Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

пултăран

(пултран)
бот.
борщевик, борщовник
пултăран яшки — суп из борщовника
пултăрана выльăх апачĕлĕх акса ӳстер — выращивать борщевик на корм скоту

пултран

см. пултăран

серте-пултăран

собир.
общее название съедобных трав
Серте-пултăран çăкăр хутне кĕрет. — посл. Сныть-трава — хлебу подмога.

хут

V.
хута кĕр —
1) вступаться, заступаться
юлташу хутне кĕр — заступиться за своего товарища
2) помогать, служить подспорьем
Серте-пултăран çăкăр хутне кĕрет. — посл. Всякая зелень — хлебу подспорье.

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

пултăран

син.: путран
борщевник

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

салма

салма. Моркар. Салмана ясмăк çăнăхĕнчен тăваççĕ, тата квас салми полать. Сред. Юм. Салмана, йăваласа туса, çĕçĕпе касса тăваççĕ. Ib. Татнă салма, йăпăлти салми, кашăк салми (разные виды салмы). Юрк. Салмасене пирĕн чăвашсем виç-тăват тĕрлĕ тăваççĕ: каснă салмасем, йăпăлти салмисем, татнă салмисем. Салмасене пурне те çăнăхран тăваççĕ: пăрçа çăнăхĕ çине пăртак ыраш çăнăхĕ хутăштараççĕ. Хăш чухне ыраш çăнăхĕ вырăнне тулă çăнăхĕ е пăри çăнăхĕ. Çăнăха шывпа хутăштрса çăраççĕ, тутлă чуста тăваççĕ. Ăна, тата-тата илсе, унаççĕ. Унаçĕсене çĕçĕпе касаççĕ, йăвача пек туса. Ăна каснă салма теççĕ. Хуранти шыв вĕреме кĕрсен, салма яраççĕ. Салми пиçсен, ăна юрма ярса, пăрăç ярса çиеççĕ. Йăпăлти салми чустине малтан йĕтĕрпе пусса сараççĕ, хут пек тикĕс те çӳхе тăваççĕ. Ăна кайран, çине-çине хутласа хурсан, çĕçепе касса вĕтчеççĕ тураççĕ. Лапша пулат. Ăна вара, хуранти шыв вĕреме кĕрсен, хурана ярса пĕçерсе çиеççĕ. Татнă салмана каснă салмапа пĕрех тăваççĕ, анчах унаçне çĕçĕпе касмаççĕ, хĕрарăмсем пӳрнисемпе татса илсе, ывçă тупанĕ çинче çăмах тăваççĕ; кăшт çăтма çăмăлтарах пултăр тесе, çаврака тăваççĕ. Пĕр тиркĕ çăмах тусан, ăна вара, хуранти шывĕ вĕреме кĕрсен, тăвар калаттарнă шыва салмине яраççĕ те, пĕçереççĕ. Салмана хăш чухне ашпа та пĕçереççĕ. Хăш чухне тата паранкă та тураса яраççĕ. Хăш чухне тата, çула пула пуçласан, пултăран ĕлкĕрсен, ешĕл пултăран та тураса яраççĕ... Салма чăвашăн чи юратнă яшки.

сарă-пуç

или сарă чечек, назв. раст. Рак., Кайсар. № 5 Сарă пуç или сарă чечек. Вăрманта пулаканни, хытти. Ib. № 40. Сарă-пуç. Çаранра ӳсет. Эпир çур. çĕршыв 21. Çулла вăрманта серте, пултăран, сарă-пуç, кĕпçесем, çырласем, мăйăрсем, палан, кăмпасем пайтах пулаççĕ.

сарăх

(сары̆х), желтеть, стать желтым. Çутт. 33. Ыраш пусси пушансан, вăрман тăрри сарăхсан. N. Сарăхса кая пуçланă калчасем çине куççулĕпе пăхатăр. Хурамал. † Çул хĕринчи пултăран тĕнĕл пуçпе сарăхнă. N. Пуринчен ытла лаша тирĕслĕкпе сурăхăнне шыв сапас пулать, ахаллĕн хăйăрлă вырăна тăксассăн, унпа калча сарăхса каять. ТММ. Сарăх, желтеть, напр., при желтухе. С. Дув. Тĕтĕм-сĕрĕм тухса сарăхрĕ. || Бледнеть. N. Ку çын сарăхса кайнă. N. † Ай, çутă сăнăм, хĕрлĕ чĕрейĕм, лайăх çимĕçпа (апатпа) çутăлать, йăвăр хуйхăпа сарăхать.

серте

(_сэ_рдэ), назв. раст., снить, aegopodium podagraria. П. И. Орл., Д. С. Серг. Сертерен яшка пĕçереççĕ. Абыз. Серте — снить. Ст. Чек. Серте, ветреница (растенне, кладут в варево). Çуркунне пултăран вырăнне яшка çине (салма çине) ярса çиеççĕ. Якейк. Серте, растение с белыми цветами. Сред. Юм. Серте; вăрманта пулать: юр кайнă-кайманах тухакан аван мар шăршăллă курăк, çуркунне ăна яшкана яраççĕ. Орау. Серте яшки; ватăлсан (т. е. серте) пит аванах мар. Ăна пултăран яшки пекех пĕçереççĕ. ЧП. Атя аппа сертене. Бугульм. † Атя, инке, сертене. — Серте ӳсмен, пымастăп. С. Айб. † Улăх серт — сар серте, анчах яшки шывакрах. ТХКА 75. Ирех вăрмана кайса пĕрер хутаç серте татса килеп. Якейк. Серте кокли. N. Серте яшки. N. † Ма каяс мар вăрмана, серте татма, уçăлма? Рак., Кайсар. № 67. Серте. Яшка çине ярса пĕçерсе çиеççĕ çуркунне çамрăк чухне купăста вырăнне. N. Чăвашсем серте яшкине юратса çиеççĕ.

Сĕве

(_сэ̆_вэ), назв. р. Свияга. Кĕвĕсем. Сĕве хĕрринчи пултăран татмасăрах ватăлнă. Ib. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх кимĕ-тĕр. Т. II. Загадки. Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве шывĕ тăрăлтăр. (Сывă çу). Çĕнтерчĕ 28. Шуррисем Сĕве улăхĕнчех, теççĕ. Альш. Сĕве çинчи ырсем шерпет сып юсман вар. Сĕве çинчи ырсем юсман шерпет. Искажение). Стюх. † Тапса ярăр Севенĕн пăрсене, туртса илĕр Атăлăн пăрсене. Альш. Атăлтан пăрăнсарах каять çавăрăнса ытла нумаях мар: „Сĕве кукăрĕ“ теççĕ ăна кунтисем. Ib. Сĕве таппи, разлив р. Свияги. || Название гор., Свияжск. Нюш-к. N. Сĕве çинчи ырăсем; Сĕвере выртакан ырă, назв. божества.

çăка хысми

(с’ŏга), прозрачный сок, стекающий после сдирания лыка. Козм. Туперккульос 27. Çулла апачĕ те урăх. Хурăн шывĕ, серте, кăшкар-ути, пултăран, хур-туни, çăка хысми.

хор тони

хур туни, толстое гусиное перо. Якейк. Хор тонинчен пăшал туса оммапа, паломмипа переççĕ. || Назв. растения, Polygonum persicaria горец почечуйный. Д. С. Серг. № 49. См. ут-ури-сыппи; сыпăклă курăк. СПВВ. ФН. Хур туни, тăрри унăн сарă пулать, ăна та çиеççĕ. Туперккульос 27. Çулла апачĕ те урах. Хурăн шывĕ, серте, кăшкар ути, пултăран, хур туни, çăка хысми.

пайка

м. б. то же, что пайта, польза. Ст. Ганьк. † Шыв хĕрринчи пултăран, шыв сулхăнĕпе сарăхиччен, курса юлăр пайкине.

папăкка

то же, что папак и папка, почка. Альш. † Çул хĕрринчи пултăран, папăкки тухнă, куртăр-а?

папка

почка (у деревьев), росток, бутон. N. Юр ирĕлсе пĕтсен, йывăç папкисем, кăчăкисем тула пуçласан, эпĕ аттепе вăрмана каятăп та, йывăçсем кăларма тытăнатăп. Чертаг. Папка, почка, из которой выходят листья (у лиственных деревьев, или иглы у хвойных). Календ. 1906. Йывăç çĕнĕ папкасем, туратсем, çулçăсем кăларать. СПВВ. МС. Йăмран папкисем тухнă (çĕнĕрен лартнă йăмран хуппи айĕнчен кăкă пекки (на подобие корешка) мăкăрăлса тухать, çавна папка теççĕ). Толст. Йăмрисем пурте папка ярса çулçă кăларнă. Эпир çур. çĕршыв 9. Тепре утă уйăхĕнче çамрăк улмаççисене папкапа сыпатпăр. Чертаг. † Вĕрене папка ма ярать? Çулçи сая каясран. Ст. Ганьк. † Шыв хĕрĕнчи пултăрана, шыв сулхăньпе сарăхиччен, курса юлăр папкине. Яргуньк. Ума папки (çеçки), росток картофеля. Хурамал. Пултăран папки тесе, ватă пултăран тĕпĕнчен тухнă çамрăк пултăрана калаççĕ. Ib. Кĕпçе папки (кĕпçе сорать). Ib. † Çул хĕрринчи пултăран папки туха пуçланă, кинçĕм чипер (çавă пур), манки туха пуçланă. (Хĕр туйĕ çинчен калаççĕ). КС. Кикен папки, самое начало.

пулăтран

борщовник. Лебед. См. пултăран.

пултăр

присловье к слову пултăран. Тим. † Пултăр-пултăр пултăран, тин (тип) яшкана каскалат.

пултăран

(пулды̆ран, пулдран), борщовник сибирский (раст.) heracleum sibiricum. П. И. Орл. Д. С. Серг. Пултăрантан яшка пĕçереççĕ. Орау. Пултăран яшки туххăмах йăлăхтарать. Пултăран яшки çине какай та яраççĕ, умма та яраççĕ; хăш чухне салма та яраççĕ. Рак., Кайсар. № 92. Пултăран. Çуркунне сертесем ватăлсан, умма (паранкă) çулçисем пуличчен çак пултăрана ярса, яшка пĕçереççĕ. Рак. Пултăран, яшка çине ярса пĕçерсе çиеççĕ. N. Полтăран яшки.

пултăран тымарĕ

назв. растения. Имен. Пултăран тымарĕ шăл сурнăран аван, ăна çыртса татаççĕ.

пуркă

(пургы̆), лукошко. А. Турх. Шурăм-п. Вăрлăх пурки (при севе). Альш. Ыраш пуркипелен ыраш тултаççĕ, ыраш акаççĕ, виçеççĕ (почти = пудовка). Альш. Епле пулсан та çын ытлашшинех памас çав, парсан парĕ пĕр пуркă. Ib. † Сан йинкĕне шăтăк пуркă хам парам-и? пултăран çулне хам кăтартса хам ярам-и? Ib. Вăл çырлана пухнă пулсан, пуркăм тулнă пулĕччĕ. Тюрл. Порăк — тырă акаканни, лукошко. || Кузов. Тюрл. Хăваран пуркăсем авса туса, сутса тăранса пурăннă.

аçа

(аз'а), mas, masculus, самец. N. Аçа кушак или кушак аçи, кот; аçа сысна или сысна аçи, боров; аçа йытă или йытă аçи, кобель; аçа кашкăр или кашкăр аçи, волк; аçа упа или упа аçи, медведь; аçа тăрна или тăрна аçи, журавль; аçа çĕлен или çĕлен аçи, змея самец; аçа шапа или шапа аçи, лягушка самец; аçа тараккан или тараккан аçи, таракан самец; аçа чечек, мужской цветок растения (неологизм). Ст. Чек. Сысна кĕтӳ пĕр аçасăр çӳрет. В свином стаде нет ни одного борова. Ib. Ку хур кĕтĕвĕ аçасăр. В этой гусиной стае нет гусака. В. Ив. Вăл хупăсен ăшĕнче чечекĕн икĕ чи кирлĕ япалисем лараççĕ: пĕри — аçа чечек, тепĕри — ама чечек. || Etiam de arboribus et herbis dicitur aliisque rebus, quibus neutrum genus est. Иногда слова «аçа» и «ама» ставятся при названиях растений и даже предметов неорганической природы, которые представляются имеющими те или другие признаки, как бы указывающие на пол. Что касается растений, то определения «аçа» или «ама», поставленные при их названиях, вовсе не указывают на их действительные половые отличия, рассматриваемые в ботанике, а только служат выражением общего впечатления, производимого на наблюдателя внешним видом растения. V. аçа каптăрма, аçа çăл, аçа хăмăш. Ст. Чек. Аçа пултăран — тăрăлă, вăрăлă; çулçи тăвăр. Ч. П. Анне ывăлĕ пулаччен, аçа пултăран пулас-мĕн. || Pater. Также означает отца. Сред. Юм. Аçа пĕр те, ама ăрасна. От одного отца, но от разных матерей («Отец один, матери разные»). Аттик. Суха-пуçне тавăрса, пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. Перевернули соху и заставили держать ее девушку, которая была единственною дочерыо у своих родителей. (Из обряда «хĕр-сухи»). Ч.С. Тата аçаран пĕр ывăллă çынна мелке илсе пыртараççĕ. Кроме того, заставляют одного человека, единственного сына у своего отца, нести помело. (Из обряда «хĕр-аки»). Магн. 139. Пĕр аçаран-амаран хĕр таптатăп. Я, единственная дочь у отца-матери, топчу. Ст. Чек. Вĕсем пурте пĕр амаран пĕр аçаран, тет. Ib. Аçу, аçăвăн, аçăвă. || Fulminator. Также бог грома. Ч. С. Аттесем: çумăр çунă чухне çĕлĕке илсе сăх-сăхас пулмасть; çĕлĕке илсен, çӳç ăшне шуйттан кĕрсе ларать те, вара аçа çапса вĕлерет, тесе калатьчĕç. Родители говорили: «Когда идет дождь, не надо креститься, сняв шапку; если снимешь шапку, то в волосы залезет чорт, и тогда ударит гром и убьет». Ib. Чăвашсем аçа çапнине урăх тĕрлĕ шухăшлаççĕ, вĕсем: усал пĕр-пĕр çурта кĕрсен, турă вара, çав усала çапма хăтланса, çурта та тивертсе ярать, теççĕ; е пĕр-пĕр çын çумне çыпçăнсан, çапать, теççĕ. Тата çăмăр çунă чух хытă çӳреме каламаççĕ: хытă çӳресен, усал çыпçăнать, теççĕ. Чуваши обьясняют гром иначе; они утверждают, что если чорт спрячется в доме, то бог, желая поразить чорта, зажигает и самый дом. Также, по их мнению, он поражает и человека, к которому прильнет чорт (чтобы спастись от громового удара). Кроме того, они не советуют быстро ходить во время дождя, утверждая, что при быстрой ходьбе (к человеку) пристает, чорт. Б. Олг. Аçа çапсан, виç чалăша анса каят, теччĕ. Говорят, что при ударе молнии (громовая стрела) уходит в землю на три сажени. Шорк. Аçа çапас оммĕн çиçĕм хреçлĕ çиçет, теççĕ. Говорят, что перед ударом молнии молния сверкает крестообразно. Ч. С. Эпĕ, пĕчĕккĕскер, хăранипе нимĕн тăваймасăр, чӳрече патĕнче сăх-сăхса лараттăм; анне: чӳрече патĕнче ан лар, ачам! аслати авăтса, çиçĕм çиçнĕ чух чӳрече патĕнче ларсан, аçа çапса вĕлерет, терĕ. Я, будучи маленьким, не знал от страха, что делать, — сидел у окна и крестился. Мать сказала мне: «Не сиди, дитя мое, у окна! Если будешь сидеть у окна в то время, когда гремит гром и сверкает молния, то убьет громом». Собр., Козм. Аçа аçатнă (v. аçат) чухне хура çӳçлĕ çын çӳресен, аçа çапат, тет. Говорят, что если человек с черными волосами, (брюнет) будет ходить во время грома (по улице), то его убьет громом. Н. Карм. Аçа-çуррине аçа çаптăр, ама-çуррине амак çаптăр. (Авалхи ваттисен сăмахĕ). Ст. Чек. Аçа-турă пулĕ. Питушк. Ырă уяр аçи çаптăр она! тет. Торă чохлатăрах она! тет. Он (проклинающий) говорит: «Пусть его разразит громом в совсем ведряную погоду! Пусть накажет его Бог». Н. Карм. Аçа, çаптăр. Чтобы громом разразило! (Проклятие, брань). Ib. И, аçа çапманă (сапманй) пуçна! Чтобы тебя громом разразило! V. Оп. чув. синт. I, 417. Питушк. Аçа çăпасскер! Чтобы тебя (его, ее) громом разразило!

аçа кикен

veratri genus, чемерица (чемерика) [»Высокая, с высоким стеблем (Б. Араб., похожим на палку, на котором бывают семена. Аçа кикен вăрăм пулать, вăрăм патак пек; ун çинче вăррисем пулаççĕ]. С. Тим. † Эпир çулас çарана аçа кикен тухминччĕ. Кипек (Ядр.). Аçа кикен цветет, ама кикен не цветет. Вел. Гора. † Аçа-кикен-курăк пулса, ай, шăтас мĕн. Вырости бы мне травою-чемерикой. Ч. П. Пултăр-пултăр пултăран аçа кикен айĕнче. Карсун. † Кăçалхи набор юласса пĕлнĕ пулсан, аçа та кикен пулас-мĕн. Ст. Чек. Аçа кикен — тăрăлă кикен, тăрри тапак тăрри пек пулат, — вăрăлă кикен. Ib. Аçа кикен тăрăлă, юплĕ-юплĕ вăл. Аçа кикен — с верхушкой и с разветвлениями.

путран

, потран, назв. раст., heracleum sibiricum. Якейк. Мыслец., Чертаг. Путран, борщовник. Пшкрт. Потран, борщовник. ЙФН. Йĕлĕк виçĕ хĕр путран татма кайнă, тет вăрмана. Абыз. † Пахчи-пахчи путранĕ, путран нуммай çирăмăр (= çирĕмĕр) пулĕ, çавăнпа лутра пултăм пуль. См.. пултăран.

пăлтăран

(пы̆лды̆ран), то же, что пултăран.

ама пултăран

(п̚улды̆ран), heracleum feminini sexus, „борщовник-матка“. Череп. Ама пултăран парка ӳсет, çулçисем сарлака пулаççĕ. Борщовник-матка растет толсто, листья у него бывают широкие. Ст. Чек. Ама пултăран — вăрăсăр, çулçи лаптак, сарлака. Борщовник-матка бывает без семян, листья плоские, широкие.

яшка

(jашка), варево: суп, щи, уха и пр. КС. Яшка ― всякая похлебка: Купăста яшки, щи; улма яшки ― суп. Çăмах яшки, сĕт яшки, çăмарта яшки, чăх яшки; улма çулчи яшки (из картофельн. литвиньи); серте яшки, çеçпĕл яшки, вĕлтĕрен яшки, пултăран яшки, мăян яшки. Череп. В пон. «яшка» входит, что варится в котле и чугуне: купăста яшки, пăтă, паранкă яшки, салма. Трхбл. Яшка — кушанье вообще, в частности салма, суп. Орау. Малтан çур-кунне вĕлтĕрен яшки пĕçереççĕ, унтан çеçпĕл яшки, унтан серте яшки, пултăран яшки, улма çулçи яшки пĕçереççĕ; кĕр-куннепеле вара, купăста çунаттисем чĕрсе, купăста яшки пĕçереççĕ. IЬ. Паян пулă яшки çирăмăр. Сегодня мы ели уху. IЬ. Какай яшки улма (картофель) ярса пĕçернĕ. Сред. Юм. Яшка сысма çĕрне тупмас, тесе, пит вĕрет, тессине калаççĕ. Юрк. Чăвашсем ашлă яшкасене пит юратса çиеççĕ. Выльăх пуссан, пĕр хуран аш пĕçереççĕ. Ашĕ пиççен, унăн шӳрпи çинче пăтă пĕçереççĕ. Чуваши мясное варево едят очень охотно. Заколов скотину, они варят полный котел мяса. Когда сварится мясо, в наваре варят кашу. Вотлан. Курак патне карăм та, курман яшка (невиданное варево) çытарчĕ. Ст. Чек. Яшка çисе пуçтарсан, кашăк юлсан, хăна килет. Если, когда уберут после еды со стола, на столе останется ложка, то, говорят, придет гость. Собр. Яшка пĕçерекен хĕр (на свадьбе). Чуратч. Пулă тытăпăр та, унтан яшка пĕçерсе çийĕпĕр. Наловим рыбы и сварим себе уху. Альш. † Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана кастарать (делает менее безвкусной).

Укаç

личи. хр. имя женщ., Агафия. Альш. IЬ. Укаç — пултăран хутаç. Так смеются над теми, кому имя укаç.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

борщевик

сущ.муж.
пултăран (çиме юрăхлă курăк); щи из борщевика пултăран яшки

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

борщевик

м. бот. пултăран.

борщовник

м. бот. пултăран.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

пултăран

«борщовник»; тат., башк. балтырған «борщевик; тур. балдыран «болиголов»; казах. балдырған «растение со сладким сочным стеблем»; кирг. балтырган «купырь» (трава), айуу балтырган «борщевик»; алт. В, хак., урянх. (Катанов) палдырган heracleum sibiricumбалчирган «борщевик»; в казах. диалектах бадыран «огурец»; ср. перс.-афф. бадранг «огурец».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Хута кĕр

Хута кĕр 1. заступаться / заступиться за кого; 2. помогать / помочь кому, служить / послужить подспорьем.
1. Хĕрхенсе хута кĕрекенни те, юратаканни те тупăнчĕ. А. Артемьев. Янкель хутне кĕнĕ салтака эп çав тери юратса пăрахрăм. С. Элкер. Кукаçи хăйĕн пĕртен-пĕр хĕрĕ хутне кĕрсе хĕрхенӳ ыйтрĕ. А. Медведев. 2. Çулла вĕлтрен те яшка тутине кĕртет, серте, пултăран та çăкăр хутне кĕрет. Хв. Уяр. Улми лайăх пулсассăн, çăкăр хутне кĕрет. Вăрманта тĕрлĕрен кăмпа, çырла ӳсет. Вĕсем пурте апат хутне кĕреççĕ.

Çавăн пекех пăхăр: