамб. Т. || Saror mariti mei aetate ilium antecedens, quae me nubente nondum erat nupta, моя золовка, которая старше моего мужа и которая во время моей свадьбы была девицей. (Н. Карм. V. апай, акай.) || In carminibus iuvenum significat puellam. В песнях молодежи „аппа“ вообще. означает девушку. Череп. † Ай-хай, аппа çавă пур. Ай, есть (у нас) сестрица (такая-то).

пысăк аппа

(пызы̆г аппа), amita magna, matertera magna. Amitarum, materterarum, sororumque, quae ante me natae sunt, maxima, quae hac appellatione a ceteris anna, si plures sint, distingui solet. „1. Обычно так называется сестра моего дедушки или моей бабушки. 2. Обозначение одной из моих родных сеетер или сестер родителей, если она старше всех другах аппа“. Ее муж-йысна. || In dial. Изамб. Т. quid significet, v. in tabula, quam inferius subiicimus. Piaeterea ibidem sororum quoque, quae ante me natae sint, maximam eodem vocabulo appellare debeo, materteras vero nunquain, cum haec mihi neque пысăк аппа, neque пĕчĕк аппа appellandae sint, sed tantummodo аппа, addito nomine cuiusque proprio, ut a ceteris facilius discerni possint. Относительно значения этого слова в Изамб. Т. см. таблицу. Так же зовут там и самую старшую из старших сестер. Тетки со стороны матери словом пысăк аппа в этом говоре не обозначаются: для этого служит простое аппа с прибавлением личн. имени. Изамб. Т. 53°. Эсĕ унăн пултăрĕ мар-и? унăн арăмĕ Питтăпалĕнчен. — Çапла çав. Унăн арăмĕ манăн пысăк аппа пулат. Ты ему не шурин-ли (моложе жены)? Да, его жена приходится мне (самою) старшею сестрою? [Или, если пысăк аппа означает тетку, то следует перевести так: „Ты ему не племянник-ли? — Да, его жена мне тетка“]. Сред. Юм. Анне аппăшĕ — пысăк аппа; õн õпăшки — йысна. Старшая сестра моей матери будет мне „пысăк аппа“, а ее муж — „йысна“. N. „Пысăк аппа — старшая сестра отца, матери, бабушек, (дедушек?). || Ib. Асаттепе пĕртăван пысăк аппа. Родная старшая сестра моего дедушки со сторовы отца. || In vocat. quoque пысăк аппа dicitur.

пĕчĕк аппа

(_пэ̆ζ’э̆ аппа) quid sit, tabula, quae hie inferius subiecta est, ostendet. Hoc vocabulo amitae tantum appellantur, materterae non item, quippe cum matris sorores simpliciter aппа appellari soleant addito nomine cuiusque proprio, sicut in пысăк аппа quoque usu venire diximus. О значении этого выражения см. таблицу. Сестер матери так не называют: их зовут просто аппа с прибавлением личн, имени. Изамб. Т.
Subiicitur cognatio Arsenii Petrov (e vico Исампаль praef., Tetiuschiensis) ab ipso summatim lineis descripta. Здесь я помещаю краткую родословную Арсения Петр. Петрова (Н. Изамб., Тет. у.).
Linea paterna. Линия отца.
[Ӳкерчĕк] таблица
1. Мăн асатте, proavus meus, мой прадед.
2. Пысăк аппа, soror avi mei aetate ilium praecurrens, сестра моего деда, старше его возрастом.
3. Асатте, avus meus, мой дед.
4. Пысăк аппа, soror patris aetate ilium praecurrens, сестра отца, старше его. Eandem, cum in vico Çĕн-Ахпӳрт in matrimonio collocata sit, Çĕн-Ахпӳртри пысăк аппа nomine appellamus.
5. Атте, pater meus, мой отец.
6. Пысăк аппа, soror patris post ilium nata, сестра отца, моложе его. Hanc, cum in vico Вăта-ел in matrimonio collocata sit, etiam Вăта-елĕнчи пысăк аппа nomine appellamus.
7. Пысăк тете, patruus meus, post patrem meum natus, мой дядя, моложе моего отца.
8. Пĕчĕк аппа, amita mea post patrem nata, сестра моего отца, моложе ето. [Omnes, quae post hanc natae essent, amitae аппа appellarentur addito cuiusque nomine. Дальнейшие сестры отца назывались бы аппа с прибавлением имени].
9. Аппа, soror mea patruelis, maior natu, старшая дочь моего дяди.
10. Анна аппа, soror mea patruelis minor natu, quam addito ipsius nomine appello, младшая дочь моего дяди, которую я называю с прибавлением ее имени (Анна).
11, 12, 13, 14. Sorores meae amitinae, aetate me praecur-rentes, quas omnes аппа appello, addito cuiusque nomine (Униççе аппа aliae), дочери моей тетки, которых я называю аппа с прибавлением личного имени (напр. Униççĕ аппа, сестра Анисья идр.).
Linea materna. Линия матери.
[Ӳкерчĕк] таблица.
15. Кукаçей, avus meus (pater matris meae), отец моей матери.
16. Анне, mater mea, моя мать.
17. Кулине аппа, Aquilina, soror matris meae minor natu, quam addito ipsius nomine appello, младшая сестра моей матери Акулина, которую я называю с прибавл. имени.
18. Кукка, avunculus meus post matrem meam natus, брат моей матери, моложе ее.
19. Мархва аппа, soror mea consobrina, Martha nomine, дочь тетки Акулины (17) Марөа.
20. Михалькка тете, frater meus conscrbrinus, Michael nomine, aetate me praecurrens, quern addito ipsius nomine appello, сын тетки Акулины (17) Михаил, старше меня.
21. Утти аппа, filia avunculi mei, yni nomine, quam addito iprius nomine appello, дочь брата моей матери, по имени Утти, которую я называю с прибавлением имени.
22. Маркка кукка, fiiius avunculi mei, Marcus nomine, quern addito ipsius nomine appello, сын брата моей матери Марк, которого я называю с прибавл. имени.
23. Сăпани аппа, filia avunculi mei, Stephanis nomine, quam addito ipsius nomine appello, дочь брата моей матери Стеф(п)анида, которую я называю с прибавл. личного имени.
Numeri Romani significant aetatis annos. Римские цифры обозначают возраст.

аппай

(аппаj). Ita appellat uxor mariti sui sorores ante ilium natas. virgines pariter et nuptas, sine discrimine, patrisque eius consanguineas ante maritum ipsius natas. Matris quoque eiusdem consanguineas eodem appellat vocabulo, si modo natu maiores sint, quam ille. Sin autem mariti patrisve eius soror aetate minor sit, quam maritus, non аппай appellator, sed xĕрсем aliove significatur vocabulo, sicut in v. xĕрсем dicemus. — Socrus quoque sororem, si natu minor sit, quam eius, quae appellet, maritus, xĕрсем appellat. Praeterea alias quoque feminas in eodem, ubi maritus ipsius, vico natas, si aetate illo superiores sint, аппай appellat, sin minus хĕрсем, sive virgines sunt, sive nuptae, remoto omni discrimine. Eas autem, quae marito ipsius affinitate aliqua sint coniunctae, licet in eodem cum illo vico genitae sint, aut инке appellat aut кин, illo vocabulo eas significans, quarum mariti natu maiores sint, hoc vero eas, quorum viri natu minores sint, quam suus. Hanc eandem legem observare debet, si appellabit mulierem ex alieno vico oriundam, quae in eo, ubi maritus suus habitat, vico in matrimonium collocata sit, ceterasque mulieres e vicis alienis oriundas, quarum alias инке, alias vero кин nominare debet collatis viri sui illarumque virorum aetatibus. Ignota vero aetate viri vel инке dicit vel кин, coniiciens ex aetate mulieris de aetate mariti. (Puellas vero sibi ignotas in aliis vicis genitas viri mulieresque aut йăмăк appellant, aut, si ipsi iam aetate provectiores sint, хĕрĕм nomine utuntur). Excipiuntur autem ex ilia, quam superius ostendimus, lege avi aviaeque mariti, quos iisdem atque ipse maritus vocabulis, h. e. асатте, асанне; кукаçей, кукамай (v. has v. v.), appellare debet. (Изамб. Т. ). Так называет жена старших сестер своего мужа, а также и всех его кровных замужних родственниц со стороны отца, которые старше мужа. Родственниц со стороны матери мужа, старше последнего возрастом, она зовет тоже „аппай“. Ib. Аппай — старшая сестра мужа говорящей, замужняя и незамужняя, младшая же называется хĕрсем и пр. (см. это сл.). Сестра отца мужа — аппай, если старше мужа говорящей, а если моложе — хĕрсем. Сестра матери мужа — аппай, если старше мужа говорящей, а если моложе хĕрсем (замужняя и незамужняя). Всех чужих женщин, происходящих из одного селения с мужем говорящей, последняя называет аппай, если оне старше ея мужа, и хĕрсем, если оне моложе его (как девиц, так и замужних). Всех женщин, состоящих с мужем говорящей в свойстве, хотя бы они были из одного с ним селеная, она называет или кин, если мужья их моложе мужа говорящей, или инке, если их мужья старше мужа говорящей. Последнее правило применяется и к неодносельчанкам мужа говорящей, вышедшим замуж в селение последнего, а также и к замужним женщинам из других селений. Если возраст мужа женщины из другой деревни неизвестен, то она при встрече называет последнюю либо инке, либо кин, соображаясь с ее возрастом и по нему заключая и о возрасте ее мужа. Неизвестных девиц из других деревень взрослые зовут йăмăк или хĕрĕм (последнее употребляется людьми старыми). Бабушек и дедушек мужа жена называет так же, как и сам муж, т. е. асанне, асатте; кукаçей, кукамай (см. эти слова). (Изамб. Т. ). С суфф. притяж. имеем: (манăн) аппай, (санăн) аппаю, аппайă (аппаjу, аппаjы̆), (унăн) аппайĕшĕ или аппайĕш (аппаjэ̆_жэ̆, аппаjэ̆_ш), (пирĕн) анпайăмăр, (сирĕн) аппайăр. || Eodem nomine appellat uxor viri sororem aetate ilium antecedentem, quae se nubente iam erat nupta. V. акай. Альш. Акай тессе каччинчен аслă, качча кайман хĕрне калать. Ăна вара качча кайсан та çаплах калать. Качча кайнисене, упăшкинчен аслисене, аппай тет. (Сноха) называет именем „акай“ старшую сестру мужа, еще не вышедшую замуж. Так продолжает она называть ее и потом, когда последняя будет замужем. Тех же сестер мужа, которые, будучи старше его, вышли замуж (ранее ее самой), сноха называет „аппай“.

кая

(каjа), назад, взад, в конец; позднее; моложе. ЧС. Виçĕ пайĕнче пĕр пайне ĕççе-çиме пар, ик пайне кая (пуçтарса) хума пар. (Моленье). Изамб. Т. Эпĕ ăна чи кая янăччĕ. Моя подвода была самая задняя в обозе. Скотолеч. 35. Виçĕ уйăхран кайисем (те, которые моложе трех месяцев) ку чирпе чирлемеççĕ. О землед. Сӳрене кая хăварсан (если запоздаешь с бороньбой), çĕр çиелтен типсе каять. Толст. Атăл каярах каять. Волга вскрывается позднее. || Дешевле. N. Пĕр пăт илес пулсассăн, вĕт вăл пиллĕк çĕр тенкĕ тăрать, унтан кая тупас çук ăна... || Меньше. N. Тăрăшшĕ виç чалăш пĕренерен лартнă пӳрте виçĕ чӳречерен кая касас пулмасть. Орау. Тырă кая тухрĕ ман, ку хуçа тараси лартат пуль (фальшивят). IЬ. Вăл мана кая виççе пачĕ (обвесил). Виçĕ аршăнтан каяскерпе мĕн тăвас унпа? На что он годен, если он меньше (короче) З аршин? || Мельче. Скотолеч. 16. Виçĕ аршăнтан кая чавма юрамаст (яму). || Хуже. КС. Унăн лаши манчен кая мар. О сохр. здор. Мунчаларан тунă тӳшек çаккăн йыш (-йышши) тушекрен каярах пулсан та, çапах сывлăхшăн вăл та аван.

кин

(_кин’, к’ин’, _ки_н), сноха, невестка; жена моего сына; жена моего брата, который моложе меня; вообще так называют жену родственника, который моложе говорящего. Н. Карм. Кин — жена «пултăр» (арăмăн шăллĕ). Ib. Ывăлсем — старший (надо: младший) брат мужа; жена его — кин. N. Кин — жена «пĕчĕк кукка». КС. Эп сирĕн кине куртăм. Сирĕн кин (или: кинĕр) килте-и? Якейк. † Пирн апийăн тăхăр шăл: олттăш çăккăр çималли, виççĕш кинне çималли. N. Тата йысна мана ятлать: эсĕ йĕкĕлтесе уйăрса ятăн ман кине, тит. || Обращение к младшей посторонней женщине. Сорм.-Вар. † Кинĕм, юрла, тесе, кинĕм, юрла, тесе, атте укçа парас çук, анне укçа парас çук.

кукка

(кукка), мой дядя по матери, брат моей матери. К.-Кушки. Ст. Чек. Сыновья «кукка» то же назыв. «кукка», если они старше меня. Изамб. Т. Человек называет сына брата матери, если тот (сын) старше этого человека, — кукка, а если моложе — по имени. Ib. Мой родственник из деревнн, откуда взята моя мать или «асанне», если он старше меня, будет мне «кукка». Ib. Кавалăн (назв. деревни, откуда взята моя мать) йытти те кукка пулать. Н. Карм. Кукка — аннен пиччĕшĕ, шăллĕ. Альш. Кукка; жена его — инке. ЧС. Кăçал куккасем патне: сăхман çук, тесе, ларма каймасăр пурăнтăм. Ib. Куртăн-а мĕн тăвать кукку! Видишь каков я! В разл. лл.: кукка, куккам, куккамăр, кукку, куккăр, куккăшĕ (куккăш). См. нинне. || Орау. Ачана куккăшне пайтах кăтарткаларĕç (показали кузькину мать, задали перцу).

пĕчĕк кукка

младший из братьев матери, если он моложе матери. Пухтел.

йинке

то же, что инке. Альш. Йинке — тете арăмĕ, аттепе пĕр тăванăн арăмĕ, ытти пур хамăр ратнери манран аслисем; кукка арăмĕ. Аттепе пĕр тăванăн арăмне, асаттепе пĕр тăванăн арăмне, ассаннепе пĕр тăванăн арăмне, кукаçейпе е кукамайпа пĕр тăванăн арăмне те аслă йинке е пысăк йинке, теççĕ. IЬ. Йинке — пăяхам арăмĕ. Сред. Юм. Йинке — жена старшего брата мужа. Чăв. й. пур. 29. Çав Павăлăн хăнчен пĕр йинкĕш юлнă, вăл, тет, ăслă карчăк пулнă. К.-Кушки. Йинке тесе, упăшкинчен аслă, упăшкипе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ. (Жена брата мужа, который старше мужа). IЬ. Йинке тесе, амăшпе пĕр тăванăн арăмне (куккăшин арăмне) калаççĕ, куккăш хăйĕнчен аслă пулсан. IЬ. Йинке тесе, кукашшĕпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата дедушки по матери). IЬ. Йинке тесе, аслашшĕпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата дедушки по отце). IЬ. Йинке тесе, упăшкипе пĕр тăванăн арăмне, вăл (арăмĕ) хăйĕнчен кĕçĕн пулсан та, калаççĕ, анчах упăшки тăванĕ хăйĕнчен аслă пулмалла (жена брата мужа, если даже она и моложе говорящей, но если брат мужа старше мужа). Юрк. † Эпир туя каймасан, йинке илсе килмесен, курмассерен куçран сур, пĕр иккĕ-виççĕ кутран тап. К.-Кушки. Йинке тесе, хăйĕнчен аслă, хăйпе пĕр тăванăн арăмне калаççĕ (жена брата, который старше говорящего). IЬ Йинке тесе, ашшĕпе пĕр тăван тетĕшĕн арăмне калаççĕ (жена старшего брата отца). IЬ. Йинке тесе, амăшпе пĕр тăванăн ачин арăмне, вăл ачи хăйĕнчен аслă пулсан калаççĕ (жена двоюродного брата по матери, который старше говорящего). IЬ. Йинке тесе, ашшĕпе пĕр тăванăн ачин арăмне, вăл ачи хăйĕнчен аслă пулсан, калаççĕ (жена двоюродного брата по отце, который старше говорящего). IЬ. Йинке тесе, кӳрши е хирĕççин арăмне калаççĕ, вăл хăйĕнчен аслăрах пулсан (жена соседа или живущего напротив по другому порядку той же улицы, если та старше говорящего) IЬ. Йинке тесе, ялти хĕр-арăма (кирек кама та) унпа калаçна чухне, ăна сума-суса калаççĕ (хĕр-арăмĕ аслăрах пулсан). Назв. всякой женщины в селе, из уважения, если она старше (обращающегося к ней). IЬ. Йинке, тесе кирек хăш хĕр-арăма та, кирек ăçта пулсан та, унтан мĕн-те-пулсан ытмалла пулсан, калаççĕ; вăл хĕр-арăм хăйĕнчен аслăрах пулсан (обращаются ко всякой женщине, где бы то ни было, если она кажется старше обращающегося). || Молодая женщина (как по-русски тетка, тетенька). Юрк. † Чипер йинкесем хыççăн çӳре-çӳре (ухаживая) пĕр кĕсье сарă ылттăна пĕтертĕм.

ывăл

(ывы̆л, в некот.. гов. ивы̆л), дитя мужеского пола. Сын. Изванк. Иногда ывăл, сохраняя свое значение, переводится по-русски словом брат. К.-Кушки. Сирĕн миçе ывăл? Сколько вас братьев? (т. е. сколько у ваших родителей сыновей?). См. хĕр. Хĕр пĕре çуралсан, ывăл иккĕ çуралтăр. (Из моленья). Кратк. расск. Çапла Адамя Ева икĕ ывăлтан пĕр ывăлсăрах тăрса юлнă. Н. Карм. Икĕ ывăлăм (два моих сына) çырăва вĕренеççĕ. Ракова. Ывăл хăрах куçлă, тарçă сĕм-суккăр. Сын, не заботится о олагосостоянии своего дома, а работник еще хуже. О заступлении, 10. Арăмĕ икĕ ывăл йĕкĕреш çуратса пани çинчен пĕлтерет. N. Вĕсенĕн кашнийĕн ачасем пулнă: ывăл та пулнă, хĕр те пулнă. Букв. 1904. Самук вăл пирĕн (в нашей семье) пĕртен-пĕр ывăлччĕ. (единственный сын). Сир. 102. Унăн çичĕ ывăл, виçĕ хĕр пулнă. Абыз. Манпа пĕр тăван виçĕ ывăл, три моих родных брата. Б. 13. Санран аслă ывăлсем е хĕрсем пур-и? (т.-е. братья и сестры). Юрк. Эпир иксĕмĕр, тата аттепе пĕр тăван ывăлĕ, пичче, (двоюродный брат, старше меня) çапла виççĕн чей ĕçме трахтире кайрăмăр. || Название младших братьев мужа, за неключением первого из них, которого сноха зовет «ывăлсем». Прочие называются: 1) чипер ивăл, 2) вăталăх ивăл, З) сарă ивăл, 4) хура ивăл (это название кажетея сомнительным, ибо «хура» имеет у чуваш не совсем хорошее значение), 5) шур ивăл, 6) кĕçĕн ивăл. Их жены назыв. кин. В Альш. первого из младш. деверьев сноха называет так же — ывăлсем; для прочих там имеются назв.: 1) вăталăх ывăл, 2) кĕçнивăл (= кĕçĕн ывăл), З) пĕчĕкçĕ ывăл. || Так же назв. других родственников мужа, моложе его возрастом; ири этом получаются, путем прибавления некоторых эпитетов, след. названия: чипер ывăл, сарă ывăл, шурă ывăл. Альш. [Одна женшина из Альш. утверждала, но не категорически, что назв. «шурă ывăл» нет; назв. же «хура ывăл» (см. выше) она признавала совсем ошибочным. Впрочем, разные говоры могут здесь и не сходиться]. Ст. Чек. Вăталăх ывăл, кĕçĕн ывăл (кĕçн-ывăл), пĕчĕкçĕ ывăл (пĕчĕк-çывăл). Ăратнерисене: сар ывăл — сарăрах пулсан, чипер ывăл — хурарах пусан, калаççĕ (название неродных братьев мужа). Буинск. Шурă ывăл, сарă ывăл. См. пултăр. || «Ывăлуна» вм. «ывăлна» употреблено в Кратк. расск., 9.

ывăлсем

(ывы̆лзэм), младшяй брат мужа, если он один. Первый младший брат мужа. См. ывăл. Бюрг., Альш. , Мысл., Торх. К., Н. Карм. и мн. др. Н. Карм. Упăшкинчен аслине пăяхам теççĕ, кĕçеннинех ывăлсем теççĕ; унтан ыттине хăшне сар-ывăл, хăшне чипер-ывăл теççĕ. Торх. К. Хĕветĕр ывăлсем, мой деверь Федор (обращение?). | | По объяснению Н. И. Полоруссова (Çĕн-Ӳсел), «ывăлсем» также употребляется для обозначения всех деверьев, которые моложе мужа; по его же словам, разные снохи могут присоединять к названию «ывăл» неодинаковые эпитеты.

ули

(ул'м), деверь, моложе мужа. См. Ули.

ули

(ул’и), деверь, моложе мужа. Шибач., с. Икково. Моргоуши. Ули = ывăлсам. Якейк. Ай, кин, Мари кин? Пирĕн ули оттипа корăк кочĕ кăкланать, йоман хăма авăнать, чăрăш хăма чăтимаçть; çан отнине чăтсассйн, пирн улия йорăттăнч. Яргуньк. Карчăкĕ тарçине калани, хăй патне пынă яш ачасене кăтартса: çав Йăван улисене кайса çитар юлашкине, тенĕ. Вомбу-к. Ули (шăллĕне пичĕшĕн арамĕ «ули» тет). Кӳкеç еннелле «ывăлсем» теççĕ. Актай. Умри саппан хĕрсĕмĕн, урари çăпата улийăн. || Шурин, моложе жены, употр. только в обращениях; см. пултăр, полтăр. || Обращение к младшему. Шибач. Ули, тет, мочăш калать, апун, тет, алли сынăнать, тет (обезанные руки снова наставятся).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

всего

нареч. 1. (итого) пурĕ, пĕтĕмпе; всего набралось двадцать человек пурĕ çирĕм çын пухăнчĕ; 2. в знач. усил. частицы (только, лишь) пурĕ те, çеç; брат моложе меня всего на год шăллăм манран пĕр çул çеç кĕçĕн; до деревни осталось всего два километра яла çитесси икĕ километр çеç юлчĕ; всего-навсего пурĕ те; всего ничего пит сахал; только и всего çак анчах.

казаться

несов. 1. курăн; он кажется моложе своих лет вăл хăй çулĕсенчен çамрăк курăнать; 2. безл. кому (представляться) туйăн; мне кажется, что он все равно приедет мана вăл пурпĕрех килессĕн туйăнать.

на

предлог. с вин. п. (на вопрос «куда?») ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не], çине; ⸗алла [⸗елле]; выйти на улицу урама тух; идти на службу ĕçе кай; сесть на стул пукан çине лар; двигаться на юг кăнтăралла куç; 2. с вин. п. (при обозначении срока) ⸗лăх [⸗лĕх], ⸗а [⸗е]; ⸗на [⸗не]; взять книгу на два дня кĕнекене икĕ кунлăх ил; перенести заседание на завтра ларăва ырана куçар; 3. с вин. п. (при определении денежной суммы) ⸗лăх [⸗лĕх]; купить на десять рублей вунă тенкĕлĕх туян; 4. с вин. п. (при обозначении цели, назначения) ⸗лăх [⸗лĕх]; материал на пальто пальтолăх материал; комната на два человека икĕ çынлăх пӳлĕм; подарить на память асăнмалăх парнеле; 5. с вин. п. (при делении, умножении) ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не]; çине; разделить на три виçсе пайла; помножить пять на три пиллĕке виççĕ çине (е виçсе) хутла; разделить арбуз на две части арбуза икĕ пая уйăр; 6. с вин. п. (при обозначении об раза действия) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; учиться на пятёрки пиллĕксемпе вĕренсе пыр; 7. с вин. п. (при глаголе «переводить») ⸗ла [⸗ле]; перевести книгу на чувашский язык кĕнекене чăвашла куçар; 8. с вин. п. (при обозначении количественных отношений): на пять лет моложе пилĕк çул кĕçĕнрех; пройти на десять шагов вперёд вунă утăм маларах ирт; 9. с предл. п. (на вопрос «где?») ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗те], ⸗че, çинче; на улице урамра; на Кавказе Кавказра; на столе сĕтел çинче; лежать на солнце хĕвел çинче вырт; 10. с предл. п. (при обозначении средств передвижения) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; плыть на пароходе пăрахутпа кай; 11. с предл. п. (при посредстве) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; жарить на масле çупа ăшала; двигатель работает на нефти двигатель нефтьпе ĕçлет; 12. с предл. п. (при обозначении устройства, свойства, состояния) ⸗лă [⸗лĕ]; вагон на рессорах рессорлă вагон; 13. с предл. п. (при глаголах «читать», «писать», «говорить» и т. п.) ⸗ла [⸗ле], ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле]; говорить на русском языке вырăсла калаç; 14. с предл. п. (при глаголе «играть»): играть на рояле рояль кала; играть на скрипке сĕрме купăс кала; 15. с вин. и предл. п. (на вопрос «когда?») ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не], ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗те], ⸗че; на другой день тепĕр кунне; на той неделе тепĕр эрнинче; ◇ глух на одно ухо пĕр хăлхи илтмест; испытывать на прочность çирĕплĕхе тĕрĕсле; мастер на все руки пур ĕçе те ăста, тума пĕлмен ĕç çук; на бегу 1) (во время бега) чупса пынă чух, чупса пыруçăн; 2) (торопливо, наспех) васкаса, васкавлан, йăпăрт-япăрт; на безрыбье и рак рыба см. безрыбье; на лету 1) вĕçӳçĕн, вĕçсе пынă чух; 2) (быстро, легко) хăвăрт, çăмăллăн; на людях çын çинче; на моих глазах куçăм умĕнчех; на мой взгляд ман шухăшпа, ман шутпа; на свежую голову пуç ывăнман чух; нечист на руку алли кукăр, алли тӳрĕ мар.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

шăллăм

, более древняя форма, сохранившаяся в диалеке тах, шăнкăлăм «мой младший брат»; др. тюрк. (орх.) сиңил «младшая сестра», сиңлим «моя младшая сестра»; тефс. XII— XIII вв., уйг. сиңил, узб. сингил, тат. сеңел, к. калп. сингали, кирг. сиңди, казах. сиңли, ног. синъли, алт. В сиине, сыйын,. башк. hеңле «младшая сестра»; чулым. сингним «брат моего мужа, моложе его», «сын старшего брата моего мужа» (Л. А. Покровская. Термины родства. ИРЛТЯ 33).

Çавăн пекех пăхăр: