Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

абонемент

абонемент (мĕнпе те пулин усă курмалли право тата çав правăна ĕнентерекен хут)

автор

авторский
кĕнеке авторĕ — автор книги
рационализаци сĕнĕвĕн авторĕ — автор рационализаторского предложения
авторсен ушкăнĕ — авторский коллектив
автор прави — юр. авторское право

автостоп

1.
автостоп (туриста çулла майлă машинăсемпе ларса кайма право паракан документ)
автостоппа çул çӳре — путешествовать по автостопу

вето

вето (чару, мĕн те пулин тума чарни)
вето прави — право вето
вето хур — наложить вето

вĕренӳ

образовательный
аслă вĕренӳ — высшее образование
вĕренӳ прави — право на образование
харпăр хăй вĕренĕвĕ — самообразование

дискриминаци

дискриминация (тан право паманни, хĕсĕрлени)

законлă

законно
саккунлă вăй — законная сила
саккунлă тивĕçлĕхĕ — законное право
саккунлă йĕркепе — на законном основании

кану

отдых, передышка
кану вăхăчĕ — время отдыха
кану тивĕçлĕхĕ — право на отдых
культурăпа кану паркĕ — парк культуры и отдыха
кану çурчĕ — дом отдыха

крепостла

ист.
крепостной
крепостла йĕрке — крепостное право
крепостла хресчен — крепостной крестьянин

монополи

1.
монополия (продукци туса кăлармалли е сутмалли право)

монополи

монопольный
патшалăх монополийĕ — государственная монополия
тулашри суту-илӳ монополийĕ — монополия внешней торговли
монополи тивĕçлĕхĕ — монопольное право

надстройка

филос.
надстройка (обществăн, политика, право, культура ăнланăвĕсемпе тивĕçлĕ учрежденийĕсем)

наци

национальный
социализмлă нацисем — социалистические нации
наци кадрĕсем — национальные кадры
наци политики — национальная политика
наци тупăшĕ — национальный доход
наци ыйтăвĕ — национальный вопрос
нацисен самоопределени прави — право наций на самоопределение
наци ирĕклĕх юхăмĕ — национально-освободительное движение

◊
Пĕрлешнĕ Нацисен Организацийĕ — Организация объединенных наций, ООН

откуп

ист.
откуп (патшалăх пĕр-пĕр çынна халăхран налук пухма укçалла право пани)

пĕтĕмĕшле

общий, всеобщий
пĕтĕмĕшле паллăсем — общие признаки
пĕтĕмĕшле тупăш — общий доход
пĕтĕмĕшле забастовка — всеобщая забастовка
пĕтĕмĕшле пĕлӳ паракан шкулсем — общеобразовательные школы
пĕтĕмĕшле суйлав прави — всеобщее избирательное право

полномочи

полномочие и полномочия (ыйтăва татса памалли право)
виçесĕр полномочи — неограниченные полномочия
полномочи ил — получить полномочия

права

разг.
то же, что право

право

1.
право (патшалăх влаçĕ çирĕплетнĕ нормăсемпе йĕркесем)

право

правовой
патшалăх прави — государственное право
тĕнчери право — международное право
саккун кăлармалли право — законодательное право
право йĕрки — правопорядок
право нормисем — правовые нормы

право

2.
право (ирĕклĕх)
ĕçлев прави — право на труд
суйлав прави — избирательное право
политика прависем — политические права
самоопределени прави — право на самоопределение
пĕр тан правăллă пул — иметь равные права
правăсăр хăварни — лишение прав
правăсене тавăрни — восстановление прав

право

3.
права (хут)
шофер прави — водительские права

правоведени

правоведение (право науки)
правоведение вĕрен — изучать правоведение

привилеги

привилегия (уйрăм право, çăмăллăх)
вăрçă инваличĕсен привилегийĕсем — привилегии инвалидов войны
привилегипе усă кур — пользоваться привилегиями

пултар

2.
мочь, иметь право
кунта никам та кĕме пултараймасть — никто не имеет права войти сюда
кайма пултаратăн — можешь идти

радиоуниверситет

ист.
радиоуниверситет
культура радиоуниверситечĕ — радиоуниверситет культуры
право пĕлĕвĕсен радиоуниверситечĕ — радиоуниверситет правовых знаний
радиоуниверситет занятийĕ — занятие радиоуниверситета

самоопределени

самоопределение (халăх хай кунçулне хăй татса пани)
нацисен самоопределени прави — право наций на самоопределение

сасă

4. полит.
голос
канашлакан сасă — совещательный голос
татăклă сасă — решающий голос
пĕр сасăллă пулса — единогласно
сасă прави — право голоса
хирĕç пилĕк сасă пулнă — против было пять голосов
сасă пар — отдать голос, голосовать

сăмах

5.
слово, право слова
сăмах ирĕклĕхĕ — свобода слова
сăмах ыйт — просить слова

суйлав

выборный, избирательный
вырăнти депутатсен совечĕсен суйлавĕ — выборы в местные советы депутатов
нумай сыпăклă суйлав — многостепенные выборы
парламент суйлавĕ — парламентские выборы
суйлав кампанийĕ — избирательная кампания
суйлав кунĕ — день выборов
суйлав положенийĕ — положение о выборах
суйлав тивĕçлĕхĕ — избирательное право
суйлав участокĕ — избирательный участок
округри суйлав комиссийĕ — окружная избирательная комиссия
территориллĕ суйлав комиссийĕ — территориальная избирательная комиссия

тан

II.

1.
равный, одинаковый
тан мар — неравный, неодинаковый
тан мар тытăçу — неравная схватка
тан виçкĕтеслĕхсем — мат. равновеликие треугольники
пĕр тан — равный
пĕр тан право — равноправие
пĕр тан енлĕ — равносторонний
пĕр тан хаклă — равноценный
эпир унпа пĕр тан — мы с ним ровесники
Шăлсем те пĕр тан пулмаççĕ. — погов. Зубы и те бывают неодинаковые.
тана тух — стать равным, сравняться в чем-л.
тана хур — 1) считать за равного, принимать за ровню 2) оценить одинаково, дать одинаковую цену

тивĕç

2.
право
основание
мĕн тивĕçпе? — по какому праву? на каком основании?
сана çилленме манăн тивĕç çук — у меня нет оснований обижаться на тебя

тивĕçлĕ

справедливо, правильно, законно
тивĕçлĕ право — законное право
вăл ыйтăва тивĕçлĕ лартать — он правильно ставит вопрос

тупата

вводн. сл.

1.
честное слово
право же, вправду
тупата, пыратăп — честное слово, приду

хӳтĕлĕх

3. юр.
убежище
хӳтĕлĕх прави — право убежища
политика хӳтĕлĕхĕ пар — предоставить политическое убежище

экстерриторилĕх

экстерриториальность (пĕр-пĕр çĕршыв çыннисем е организацийĕсем тепĕр çĕршывра пулнă чух унăн законĕсене пăхăнманни)
экстерриторилĕх прави — право экстерриториальности

эмисси

эмиссионный
инфляци эмиссийĕ — инфляционная эмиссия
эмисси банкĕ — эмиссионный банк
эмисси прави — право эмиссии

юрисконсульт

юрисконсульт (право ыйтăвĕсене ăнлантарса паракан ăстаçă)
савăт юрисконсульчĕ — юрисконсульт завода

çемье

семейный
ĕçчен çемье — работящая семья
йышлă çемье — многочисленная семья
нумай ачаллă çемье — многодетная семья
пĕчĕк çемье — маленькая семья
çĕнĕ çемье — молодая семья
çемье пуçĕ — глава семьи
çемье прави — юр. семейное право
çемйипех — всей семьей
çемйи-çемйипе — целыми семьями
çемьери пăхса ӳстерни — семейное воспитание
çемьери сăлтавсене пула — по семейным обстоятельствам
çемьепе мăшăрлану хутшăнăвĕсем — семейно-брачные отношения
çемье ту — создать семью
вăл хресчен çемьейинче çуралнă — он происходит из крестьянской семьи
Икĕ çын — пĕр мăшăр, çичĕ çын — пĕр çемье. — посл. Два человека — пара, семь человек — семья.

ĕçлев

трудовой
ĕçлев тивĕçлĕхĕ — 1) право на труд 2) юр. трудовое право
ĕçлев саккунĕсем — трудовое законодательство
ĕçлеве сыхлани — охрана труда

алăк

◊
алăк укçи — выкуп (деньги, взимаемые с жениха за право войти в дом невесты)

лицензи

лицензия (тавар кӳме е пĕр-пĕр ĕç тума право паракан хут)

тивĕçлĕх

2.
право
основание
законлă тивĕçлĕх — законное право

издатель

издательский
хаçат издателĕ — издатель газеты
издатель прави — издательское право

право

◊
крепостла право — ист. крепостное право

компетенци

компетенция (полномочи, право)
суд компетенцийĕ — компетенция суда
ку ыйту комисси компетенцине кĕмест — этот вопрос не входит в компетенцию комиссии

эткерлĕх

2.
наследство
наследование
эткерлĕх ил — получить наследство
эткерлĕх прави — юр. право наследования

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

таçти

(-τи^ы), находящийся неизвестно (неведомо, невесть) где. N. Таçти вăрман вăл, эп ун пеккине илтмен (я о таком не слыхал). || Очень далекий, весьма отдаленный. || Происходящий неведомо откуда. N. Таçти çынсем вĕсем, эпир халиччен вĕсене курманччĕ. N. Ăçтисем ку? Таçти-çке (право не знаю, откуда).

тат

(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).

тивĕçлĕх

право; достоинство; заслуга. N. Ун кун-çулĕ кĕске пултăр, ун тивĕçлĕхне тепĕри илтĕр. || То, что принадлежит (мне, тебе, ему и. т. д.) КС. Хам тивĕçлĕхе хам пĕтертĕм. Я растратил то, что мне принадлежит. Шел. 5. Тивĕçлĕхсене хытă сыхласа. || Законность. Кан. Çĕр комиççин хăш ялсем çĕр илмеллин тивĕçлĕхне кăна кăтартса памалла, терĕ.

шалкă

жалко. Синьял. Хĕрпе ача хушшинче пулштав эрек ни шалкĕ. N. Шалкă-çке, жалко право. Пазух. 111. Сарă та вăрăм варличчĕ, атя пухха, терĕм те, пурçăн тутăр çук, терĕ. Эппин юлах, терĕм те, хура кушшулпах ларса юлчĕ; ах, Макар, шалкă-çке, шалкă та пулин, такуйски, пурçăн тутăр ме илмен?

шалккă

жаль, жалко (русск). Н. Роман. Шор хĕррипа отмашкăн шор портянккă не шалккă, сар ачапа калаçма кĕмĕл çĕрĕ не шалккă. Чтобы ходить по краю болотца, чистых портянок не жалко; чтобы с русым парнем поговорить, не жаль серебряного колечка. Сĕт-к. Çакă коккăр хĕрсене шкальккă эреке ни шалккă. N. Маншăн полсан, саншăн ним те шалккă мар. N. Кашта çинчи кăвак тутри, вĕçсе ӳксен те шалкках мар, ялти ачи — хора ачи, сивĕнсен те шалккă мар. N. Шалккă-çке. Жалко право. См. йăпăшт. Кильд. Сарă, вăрăм арăмччĕ; айта туя, терĕм те, порçăн тоттăр çок, терĕ. Шалккă-çке, йăпăшт шăлать куç шуне. Была у меня высокая русая жена, я сказал ей: пойдем на свадьбу,— а она отвечает: нет шелкового платка...

арман паччăн

патент на право владения мельницей. Шашкар.

пер

(_пэ_р), кидать, бросать. N. Ан пер, не бросай. N. Чикан çав çăкăра ил те, пер ачине (возьми и брось в своего сына). Ау 4. Йиттисене, лашисе (= лашисене) веç шыва печĕ, тет. N. Пулăçăсем вара, ыйтса та парас çуккине пĕлсе, ăна (ее) тытнă та, каллех шыва тытса пенĕ. Турун. Кам унта кĕлте перет. Ib. Кам унта эсĕ, кĕлтесем перетĕн? N. Пурте ăна чулсем илсе чулпа пере пуçланă: мĕн чухлĕ персен те, пĕр чул та пырса сĕртĕнмен ăна. Шибач. Тытса пĕре çавăрса перем! Кив-Ял. Эп сана Сĕвене кайса перĕп. || Бросаться. Кн. для чт. 139. Вара вăл кантăр вырăнне перет, кĕлте кӳрекен çулсем çинче вĕçсе çӳрет. Абаш. Халăх çĕнелле (хола çĕнелле) пеме поçларĕç. N. Хай çӳлтен вăйпа юхса пыракан шыв тӳрех канава юхса перет, кукăрăлса каймасть. Ир. Сывл. 27. Савăнăçлă çуркунне çитсе печĕ пирĕн енне. || Откидывать, задевать. Ала 103. Çичĕ пăт сĕлĕ хатĕрлерĕм, пуçне пĕкке пемешкĕн. N. Онта пуçна ан пер. Курм. Пуçне пĕккине персе пычĕ (лаша). || Махнуть. К.-Кушки. Вăл карташ урла тӳрĕ печĕ, эпĕ çаврăнса кайрăм. Он махнул через двор прямо, а я наискось. || Ударить, бить. Шурăм-п. Хăйсем вĕсем шултра матур çынсем, пĕрре персен çынна вĕлермелле. Якейк. Пуçа алăка петĕм (ударился). N. Эпĕ пуçа юпана петĕм. Орау. Мĕн пăхса тăтăн тăта, ăна пер те, йăвантар (его ударь и свали). Ст. Шаймурз. Мала ан ирт, кая ан юл: мала иртсен, пуçран переççĕ, кая юлсан, кутран тапаççĕ. Сред. Юм. Хĕнеме хошайрăр ôна, ô сана перет соккăр-паттăр пик. || Стрелять. Панклеи. Пĕри (медведь) тайăлнă чăршă тăрăх хăпарма тапраттĕр, ăна хоралçă пăшалпа персе ӳкерчĕ; тепри хăпарма тăрчĕ, ăна та персе пăраххĕр. НАК. Пĕрре кайăк хыççĕн Хуракĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм та, пăшалпала виçĕ хут петĕм. Баран. 54. Юлашкинчен çимисем, пемеллисем пĕтсе çитнĕ, вăйран та кайнă. N. Пирĕн çие переççĕ. N. Перет-ха у! N. Пăшалçă кашкăра пăшалпа пенĕ те, тивертеймен. N. Ухатаçă кайăк-кăвакала печĕ. Янш.-Норв. Кайăк-кăвакал пеме тесе (чтобы...). N. Пĕр-пĕрне пăшал персе. Шибач. Улĕ корчĕ те амăш пынине, вăрмантан пăшалпа персе пăрахрĕ, так и вĕлерчĕ. Б. Олг. Астур, сере пăшалпа перетпĕр (будем стрелять) пармасан. Орау. Эп ача чух пĕре пăшал пеме çичĕ пус патăм (за право выстрелить). Истор. Тăшмансенĕн пемелли хатĕр пит нумай пулнă. ||Разить (о запахе). Шурăм-п. Пĕринчен эрех шăрши кĕрет, тепĕринчен тапак шăрши перет анчах (разит табаком). N. Сасартак шăрш пеме пуçлать. Кан. Шăршă чăтмалла мар перет. Чĕр. ч ун. яп. й.-к пур. 24. Çăвара чикмелле мар усал шăршă перет. || Пить много и жадно. Шурăм-п. Эсир сахăрне чейпе çисех ятăрĕ-çке, эпĕ хуçи курасран хĕве вăрттăн чикрĕм те, шывне ла-айăх петĕм (выпила). КС. Эс ма паян ку тĕрлех шыв перетĕн? Что ты сегодня так много пьешь? Эльбарус. Персе килнĕ. Пришел пьяным. Якейк. Эпĕр ĕнер эреке петĕмĕр анчах (много выпили). N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ. Бюрг. Ĕçессисем килнĕ япаласем — переççĕ: ĕçсен-ĕçсен, ӳсĕрĕлсе кайса ӳкеççĕ. КС. Пурăнăçа, чĕлĕме, çăккăра, эрекене, сăрана перет, здорово ест, пьет, живет. || Спать много и крепко. КС. Ай-ай ăйăха перетĕн эсĕ! Ну и спишь ты крепко и много. Ib. Талăкпех ăйăха петĕм. Проспал круглые сутки. || Ляпнуть; взболтнуть. N. Эпĕ хам та ухмах, пер яр. Ск. и пред. Сăмахсене ку çынсем пемеççĕ (не бросаются словами) сывлăша кăлăхах янтратмаççĕ. V.S. Кирлĕ-кирлĕ мара пер. || Твердить, настаивать, повторять. Ау 103. Эсĕ манран пĕр усă курăн, тесе калат, тет. Çак ача таки (= такки) хăйăннех перет: эсĕ ман автана тытасшăнччĕ, акă ĕнтĕ ху çаклантăн, тесе калат, тет. СТИК. Ăна хутте мĕн кала, вăл хăйиннех перет (он все свое твердит). Ашше-амăшне. Ваçук кӳрши хайĕннех пенĕ: тĕлĕнмелле хĕр эсĕ, Лисахви! тенĕ. N. Суйлас вăхăт çитсен, петĕмĕр суйларăмăр хамăр суйлас тенĕ çынсене. || Ссылаться. КС. Эсир паян кăнтăрлаччен çăмăра персе ахалех ирттертĕр, халь ĕнтĕ каçчен ун вырăнне хытăрăх (хытă) вырăр. Ib. Праçнике персе, ĕçлемерĕç. Ссылаясь на праздник, не работали. N. Чире пер. || Притворяться. Якейк. Пирĕн ати ĕссĕре персе выртать (притворяется). N. Ухмаха пер. Притворяйся дураком. Орау. Сутра пĕлмене петĕм (притворился). N. Чире печĕ, ӳсĕре печĕ. Байгул. Ку арăм епле те пулин ачисене вĕлерттересшĕн, тет, çавăнпа ку чире печĕ, тет. || Терпеть, выносить. КС. Халь лашана тăрантартăм ĕнтĕ, каçчен перет (не устанет, вытерпит).

аташ

(адаш), (+Hic addendum est: luxuriare, ad res Venereas intemperantem esse+) itinere deerrare, in errore versari, delirare, ineptire, modum non nosse, сбиться с дороги; заблуждаться; бредить; сойти с ума; потерять голову; болтать вздор; не знать меры в своих лоступках; жить роскошно; предаваться половым излишествам. Ау ЗЗ8. Эпир пиллĕкĕн çулпа пыраттăмăр, пĕри аташса юлчĕ. (Алса тăхăнни). Нас пятеро шло по дороге, но один заблудился (заплутался) и отстал. (Загадка: надевание рукавиц). Псал. 118, ₁₁₀. Çылăхлă çынсем мана тытма таната карчĕç, эпе çапах санăн йĕркӳсенчен аташмарăм. Дик. леб ЗЗ. Елиса çултан пĕтĕмпех атапшă. Елиса совсем сбилась с пути. Ст. Чек. Аташнă ĕнтĕ вăл карчăк. Эта старуха совсем совратилась с должного пути («турă çинчен маннă, тиес вырăнне калаççĕ»). КС. Тата хăшĕ йăнăшша (jŏнŏшша) çывăрать, аташша çывăрать. Кроме того, иные во сне стонут или бредят. О сохр. зд. Тĕлĕкре шалт аташса пĕтет, кăшкăрать. (Горячечный) во сне страшно бредит и кричит. Шибач. Аташша кайнă — охмах полнă, чопать и чарăнмаçть. Ст. Чек. Тĕлĕкре аташат. Грезит во сне. Т. VII. Ку капла мĕн аташса чупат? (в Череп. — ăнтан кайса чупат). Лашине суран тумарĕ пулĕ-çке! Куда это он бежит так, сломя голову (стремглав)? Неужели это он лошадь сбедил? (т. е. ранил). Л. Кошк. Ахаль аташат. Болтает вздор. Ib. Мĕн аташса ларан? Что ты болтаешь вздор? Ст. Чек. Аташаççĕ — кут-пуç çинчен, кирлĕ-кирлĕ-мар сăмах калаçаççĕ. (Иногда выражение) аташаççĕ значит: «болтают о непристойных вещах». Качал. Халăх макрать, тит, ку сиккелесе анчах пырать, тит. Халăх калать: ку мĕллескер, чарусăрскер, капла? Халăх макрать, вăл аташша пырать! тиççĕ кăна. Народ плачет, а он идет и знай себе припрыгивает. Народ говорит: «Что это за озорной человек? Все плачут, а он дурачится!» Ib. Ку Йăван сиккелесе анчах пырать, тит. Халăх ятлаççĕ (бранят), тит, кăна: мĕн çав аташать? тесе, кăçкăраççĕ (кричат), тит. Алик. Йăтти: ляв, ляв! Пуйма кайнă вилсе килнĕ, вилме кайнă пуйса килнĕ! [тесе, вĕрет, тит]. Карчăкки йăттине çатмарипа хăваласа ярать, тит те, калать, тит: ĕ.... тур хуплашскер! — аташать! терĕ, тит. Собака залаяла: «Ав-ав! Кто пошел за богатством, вернулся мертвым, а кто пошел на смерть, пришел богатым!» Старуха стала гнать собаку сковородником и сказала: «Ах ты, дуй её горой! да она с ума сходит!» Тюрл. Тем ататать. Болтает какой-то вздор. Ст. Чек. Сăмаха тĕлне пĕлмесĕр калаçсан: эй аташатăн-ĕçке эсĕ! теççĕ. Тому, кто говорит что-либо некстати, говорят: «Какие, право, глупости ты говоришь!» Мучен. Ют хăнасем, поляксем, унта хăйсен килĕнчи пек аташса пурăннă. Чужие гости, поляки, шуровали там, как в своем доме. Çĕнтерчĕ 50. Кай, ан аташса лар. КС. Çта унпа, аташша кайнă вăл! За ним разве угоняешься, он уж очень широко (расточительно) живет! Ib. Пит аташша пурăнать вăл. Он живет очень расточительно. Ст. Чек. Аташса пурăнат, тесе, нуммай пурăнакан çын çинчен калаççĕ. Выражение «аташса пурăнат» применяется к человеку, который «живет аредовы веки». Ib. Аташса пурăнаççĕ — иногда значит: «живут, ссорясь, вздоря, не уступая один другому». || Безобразничать. Кан. 1927, № 230. Кашкăрсем аташаççĕ. Волки пошаливают.

пăравă

право, правильно. Трхбл. Пăравă пăру хӳри, ĕненмесен ĕне хӳри (шутка).

права

право. ТХКА 26. Ку ватăскер: хăй карчăкне хĕрарăм прави енчен хĕсĕрлет, тесе, ан шутлăр эсĕр.

правтан

(-дан), право. Сунч. Турă панă ăспа, патшанăн правтанĕпе, аттен-аннен пиллĕхĕпе. (Из моленья).

ак

(ак), акă (агы̆), adv. demonstr., quod res loquenti propiores ostendere solet. Указат. наречие, относяшееся к предметам более близким к говорящему: вот. V. ав, авă. Якей. Ак ман умран виç çын иртсе карĕç. Вот впереди меня перешли через дорогу трое. Ib. Ак эп те килтĕм. Вот и я пришел. Ib. Ак, ача, çаклантăн! Вот теперь ты, брат, попался! (напр., так скажут вору, застигнутому на месте преступления). Ib. Ак(ă) конта ик сорăх макăрса çӳрет, — сан мар-и? Вот здесь две овцы блеют, — не твои ли это? Ib. Ак эп сана (датив. функция)! — апуна каласа кăтартам-ха! Вот я тебе! — скажу матери! Якей. Ак çапла тăвас полать. Надо сделать вот так. || Ак çакă, ак çак, ак ку, hiс, вот этот. || In praepxopera rei demonstrationе ter, quater quinquiesque ponitur. Приторопливом указании на предмет, напр. при розысках, может утраиваться, учетверяться и упятеряться. Якей. Ак, ак, ак! Вот, вот, вот. || Interdum est refutantis aliquid vel redarguentis. Иногда выражает опровержение слов другого лица. Изаб. Т. Шел çамрăк çынна! Ĕмĕр пĕтнĕ пуль çав. — Ĕмĕрĕ пĕтсе ак! — шăнса пăсăлса вилчĕ. Ик эрне те асапланмарĕ. Жалко молодого человека! Должно быть, пришел конец его жизни (определенный судьбою). Какой там (или: вот уж и) конец! — простудился и умер. Двух недель не промучился. Ib. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? — Ăрăвĕнче ак! Качча килнĕренпе патак лекмен çавăнпа челхине янă. Или у них в роду все такие бойкие на язык? — Какое там в роду! С тех пор, как она вышла замуж, она еще палки не отведывала, — вот и распустила язык-то! || Aut minitantis. Иногда служит для выражения угрозы. Ст. Чек. Ак эп тухам-ха, тек ачана хĕнетĕн! Вот я выйду и покажу тебе, как то-и-дело бить ребенка! || Interdum est admirantis aut aliquid aegre ferentis. Иногда выражает удивление или недовольство. Якей. Ак, ача, вăл капла полассине эп кĕтменччĕ. Я, право, не ожидал, что он сделается таким! Ib. Ак топрăн япала! Неужели ты не мог найти ничего лучше? Ib. Ак топрăн калаçмалли япала! Вот нашел о чем говорит! || Etiam adhibetur, cum vult aliquis, ut verba sua attenie audianlur. Также употребляется для привлечения внимания к словам говорящего. Ак ĕнтĕ, ачамсем, сиртен хăшăр пуракăра малтан тултарат, çавна малтан качча паратаă. Вот что, дети: кто из вас скорее наберет полный бурак (ягод), ту я прежде других выдам замуж. || Eadem voce in narrando ad erigendos audientium animos utiinur, cum a rebus Ievioribus ad maiora transgrediendum est. Также употребляется в рассказе, для выражения перехода к более важному. Альш. Ларсан-ларсан, кăсем ларнă йывăç айне вырăссем килсе лараççĕ, тет. Акă вăсем укçа хисеплеççĕ, тет. Через некоторое время к тому дереву, на котором они сидели, пришли и сели русские. Вот они начали считать деньги.

лачакак

(чит. лаџаҕак), право, в самом деле. Пшкрт.

лутăр

(луды̆р), лотăр (лоды̆р), слово неизв. зн.; встр. в детском лексиконе при игре, напр., в зайцы. Кто ловит, поймав „зайца“, должен сказать: лутăр! Не произнесение этого слова дает право ловимому („зайцу“) вырваться и убежать. По произнесении же этого слова уже заяц считается пойманным. Трхбл. См. лутăрчак.

эй

(эj), звательная частица. Восклицание удивления, восхищения, сожаления, недовольства, нежелания вести о чем-либо речь. Изамб. Тет. Эй Турă, çумăр пар. Букв. 1904. Эй тĕнче! пулаççĕ-мĕн çакăн пек урапапа çӳрекен телейлĕ çынсем! Юрк. Эй савăнать-çке! Ах, как он обрадовался! Юрк. Эй, çав çимĕçсене тутлă пĕçерме пĕлеççĕ-çке! Альш. Шик! шăхăрать (сăвăр), çынна курсанах. Эй, вара лешсем, лапра çӳрекеннисем, улăхаççĕ, тустарса, сăрталла, шăтăкĕсем умнелле! Юрк. Лаши çап та суха туртисем хушшинче сулланса тăнине курсан, çиленсе: эй, пĕтесшĕ, кашкăр тытса çийесшĕ! тесе, ылхана пуçлать. N. Эй, сысрĕ пулĕ-çке! Ну, небось, и струсил он! N. Эй, шаккăттăм çĕçĕ аврипе! К. Кошки. Эй Туррăмăр, мĕн пурне эс паракан. Эй мăнтарăн этеммисем, пурăнаççĕ-çке! — эсĕ пур!... (Выражение зависти). Альш. Эй Турă, кунта пурăнма аван та, анчах кунта çимелли нимĕн те çук, тет. N. Эй саламалник, тав сире! N. Инкĕш каланă: эй, суеçтерсе ларатăр! тенĕ. N. Эй, пĕлместĕпĕр çав, пĕлместĕпĕр! Çав пĕлменнипе хуплать пире. N. Вăррисем: аçа çапрĕ! аçа çапрĕ! тесе калаççĕ, тет. Эй, тараççĕ! тет. Альш. Эй, тетĕшсем ылттăна пуçтараççĕ, тет! (=ну собирать!). Тораево. Пăчăр калать, тет: эй, мучи, пирĕн паталла (в нашей стороне) пурте Пăчăр ятлă! тĕсе калать, тет. Юрк. Эй, пăхса тăма илемлĕ-çке!... N. Ну, ку тилли утланса ларчĕ, тет те, эй, кĕсем каяççĕ, тет, тусан тустарса! Альш. Эй, аван тунăпать-çке вăл шыв хĕррисем! Альш. Эй вăрманĕ! йывăçĕсем яшт кайнă çӳлелле! Альш. Эй, усалччĕ-çке вăл, Димитрий Васильевич Ковалев! — тытатчĕ те, перетчĕ пуçран тускапа! IЬ. Эй, вăл халăха ăса кӳртет-чĕ-çке (учил уму-разуму) — пире, пĕлмен çынсене! Уф. Малтан (мать) кĕпене уçрĕ, унтан — эй, мана хĕртме! N. Ашшĕ аслă ывăлне: шыв ăсма кай-ха, тесе калать, тет. — Эй атте! пĕр çавра çил килĕ те веçтерех кайĕ, тесе калать, тет. Тораево. Эй, эпĕ Пăчăр ятлă çына тарлама хушманччĕ! тесе каларĕ тет (я не велела нанимать человека по имени Рябчик). Юрк. Эй, пире тăвана юрĕ-çке! (или: юрат-çке). || Также восклиц. при быстрой езде: берегись! СТИК. || Иногда соотв. русскому право! Демид. Ăна вара ача-пăчасем: Еремкке пичче, эсĕ ав çав ларакан çерçи куç шăрçине лектерейĕн-и? тесен: эй, лектерĕп! тесе калаччĕ, тет.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

абонемент

сущ.муж.
1. абонемент (театрти, библиотекăри вырăнпа, телефонпа е ыт. усă курмалли тӳлевлĕ право); абонемент на цикл лекций лекци ярăмĕ итлемелли абонемент
2. абонемент (библиотекăн киле кĕнеке паракан уйрăмĕ)

авторский

прил.
автор -ĕ; авторское право автор прави; авторская речь автор сăмахĕсем (илемлĕ хайлав текстĕнче)

адвокат

сущ.муж. (син. защитник)
адвокат (право телĕшĕнчен пулăшу паракан, судра хӳтĕлекен специалист); нанять адвоката адвокат тыт

бесправие

сущ.сред. (син. беззаконие; ант полноправие)
правасăрлăх, право çукки

вето

сущ.нескл.сред. (син. запрещение, запрет)
чару, вето; чарни (право йĕркинче); право вето чару прави, вето прави; наложить вето чарса ларт, вето хур

власть

сущ.жен., множ. власти
1. власть (общество пурнăçне тытса, йĕркелесе пырас право); государственная власть патшалăх влаçĕ; органы власти на местах вырăнти власть органĕсем
2. ирĕк, витĕм, вăйăм; родительская власть ашшĕ-амăшĕн ирĕкĕ; власть употребить пăхăнтар, витер; находиться во власти предрассудков тĕшмĕшлĕх витĕмĕнче пурăн

всеобщий

прил.
пĕтĕм, пĕтĕмĕшле; всеобщее избирательное право пĕтĕмĕшле суйлав прави (пурне те тивĕçли)

голос

сущ.муж., множ. голоса
1. (син. звуки) сасă (çыннăн, кайăкăн); высокий голос çинçе сасă; низкий голос хулăн сасă; на улице слышны чьи-то голоса урамра такам сассисем илтĕнеççĕ; певец потерял голос юрăçăн сасси çĕтнĕ
2. сасă (суйлавра); подсчёт голосов избирателей суйлавçăсен сассисене шутлани; право голоса сасă прави, сасăлав прави
3. (син. мнение, высказывание) шухăш, кăмăл, сасă, калани; голос читателей вулакансен кăмăлĕ; поднять голос в защиту детей ачасене хӳтĕлесе кала ♦ во весь голос тулли сасăпа; в один голос пĕр саслăн; в голос рыдать кăшкăрса макăр; слушаться голоса разума ăс-пуç хушнине итле

монопольный

прил., монопольно нареч.
монополи -ĕ; монополиллĕ; монопольное право монополиллĕ право

патент

сущ.муж.
1. патент (хайлавçăн прависене çирĕплетекен хут)
2. патент (пĕр-пĕр ĕç ĕçлеме е суту-илӳ тума право паракан хут); получить патент на торговлю суту-илӳ тума патент ил

право

сущ.сред.; множ. права
тивĕç, ирĕк; избирательное право суйлав тивĕçĕ; гражданские права граждан ирĕкĕсем; предоставить право ирĕк пар; лишить прав ирĕксĕрле; с полным правом тивĕçлипе

собственность

сущ.жен.
харпăрлăх, пурлăх; государственная собственность патшалăх харпăрлăхĕ; частная сббственность уйрăм харпăрлăх, пайăр харпăрлăх; коллективная собственность ушкăнлă харпăрлăх; право собственности на землю çĕр харпăрлăхĕн прави; получить в собственность харпăрлăха ил

труд

сущ.муж.
1. (син. работа) ĕç, ĕçлев; ĕçлени; физический труд вăй-хал ĕçĕ; право на труд ĕçлев прави
2. (син. произведение) ĕç, хайлав; научный труд ăслăлăх хайлавĕ

юридический

прил., юридически нареч.
право -ĕ, юриспруденци -ĕ; юридически; юридический факультет юридически факультет; юридическая консультация юриспруденци консультацийĕ (право тĕлĕшĕнчен канаш парса пулăшакан учреждени); юридически он прав право тĕлĕшĕнчен тĕрĕслĕх ун енче

юрисконсульт

сущ.муж.
юрисконсульт (учрежденири право ыйтăвĕсемпе ĕçлекен специалист)

юриспруденция

сущ.жен.
юриспруденци, право ăслăхĕ

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

авторский

авторский гонорар автор гонорарĕ; авторское право автор прави, автор тивĕçлĕхĕ.

голос

сасӑ; низкий голос хулӑн сасӑ; право голоса сасӑламалли тивӗҫ; решающий голос ӗҫе татса паракан сасӑ; совещательный голос канашлакан сасӑ.

избирательный

избирательное право суйлав прави.

крепостной

крепостное право крепостла йӗрке; крепостной крестьянин крепостла хресчен.

курсовка

курсовка (курортра хваттерсӗр пуҫне пуринпе те усӑ курма право паракан хут).

право

право, тишӗҫлӗх, тивӗҫ; избирательное право суйлав прави; принадлежащее по праву право тăрăх тивӗҫли.

право

вводи, слово разг. чаю, чӑнах та; право же, я не виноват чӑнах та, эпӗ айӑплӑ мар.

преимущество

ыттисенчен пысӑкрах пахалӑх, ытларах право пурри; по преимуществу пуринчен ытларах.

привилегия

пысӑкрах право, çăмаллӑх (льгота).

убежище

1. хӳтлĕх, хӳтĕ вырăн; газовое убежище газран сыхланмалли хӳтлĕх; 2. перен. шанчăклă вырăн, хӳтлĕх; право убежища хӳтлĕх прави.

уравнивать

1. кого, что несов., уравнять сов. танлаштар, тан ту, пĕр пек ту; уравнять в правах право енчен тан ту, пĕр тан правăллă ту.

барщина

устар. барщина (крепостла право чухне хресченсем улпут патĕнче ирĕксĕр, пĕр укçасăр ĕçлесе тăни).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

абонемент

м. абонемент (1. телефонпа, библиотекăпа е ыт. пĕр-пĕр хушă усă курмалли право; 2. çак правăна çирĕплетекен документ).

автономия

ж. автономи (пĕр-пĕр облаçа шални тытăм ĕçĕсене, законсем кăларас ĕçе харпăр хăй тĕллĕн туса пыма панă право).

авторский

прил. автор ⸗ĕ [⸗и]; авторская корректура автор корректури; авторский коллектив авторсен коллективĕ; авторское право автор прави.

активный

прил. 1. активлă, пуçаруллă, хастар; 2. хăвăрт ӳсекен, аталанакан; активный процесс в лёгких ӳпке чирĕ хăвăрт сарăлса пыни; ◇ активное избирательное право активлă суйлав прави (сасăлас право).

арендаторский

прил. арендатор ⸗ĕ [⸗и]; арендаторское право арендатор прави.

барщина

ж. ист. барщина (крепостла право вахăтĕнче хресченсене улпут уйĕнче ирĕксĕр ĕçлеттерни).

боны

мн. (ед. бона ж.) фин. бон (1. укçа илме право паракан документ; 2. вырăнти власть кăларнă вăхăтлăх хут укçа).

борт

м. 1. аркă (тумтир умĕ); 2. мор. борт, карап хĕрри; крениться на левый борт сулахаялла тайăл; вдоль борта борт çуммипе; борт о борт çумма-çуммăн; 3. борт, хĕрри (автомашинăн); ◇ на борту самолёт (е карап) çинче; выкинуть за борт кăларса пер, парахăç ту; человек за бортом çын путать; право на борт! мор. сылтăмалла пар!

всеобщий

прил. пĕтĕмĕшле, пурне те тивĕçлĕ; всеобщая перепись пĕтĕмĕшле перепись; всеобщая воинская обязанность пурте салтака тивĕçлĕ пулни; всеобщее избирательное право пĕтĕмĕшле суйлав прави; всеобщее разоружение пурте хĕçпăшалсăрланни; всеобщая история пĕтĕм тĕнче историйĕ.

голос

м. 1. сасă, сас; низкий голос мăн сасă; высокий голос çинçе сасă; узнать по голосу сасăран палла; 2. (певца) юрă, сасă; иметь голос юрлама пултар; романс для женского голоса хĕрарăм юрламалли романс; 3. (звуки) сасă, шав, кĕрлев; голос ветра çил шавĕ; 4. перен. (внушение, зов чего-л.) хушни, туртни; голос рассудка ăстăн хушни; 5. (высказывание) сăмах, шухăш; учитывать голоса специалистов специалистсен шухăшне хисепе ил; 6. (право) сасă; решающий голос татăклă сасă; совещательный голос канашлакан сасă; большинство голосов сасăлакансенчен ытларахăшĕ; ◇ не своим голосом питĕ хытă, ӳлесе (кăшкăр, макăр т. ыт. те); во весь голос пурте илтмелле; в один голос пĕр сасăллă (е пĕр шухăшлă) пулса; в голосе сасă тухать (юрлама); с чужого голоса говорить çын сăмаххине кала, çын хыççан кай; подать голос (сказать) сасă пар; сорвать голос сасă çĕтер; кричать (или визжать) дурным голосом çихĕр.

государственный

прил. государство ⸗ĕ [⸗и], патшалăх ⸗ĕ [⸗и]; государственный аппарат государство аппарачĕ; дело государственной важности патшалăх ĕçĕ; ◇ государственное право государство прави; государственные экзамены государство экзаменĕсем (аслă шкул пĕтернĕ чухнехи).

гражданский

прил. 1. (правовой) граждан ⸗ĕ [⸗и]; гражданский кодекс граждан кодексĕ; гражданское право граждан прави; 2. (свойственный истинному гражданину) граждан ⸗ĕ [⸗и], гражданла; гражданский долг граждан тивĕçĕ; гражданская лирика гражданла лирика; 3. (штатский) граждан ⸗ĕ [⸗и]; гражданская форма граждан форми; ◇ гражданский брак венчетсĕр мăшăрланни; гражданская война граждан вăрçи; гражданская панихида пытарас умĕн сывпуллашни.

доступ

м. 1. (место подхода; проход) пымалли вырăн, кĕрсе тухмалли вырăн, çул; доступ к машинам машинăсем патне пымалли вырăн; 2. (допуск) кĕме пултарни, пырса кĕме май пурри; право доступа кемĕ ирĕк пурри; 3. (возможность проникновения) пырса кĕни, кĕме пултарни; доступ свежего воздуха уçă сывлăш кĕни.

жизнь

ж. 1. пурнăç; возникновение жизни на Земле Çĕр çинче пурнăç пуçланса кайни; жизнь растений ӳсентăрансен пурнăçĕ; кипучая жизнь вĕресе тăракан пурнăç; общественная жизнь общество пурнăçĕ; хозяйственная жизнь хуçалăх пурнăçĕ; зажиточная жизнь тулăх пурнăç; борьба за жизнь пурнăçшăн кĕрешни; стоимость жизни пурнăç хакĕ; зарабатывать на жизнь пурăнмалăх ĕçлесе ил; при жизни пурăннă чух; проводить в жизнь пурнăçа кĕрт; образ жизни пурнăç йĕрки; лишить себя жизни хăв пурнăçна тат; 2. (продолжительность существования) пурнăç, ĕмĕр, кунçул, кун; за всю свою жизнь хăй ĕмĕрĕнче, хам ĕмĕрте, ĕмĕр тăршшĕнче; прошлая жизнь иртнĕ пурнăç, иртнĕ кун-çул; на всю жизнь ĕмĕрлĕхех; 3. (оживление) пурнăç, кун; улицы полны жизни урамсенче пурнăç вĕресе тăрать; ◇ даровать жизнь каçар, вилĕмрен хăтар; дать жизнь çурат, чун пар; отдать (или положить) жизнь пуç хур; прожигать жизнь асса-тĕссе пурăн; войти в жизнь 1) йăлана кĕр; 2) хăнăх; вычеркнуть из жизни см. href='/s/вычеркнуть'>вычеркнуть; возвратить к жизни см. возвратить; вопрос жизни или смерти чи кирлĕ ыйту; право жизни и смерти пурнăçпа вилĕм прави (е ирĕкĕ); между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче; не на жизнь, а на смерть вилесле, вилес пек; жизни не рад пурăнас та килмест; ни в жизнь, в жизнь (в жизни) не... нихăçан та; ĕмĕрне те; по гроб жизни мĕн виличчен.

избирательный

прил. суйлав ⸗ĕ [⸗и]; избирательное право суйлав прави; избирательный бюллетень суйлав бюллетенĕ.

исключительный

прил. 1. (чрезвычайный); нормăна пăхăнман, уйрăм; исключительное право уйрăм право; исключительное полномочие уйрăмах пысăк полномочи; 2. (редкий, необыкновенный) сайраран пулакан, ăрасна йышши, халиччен пулман; исключительный случай халиччен пулман япала; исключительный человек ăрасна йышши çын; 3. (очень хороший) калама çук (е çав тери, питĕ) лайăх; продукция исключительного качества калама çук паха продукци; 4. (принадлежащий только кому-л.) çеç, кăна; исключительная собственность государства на землю çĕр патшалăх харпăрлăхĕ кăна пулни.

крепостной

прил. крепостла; крепостное хозяйство крепостла хуçалăх; крепостные крестьяне крепостла хресченсем; крепостное право крепостла йĕрке.

криминалистика

ж. (юридическая дисциплина) криминалистика (право наукин преступленисене тĕпчесе пĕлмелли меслетсем çинчен калакан пайĕ).

курсовка

ж. курсовка (курортра сывалса тата тăранса пурăнма право паракан хут).

лицензия

ж. эк. лицензи (ют çĕршывран кӳрсе килме е унта илсе тухма панă право; çак правăна ĕнентерекен документ).

лишиться

сов. кого-чего çухат, юл, юс; лишиться сна ыйхă çухат; лишиться права право çухат, правăсăр юл; лишиться рассудка (или ума) ухмаха тух, тăн çухат.

мандат

м. мандат (1. пĕр-пĕр ĕç тума право паракан документ; 2. полит. перремĕш тĕнче вăрçи хыççăн Нацисен Лиги çĕнтерӳçĕ çĕршывсене тăшман колонийĕсене тытса тăма панă право).

монополия

ж. 1. монополи (пĕр-пĕр продукци туса кăларма, сутма пĕр çынна е организацие çеç панă право); государственная монополия государство монополийĕ; монополия внешней торговли тулашри суту-илӳ монополийĕ; 2. эк. монополи (капитализмлă пĕрлешӳ); финансовые монополии финанс монополийĕсем.

монопольный

прил. монополи ⸗ĕ [⸗и]; монополиллĕ; монопольное право монополи прави; монопольная торговля монополиллĕ суту-илӳ.

наследование

юлни (пурлăх), тĕпе юлни, еткер илни; право наследования еткер прави.

наследовать

сов. и несов. 1. что (получить, получать в наследство) ил (юлнă пурлăха), еткер ил, тĕпе юл; 2. (какие-л. качества) йăха хыв, йăхран ил; 3. кому (получить, получать право на престол) престол çине ларма право ил.

наследственный

прил. 1. наследство ⸗ĕ [⸗и], еткер ⸗ĕ [⸗и], юлакан; наследственное право еткер прави; наследственное имущество еткер (е юлакан) пурлăх; 2. биол. несĕлтен (е йăхран) куçакан, ашшĕ-амăшĕнчен юлнă.

нация

ж. 1. наци; право наций на самоопределение нацисен самоопределени прави; 2. полит. наци, патшалăх, государство; Организация Объединённых Наций Перлешнĕ Нацисен Организацийĕ.

неотъемлемый

прил. яланхи, уйăрайми, уйăрма çук; неотъемлемое право уйăрайми право.

неправомочный

прил. юр. правăсăр, право çук; он неправомочен подписать документ документа алă пусма унăн право çук.

неправоспособность

ж. юр. правăсăрлăх, право илме тивĕçлĕ марри.

неправоспособный

прил. юр. право илме тивĕçлĕ мар.

неравноправие

с. тан правăллă марри, пĕр тан право çукки.

неравноправный

прил. тан правăллă мар, право телĕшĕнчен тан мар.

обычный

прил. 1. см. обыкновенный; 2. юр. йăла ⸗ĕ [⸗и]; обычное право йăла прави.

оптация

ж. юр. оптаци (çуралнă çĕр урăх патшалăх аллине куçсан гражданлăх суйласа илме паракан право).

отдых

м. 1. кану, канăç; без отдыха канăçсăр; право на отдых кану прави; ◇ не давать ни отдыху ни сроку кому-л. пĕр канăç та ан пар.

откуп

м. 1. ист. откуп (уйрăм çынна патшалăх укçалла халăхран налог пухма паракан право); 2. хăтăлу тӳлевĕ (мĕнрен те пулин хăтăлнăшăн тӳлени); ◇ брать на откуп укçа тӳлесе хăтар (е ил).

полномочие

с. полномочи (ыйтăва татса памалли право); получить полномочия полномочи ил; депутатские полномочия депутат полномочийĕсем.

право

с. 1. право, права, тивĕçлĕх; законодательное право закон кăлармалли право; авторское право автор прави; избирательное право суйлав прави; поражение в правах правасăр юлни; восстановление в правах правăсене тавăрни; права гражданства гражданлăх прависем; право на труд ĕçлев прави; законное право законлă тивĕçлĕх; 2. (основание причина) ирĕк, сăлтав; какое вы имеете право? кам ирĕк панă сире?; 3. мн. права разг. (документ) право; водительские права шофер прави; ◇ на правах кого-л. кам е мĕн пулса; на равных правах пĕр шайра, тан.

право

вводн. сл. (чăн) вара; я, право, не знаю эпĕ пĕлместĕп вара.

право⸗

хутлă сăмахсен «право», «ирек», «йĕрке» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: правонарушение йĕркене пăсни.

правовой

прил. право ⸗ĕ [⸗и]; правовая норма право норми.

правомочие

с. юр. тулли ирĕк (е право) пурри, правăллă пулни; правомочие делегата делегат правăллă пулни.

правопорядок

м. юр. право йĕрки.

предоставить

сов. 1. кого-что пар; предоставить отпуск отпуск пар; предоставить право ирĕк пар; предоставить льготы çăмăллăх пар; 2. кому-чему что и с неопр. хуш, ирĕк пар; предоставить ему самому решать этот вопрос ку ыйтăва татса пама хăйне ирĕк пар; ◇ предоставить самому себе 1) (дать самостоятельность) хăйне ирĕк пар, хăй пĕлнĕ пек тутăр; 2) (оставить без присмотра) пăхакансăр (е пĕччен, хăйне кăна) хăвар.

привилегия

ж. привилеги, çăмăллăх, уйрăм право.

самоопределение

с. 1. хăй вырăнне тупни; 2. самоопределени (халăх хăйĕн кун-çулне хăй татса пани); право наций на самоопределение нацисен самоопределени прави.

слово

с. 1. сăмах; иноязычное слово ют чĕлхе сăмахĕ; меткое слово вырăнлă сăмах; 2. (речь, язык) чĕлхе, сăмах; культура слова сăмах культури; 3. (фраза, разговор) сăмах, калани; мои слова на него подействовали манăн сăмахсем ăна витерчĕç; понять друг друга без слов пĕр-пĕрне сăмахсăрах ăнлан; 4. (повеление, мнение) сăмах, хушни, калани; последнее слово за старшим татăклă сăмаха асли калать; 5. (обещание) сăмах; держать своё слово сăмахна тыт, сăмаху çинче тăр; 6. (право говорить, выступать публично) сăмах, калаçни; дать слово сăмах пар; взять слово сăмах ил; лишить слова калаçма чар; 7. (литературное произведение, текст) сăмах, хывнă (е каланă) сăмах; слово о полку Игореве Игорь полкĕ çинчен хывнă сăмах; песни на слова Тукташа Тукташ сăмахĕсем тăрăх хывнă юрăсем; ◇ жалкие слова мĕскĕн сăмахсем; живое слово см. живой; крылатые слова см. крылатый; новое слово çĕнĕ сăмах, çĕнĕлĕх; по последнему слову науки (или техники) наукăн (е техникăн) чи çĕнĕ меслечĕпе; право слова чăн та; свобода слова сăмах ирĕклĕхĕ; сильные слова çирĕп (е хаяр) сăмахсем; честное слово тупа та, чăнах та; другими словами урăхла (е тепĕр майлă) каласан; одним словом пĕр сăмахпа каласан; слово в слово тĕп-тĕрĕс, пĕр сăмах улăштармасăр; слово за слово сăмах çумне (е хыççăн) сăмах; на словах сăмахпа; по словам каланă тăрăх, сăмахĕ тăрăх; со слов илтнĕ тăрăх; без дальних слов ытлашши сăмах вакламасăр; в двух (или в кратких, коротких, нескольких и т. п.) словах пĕр-ик сăмахпа, кĕскен; в полном смысле слова чăннипех; к слову прийтись чĕлхе вĕçне кил; к слову сказать сăмах май каласан; от слов а до слова пĕр сăмах сиктермесĕр; с первого слова пĕр сăмахран, тӳрех; с чужих слов çын сăмахĕ тăрăх; дар слова; 1) (красноречие) сăмах ăсталăхĕ; 2) (дар речи) калаçма пултарни; игра слов сăмах вăййи; набор слов сăмах купи; плетение слов ирон. (о стиле) сăмах авкалани; слов (слова) нет тавлашмалли çук; нет слов, как ... сăмахпа каласа пама çук; бросать слова на ветер сăмах вĕçтер; взять (брать) свои слова обратно хăвăн сăмахна каялла ил; глотать слова сăмах çăт (ăнланмалла мар хăвăрт калаç); замолвить слово за кого-л. хута кĕрсе сăмах кала (е хуш, чĕн); тратить слова понапрасну (или попусту, зря и т. д.) пустуй калаç, пуш сăмах вакла; бросаться словами см. бросаться; играть словами; 1) сăмах вылят; 2) ытарлă кала, юптар; поминать добрым словом см. поминать; верить на слово сăмаха шан; висеть (или держаться и т. п.) на честном слове аран-аран тытăнса тăр; ловить на слове (или словах) сăмаха çыпçăн, сăмахран сăлтав ту; быть господином (или хозяином) своего слова хăвăн сăмаххупа ху хуçа пул; не говоря худого (или дурного) слова сив сăмах каламасăр, чĕрре кĕмесĕр; не добиться слова см. добиться; не лезть за словом в карман см. лезть; он не может (или не умеет) связать двух слов вăл икĕ сăмах та çавăрса калама пултараймасть; не находить слов для чего-л., слов для чего-л. не хватает сăмах тупаймасăр аптраса тăр; поймать на слове сăмаххипе тыт; перейти от слов к делу сăмахран ĕçе куç; живого слова не услышишь никампа калаçса илме çук; слово не воробей, вылетит — не поймаешь посл. сăмах çерçи мар, çăвартан тухсан тытаймăн.

сметь

несов. с неопр. 1. хăй, хăю(лăх) çитер, пултар; сметь взглянуть в глаза куçран пăхма хăй; 2. (иметь право) хăй, пултар; он не смеет не прийти вăл килмесĕр тăма пултараймасть; ◇ не смей(те) (делать-что-л.) ан тунă пултăр.

убежище

1. хӳтлĕх, хӳтлĕх вырăн; 2. воен. убежище; 3. юр. хӳтлĕх; право убежища хӳтлĕх прави.

уравнение

с. 1. по гл. уравнять(ся); уравнение в правах право енчен танлаштарни; 2. мат. уравнени; квадратное уравнение квадратлă уравнени.

юридический

прил. юридически; юридический институт юридически институт; юридический владелец закон тăрăх тытса тăракан, законлă хуçа; ◇ юридическая консультация юридически консультаци (право ыйтăвĕсемпе консультаци паракан учреждени).

юрисконсульт

м. юрисконсульт (право ыйтăвĕсене ăнлантарса паракан специалист).

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

адвокат

адвокат (право пулăшăвĕ паракан, судра хутĕлекен юрист)

административный

администраци -ĕ; административлă; административное право административлă право; административная ответственность административлă яваплăх

вексель

вексель (пĕрне тепринчен укçа илме право паракан документ); платить по векселям вексель тăрăх укçа тӳле; выдать вексель вексель пар

вето

вето, чару; право вето вето прави (сăм., ООН Хăрушсăрлăх Канашĕнче); наложить вето чар, чарса ларт

власть

власть (общество пурнăçне тытса, йĕркелесе пырас право); государственная власть патшалăх влаçĕ; законодательная власть закон кăларакан власть; исполнительная власть ĕç тăвакан власть; органы власти власть органĕсем; захват власти влаçа ярса илни

всеоощий

пĕтĕмĕшле; Всеоощая декларация прав человека Этем прависен пĕтĕмĕшле декларацийĕ; всеоощая забастовка пĕтĕмĕшле забастовка; всеоощая мобилизация пĕтĕмĕшле мобилизаци (вăрçă вăхăтĕнчи); всеоощее избирательное право пурне те тивĕç суйлав прави; всеобщее обучение, всеобоуч пурне те вĕрентни (паллă вĕренӳ сыпăкне çитиччен)

голос

сасă (граждан тивĕçне сасăлавра палăртмалли право); право голоса сасăлав прави; подсчёт голосов сасăсене шутлани (суйлавра)

дееспособность

правăлăх, право пурри, тивĕç пурри (18 çултан иртнĕ çынсем хăйсен граждан тивĕçĕсене пурнăçлама, явап тытма пултарни)

жилище

кил, çурт, çурт-йĕр, хваттер; право на жилище çурт-йĕр прави

законодательный

законодательство -е; закон кăларакан, саккун кăларакан; законодательный орган закон кăларакан орган; законодательный акт закон кăларни; право законодательной инициативы закон сĕнес право

институт

1. институт (аслă шкул е тĕпчев учрежденийĕ); кооперативный институт коопераци институчĕ; научно-исследовательский институт ăслăлăх тĕпчев институчĕ; проектный институт проект институчĕ 2. институт (общество пурнăçне йĕркелемелли форма, право нормы); институты власти власть институчĕсем; демократические институты демократа институчĕсем, демократиллĕ институтсем; институт брака мăшăрлану институчĕ; институт частной собственности уйрăм харпăрлăх институчĕ

консалтинг

консалтинг (ятарлă фирмăсем предприятисене, организацисене, уйрăм çынсене экономика тата право ыйтăвĕсемпе канашсем пани)

космический

космос -е, уçлăх -ĕ; космическая связь космос çыхăнăвĕ; космическое право космос прави (патшалăхсен уçлăхри ĕç-хĕлне йĕркелекен нормăсем)

криминалистика

криминалистика (право ăслăлăхĕн преступленисене, вĕсемпе кĕрешмелли меслетсене тĕпчекен пайĕ)

международный

тĕнчери, пĕтĕм тĕнчери, çĕршывсем хушшинчи; международная безопасность тĕнчери хăрушсăрлăх; международное положение тĕнчери лару-тăру; международное право тĕнчери право; международная напряжённость çĕршывсем хушшинчи хирĕçӳлĕх; международные террористические организации террористсен пĕтĕм тĕнчери организацийĕсем; международные организации тĕнчери организацисем; международное разделение труда ĕçлеве çĕршывсем хушшинче пайлани; международный военный трибунал пĕтĕм тĕнчери çар трибуналĕ; международные кинофестивали пĕтĕм тĕнчери кинофестивальсем

монопольный

монополилле, пĕр алăри; монопольное право монополилле право; монопольные цены монополиллле хаксем (пĕртен-пĕр предприяти е монополи палăртаканнисем)

нарушение

пăсу; пăсни; нарушения правопорядка право йĕркине пăснисем

наследование

еткер илни, тĕпре юлни; право наследования еткер илес право

норма

1. норма, виçе; норма прибыли тупăш виçи; норма выработки ĕç норми; нормы представительства представитель ямалли виçе 2. норма, йĕрке; нормы международного права тĕнчери право нормисем

нотариат

нотариат (документсен тĕрĕслĕхне çирĕплетекен право служби)

образование

1. вĕренӳ, вĕрентӳ, çутĕç; народное образование халăх çутĕçĕ, халăха вĕрентес ĕç; право на образование вĕренӳ прави 2. пĕлӳ; получить высшее образование аслă пĕлу ил; среднее специальное образование ятарлă вăтам пĕлӳ

отдых

кану; канни; право на отдых кану прави; отдых на море тинĕс çинче канни; проводить на заслуженный отдых тивĕçлĕ канăва ăсат

патент

1. патент (çĕнĕлĕхе патшалăх çирĕплетекен документ); патент на изобретение изобретени патенчĕ 2. патент (тавар туса кăларма е сутă тума право паракан документ); патент на торговлю мебелью сĕтел-пукан сутмалли патент

полномочие

полномочи (ĕçе татса памалли право); полномочия главы администрации района район администраци пуçлăхĕн полномочийĕсем; истечение срока полномочий полномочи срокĕ тухни

право

право; право голоса сасăлав прави; право на труд ĕçлев прави; право собственности харпăрлăх прави; право на жилище хваттер прави; охрана прав человека этем прависене хӳтĕлени; лишение прав правăсене тытса илни, правăсăр хăварни; восстановление прав правăсене тавăрса пани; ущемление прав правăсене хĕсни

правоведение

право пĕлĕвĕ, право ăслăлăхĕ

правовой

право -ĕ; правовые нормы право нормисем; правовой статус право тĕлĕшĕнчи тăрăм; правовое государство право патшалăхĕ (право нормисем, закон çинче никĕсленсе тараканни)

правомочие

право пурри; в пределах установленных правомочий çирĕплетнĕ право пур таран

правомочный

право пур; тивĕçлĕ правăллă; правомочный представитель тивĕçлĕ правăллă представитель

правопорядок

право йĕрки; нарушение правопорядка право йĕркине пăсни

правоспособность

право пултарулăхĕ (çын хăйĕн прависемпе тивĕçлĕн усă курма пултарни)

прерогатива

право, тивĕç; прерогатива органов власти власть органĕсен тивĕçĕсем

привилегия

привилеги (ыттисенчен пысăкрах право); привилегии инвалидов войны вăрçă инваличĕсен привилегийĕсем; налоговые привилегии налог тĕлĕшĕнчи привилегисем

равный

тан, пĕр тан; равная безопасность пĕр тан хăрушсăрлăх; равное избирательное право тан суйлав прави

собственность

харпăрлăх, харпăр пурлăхĕ; частная собственность уйрăм харпăрлăх; государственная собственность патшалăх харпăрлăхĕ; муниципальная собственность муниципаллă харпăрлăх; право собственности харпăрлăх прави

статус

статус, право тăрăмĕ; статус независимого государства пăхăнман патшалăх статусĕ; колониальный статус колони тăрăмĕ

юридический

юрист -ĕ, право -ĕ; юридически; юридическая консультация юрист консультацийĕ; юридический институт юридически институт; юридическое лицо юридически сăпат (учреждени, организаци); юридический акт право акчĕ; оказание юридической помощи населению халăха право пулăшăвĕ пани

юрисдикция

юрисдикци (суд тăвас, право ыйтăвĕсене пăхса тухас тивĕç); юрисдикция суда суд юрисдикцийĕ; международная юрисдикция тĕнчери юрисдикци

юрисконсульт

юрисконсульт (учрежденире право ыйтăвĕсемпе ĕçлекен специалист)

юриспруденция

юриспрудеици, право ăслăлăхĕ

шариат

шариат (мусульмансен тĕнпе право тата кулленхи пурнăç нормисем)

хартия

харти (право е политика тĕлĕшĕнчен пысăк пĕлтерĕшлĕ документ); конституционная хартия конституци хартийĕ

хартия

харти (право е политика тĕлĕшĕнчен пысăк пĕлтерĕшлĕ документ); конституционная хартия конституци хартийĕ

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Berechtigung

pravă, tivlet
право, тивлет

Recht

türĕ, pravă
тӳрĕ, право

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ирĕк

, ирĕклĕх «свобода», «воля»; «свободный»; КБ ӓрк, др. уйг. юрид. док. ӓрик, алт. В, ойр., тув. эрик, эркин, казах. эрик, к. калп., ног., туркм., узб. эрк, эркинлик, кирг. эрк, эркиндик, уйг. әркинлик, башк. ирк, ирклек, тат. ирек «воля», «свобода»; ср. монг. эрке, эрх «право», «власть»; «свобода» (Бурдуков); бур.-монг. эрхэ «право».

нехек

, нахак 1. «напраслина»; «напрасный», «несправедливый»; 2. «клевета», «обида»; нехекрен, нахакран «напрасно», «без вины», «без причины», «незаслуженно», «неожиданно», «случайно»; Замахш. нагак «несправедливо»; уйг. наhәк, узб. нохак «незаконный»; «незаконно», «не по праву», «несправедливо», «напрасно»; азерб. наhаг, туркм., тур., тат., башк., к. калп. нахак, казах. накак «незаконный», «несправедливый», «напрасный», «незаслуженный»; «несправедливо», «незаслуженно», «напрасно»; кумык, негьак «даром», «бесполезно», «зря», «попусту». Из перс. (на-hӓгг) «несправедливый», «незаконный», «ложный» hӓгг «истина»; «право»; «правда»; на «не».

тивĕç

1. «долг», «обязанность»; «должно», «надлежит»; 2. «право»; 3. «достоин»; тивĕçлĕ «достойный», «заслуживающий»; уйг. тегишлик «должный», «соответствующий», «надлежащий»; «надобно», «должно»; узб., туркм. дегишли «надлежащий»; кирг. тиешелӳӳ «подобающий», «соответствующий», «причитающийся»; тийиш, казах., к. калп. тийис «необходимо», «должно»; кирг. тиеше «касательство», «отношение»; «доля (кому-л. причитающаяся)»; казах. тиисти, ног., к. калп. тийисли, тат., башк. тиешле, кумык. тийимли «достойный», «заслуженный», «надлежащий», «причитающийся», «должный». От тив «касаться», «иметь отношение».

тӳре

ист. «судья»; тӳре-шара собир. «судьи», «чиновники»; «помощник старшины в волостном правлении»; др. тюрк. тӳре, тӧрӳ «заветы старины», «обычаи», «обычное право (огузов)»; В. А. Гордлевский пишет: „Кочевой народ — турки-огузы, — основавший в Малой Азии величественное государство, сохранил традиции кочевого быта — обычное право тюрэ» (Государство сельджукидов Малой Азии, 1941, стр. 52); законы»; в пам. в честь Кюль-Тегина — «установленная государственная власть»; КБ тӧри, тӧру, тефс. XII—XIII вв. тӧре «закон», «обычай»; МК тӧре «ханский сановник»; уйг. тӧре, узб. тура, тат., башк. тӳрә «чиновник», «сановник», «начальник»; АФТ тӧрӳ «управитель»; кирг. тӧрӧ, казах. тӧре «господин», «чиновник», «сановник»; «бюрократ»; тур. тӳре «закон», «устав», «правило», «обычай»; тув. тӧре «строй», «режим»; улус тӧре «государственный строй»; «политика»; чаг. тӳре, тӧре «начальник», глава», «судья»; «обычай», «закон», «народные постановления», «судебный приговор», «решение», «постановления и правила Чингиза». „В Бухаре тӧре — титул ханских сыновей, и в особенности наследника престола, соответствующий персидскому мирза...“ (Будагов I, 390). Ср. монг. тӧр «строй», «режим», «государство», «держава»; «власть», «династия»; «правление», «управление (государственное)»; шара < (араб.) шариат.

хак

«цена»; башк., тат. хак «цена»; «плата»; «право»; узб. хак «право»; азерб., туркм., тур. hак (хак) «право»; «плата»; истина», «правда»; уйг. hәк «право», «плата»; уйг. иш hәкки, кумык. иш гьак «заработная плата». Заимствовано из араб.: «право», «справедливость», «истина», «правда»; «ценность»; ср. перс. (hӓгг) «истина»; «право»; «правда», «справедливость»; «плата», «вознаграждение».

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

демократизаци

п.с. Çĕршыва демократилени, гражданла обществăн тата право патшалăхĕн паллисене çирĕплетсе пыни, çын прависемпе ирĕкĕсене пурнăçа кĕртни. Хальхи вăхăтри ансатах мар пурнăçа çĕнетӳ, хуçалăх расчечĕ, демократизаци, уççăнлăх сăмахсемсĕр ăнланма çук. ТА, 1989, 9 /, 59 с. Хрущев вăхăтĕнче пуçланнă демократизаци юхăмĕ чăваш критикине те хăюллăрах шухăшлав вĕрсе кĕртнĕ. ТА, 1990, 12 /, 62 с. — демократизаци тапхăрĕ, демократизаци процесĕ (ЧЛ, 1994, 11 кл., 4 с., 21 с.).

муфти

(МУФТИЙ), п.с. Пĕр тăрăхри мăсăльмансен тĕн тата юридици (право) ыйтăвĕсене татса паракан пуçлăхĕ. Пĕчĕк ялăн пысăк уявне Чăваш Республикинчи мăсăльмансен тĕн управленийĕн пуçлăхĕ Альбир Крганов муфтий уçрĕ. Х-р, 25.07.2000, 4 с. Республикăри мăсăльмансен муфтийĕ А.Крганов. ÇХ, 1999, 11 /, 3 с. Чăваш Республикинчи мăсăльмансен управленийĕн пуçлăхĕ А.Крганов муфти. Х-р, 25.05.2001, 1 с.

Çавăн пекех пăхăр: