Шырав: платье

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

алли

4.
в меру
кĕпе вăрăмăшĕ те алли — платье в меру длинное

аркă

2.
оборка
обшивка на подоле

аркă вĕçлĕ — оборчатый
кĕпене аркă пĕрсе çĕле — сшить платье с оборками
аркă тыт — пришить оборку
ман çийĕмри шур кĕпен аркă вĕçĕ шăтăклă — фольк. у моего белого платья подол ажурный

венчет

венчальный
венчет кĕпи — подвенечное платье
венчете тăр (кĕр) — идти под венец, венчаться
венчет ту — венчать
◊ венчет çĕрри — обручальное кольцо

газ

газовый
газ кĕпе — газовое платье

декольте

декольте (хĕрарăм кĕпине çӳлте уçă хăварса çĕлени)
пысăк декольте — глубокое декольте
декольтеллĕ кĕпе — декольтированное платье, платье с декольте

ирĕл

4.
разлезаться, расползаться (о ткани, одежде и т. п.)
кĕпе ирĕлсе пĕтрĕ — платье совсем разлезлось

йăлтăркка

1.
блестка и блестки
юр йăлтăркки — блестки снега
йăлтăрккаллă кĕпе — платье с блестками

кас

4.
кроить, раскраивать, выкраивать
кĕпе кас — кроить платье
Виçсе касни виçеллĕ. — погов. Что скроено по мерке, то по росту.

кăтат

2.
ситец
фабричная ткань (в отличие от кустарного домашнего полотна)
кăтатран кĕпе çĕлерĕм уяв кунĕ тăхăнма — фольк. я сшила себе нарядное ситцевое платье, чтобы надевать по праздникам

кĕпе

2.
платье

кĕпе

платяной, плательный
венчет кĕпи — подвенечное платье
пурçăн кĕпе — шелковое платье
çанăсăр кĕпе — платье без рукавов
хулсăр кĕпе — платье без рукавов
кĕпелĕх пурçăн — плательный шелк, шелк на платье

кĕпе-тумтир

собир.
одежда, верхнее платье
хатĕр кĕпе-тумтир — готовое платье

кĕрен

1.
розовый
кĕрен кĕпе — розовое платье
кĕрен пит — розовое лицо
кĕрен тĕслĕ — розового цвета
кĕренрех сарă —  палевый

кĕскĕ

кеске
— нагрудная вышивка (на женском платье)

кимоно

кимоно (халат евĕрлĕ кĕпе)
кимоно кĕпе — платье кимоно

клеткăллă

I.
клетчатый, в клетку
клеткăллă кĕпе — клетчатое платье
клеткăллă пусма — клетчатая ткань
клеткăллă тетрадь — тетрадь в клетку

костюм

костюмный
арçын костюмĕ — мужской костюм
ача костюмĕ — детский костюмчик
платье костюм — платье-костюм
çул çӳремелли костюм — дорожный костюм
çуллахи костюм — летний костюм
театр костюмĕ — театральный костюм
костюм мастерскойĕ — костюмерная мастерская
ку костюм сана питĕ килĕшет — этот костюм тебе очень идет

креп

креповый
хура креп — черный креп
креп кĕпе — креповое платье

курăк

травяной, травянистый
акса ӳстернĕ курăксем — сеяные травы
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
сулхăна юратакан курăксем — тенелюбивые травы
çырла курăкĕ — ягодник, ягодные растения
шыв курăкĕ — водоросли
эмел курăкĕсем — лекарственные травы
пĕр тăплăм курăк — пучок травы
курăк пусси — участок под травами
курăк пыйти — растительная вошь
курăк çăнăхĕ — травяная мука
курăк тĕкĕ — волосок
курăк туни — стебель травы, былинка
курăк пĕрчи — стебель травы, былинка
курăк çинчи хоккей — спорт. травяной хоккей  
курăксем симĕслене пуçларĕç — травы зазеленели
кĕпене курăкпа варала — зазеленить платье травой
курăка таптаса пĕтер — истоптать траву
Пасар çулĕ çинче курăк ӳсмест. —
погов. На базарной дороге трава не растет.

майралат

делать что-л. подобно русской женщине
вăл кĕпине майралатса çĕленĕ — она сшила себе платье как у русской

майя

майя (çӳхе пусма)
майя кĕпе — платье из мăйи

марокен

марокеновый
марокен кĕпе — марокеновое платье

нĕрлен

становиться красивым, привлекательным, хорошеть
хĕр çĕнĕ кĕпе тăхăнчĕ те нĕрленсе кайрĕ — девушка надела новое платье и сразу похорошела

парча

парчовый
парча кĕпе — парчовое платье
парчаран çĕлетнĕ тумтир — одежда из парчи

пĕвет

1.
красить, окрашивать (ткань)
кĕпе пĕвет — красить платье

пĕр

II. глаг.

1.
сужать
собирать, стягивать

кĕпе пилĕкне пĕр — стянуть платье в талии

пĕрĕн

возвр.

1.
стягиваться
морщиниться, собираться в складки

пилĕк тĕлĕнче кĕпе пĕрĕнсе тăрать — в талии платье собирается в складки  

пилĕк

поясной
çинçе пилĕк — тонкая талия
пилĕк çыххи — кушак
пилĕк таран хывăн — раздеться по пояс
пилĕк таран ӳкер — нарисовать кого-л. по пояс, написать поясной портрет
пилĕке тытса тăр — стоять подбочĕнясь
пилĕкне ансăрлатнă кĕпе — платье в талию

платье

платье
пурçăн платье — шелковое платье
çуллахи платье — летнее платье
платье çĕлет — заказать платье

пумаçи

бумазейный
пумаçи кĕпе — бумазейное платье
пумаçи тутăр — бумазейный платок

пусма

ситцевый, миткалевый
пусма кĕпе — ситцевое платье

саккас

2.
по заказу, на заказ
саккас тумтир — заказное платье
саккас пар — заказывать
саккаспа ту — изготовлять по заказу
атă саккас çĕлеттер — сделать сапоги на заказ

саппас

2.
запас, припуск
кĕпе саппасне тăс — отпустить платье

саппаслă

2.
припущенный, с припуском, с запасом
саппаслă кĕпе — платье с припуском

сап-сарă

желтый-прежелтый, ярко-желтый
сап-сарă кĕпе — ярко-желтое платье
сап-сарă чечек — желтенький цветок

сарă

желтый
сарă кăранташ — желтый карандаш
сарă кĕрĕк — шуба желтой дубки
сарă пурçăн кĕпе — платье из желтого шелка
сарăрах шурă — желтоватый, изжелта-белый
сарă хăмла çырли — желтый сорт малины
сĕтел çинчи сарă сăри тинĕс енчи эрех пек — фольк. янтарное пиво на столе — что заморское вино

сарлакалат

делать широким, просторным, расширять
кĕпене сарлакалат — распустить, расширить платье
çула сарлакалат — расширить дорогу

сăнсăр

2.
бесцветный, блеклый, линялый, выгоревший
сăнсăр кĕпе — линялое платье

тăс

4.
удлинять, прибавлять в длине
кĕпе аркине тăс — удлинить платье

теветкел

броско, ярко, эффектно
теветкел кĕпе — яркое платье

тĕксĕм

тускло, темно, неярко, без блеска, без яркости
тĕксĕм кĕпе — темное платье
тĕксĕм куç — тусклые глаза
тĕксĕм кăвак — темно-синий
тĕксĕм хĕрлĕ — темно-красный, бордовый
тĕксĕм хура — 1) темно-серый 2) матово-черный
тĕксĕм шурă — светлосерый, дымчато-белый
уйăх тĕксĕм пăхать — луна светит слабо, неярко

тум

1.
одежда, платье, наряд
одеяние
уст.
авалхи тум — старинная одежда
капăр тум — нарядная одежда
çиелти тум — верхняя одежда
ача-пăча тумĕ — детская одежда
венчет тумĕ — подвенечное платье
урăх тум тăхăн — переодеться

тумтир

1.
одежда, платье, наряд
одеяние
уст.

тумтир

одежный, платяной
ăшă тумтир — теплая одежда
кивĕ тумтир — старое платье, старая одежда
модăллă тумтир — модный наряд
çĕленĕ тумтир — готовое платье
хĕллехи тумтир — зимняя одежда
ĕç тумтирĕ — 1) рабочий костюм 2) спецодежда, спецовка
хĕрарăм тумтирĕ — женская одежда
тумтир шкапĕ — платяной шкаф, гардероб
тумтир щетки — одежная щетка
тумтир çĕле — шить одежду
тумтир çĕлеттер — заказать одежду, шить одежду у кого-л.
тумтир тăхăн — надеть одежду, одеться
тумтир хыв — снять одежду, раздеться

тумхалан

диал.
пачкаться
кĕпе çырлапа тумхаланнă — на платье остались пятна от ягод

тусанлан

возвр.
пылиться, пачкаться в пыли
кĕпе тусанланнă — платье запылилось
çулçăсем тусанланнă — листья покрылись пылью
тусанланса кай — запылиться
тусанланса пĕт — перепачкаться в пыли

файдешин

файдешиновый
файдешин кĕпе — файдешиновое платье

хай

III. глаг.

1.
отделывать, украшать чем-л.
кĕпене тĕрĕпе хай — отделать платье вышивкой

хăмачла

1.
покрывать кумачом, обшивать, оторачивать кумачом
кĕпене хăмачла — обшивать платье кумачом

хăтла

1.
обновлять
тумтир хăтла — обновить платье

хĕв

1.
пазуха
хĕве пытар — спрятать за пазуху
алла хĕве чиксе тăр — держать руку за пазухой
хĕвĕнчен тутăр туртса кăларчĕ — он вытащил из-за пазухи платок
Хĕвне ӳркев йăва çавăрнă. — погов. У него лень за пазухой гнездо свила.
Кĕпи хĕвĕнче, хăй çаппа-çарамас. (Çурта). — загадка Платье за пазухой, а сама нагишом. (Свеча).

хĕрупраç

девичий
çитĕннĕ хĕрупраç — взрослые девушки
хĕрлĕ кĕпе, явнă ука — хĕрупраçăн юсавĕ — фольк. красное платье, витой позумент — все это украшение девушек

хура

черный
хура кĕпе — черное платье
хура куç — черные глаза
хура куçлă ача — черноглазый мальчик
хура пăрăç — черный перец
хура пусă — пар, паровое (букв. черное) поле
хура сăрă — черная краска
хура çĕртме — с.-х. черный пар
хура тăпра — чернозем
хура тăпраллă тăрăх — черноземная полоса, черноземье
хура тăпраллă мар тăрăх — нечерноземная полоса, нечерноземье
хура тир кĕрĕк — шуба черной дубки
хура ӳтлисем — чернокожие
хурисемпе выля — играть черными (в шахматах, в шашках)
шурă çине хурапа çырнă — черным по белому написано
хурапа пĕвет — окрасить в черный цвет (материю, пряжу)
хура хур — пришить черную кайму, обшить черным
хура тыт — пришить черную кайму, обшить черным
хура тар кăларса ĕçле — работать в поте лица (букв. до черного пота)

хурталлă

с оборками, оборчатый
хурталлă кĕпе — платье с оборками

хут

3.
слой
ряд

икĕ хут чӳрече — двойные рамы
виç хут арка — оборки в три ряда (на платье)

чĕнтĕрлĕ

1.
имеющий кружева, вышитый кружевной вышивкой
чĕнтĕрлĕ кĕпе — платье с кружевами
чĕнтĕрлĕ çуха — кружевной воротничок
чĕнтĕрлĕ чăлха — кружевные колготки

чиканла

по-цыгански, на цыганском языке
чиканла тумтир — платье на цыганский манер
чиканла калаç — разговаривать по-цыгански

шалаткалан

2.
вытираться, изнашиваться (о платье)

шалпар

просторный, широкий, свободный, мешковатый (об одежде)
шалпар çанăллă кĕпе — платье с широкими рукавами
костюмĕ ытла шалпар — костюм на нем сидит мешком

шалпарлат

шить, делать просторным, широким, свободным, не стесняющим движений
кĕпене шалпарлатса çĕле — шить платье с припуском

шăраçлан

1.
иметь красивый вид, быть красивым, изящным (об отделке, вышивке)
кĕпе тĕрри питĕ хитре шăраçланса тăрать — вышивка на платье очень изящна

штапель

штапельный
штапель кĕпе — штапельное платье, платье из штапельного полотна

эрешле

1.
украшать, отделывать
разукрашивать
разг.
кĕпене тĕрĕпе эрешле — украсить платье вышивкой
çанă вĕçĕсене пурçăнпа эрешле — отделать концы рукавов шелком
чĕнтĕрлесе эрешленĕ пӳрт — дом, отделанный резными украшениями

ятуллă

2.
красиво, изящно
аккуратно

ятуллă каччă — красивый молодой человек
кĕпи питĕ ятуллă — на ней красивое платье
ятуллă калаçать — он говорит красиво
ятуллă тумланса çӳре — ходить изящно одетым

çанă

рукавный
нарукавный
пиншак çанни — рукав пиджака
çанă çыххи — нарукавная повязка
кĕске çанăллă кĕпе — платье с короткими рукавами
Тăлăпĕ пӳртре, çанни тулта. (Мăръе). — загадка Тулуп в избе, а рукав на дворе. (Печная труба).

çанăсăр

без рукавов
çанăсăр кĕпе — платье без рукавов
çанăсăр тумтир — безрукавка

çăтă

плотно, тесно, в обтяжку
çăтă çыпăç — плотно пристать
тутана çăтă тыт — плотно сжать губы
кĕпе кĕлеткене çăтă тытать — платье плотно облегает фигуру
урай хăмисем çăтă тăраççĕ — половицы подогнаны плотно

çăтăлан

2.
становиться плотным, тесным
кĕпе çăтăланнă — платье стало тесным

çĕлет

шить (заказав кому-л.)
пошить прост.
отдавать в пошив
çĕлетме пар — отдать в пошив
çĕнĕ кĕрĕк çĕлет — справить нрвую шубу
çитсăран кĕпе çĕлет — сшить ситцевое платье (заказав кому-л.)
юлашки модăпа çĕлетнĕ костюм — костюм, сшитый по последней моде

çипуç

2.
одежда, платье, наряд
капăр çипуç — нарядная одежда
çар çипуçĕ — военная форма
çипуç улăштар — сменить одежду, переодеться
çипуçа юсакала — оправить платье, прихорашиваться

çиçкĕн

4.
нарядно, щеголевато
форсисто
прост.
çиçкĕн пурçăн кĕпе — нарядное шелковое платье
çиçкĕн тумлан — одеваться щеголевато

çутанкка

бляха, металлическая пластинка (украшение)
блестки
çутанккаллă кĕпе — платье с блестками

çутă

5.
блестящий, яркий, сверкающий, сияющий
çутă атă — сверкающие глянцем сапоги
çутă куç — блестящие глазă
çутă çăлтăр — яркая звезда
çутă тӳмеллĕ кĕпе — платье с блестящими пуговицами
çутă хурт — светлячок

кĕшемĕр

кĕшемĕр кĕпе — кашемировое платье
кĕшемĕр тутăр — кашемировый платок

кĕскел

сокращаться, укорачиваться, убавляться
çĕр кĕскелчĕ — ночи стали короткие
çунă хыççăн кĕпе кĕскелсех кайнă — после стирки платье укоротилось
Юлташпа çул кĕскелет. — погов. Cо спутником пойдешь — скорее путь пройдешь.

çитсă

ситцевый
виçĕ метр çитсă — три метра ситца
чечеклĕ çитсă — цветастый ситец
çитсă кĕпе — ситцевое платье
çитсă çапакан машина — ситценабивная машина

хак

II.

клин (кусок ткани)
кĕпене хак хуш — вставить клин в платье

пархат

бархатный
пархат кĕпе — бархатное платье

тăвăрлат

1.
делать тесным, узким, сужать, суживать
кĕпене тăвăрлантар — обузить платье

маркизет

маркизетовый
пурçăн маркизет — шелковый маркизет
маркизет кĕпе — маркизетовое платье

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

капăр

модный, щегольской, щеголь, щеголиха; капăр тумтир тăхăн – надеть щегольское платье; ман тумтир пит капăрах мар – у меня платье не очень щегольское; капăрчăк – щеголь, форсун; капăртат – щеголять; ан капăрлан – не форси.

84 стр.

масар

нечистый, негодный
масар, место, куда бросают платье, постель и вещи умершего
масар пуçĕ — тот умерший, который там похоронен первым
масар шăтăкĕ — могила

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сараппан

сарафан. Т. II. Загадки. Пĕр майранăн хĕрĕх сараппан. (Купăста). Курм. Сараппанне çавăрса чикнĕ пилĕк хошшине. Орау. Вăрман улпучĕ майрине пĕр сараппана çĕр тенкĕ парса илсе панă, тет. (Так называют платье или сарафан).

çиçкĕн

лететь быстро (о лошади, человеке, собаке и кошке). N. Çӳрен учĕ килет çиçкĕнсе (быстро, неуловимо), чĕн (так!) çилкисене сиктерсе. С. Алг. Çил пек çиçкĕнет, шыв пек ыткăнать (урхамах). N. Çӳрен ут килет çиçкĕнсе, ылттăнланă пĕкки çутăлса. || Форсить. Н. Уз. Çиçкĕнсе çӳрет. Форсит. Трхбл. Çиçкĕнсе çӳрет. Ходит форсисто. || Ходить в холодную погоду в легоньком платье. Завражн. Мĕн çарамасах çиçкĕнсе килтĕн? Что это ты в каком легком костюмчике явился?

хĕрарăм таврашĕ

1) женщины вообще; 2) женское платье и наряды; 3) muliebria.

тарантас арчи

плетенка тарантаса. АПП. † Тарантас арчи хуçăличчен парăр пире тумтирĕре (платье невесты).

тӳркӳлли

назв. духа (из тӳрĕ+кĕлли). N. Лешĕ, ултавăç, сан куçа çанти тӳркӳлли (тиркӳли) тытнă, тет; сан унта пăртакçă тутăр çине çыхса, кĕрпепе пĕр-икĕ пус укçа кайса çакас пулать, вара тӳрленет, тет. ЩС. Тӳркӳлли, кукла из соломы, в платье, с головою из материи, лицо перекрещено двумя соломинками; бросают на дорогу, чтобы избавиться от болезней. У некоторых „тӳркӳлли“ стоял в доме. Ib. Тӳр-кӳлли — йĕрĕх, изображение из дерева. Ib. Тӳркӳлли — йĕрĕх, злой бог; вăрăм калпакпа çӳретчĕ, тет.

кӳптĕрлен

(кӳпт'э̆рл'эн'), напяливать лишнее платье, слишком кутаться. Сред. Юм. Çулла мĕн, сăкмансĕм тăхăнса кӳптĕрленсе çӳрен ôна.

тĕркеле

завертывать, свертывать. СПВВ. Сред. Юм. Тĕркелесе чик чипертерех. Хорошенько сверни и положи (напр., материю). Орау. Çăварне тĕркелесе хыпрĕ. Набил в рот (пищу). Абыз. Йăван часрах кăмакана тĕркелесе чикрĕ, тит те, питлĕхне хупрĕ, тит. Орау. Хиртисем улăма кĕлте пек, кĕлте пек туса кăмакана тĕркелесе чикеççĕ. Яргуньк. Карчăк кĕлете кайсан, старик пӳрте кĕчĕ, тет те, çăварне икерчĕ тĕркелесе чиккĕр, тет. Букв. 1908. Вăл асаттене хирĕç тăчĕ те, сĕксе йăвантарса ячĕ, хăй айне тĕркелесе чикрĕ. || Измять (платье).

алмас чул

алмаз'.' Дик. леб 48. Унăн вĕри куççулĕ лайăх, хĕп-хĕрлĕ тумтирĕ çине, алмас чулĕ пек ялтăртатса, тумла-тумла аннă. На ее королевское платье катились горькие слезы, блестевшие, как алмазы.

чут

(ц’ут), узор на рукавах (хĕрлĕ пусмаран лартаççĕ тăваткăллă-тăваткăллă). Ст. Сахча. Чут, нашивки на женском платье. Ib. Чут лартмалла.

алама

(алама), malus, corruptus, pravus, perversus, deformis, invenustus, a v. tatar. [араб сăмахĕ] quae idem valet. Плохой, дрянной, испорченный, некрасивый, безобразный, неопрятный; от тат. алама, имеющего то же знач. Н. Карм. Алама арăм, плохая-баба. Уралка. Алама тумтирлĕ, одетый в плохое платье.

алă валлли

, ал-валли, (алы̆ вал’л’и, ал-вал’л’и), partes parvae hostiae immolatae aliorumque ciborum, quibus diis res divina fieri solet, quae omnibus iis, qui sacrificio intersunt, distribuuntur et precatione facta ibidem religiosissime comeduntur. Стюх. Чув. 19. „Эти розданные по рукам присутствующих на молитве части от жертвенного мяса, вместе с частицею лепешки, называются по чувашски „ал-валли“, что значит: ручная часть или частица. После раздачи частиц глава семейства и прочие члены семьи встают на молитву. Молитву произносит только сам хозяин, а прочие стоят молча, но все, как сказано выше, должны быть в кафтане или в другом каком верхнем платье. По произнесении положенной на этот случай молитвы, все присаживаются на лавку в ряд, и с благоговением съедают частицы мяса и лепешки. При этом строго наблюдается, как бы не обронить крошек, так как это считается величайшим оскорблением для того божества, кому была принесена жертва“. V. Рекеев, V. 8. Альш. Пиçсен. Хурне кăларса тиркĕ çине хураççĕ, пĕчĕкçĕрех тиркĕпе пашалу. Вара хуранне пăттипе сĕтелĕн сылтăм енне лартать. Пиçнĕ хурне тир кĕпе алла тытать, сĕтел таврарах (умнерех) тăрса кĕл-тăвать. Кĕл-тунă хыççăн хура каскалать. Унтан хай каланă пек кăкăрĕ çинчи ашне, пакартине, пашалу; миçе çын, çавăн чухлĕ пай туса, алла тыттарать çав виçе япалана. „Алă валли“ теççĕ ăна. Ăна валеçсен пурте тăрса кĕл-тăваççĕ. „Паçăр пĕтĕмĕпеччĕ, халĕ ала валлипе; эпир çитерейменнине алă валли çитертĕр. Çырлахах, Мăн Кĕл-илен; савса панине савса ил; айван кĕллĕмĕре хапăл ил“, тет. Пуççапаççĕ (тайăлаççĕ-кăна) те çиеççĕ. Кашма сараççĕ çерем çине, ларса çиеççĕ пăттине те. Когда сварится. Вынимают гуся и кладут его на блюдо; (при этом бывает положена) на небольшом блюде лепешка. Потом он ставит котел и кашу по правую сторону стола, берет блюдо с вареным гусем в руки, становится поблаже к столу и произносит молитву. После молитвы он разрезывает гуся на части. Потом, как было сказано выше, он разделяет мясо с груди гуся, его желудок и лепешку на части, по числу присутствующих, и раздает каждому из них эти три предмета. Это называется ручными частями. После раздачи частиц все встают и молятся. Он говорит: „Давеча было (моление) целым гусем, теперь ручными частями. Пусть ручные части дополнят то, что нами было опущено. Помилуй. Великий Жертвоприимец [т. е. приниматель великой жертвы, приносимой от великаго душевнаго мучения (тарăхса)]! Прими с любовью то, что мы тебе с любовью приносим; прими нашу нескладную молитву!“ Они кланяются (не в землю) и начинают есть. Расстилают на лужайке кошму, садятся и едят также и кашу. Ib. Алă валли: 1) пэшалу, 2) ашĕ (кăкăрĕ çинчен), З) пакарти (хурăн) е пĕверĕ (пысăк выльăхăн). Ручные части (состоят из): 1) лепешки, 2) мяса (с груди), З) желудка (гуся) или печени (крупного животного). Эта последняя заметка в рукописи сначала написана, потом похерена. Менч. Чист. Çак кĕлле кĕл-туса пĕтерсессĕн чашăк çинчи çăкăра, чăкăта каскаласа ал-валли тăваççĕ. Вăл ал-валлисене пӳртри çынсене пурне те валеçсе параççĕ. Алă валли валеççĕ пĕтерсессĕн тата тепĕр хут пурте ура çине тăраççĕ те, ал-валлипе партак асăнаççĕ. Ал-валлипе асăнакан кĕлĕ ак çапла пуçланат: „Эй ырă туррă(м), ырă пӳлĕхĕм! сана ал валлипе асăнатпăр, витĕнетпĕр. После этой молитвы разрезывают хлеб и сыр, находящиея в чашке, и делают ручные части. Эти части раздают всем присутствующим в избе. После раздачи ручных частей все опять встают на ноги и творят краткую молитву с ручными частями. Молитва эта следующая: „О святый боже, о святой разделитель! мы поминаем тебя с ручными частями и к тебе прибегаем“! (Из обряда „ача ят хуни“). Чăв. кĕл. Çакă алă валли çитертĕр, çӳлти турра асăнатпăр. Пусть эти ручные, части дополнят (то, чего не достает); мы молимся небесному богу. (Из моления „Вăкăрпа учӳк“). Сиктер. Хĕвел тухăçнелле тăрса мĕн пур халăха алă-валли валеçсе пачĕç те, кĕлле ватти-вĕттипе тăчĕç. Обратились лицом к востоку, роздали всему народу ручные части, и все, старые и малые, стали на молитву. (Из „тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳктунă йĕрке“). „Алвалли“ — ломоть хлеба на кайăк чӳк в Ядр. у. Н. Лебеж. † Виç хĕл каçан такине алă-валли тумашкăн килтĕмĕр. Мы приехали, чтобы наделать ручных частей из их барана, которому исполнилось три зимы. (Из „саламалик“, речи которую произносил на свадьбе „мăн-кĕрӳ“]. Сиктер. Вара чӳклекен алă-валли аш касса илет, пĕчикçеççĕ татăксем: чĕрине, пĕверне, кăкăр ӳтне, пуçĕнчен, хӳре-чиккинчен (от репицы); вăл аш татăкĕсене пурне те кĕлĕ тунă чух алă çинче тытса тăма парать. Хăй вара çĕлĕкне хул хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕлĕ тума тытăнать еtс. V. Магн., 61.

алпастă

(албасты̆), daemones mail, incuborurn genus, quorum nomina In Jncantationlbus commemorantur. Некоторые злые духи, имена которых упоминаются в наговорах. V. албасты in С. Максимов. Остатки язычества в современ. верованиях крещ. татар Казан. хуб. Казань, 1876 (Отд. оттиск из „Известий по Казан. енарх.“ за 1876 г., №№ 19 — 20), стр. 27 sqq. Ст. Чек. Албастă — çынна усал ерни е аçтаккă ерни. Хĕр патне каччă пулса, каччă патне хĕр пулса пырат, тет; кайнă чухне: „Ан кала никама та!“ тесе хĕнесе хăварат, тет. Албасты̆ — это злой дух или аçтаккă ([араб сăмахĕ])? пристающий к человеку. К юношам он является в образе девушки, а к девушкам — в образе юноши. Когда он уходит, то бьет человека и наказывает не говорить никому. Н. Седяк. „Куйкăрăш, алпастă — бес“. Ст. Ганьк. Усал чĕлхи е алпастă. Çын усалпа чирлесен шăм-шак сурат, алă-урана тапратмалла мар çывăрса каят, каç выртсан тĕлленсе аташса çывăрат. Çавăн пек чире çапла вĕреççĕ: „Çил алпасти, — мул алпасти, шыв алпасти, вутлă алпасти, вутлă хаяр, вутлă сехмет, вутлă усал çулăхнипе таврăнать. Йытă (scr. йытă) алпасти, чăхă алпасти, кайăк алпасти, мунча алпасти, çил вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил кил (scr. виль киль) кайăк вăпри (в друюм списке читаем: „вилĕ вăпри, кил вăпри, кайăк вăпри“), укçа вăпри, вутлă (scr. Вутлă) вăпăр, вутлă сехмет, вутлă хаяр, вутлă усал çулăхнипеле таврăнать. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнта кай; ан тавлаш, ан хирĕç. Наговор против злого духа или алпастă. Если человек захворает от злого духа, то у него ломит все кости; он засыпает так, что не может двивуть ни рукою ни ногою, и по ночам, во сне, бредит. Эту болезнь отчитывают так: „Возвращается назад (болезнь, случавшаяся) от встречи с алпастă ветра, с алпастă богатства, с алпастă воды, с огненным алпастă, с огненным лихом, с огненным недугои, с огнееным злым духом! Возвращается назад [т. е. болезнь, случившаяся] от встречи с собачьим алпастă, с куриным алпастă, с птичьим [или: звериным, т. к. кайăк означает вообще животных и птиц, не прирученных человеком, а в некоторых говорах — зайца] алпастă. с банным алластă, с вăпăр’ом ветра, с вăпăром солнечным, с водяным вăпăр’ом, с вăпăр’ом мертвеца, с птичьим [или: звернным; см. выше] вăпăром, с огненным недугом, с огненным лихом, с огненным нечистым духом. Между Питером и Москвой есть двенадцатилетняя девушка, — туда и ступай. Не спорь, не противься! [т. е. изгнанию]. И. К. Токмаков записал на своей родине ( Ст. Чек.) следующие татар поверья об алпастă. „Алпастă — усал, аçтаккă; йĕкĕт патне хĕр пулса пырат, хĕр патне каччă пулса пырат, тет; кайнă чух: никама та ан кала!“ тесе çапса хăварат, тет. „Эп кайнă чух ман хыçма (на мой зад) ан пăх“, тесе калат, тет. Хыçĕ хăйин ытла та ирсĕр (отвратительный) тет, умĕ (перёд) илемлĕ, тет. Вăл мĕн каланине итлемесен хĕнет, тет. „Другой татарин объяснял так. Албасты — дьявол, пугающий человека, когда он остается один или спит. Борется с сонным человеком: на спящего ложится, и ему бивает тяжело подняться, даже поднять руки: оне его не слушаются; слова молитвы не произносятся, крик никому не слышен. По-чувашски: вăпăр пуснă. Еще обьяснение. Албасты — шайтан, показывающийся людям в виде разнообразных предметов: скирда животных, людей и т. п. После захода (солнца?) албасты может явиться куда ему угодно и делать что ему угодно. После первого петуха уходит. „Шавгым суга“, (т. е.) чир ярат, искалечивает. Человек, одержимый албасты, дрожит. Выздоравливает вĕрсен (т. е. после отчитывания): алпастă вĕрсен каят. Албасты, обьяснение которого находится выше [не албасты, а], аçтаккă, диавол, соблазняющий молодых людей обоего пола половыми соблазнами по ночам: хĕр патне качă пулса пырат, каччă патне хĕр пулса... (см. выше). Аçтаккă пристает к нечистоплотным людям, особенно к невоздержным сладострастникам (-цам), и к очень чистоплотным“. Из этих обьяснений видно, что [араб сăмахĕ] и [араб сăмахĕ] в татарском представлении иногда смешиваются. Ср. „Я. Коблов. Миөология казанских татар“, 18 с, где слово албасты неправильно произведено от эл, рука, и басмаk, давить, или от алд (scr. алт), перед, и того же глагола. Ошаб. и г. Ме́záros, который в одн. сочинении производит это слово от ал, алый, и басты. || Translate de homine spurco, immundo, negligente dicitur. Переносно означает грязного, неряшливого человека. СПВВ. ЕХ. Алпастă — çӳçне-пуçне тирпейлемен çын, т. е. человек. который не приводит в порядок своих волос, растрепа. Уралка. Алпастă — неряха. СПВВ. ТМ. Алпастă — çӳçне турамасăр, питне çумасăр, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Алпаста — называют человека, который не чешет головы, не умывается и ходит в плохом платье. || Item de homine stulto et petulanti. Также говорится о глупом, озорном человеке. П. Седяк. Алпастă — ухмах, шух, талпас çынна калаççĕ: „Алпастă пек эсĕ“, теççĕ. „Алпастă — называют глупого, озорного... человека.

анатри чăваш

(ч̚’ы̆ваш) ita appellantur Tschuvachi infernates, quorum regio inferius sita est, quam eorum, qui vocantur вир-ял, вире-ял (v. hanc v.). Низовые чуваши. См. вир-ял, хирти. Ягудар. Анатри чăвашсем пиртен хĕвел-тохăç енелле порнаççĕ. Низовые чуваши живут от нас на восток.
Петр Ив. Орлов, уроженец с. Орауш, Ядрин. у. Казан. губ., написал мне о различиях между отдельными группами чуваш следующее. „Анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсем тата вир-ялсем (хура урасем). Чăвашсем пирĕн виçĕ пая уйăрăлаççĕ: анатри чăвашсем, хиртисем, вир-ялсем. Вир-ялсем çăвар туллин, хыттăн калаçаççĕ. Вăсенĕн сăмахра сас-палли „у“ сахал. „У“ вырăнне вăсем ялан „о“-па калаçаççĕ: „кулать“ тиес вырăнне „колать“ теççĕ; „пек“ тиес вырăнне „пак“ теççĕ. Тум тумланнă тĕлтен вăсем пушшех, тата ытла паллах, уйрăм тăраççĕ. Вăсем шурă сăхман тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ. Çула тата арçыннисем (хăш-хăш вырăнта) пайтахăшĕ çӳллĕ тӳпеллĕ шĕлепке тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем çула шурă шупăр тăхăнса, урисене хура тăлла сырса çӳреççĕ; хĕлле шурă сăхман тăхăнса çӳреççĕ. Çăпатисем пĕчĕк пуçлă, пуçĕсене чĕрсе тунă çăпатасем пулаççĕ. Ури тунисене темĕн тăршшĕ тăлла чăркаса тукмак ура туса, çăпати кантăрисемпе чăркуççине çитичченех хитрен хĕреслесе чăркаса хăпараççĕ. Пирĕн патрисем вăсене „яка“ теççĕ. Чăнахах та вăсем яка çӳреме юратаççĕ. Çула пулсан вара, пасара тухсан, вир-ял хĕр-арăмĕ çинче пĕр тусан пĕрчи кураймăн: çăпатисенче, çăпати кантăрисенче пĕр сӳсленчĕк кураймăн: шăрçа пек яп-яка, çап-çутă; хăйсем шĕлкемисемпе, сурпан çаккисемпе, тенкĕллĕ мăйисемпе ялтăртаттарса, шанкăртаттарса йăлкăшса анчах çӳреççĕ. Пирĕн анатри (кал енчи) чăвашсем вăсене „Вир-ялăн какрашки арăм пулсан ланчашки,“ теççĕ; çăпати кантăрисем çинчен: „Вир-ялăн çăпати кантăри тăхăр хăлач,“ теççĕ; „вир-ялсем вăсем мухтанчăк, какрашка,“ теççĕ. Арăм пулсан вир-ялсем анатри чăваш арăмĕсем пекех пуçĕсем урлă пĕкĕ пек масмак хурса çӳреççĕ. Сурпанĕсем, ансăрскерсем, мăйра анчах яваланса çӳреççĕ. Хăш чухне масмакки пуçĕ çинчен каялла кайса ӳкет те, пирĕн вара ăна кулса: „Вир-ял арăмин лаши тăварăннă, пĕкки каялла кайса ӳкнĕ,“ теççĕ. Арăм пулса пĕр-икĕ ача тусан вара унăн какрашки-пĕкрешки лăштах тухса ӳкет: çӳçне-пуçне пуçтараймаçт, кĕпи-йĕмне таса тытаймаçть, час-часах кĕпи арки вĕçĕнче ача пăхĕ сап-саррăн курăнса çӳрет; пӳртне-çуртне те çавăн пекех тирпейлĕ тытаймасть — латти пĕтĕмпех пĕтет килĕнче, пĕр пасара анчах çиççĕ тухма пĕлет. Вăсенчен хĕвел тухăçĕ еннелле анатри (малти, мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Вăсем Атăлтан пуçласа Йĕпреçпе Шăхрана çитиччен кăнтăрланалла, вăр-ялсемпе хиртисем хушшинче, тăрăхла-кăна пĕр лаптăк пек çĕре йышăнса пурăнаççĕ. Çав лаптăкăн кăнтăрла енчи пуçĕнче кушлавăшсем те çак анатри чăвашсемпе хисепленеççĕ. Кушлавăш, Уравăш, Хир-пуç, Утар, Рунк чăвашĕсем, хăйсем, хĕр-арăмсем тумланнипе вир-ял та мар, хирти-анатри те мар. Вăсенĕн çывăхнерехри вир-ялсем вăсене кушлавăшсем теççĕ; катари Йетĕрне патĕнчи, Кăрмăш çинчи вир-ялсем вăсене анатри (мал енчи) чăвашсемпе хисеплеççĕ, çывăхарахри хиртисем кăшт урăхларах калаçнăшăн, хĕр-арăмĕсем урăх тĕрлĕрех тумланнăшăн виç-ялсем вырăнне хуçасшăн. Мĕн пур чăваша лайăх тĕплесе йĕрлесен темиçе пая та уйăрма пулать. Вĕт-шакпа чăвашсене темиçе пая уйăриччен эпĕ вăсене, мĕн пурне, виçĕ пая уйăратăп; çавăнпа Кушлавăш чăвашсене анатри чăвашсем çумне кайса хуратăп. Пĕтĕмпех анатри чăвашсем пек пулмасан та, тумланасса та калаçасса та вир-яалсем пек те мар, хиртисем пек те мар, çав анатри чăвашсем пекрех калаçса тумланаççĕ. Арçыннисем хура сăхман е кăвакрах сăхман тăхăнса, урисене шурă тăлла сырса çӳреççĕ; çула пуçĕсене е пĕчĕк çĕлĕк, е карттус тăхăнаççĕ. Çăпатисем вир-ялсен пек шăраçласа тунă вăрăм кантăраллă çăпатасем мар. Хĕр-арăмĕсем е пир тăлла сырса çӳреççĕ, е шурă çăм тăлларан (пасар тăллинчен) тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Кĕписем е чĕрлесе тунă шурă кĕпесем пулаççĕ, е хăйсем хĕрлĕрен, кăвакран тĕртсе тунă пиртен (улачаран) çĕленĕ кĕпесем тăхăнса çӳреççĕ. Юçĕсене тĕрлĕ тĕслĕ вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ. Урисене пир тăлла сырнă пулсан çăпати кантăрисемпе кăшт вир-ял манерлĕрех çӳлелле чĕркесе хăпараççĕ; шурă чăлха тăхăннă пулсан, çав чăлха çинчен тата тепĕр ура пакăлчакĕнчен иртекен хура чăлха пуçĕ тăхăнса, çăпати кантăрине пĕр çĕре чĕркесе, чăлхине антарса ăна атă хуçланчăкĕ пек туса çӳреççĕ. Арăм пулсан пуçне сурпан сырăнса ĕнсе хыçне, мăй таврашне çынна кăтартмасăр çӳреççĕ. Хĕрсем çула туя кайнă чухне пуçне тухья тăхăнаççĕ. Вир-ялсен тухья таврашĕ, сăрка таврашĕ çук. Ĕлĕк çав тухьясене, сăркасене пăраçниксенче (уявсенче) те тăхăннă та, халĕ туя кайнă чухне те пурте тăхăнмаççĕ. Сурпанĕсем те вăсенĕн, масмаккисем те, пуç-йĕпписем те вир-ялсен пек мар: сурпанĕсем вăрăмрах, сарлакарах; масмаккисем сарлака та кĕске, тĕррисем лешсенчен начартарах; пуç-йĕппи те кĕске те, тенкисене вир-ялсенни пекех нуммай çакса тултарман. Вир-ял арăмĕсен хăлхисем, ĕнси хыçĕсем курăнсах çӳреççĕ, пирĕн арăмсен вăсем курăнмаççĕ. Вăсем саланнă пуçĕсемпе хунешшĕсене те тата урăх ют çынсене те курăнсан аван мар теççĕ. Çаплах тата çара уранăн та вăсен куçне курăнмаççĕ. Çав йăлана лайăх тытса тăракан хĕр-арăмсенне упăшкинчен пуçне урăх арçынсем хайсем виличченех вăсен пуçне, урисене куримаççĕ. Арăмсем хăнана-мĕне кайнă чухне пуçĕсене пуçлă туттăр çыхса каяççĕ, ун çинчен кăримĕски çĕлĕк тăхăнаççĕ. Çула пулсан çав пуçлă туттăра е вырăс туттăри анчах çыхаççĕ. Вырăс туттăрине пуç тăррине анчах та çыхаççĕ тата майралла та çыхса çӳреççĕ; пуçлă туттăрне те икĕ тĕрлĕ çыхаççĕ: е тавăрса çыхаççĕ, е çыхса икĕ вĕçне тан туса çурăм çинелле усса яраççĕ. Вир-ялсен пуçлă туттăр çыхмаççĕ, яланах вырăс туттăри çыхса çӳреççĕ е катам пиртен тунă вырăс туттăри пек тăватă кĕтеслĕ шурă туттăр çыхса çӳреççĕ. Вир-ялсем вăсем мĕн пурĕ те Кăрмăш уесĕнче, Чикме уесĕнче, Шупашкар уесĕнче, Петерне уесĕнче анчах пурăнаççĕ. Шупашкарпа Етĕрне уесĕнче те пĕтĕмпех вир-ял мар. Шупашкар уесĕнче вăсем хĕвеланăç енчи чиккинелле анчах пурăнаççĕ. Ытти (урăх) çĕрте анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Вир-ялсемпе анатри (малти) чăвашсен чикки акă çаплă: Анаш тиекен чикӳллĕ ялтан хĕвел анăçнелле, Шăхчасем-мĕнсем еннелле, вир-ялсем пурăнаççĕ, вăсенчен малалла анатри (мал енчи) чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Иккассисене хĕвел-анăçнелле хăварса Шупашкар уесĕпе Çĕрпӳ уесĕ тата Етĕрне уесĕ чиккисем пĕр çĕре пулнă çĕрелле пырсан, хĕллехи хĕвел-анăçнелле (сылтăмалла) вир-ялсем юлаççĕ, çулахи хĕвел тухăçнелле анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Унтан Патĕр-ялне (Богатырева) çитсен вăл ялта вир-ялсемпе анатри чăвашсем хутăшах пурăнаççĕ. Вăл ялтан вăсен чикки Пысăк Çавал урлă каçса Супарпа кайса Çĕрпӳпе Етĕрне чиккипе Çарпуçпе çитичченех: сылтăм енче вир-ялсем пурăнаççĕ, сулахай енче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Çарпуçĕнче анатри чăвашсем пурăнаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа вăсен чикки Етĕрне уесĕ çинерехрен икĕ уес чикки хĕррипе пырать: Кипекпе Туçи-Çармăса сылтăма хăварса, Етерне уесĕнче тăракан Сĕрелсене сулахая хăварса, Мăн Санар урлă каçса, Пĕчĕк Санара çитиччен сылтăмра вир-ял пулаççĕ, сулахайра анатрисем пулаççĕ. Çĕрпелĕнче анчах анатри чăвашсем вир-ялсемпе çывăх тăнипе халĕ ĕнтĕ пĕтĕмпех вир-ялсем пек тумлана пуçларĕç. Унтан малалла вĕсенен чикки Хир-пуçĕнчен Пĕчĕк Санар тăрăх Санар пуç патнелле хăпарса, Вăта-Çуна çырмипе рашча виттĕр тухса, Упнер урлă каçса, Сăр вăрман сăмсине тăрăнать. Çапла пынă чухне сылтăма юлакан ялсем: Çармăссем (Хурăнсур), Санар пуçĕ, Елменсем, Иртеменкассисем, Çĕн-ял-Хапăç, Кив-ял-Хапăссем, Упнер-Ханăссем пурте вир-ялсем пулаççĕ. Чарпуçĕнчен пуçласа Етĕрне уесĕнчи сулахай енне юлакан чăвашсем, Уравăшпа Хир-пуç. Утарва Рунк тата мĕн пур Кушлавăш анатри чăвашсем çумăнче тăраççĕ. Çав Етĕрне уесин пĕр кĕтессинчи анатри чăвашсем çумăнче тăракан чăвашсем анатри чăвашсенчен кăшт урăхларах тата. Калаçассине те пĕр пекех калаçаççĕ, анчах хĕр-арăмĕсем урăхларах тумланаççĕ — çавăнтан кăшт уйрăмми пур. Чăн анатри (пайăрах анатри) чăвашсем сурпанпа пĕтĕм пуçне чĕркесе пĕр çуç пĕрки те катартмаççĕ, Кушлавашсем, Уравăш таврашсем, Сĕрелсем, Чарпуç таврашсем пуçне сурпанпа хыçалтан икĕ тăнлава çитиччен явалаççĕ те унтан çиелтен пуç-йĕппипе пустарса, йĕпписемпе масмака икĕ енчен чиксе хурса хытарса хураççĕ, çавăнпа сурпанĕ хыçалтан вир-ялсен пек ĕнсе çине кайса лармаçть. Çаван пек чăвашсем çав ялсем анчах мар; тата Çĕрпӳ уесин Ачча (Ачакасы) прихутĕнчи чăвашсем те пуçĕсене çав Кушлавăш, Уравăш, Сĕрел, Чарпуç чăвашĕсем пекек сырăнаççĕ. Ытти тум тумланас тĕлтен лешсем те кусем те пĕрехрехех, ытла пайăрах пĕр-пĕрне уйăрса тăракан япала çук; арçыннисем те хĕлле те çула та пĕр пекрехех тумланаççĕ. Анатри чăвашсенчен чукун çул урлă лерелле вара хирти чăвашсем пуçланса каяççĕ. Хиртисем тесе Чĕмпĕр кĕпĕрнинче, Тетĕш уесĕнчĕ, Çĕрпӳ уесĕнче пурăнакансене калаççĕ. Хирти Тăвашсем анатри чăвашсенчен тумтир тĕлĕшĕнчен те калаçна тĕлĕшĕнтен те уйрăлаççĕ. Хиртисен арçынĕ-хĕр-арăмĕпех шурă çăм тăлларан тунă чăлха тăхăнса çӳреççĕ. Арçыннисем шурă кĕпе-йĕм пĕртте тăхăнмаççĕ: пурте хăйсен хĕр арăмĕсем тĕртсе тунă е кăвак улача е хĕрлĕ улача тăхăнса çӳреççĕ. Хĕр-арăмĕсем пуçĕсене малти чăвашсем пек, пĕр çӳç пĕрчи кăтартмичченех, сурпан сырăнаççĕ те, анчах кĕпи-йĕмĕсем шурă мар. Каллех сурпанĕсем те анатри (малти) чăваш арăмĕсем пек мар, урăхларах, сарлакарах; сурпан, пуçĕсем тата хитререх пулаççĕ. Кĕписене, хăйсен улачисенчен тутар арăмĕсен кĕпи евĕрлĕрех, вырăссен сараппанĕсем евĕрлĕрех кĕпесем çĕлесе тăхăнаççĕ; аркисене, кĕпи умĕсене вăсем тутарсен пек темĕн тĕрлĕ пусмапа (пасар таварĕпе) тытса эрешлесе пĕтереççĕ. Пуçĕсене пуçлă туттăр çыхмаççĕ, пурте вырăс туттăрине майралла анчах çыхса çӳреççĕ. Çиялтан тăхăнакан тумтирсем анатрн чăвашсеннипе пĕрех: уйрăм-уççи çук. Тата хирти чăваш арăмĕсем анатри чăвашсемпе вир-ялсенчен акă мĕнпе уйăрăлаççĕ: хиртисен хĕр-арăмĕсем мĕн пур чăвашсем (арçынсем) тăхăнса çӳрекен йĕмех тăхăнса çӳреççĕ, вир-ялсен хĕр арăмĕсемпе анатри чăваш хĕр-арăмĕсем тăватă кантăраллă шурă йĕм тăхăнса çӳреççĕ. Вăл йĕм питĕ шалпар та, унтан кулса ăна пĕлекен хиртисем: „Вăсем кĕрептук тăхăнса çӳреççĕ,“ теççĕ. Икĕ малти кантăрисемпе хире-хирĕç каялла çыхса хураççĕ, икĕ хыçалти кантăрисемпе малтан çыхса хураççĕ. Тула тухас пулсан кайри кантăрисене анчах салтса тула тухаççĕ. Вир-ялсем анатри чăвашсемпе хиртисем çинчен, кулса: „Вăсенĕн урисене пушă аврипе çапсанах хуçăлмалла,“ теççĕ. Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи (хирти) чăвашсем вир-ялсене „хура урасем“ теççĕ; тата Пăва уесĕнчисем хăшĕ-хăшĕ „виртисем, виреллисем“, теççĕ. Уфа (Йĕпхӳ) кĕпĕрнинчи, Самар кĕпĕрнинчи нуммайĕшĕ анатри чăвашсем патĕнчен куçса кайнă та, халĕ вăсем хирти чăвашсем пек калаçаççĕ. Кĕпи-йĕмĕсем хиртисенчен те урăхларах пулса вырăссен манерлĕ пулса кайнă. Вăл кĕпĕрнесенче чăвашсем пуррине ĕлĕкрех кунти чăвашсем пĕлмен те. Калаçнă тĕлтен те тата анатри (малти, мал енчи) чăвашсемпе хирти чăвашсен хушши уйрăмми пур: анатри чăвашсем „хăпар“ теççĕ, хиртисем „улăх“ теççĕ; анатрисем хиртисене: „вăсем çыпăçтарса калаçаççĕ,“ теççĕ, хиртисем анатрисене — „вăсем чĕлхе вĕççĕн калаçаççĕ: пулат темеççĕ, пулать, каять тесе калаçаççĕ“ теççĕ. Хиртисемпе анатри (малти, мал енчи) чăвашсенĕн чикки Йĕпреçрен (Ибреси) пуçласа Тĕрлемесе (Тюрлема) çитиччен чукун çул тăрăх пырать (приблизительно). Чукун çулăн сулахай енче анатри чăвашсем пулаççĕ, сылтăм енче хиртисем пурăнаççĕ. [Дальше пишет по-русски]. Такое разделение чуваш на анатри, хирти, и вир-ял имеют чуваши Ядринского, Чебоксарского и отчасти Цивильского уездов. Некоторые интеллигенты-чуваши, особенно чуваши Буинского уезда, такое разделение представляют иначе. Последние делят их на вăрмантисем, виреллисем и хиртисем, но при этом они не руководствуются строго наречием и разделением их по одеянию, которое относительно женщин дает повод строго разделять их на три группы, по вышеописанным приблизительным границам. При таком разделении чуваш не принимаются во внимание чуваши Самарской, Саратовской, Оренбургской, Уфимской, Тобольской и Томской гурерний.“ Перевод. Чуваши низовые, степные и вир-ял (верховые). Наши чуваши разделяются на три группы: на визовых, степных и вир-ял (верховых). Вир-ял говорят грубо, во весь рот. В словах они звук у употребляют мало, вместо звука у говорят на о; напр., вместо кулатьколать, а вместо пекпак. Что касается одежды, то они еще больше отличаются (разнятся) от других чуваш. Они носят белые кафтаны и черные онучи. Мужчины летом местами носят высокие шляпы с подхватом. Женщины летом носят кафтанчики из белого полотна, а зимою-белые кафтаны, и обуваются летом и зимою в черные онучи, при чем навертывают их так толсто, что ноги образуют из себя настоящие колотушки. Лапти у них с маленькими головками, которые отделываются более мелким плетеньем. Оборы очень длинны и красиво навертываются крест-на-крест до самых колен. Наши чуваши называют их франтами. Действительно, они любят одеваться. Когда вирьялка выйдет на базар, то на ней не увидишь ни пылинки; ни на лаптях, ни на оборах не найдешь ни мохра, ни задоринки: все гладко и блестит, как бусинка. Весело ходят оне, сверкая и позванивая своими шельдемами, сурпан çакки и ожерельями из крупных серебряных монет. Наши, т. е. низовые чуваши, говорят про них с насмешкой: „Вирьялка форсит только пока в девках, а выйдет замуж, так на нее срам посмотреть“. Над оборами тоже смеются и говорят, что оне длиною в девять сажен. Их считают хвальбишками и форсунами. Замужние женщины у вирьялов, как и у низовых, понерек головы носят масмак. Их узкие сурпан треплются вокруг шеи. Иногда масмак у них слезжает назад; об этом тоже отзываются с насмешкой, говоря: „У вирьялки распряглась лошадь — дуга свалалась назад“. После двух-трех родов у вирьялки пропадает весь форс: она ходит косматой, растрепанной, в грязной рубашке; часто можно заметить по краям подола желтые пятна от испражнений ребенка. Так же мало смотрит она и за чистотой в избе. (Прежний) форс появляется у нее только тогда, когда она собирается на базар. От них к востоку живут чуваши низовые (восточные, живущае к востоку) они живут между вирьялами и степными чувашами (хирти) и занимаюг продолговатую полосу, начиная от р. Волги и до станций Ибреса и Шихраны Московско-Казанск. железн. дороти. Чуваши, живущие на южном конце этой полосы и называемые кушлавăшсем (кошлоушинские), тоже входят в число низовых чуваш. Кошлоушинские, ораушинские, хириосинские, отарские и рунгинские чуваши, по одежде женщин, и не вир-ял, и не низовые, и не степные, а представляют из себя как-бы особую группу. Ближайшие вирьялы прямо называют их кошлоушинекими; вирьялы, живущие в отдаленности, около г. Ядрина или в Курмышском уезде, считают их низовыми чувашами, а ближайшие степные чуваша, из-за небольшой разницы в говоре и одежде женщин, склонны считать их вирьялами. Строго говоря, чуваш можно делить и на большее число групп. Не разбирая их по мелочам, я разделяю их на три группы; потому и кошлоушинских чуваш я причисляю к низовым (анатри). Хотя они не совсем похожи, как на вир-ял, так и на низовых (анатри), но в общем они, по говору и по одежде, гораздо ближе к низовым. Мужчины носят черные или сероватые кафтаны, обуваются в белые суконные онучи (покупаемые на базарах); летом ходят либо в фуражках, либо в маленьких шапочках. Лапти оляповатые, а не тщательно сплетенные и разукрашенные, как у вир-ял, и оборы не длинные. Женщины обуваются либо в портянки (нарочно для того сотканные), либо носят чулки, сшитые из белого же базарного сукна. Рубашки (верхнее платье) носят сшитые из белого холста и вышитые узорами, или же сшитые из пестряди, сотканной с синими и красными тонкими полосками по красному полю. Повязываются ситцевыми платками разного цвета. Если ноги обуты в портянки, то оне обертываюг их оборами немного похоже на вир-ял; а если ноги обуты в белые чулки, то поверх этих чулок из базарного сукна надевают еще черные носки домашней вязки; эти носки обертывают оборама не как вирьялы, а вплотную, и оборы лежат рядышком, у самой щаколотки; затем чулки спускают к носкам, и они образуют нечто похожее на складки сапог. Замужние женщины голову обертывают сурбаном и никогда не оставляют шею голою. Девушки, летом, когда едут на свадьбу, надевают тухья (особый головной убор девушек). У вирьялок ни тухья, ни сăрка (украшение из монет и бус, носимое девушками на груди и спине) не бывает. Раньше эти тухья и сăрка носили и в христианские праздничные дни и в свои языческие праздники, а теперь эти уборы надевают только на свадьбах, и то не все. У них сурпан, масмак и пуç-йĕпии (головные уборы женщин) не похожи на вирьяльские: сурпан длиннее и шире, а масмак — короче и шире, и узоры на нем похуже, чем у вирьялов; пуç-йĕппи (убор на задней части головы) короче, и серебряных монет на нем не навешано столько, сколько у вир-ял. У вирьялок всегда видны уши, шея и затылок, а у женщин анатри их не видно. Оне не показываются простоволосыми (ни деверьям), ни свекрам, ни чужим людям: это считается неприличным. Точно так же не показываются оне перед ними и босиком. Женщину, строго соблюдающую этот обряд, никто кроме мужа не увидит до самой ее смерти простоволосою или босою. Когда женщины едут в гости, то повязываются самоткаными платками и поверх платка надевают еще каракулевую или барашковую шапку. Летом оне повязываются лишь платками: либо самоткаными, лабо ситцевыми. Тот и другой повязывают двояким способом: ситцевым платком или повязываются поверх головы так, чтобы он обхватывал гоюву как татарская тюбетейка, или же повязываются им так же, как и русские женщины. Самотканые платки повязывают на подобие татарской чалмы (обхватив им голову и завязав его раз на затылке, оставшиеся концы завязывают спереди надо лбом, причем кониы платка торчат па голове в виде рогов), или же завязываюг этот самотканый платок на затылке, при чем длинные концы его закидываются назад и свободно висят на спине. У вирьялок этого самотканого (полотенцеобразного) платка нет, оне носят исключительно ситцевые платки, а также самотканые бумажные четырехугольные платки белого цвета, похожие на ситцевые. Вирьялы живут лишь в Казанской губернии, в уездах: Козмодемьянском. Чебоксарском и Ядринском, и в Курмышском уезде Симбирской губернии. В Чебоксарском и Ядринском уездах не все чуваши вирьялы. В Чебоксарском уезде они живут только вблизи западной границы, а в остальных местах этого уезда живут низовые чуваши. Граница между низовыми чувашами (анатри, мал енчи) и вир-ял приблизительно такая: от с. Абашева, Чебоксарского уезда, к западу, в сторону дер. Шăхча, живут вирьялы, а к востоку от этого села — низовые чуваши. Потом, если итти к тому месту, где сходятся границы Чебоксарского и Ядринского уездов (около села Богатырева), оставляя деревни 1-е и 2-е Икково к западу, то направо, к юго-западу, живут вирьялы, а налево, к северо востоку, живут низовые чуваши. Затем, в Богатыреве живут смешанно и вирьялы и низовые чуваши. От этого села граница между ними идет через реку Большой Ци(ы)виль, в дер. Супар (Субар), Ядринского уезда, а дальше, по границе Цивильского и Ядринского уездов, идет до с. Ямашева (Чарпуç). От Ямашева граница между этими двумя группоми вдается в Ядринский уезд и проходит между с. Малыми-Яушами и д Туçи-Çармăс с правой стороны и старыми и новыми Сурьялами (Сĕрьел) с левой, переходит через речку Большой Санар и приходит на речку Малый Санар. Таким образом, направо от этой линии остаются вирьялы, а налево — низовые чуваши. Только жители с. Янгорчина (находящегося на этой линии), так как они живут на очень близком расстоянии от вир-ял, в последнее время начали одеваться по-вирьяльски. Дальше эта же граница от деревни Хирпосей поднимается по наиравлению к дер. Санар-пось, по реке Малый Санар и по притоку ее Вăта-çуна, проходит через Корабельную рощу и р. Упнер (приток Мал. Цивиля) и упирается в угол Сурского леса (Кирского лесничества). Итак, деревни Хурăнсур-Çармăс, Альмени, Санар-поси, с. Артеменкино, Новое и Старое Абызово, Упнер и др., остающиеся направо, будут вирь-яльскими, а налево, начиная от Ямашева, деревни, находящиеся в пределах Ядринского уезда: Орауши, Хирпоси, Отары, Рунги и все Кошлоуши (несколько селений) считаются населенными низовыми чувашами. Вот эти чуваши, находящиеся в одном углу Ядринского уезда, хотя считаютея низовыми, но несколько от них отличаются. Говорят они так же, как и низовые, но женщины одеваются иначе — в этом и разница. Настоящие низовые женщины сурбаном обертывают всю голову, так что у них не видно ни одного волоска на голове, а эти (кошлоушинские, ораушинские и окружающих их селений, Сурьяльские, и Ямашевские) обвертывают голову сзади до висков, сзади же, вровень с верхними краями сурбана, накладывают пуç-йĕппи в двумя концами последней, оканчивающимися булавками, прикрепляют сурпан к масмак, который вдет через голову, от уха к уху, и завязан под подбородком. Вследствие такого прикрепления сурпан у них не сьезжает на шею, как у вирьялок. Такие чуваши есть еще рядом с ними, и в Цивильском уезде ими населен весь Ача-касинский (с. Татмышево) приход. Их женщины тоже одеваются так же, как кошлоушинские, ораушинские и ямашевские. Что касается верхней одежды (кафтанов, платков) и обуви, то в этом отношении особенного различия между кошлоушинскими и анатри нет. Мужчины летом и зимою одеваются там и здесь одинаково. За низовыми, по другую сторону железной дороги, идут селения степных чуваш. Степными чувашами называются чуваши Симбирской губернии, а также Тетюшского и Ци(ы)вильского уездов Казанской губ. Степные чуваши отличаются как по одежде, так и по говору их. Степные чуваши, мужчины и женщины, носят чулки, сшитые из белого сукна. Велых рубах из самотканого холста они совсем не носят, а носят пестрядь (улача). Женщины их, как и низовые чувашки, обвертывают сурбаном всю голову, но белого костюма (кроме сурпан) у них нет. Их сурбаны отличаются от низовых тем, что они у последних (низовых) бывают шире и концы их красивее. Рубашки (верхнее платье) шьются из своей пестряди на татарский или русский лад: оне отчасти похожи и на татарские платья, а отчасти и на русские сарафаны; грудь и подол рубахи отделывают ситцами разного цвета, по татарской моде. Оне не повязываются самоткаными домашними полотенцеобразными платками, но все без исключения носят ситцевые платки. Верхняя же одежда у них одинакова с ниаовыми. Только женщины степных чуваш от низовых и вир-ял резко отличаются еще тем, что первые (хирти) носят те же портки, какие носят и мужчины. Женщины у вир-ял и у низовых носят портки с четырьмя гачниками (произн.: гашниками). Эти портки очень просторны в верхней части, и потому низовые чуваши, знающие это, смеются над ними и говорят: „Оне носят хребтуг“. Два передние гачника завязывают, обведя их по бокам, сзади, а два задних, также обведя их с двух сторон, завязывают концами спереди. Для отправления естественных нужд (praeter concubitum) развязывают задние гачники, завязанные спереди. Вирьялы смеются над низовыми и степными чувашами и говорят, что их ноги можно переломить одним ударом кнутовища (потому что оне очень тонки), а степные чуваши в свою очередь смеются над вирьялами, называя их черноногими. Многие чуваши Уфимской и Самарской губерний переселились от низовых, но теперь говорят как степные. Платье у них иное, чем у степных, и очень похоже на русское. Раньше многие из здешних чуваш даже и не знали, что там тоже живут чуваши. Разница в говоре низовых и степных чуваш заключается в том, что низовые говорят хăпар (поднимись), а степные улăх (поднимись). Низовые говорят о степных, что те говорят ясно, отчетливо, Степные чуваши говорят, о низовых, что они (анатри) „говорят кончиком языка“, т. е. букву „т“ произносят на конце слов мягко, напр.: пулать, каять и т. п., а надо будто-бы „пулат, каят“ и т. д. Приблизительная граница между низовыми и степными чувашами идет по линии Московско-Казанской железной дороги, от ст. Ибреси до ст. Тюрлема. По правую сторону от полотна железной дороги (к востоку) живут степньте чуваши, а по левую (к западу) — низовые. [Автор этой статьи написал ее не на чисто родном говоре, а на языке, довольно близком к книжному].

кай

(каj), итти, пойти; уйти; ехать; бежать; катиться; подвигаться вперед. К.-Кушки. Ăçта каятăн (ăçта каян)? Куда идешь? IЬ. Ăçта кайрăн? Куда ты ходил? (Откуда ты идешь?). СТИК. Ăçта кайнă-ши ку? Куда это он ходил? IЬ. Ăçта кайнă иккен ку! Куда, чай, он ходил! Бур. † Хĕл-хĕл кайăк хĕл кайăк, хĕл хĕллесе кайсари, ылттăн-кĕмĕл çăмарти йăвине тăрса юлсари. (Сарана). Шурăм-п. № 18. Чăнах та тыр вырма каясшăннисем (желающие итти жать) нумай тупăнчĕç. Сред. Юм. Каятсăн, кай. Если хочешь итти, то иди. Янтик. † Тăваллах та каяр каймаллипе (т. е. быстрее), Кай(ă)ксар хăвине çитмелле. Сред. Юм. Кайсарĕ, кайсарăн, кайсарăр, кайсарĕç. (Различные формы от слова «кай», оставшиеся невыясненными). Янтик. Тем шырать ун патĕнче, кая тăрать ун патне (то и дело к нему бегает). N. Сторовă! Ан кай-ха (постой, остановись), лар çуна çине, калаçăпăр кăштах, терĕ. N. Эпĕр хамăр та çавнашкал — кĕр кайсах, çур килĕпĕр. || О неодушевленных предметах. Альш. Малалла вара тутар ялĕсем каяççĕ унта, Пăвана çитиччен. А потом все идут татарские деревни, вплоть до Буинска. Альш. † Пурт çумĕпе йĕр кайнă, епле маттур хĕр кайнă? || Итти по швам, распускаться (о шве), рваться. К.-Кушки. Сăкманăн çĕвви кайнă. Ст. Чек. Пасар таварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара (рвется). || Убираться, уходить. Ау 67. Кай, кай (араgite), юрру та аван мар иккен, кирлĕ мар! Сред. Юм. Эп кăвак кĕпе илес теп-ха. — Кай, çав кăвак кĕпене, тĕс каяканскере, çын илмĕ. («Кай» здесь показывает не отстранение от себя, а несогласие). || Выражает недоверие. N. Епле сывă çӳретчĕ, вилчĕ. — Кам? Крушша. — Кай! Вăл та вилни? || Притти в движение. Изамб. Т. Чул çĕклекеннипе (регулятор) армана хытă кайсан пусараççĕ. || Длиться. N. Çĕре, уйăрса илсе, сутма ирĕк парсан, нумаях каймĕ (такой порядок продержится недолго), каллех пĕтăм çĕре пуянсем ярса илĕç. || Сторониться. Цив. Кукша: кайăр унтан (сторонись!), тесе, вилес пек кăçкăрса пырат, тет. || Быть потрачену, быть употребляему. Çĕнтерчĕ З6. Емелĕ те ытларах кайрĕ пулас. || Остаться в памяти, в сердце. Самар. † Атьăр, аппа, выляма сивĕ çăл пуçне; сирĕнпелен пĕрле вылясан, каять ĕмĕр тăрăшшĕне. || Прославиться (на далекое расстояние). Юрк. † Çакă эпир выляни-кулни, каяймĕ-ши çичĕ ял урлă? || Иметь сбыт. Н. Яхушк. Ман тавар каймасть-çке-ха (не продается). М. Яуш. Япаласам кайса пĕтсессĕн (если бы распродались), çĕр сум парăтăмччĕ те.. || Проникать. О сохр. здор. Хушăсем тăррине авантарах тума тăрăшас пулать, унсăрăн çăмăр каять унта. || Войти в моду. Альш. Ку чухне хĕрлĕ-çутă кайнă ĕнтĕ кирек кама та. Теперь вошло в моду ярко-красное (о платье). || Быть в обращении. ССО. Вăл кайман укçа мар, каякан укçа, тенĕ. || Сыпаться (об искрах). Ск. и пред. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. || Умереть. Сред. Юм. Кайнă: 1) ушел; 2) помер (гов. в насмешку). || Полететь. Имен. Иван каларĕ: ман ухă питĕ хытă сасăпа карĕ, тет. || Обратиться. Альш. † Савнăях та тăванăмсене эп чуп-турăм: сурчăкăмсем кайрĕçĕ пыл пулса. IЬ. Ĕлĕк вăл Каша тутарĕсем тĕне кĕнĕ пулни, тет иккен те, унтан тата, пĕр вăтăр-хĕрĕх çул çапла çĕнĕ йĕркепе пурăнсан-пурăнсан, каялла тутара каяççĕ, тет. || Сходить (о снеге. пыли и т. п.). Юрк. † Хусан çулĕ, хура çул, хура тусан тăраят, пирĕн пит çумне çыпăçат, ĕмĕр питрен каяс çук, куçран куççӳлли типес çук, алăран тутăр каяс çук. Торх. Рамра юр кайсах пырать. На улице всё тает. || Линять. Пшкрт. Ку каякан йышши некак. Эта (материя), кажется, линяет. || Вскрываться (о реке, весной). Толст. Вазузă çуркунне ир тулса, ир каять. N. Ун чухне-ха çуркунне, шыв кайни те пĕр-икĕ кун анчах. || Гоняться. Толст. Эпир вĕсен хыççăн каяймăпăр. || Упасть пропасть, провалиться. N. † Çĕррĕм кайрĕ Сĕвене, тутăхмасăр ан илĕр. Мое кольцо упало в Свиягу; пока оно не заржавеет, не доставайте. Лашм. † Аслă шывсем тăрăх эп çӳрерĕм, сар туяçăм карĕ авăра (попала в омут). || Проходить (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) час каять (при лечении). Трахома çакланасси вăл часах, каясса анчах час каймасть. || Гореть (о пожаре). Трхбл. Ял каять. Деревня горит. Ib. Ăшша кайнă çынсем, погорельцы. Якейк. Кĕçĕр хĕвеланăçăнче пĕр ял карĕ (был пожар). Сюгал-Яуш. Пĕтĕмпеле пилĕк кил карĕ ун чухне. Всего сгорело тогда пять дворов. || Разгораться. N. Кайрĕ. (Огонь в самоваре) начал разгораться. Альш. Каллах вăйлă кайнă. Каллах çӳле кайнă. (Лампа) опять разгорелась. || Выходить замуж. ЧП. Лупашкари вĕт турпас сикет, сикет — тухаймасть: леш кассенĕн хĕрĕсем каять, каять — каяймасть. Альш. Качча кайиччен (до выхода замуж) иккĕ-виççĕ каяяççĕ-и вара (едва ли побывают) хĕрсем хĕр-сăрие. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. (Послов.). Сĕт-к. Каймалли хĕр, девушка, которая должна скоро выйти замуж. || Пропадать, исчезать. N . Унăн тутăхни кайса пĕтмен. С него не сошла ржавчина. О сохр. здор. Лайăх юн тĕсĕ кайичченех пĕçерес пулать (мясо). Н. Карм. † Ашăм çуннисем, ай, каймарĕ (жажда не утомилась). Изванк. Тата кĕлте кӳнĕ вăхăтра: тыррăн перекет кайтăр, тесе (чтобы пропало изобилие), капан çине кĕмĕл укçа пырса чикеççĕ. || Выстрелить (о ружье). N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. || Раздаваться (о звуке). Чув. пр. о пог. 88. Чан сасси уçă (ясно) кайсан, уяр пулать, тет. || Употребляется в некоторых чувашизмах. Изамб. Т. † Хăй ятне хăй яракан кайрĕ ĕмĕр тăрăшне (т. е. ославился на век). Ст. Айб. † Хĕрсем пĕве кайнă чух (во время роста) сивĕ куçпа ан пăхĕр. N. Мишуткан яшки ун кăмăлне майнă. || В качестве вспомог, гл. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса, сăвлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Альш. † Приюм алăк — кĕленче ăлак, ан хуп хытă — çĕмрĕлет. Çĕмĕрĕлме кай, çунсах кайтăр, манăн çамрак пуç çухалат. Якейк. Паян библиотекăра ларарах карăм (засиделся). См. Оп. иссл. чуваш. синт. II, 46, 64 — 67.

кирĕк

(кирэ̆к), перхоть; грязь, пыль на платье и на теле, ЩС. Кирĕк — перхоть (на человеческом теле), отжившая кожа. КС. Кирĕк («на голом теле: снимающаяся кожа с грязью»). Янтик. Пăх-ха! тура шăлĕсем хушшине (между зубьев гребня) мĕн чул кирĕк тулнă! СПВВ. ЕХ. Кирĕк — çан çурăмри çӳпĕ. Чăв. й. пур. Ӳчĕ палăрми кирĕк çӳрет. Сала. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль, пирĕн пичче хĕрĕсе (= хĕрне) киттен тухмаç, терĕç пуль. Сред. Юм. Кô халат çине ха кирĕк теларман, вĕрçĕнех. («Говорят, если к новому предмету пыль не пристала»). Альш. † Кĕпе кирĕкне кĕл çĕклĕ, кĕл кирĕкне мĕн çĕклĕ? Кĕл кирĕкне шыв çĕклĕ.

ĕçкер

(э̆с'кӓр), белое платье. Хорачка. Сообщивший объяснил это слово марийским пурлы̆к. См. ĕскер.

йăх-ях

человек, который ходит в плохом платье, оборвыш. Сред. Юм. Йăх-ях, тесе, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. || N. Йăх-яха тем чул панă-ха унта, хамăр старăстă пĕр виçĕ тенкĕ илнĕ-ха унта.

ол

стирать платье, Начерт. 124. Олас, ст. платье. Сомн. См. ох.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

атласный

прил.
атлас …; атлас -ĕ; атласное платье атлас кĕпе

бархатный

прил.
1. бархат ...; бархат -ĕ; бархатное платье бархат кĕпе
2. (син. мягкий, нежный) çемçе, çепĕç, ачаш; бархатная кожа çемçе ӳт-тир; бархатный голос çепĕç сасă

вишневый

прил.
1. чие -ĕ; вишнёвый сад чие пахчи; вишнёвое варенье чие варенийĕ
2. йĕпкĕн хĕрлĕ, чие тĕслĕ; вишнёвое платье чие тĕслĕ кĕпе

готовый

прил.
1. к чему и с неопр. ф. хатĕр, хатĕрленсе çитнĕ; мы готовы к сдаче экзамена эпир экзамен пама хатĕрленсе çитнĕ
2. на что и с неопр. ф. хатĕр, килĕшлĕ, килĕшекен; мы готовы помочь вам эпир сире пулăшма килĕшетпĕр
3. хатĕр, янтă, туса çитернĕ; обед готов апат хатĕр; готовое платье хатĕр тумтир (магазинсенче сутаканни)

её

местоим.
1. личн. (род., вин.п. от она) ăна; Ты её видел? Эсĕ ăна курнă-и?
2. притяжат. унăн, ун; это её платье ку унăн кĕпи

идти

глаг. несов.
1. (син. шагать) ут, кай, пыр, кил; идти пешком çуран ут; я иду домой эпĕ киле каятăп
2. (син. двигаться) куç, шуç; кил, кай, пыр; поезд идёт сюда поезд кунта килет; лодка идёт под парусом кимĕ парăспа ишсе пырать
3. 1 и 2 л. не употр. ирт, пулса пыр; время идёт быстро вăхăт хăвăрт иртет; дело идёт плохо ĕç начар пулса пырать
4. 1 и 2 л. не употр. (син. падать) çу, ӳк; целый день идёт дождь кунĕпе çумăр çăвать
5. 1 и 2 л. не употр. (син. исходить) тух, палка; из трубы идёт дым мăрьерен тĕтĕм тухать
6. (син. отправляться) кай; идти в бой çапăçма кай; дети идут гулять ачасем уçăлма каяççĕ
7. кому (син. подходить) килĕш, пыр, юра; платье очень идёт девушке кĕпе хĕре питĕ килĕшет.
8. 1 и 2 л. не употр.(син. приближаться) çывхар, кил, çитсе пыр; идёт гроза аслатиллĕ çумăр çывхарса килет
9. 1 и 2 л. не употр. (син. пролегать) вырт, ирт; дорога идёт через лес çул вăрман витĕр выртать
10. 1 и 2 л. не употр. (син. расходоваться, использоваться) кай; на платье идёт три метра ткани кĕпе çĕлеме виçĕ метр пусма каять ♦ сон не идёт ыйхă килмест; часы идут точно сехет тĕрĕс çӳрет; идти в рост ӳссе кай; идти на убыль чакса пыр; товар идёт хорошо тавар лайăх сутăнать; ребёнку идёт пятый год ача пиллĕке кайнă; в театре идёт опера театрта опера кăтартаççĕ; рыба хорошо идёт утром пулă ирхине лайăх кĕрет

короткий

прил., коротко нареч.
1. (ант. длинный) кĕске, кĕтĕк; короткое платье кĕске кĕпе; коротко остричь волосы çӳçе кĕске кастар
2. (син. непродолжительный; ант. долгий) кĕске; работа выполнена за короткий срок ĕçе кĕске хушăра пурнăçланă; Говори короче! Кĕскенрех кала! ♦ быть в коротких отношениях туслă пурăн; короче говоря вводн. сл. кĕскен каласан; у него короткая память вăл часах манать, унăн асĕнче тăмасть; руки коротки алли кĕске, вайĕ çитмест

кроить

глаг. несов.
кас, пусма кас, виçсе кас (çĕлеме); кроить платье кĕпе кас

малиновый

прил.
1. хăмла çырли -ĕ; малиновое варенье хăмла çырли варенийĕ
2. шупка хĕрлĕ; малиновое платье шупка хĕрлĕ кĕпе

материал

сущ.муж.
1. пусма; шерстяной материал çăм пусма; купить материал на платье кĕпе çĕлемелĕх пусма туян
2. материал (ĕçре усă курмалли япаласем); строительные материалы строительство материалĕсем; собирать материалы для книги кĕнеке валли материал пуçтар
3. множ. материалы материалсем, сведенисем, документсем; служебные материалы ĕç материалĕсем; материалы следствия следстви материалĕсем

платье

сущ.сред.; множ. платья
1. (син. одежда) тум, тумтир, çи-пуç; верхнее платье çиелти тумтир (пальто, кĕрĕк таврашĕ);
2. кĕпе (хĕрарăмсен); шёлковое платье пурçăн кĕпе; подвенечное платье венчет кĕпи

сидеть

глаг. несов.
1. лар; вырнаçса лар; сидеть на стуле пукан çинче лар; птица сидит на ветке кайăк турат çинче ларать; сидеть целый день дома кунĕпех килте лар
2. 1 и 2 л. не употр. лар, юра, килĕш; платье на девушке сидит хорошо кĕпе хĕре килĕшет

ситцевый

прил.
çитсă ...; çитсă -ĕ; ситцевое платье çитсă кĕпе

тёмный

прил.
1. (ант. светлый) тĕттĕм, çутă мар; тёмная ночь тĕттĕм çĕр
2. тĕттĕм, тĕксĕм, хуранка; тёмное платье тĕксĕм кĕпе
3. (син. неясный, непонятный) уçăмсăр, ăнланма çук, ăнланмалла мар; смысл его слов тёмен унăн сăмахĕсене ăнланма çук
4. (син. сомнительный) шанчăксăр, тӳрĕ мар, таса мар; тёмные дела таса мар ĕçсем
5. (син. невежественный) тĕттĕм, пĕлӳсĕр; тёмные люди тĕттĕм çынсем

убавить

глаг. сов.
чакар, кат, кĕскет; пĕчĕклет; убавить платье кĕпене кĕскет; убавить скорость хăвăртлăха пĕчĕклет

шаблон

сущ.муж.
1. (син. лекало) ĕлке (чертёж тумалли, пусма тавар çĕлеме касмалли); кроить платье по шаблону ĕлкепе кĕпе кас
2. (син. трафарет) калăп, ĕлке, тĕслĕх; сочинение стихов по шаблону пĕр калăппа сăвă хывни

шерсть

сущ.жен.
1. (син. мех) çăм, тĕк (выльăхăн); собака с густой шерстью çăра çăмлă йытă; бить шерсть çăм таптар; вязать чулки из шерсти çăмран чăлха çых
2. çăм пусма; шерсть на платье кĕпелĕх çăм пусма

шёлк

сущ.муж., множ. шелка
1. пурçăн; натуральный шёлк çут çанталăк пурçăнĕ; искусственный шёлк хайлавлă пурçăн
2. пурçăн пусма; купить шёлка на платье кĕпелĕх пурçăн пусма туян

шить

глаг. несов.
1. çĕле; шить платье кĕпе çĕле; шить на руках алă вĕççĕн çĕле; шить на швейной машине çĕвĕ машинипе çĕле
2. (син. вышивать) тĕрле; шить шёлком пурçăнпа тĕрле ♦ шить доски хăмасене тачă çыпăçтар; шито белыми нитками ултавĕ курансах тăрать

щеголять

глаг. несов.
шукăльлен, капăрлан, янкăслан; щеголять в модном платье модăллă кĕпепе янкăсланса çӳре

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

клин

мн. клинья, -ев 1. савӑл; клин клином выбивают савӑла савӑлпа кӑлараҫҫӗ; 2. пӗр йышши тырӑ акакан пӗчӗк пусӑ; озимый клин ыраш пусси; яровой клин ҫуртри пусси; 3. хӑйӑ, хак, хушмалчӑ; вшить в платье клин кӗпене хушмалчӑ (хак, хӑйӑ) хушса ҫӗле.

кремовый

шупка сарӑ тӗслĕ; кремовое платье шупка сарă платье.

облегать

кого, что несов., облечь сов. 1. йӗри-тавра хупласа ил; 2. ӳт ҫинче лайӑх вырт (платье).

съезжать

несов. съехать, съеду сов. 1. тӑвайккинчен ан; 2. тухса кай (хваттертен); 3. перен. вырӑнтан сик, куҫ; шапка съехала на затылок ҫĕлӗк ӗнсе ҫине анса ларнӑ; платье с плеч съезжает платье хул пуҫҫи ҫинчен усӑнса анать.

платье

1. платье (хӗрарӑмсен ҫиелтен тӑхӑнмалли кӗпи); 2. тумтир; торговля готовым платьем хатĕр тум-тирпе сутӑ туни.

простой

1. ахаль (число); 2. кӑткăс мар, ансат, ҫӑмӑл, часах ӑнланса илмелле (ӗҫ, задача); 3. ахаль, хитрелетмен; простое платье хитрелетмесӗр ҫӗленӗ платье; 4. ырӑ кӑмӑллӑ, уҫӑ (ҫын); простое письмо ахаль (заказной мар) ҫыру.

тёмный

тĕттĕм (пӳлĕм); тĕксĕм (платье), хура (вăрман); тёмные дела вăрттăн ĕçсем; темна вода во облацех тупсăмне тупса çитерме çук япала, ăнланмалла мар япала.

трепать

-плю кого, что несов. 1. турткала, тĕрткеле, çӳçрен тăлпала, çӳçрен лăска; ветер треплет платье çил кĕпене вĕлтĕртеттерет; 2. йĕркесĕр тăхăнса çӳренипе, йĕркесĕр тыткаланипе (тумтире, атă-пушмака) юрăхсăра кăлар, (кĕнекене) сӳслентер; 3. перен. чĕтрет, сивĕ шăнт (сивĕ чир); 4. çупăрла, лăпкаса ачашла; 5. тылла (кантăр, йĕтĕн), чав (çăм, сӳс); трепать языком талпаса пер, пуш параппан çаптар.

бальный

бальное платье бала çӳремелли платье.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

бархатный

прил. 1. бархат...; бархатное платье бархат кĕпе; 2. перен. см. бархатистый 2; бархатный сезон бархат сезон (кăнтăрта кĕрхи уйăхсем: сентябрь, октябрь).

безобразить

несов. 1. кого-что илемсĕрлет, нĕрсĕрлет; плохое платье безобразит фигуру япăх кĕпе-тумтир кĕлеткене илемсĕрлетет; 2. прост. см. безобразничать.

бумазейный

прил. пумаçи..., пумаçи ⸗ĕ [⸗и]; бумазейное платье пумаçи кĕпе.

венчальный

прил. венчет ⸗ĕ [⸗и]; венчальное платье венчет тумĕ.

выкроить

сов. что 1. каç (çĕлеме); выкроить платье кĕпе кас; выкроить сапоги из кожи атă валли сăран кас; 2. перен. разг. (выгадать) туп, йӳнеçтер; выкроить время для чего-л. вăхăт туп.

вылинять

сов. 1. тĕссĕрлен, шупкаланса кай; платье вылиняло платье тĕссĕрленсе кайнă; 2. (о животных) йăптăх (е çăм) тăк; (о зайце) тĕс улăштар; (о птицах) тĕк тăк, тĕк улăштар.

вышивка

ж. 1. по гл. вышить; заниматься вышивкой тĕрĕ ту; 2. (узор) тĕрĕ; нарядная вышивка капăр тĕрĕ; платье с вышивкой тĕрĕллĕ платье.

глухой

прил. 1. хăлхасăр, илтмен; 2. перен. (равнодушный) чунсăр, хытă чунлă, çын хуйхи-суйхине ăнланман; быть глухим к чужим просьбам çын ыйтнине шута ан ил; 3. (о звуке) янăравсăр, уçăмсăр; говорить глухим голосом кăкăртан тухакан сасăпа калаç; глухие раскаты грома аслати хуллен кĕмсĕртетни; 4. (захолустный) аякри, тĕттĕм; глухая деревушка тĕттĕм ял; 5. (пустынный, безлюдный) çынсăр, шăп, тĕттĕм, улах; глухое место улах вырăн; 6. (заросший) çăра, чăтлăх, чăтлăхланса ларнă, пусса илнĕ; 7. перен. (смутный, затаённый) вăрттăн, палăрми; глухая вражда палăрми курайманлăх; 8. (совершенно закрытый) хупă; глухая стена алăксăр-чӳречесĕр стена; глухое платье хупă платье; 9. (поздний): глухая осень хура кĕр; глухая ночь çĕр варри; ◇ глухое время, глухая пора тĕксĕм вăхăт, уçăмсăр самана; глухая крапива суккăр вĕлтрен; глухой согласный янăраман хупă сасă.

готовый

прил. в разн. знач. хатĕр, янтă; он готов к отъезду вăл çула тухма хатĕр; готовое платье хатĕр кĕпе-тумтир; обед готов апат хатĕр; жить на всём готовом янтă çинче пурăн.

доносить

сов. что 1. (окончить носку чего-л.) йăтса пĕтер, йăтса çитер; доносить дрова вутă йăтса пĕтер; 2. (износить) тăхăнса пĕтер, тăхăнса çĕт; доносить платье платье тăхăнса пĕтер; 3. кого (ребёнкао беременной) вăхăтлă хисеплĕ) çурат (ачана).

дошить

сов. что çĕлесе пĕтер, çĕлесе çитер; ...çити (е таран) çĕле; çĕлесе тух; дошить платье платье çĕлесе пĕтер.

забрызгать

сов. 1. кого-что (покрыть брызгами) сирпĕтсе пĕтер, сирпĕтсе варала; забрызгать платье грязью платйĕне пылчăкпа вараласа пĕтер; 2. (начать брызгать) сирпĕтме пуçла, пĕрĕхме пуçла (е тапрат, тытăн).

задраться

сов. разг. 1. (загнуться кверху) уйăрăл, сĕвĕн, вистен; сĕвĕнсе чĕркен (йывăç хуппи); 2. тавăрăн, тавăрăнса лар; платье задралось платье арки тавăрăнса ларнă.

зазеленить

сов. что, разг. симĕспе варала, симĕс çаптар; зазеленить платье травой кĕпене курăкпа варала.

идти

несов. 1. çӳре, ут, пыр, кай, кил, уттар; медленно идти хуллен ут; идти толпой кĕпĕрленсе пыр; идти навстречу хирĕç кил; пароход идёт вниз пăрахут анать; пароход идёт вверх пăрахут хăпарать; идти широким шагом тунала; иди домой уттар килелле; 2. (развиваться в определённом направлении) пыр; идти к коммунизму коммунизма пыр; идти к лучшему лайăхланса пыр; учёба идёт успешно вĕренӳ ăнăçлă пырать; 3. (приближаться) çит, çывхар, кил; весна идёт çуркунне çывхарать; 4. (об осадках) çу; идёт снег юр çăвать; идёт небольшой дождь çумăр шĕпĕртетет; 5. (течь, источаться, выделяться) юх, тух, кĕр; из самовара идёт пар сăмавартан пăс тухать; от цветов идёт сильный запах чечексенчен вăйлă шăршă кĕрет; 6. (пролегать, простираться) вырт, пыр, кай; дорога идёт лесом çул вăрманпа пырать; 7. разг. (входить, влезать) кĕр; пробка не идёт в горлышко бутылки пăкă кĕленче тутине кĕмест; 8. (совершаться, происходить) пыр; дела идут хорошо ĕçсем лайăх пыраççĕ; идёт собрание пуху пырать; 9. (поступать куда-л.; приступать к какой-л. деятельности) кай, кĕр; идти учиться в университет университета вĕренме кай; идти на заработки укçа тума кай; идти в атаку атакăна кай (е кĕр); 10. (находить сбыт) сутăн, кай; товар не идёт тавар каймасть; 11. (регулярно поступать) хушăн, ӳс; идут проценты процентсем хушăнаççĕ (е ӳсеççĕ); 12. (требоваться) кай; на платье идёт три метра шёлка кĕпе çĕлеме виç метр пурçăн каять; 13. (быть к лицу, соответствовать) килĕш; тебе идёт эта шапка ку çĕлĕк сана килĕшет; 14. (проходить) ирт; идут годы çулсем иртеççĕ; 15. (о механизмахдействовать) кай, çӳре; часы идут точно сехет тĕрĕс çӳрет; 16. (делать ход в игре) çӳре, шутар, куçар (шашка-шахмат ваййинче) идти конём лашапа çӳре; 17. (длиться, продолжаться) пыр; спектакль идёт два часа спектакль икĕ сехет пырать; 18. (перемещаться, будучи направленным куда-л., от-куда-л.) пыр, çӳре, çит; товары идут в деревню из города тавар яла хуларан пырать; 19. (с предлогом «в»подвергаться чему-л.) тума пар, ĕçе кай; идти в чистку тасатма пар; идти в продажу сутăн, сутлăха хай; <> идти на убыль чак, иксĕл, хух; дело идёт на лад ĕç майлашса (е ăнса) пырать; идёт на лад ĕç ăнăçлă пыр, мая ӳк; дело идет к концу ĕç вĕçленсе пырать; идёт на компромисс килĕш; идёт на уговоры ӳкĕте кĕр; идти в ногу с жизнью пурнăçпа тан пыр; идти замуж качча кай (е тух); идти под венец венчете тăр; идти в дудку кĕпçене кай; идти в стебель хăмăла (е тунана) кай; идти впрок усса кай, вырăна кил; идти с сумой уст. хутаç çакса кай; сон не идёт ыйхă килмест; куда ни шло! ăçта каймасть!, мĕн пулать те мĕн килет!; не идёт из ума асран каймасть (е тухмасть).

измять

сов. что лутăрка, лӳчĕрке, тĕркеле, мутала; измять платье кĕпене лӳчĕрке.

изящный

прил. 1. илемлĕ, чечен, çепĕç, хӳхĕм, кĕрнеклĕ; изящное платье илемлĕ кĕпе; изящная фигура чечен пӳ-си; становиться изящным чеченлен, чиперлен; украшать изящной отделкой шăрçалантар; 2. в знач. сущ. изящное с. илемлĕх, кĕрнеклĕх, çепĕçлĕх, чеченлĕх; изящные искусства уст. илемлĕ искусствăсем (музыка, живопись т. ыт. те).

комбинированной

прил. комбинациллĕ; комбинированное платье комбинациллĕ кĕпе; комбинированная сеялка комбинациллĕ сеялка.

костюм

м. 1. (мужской, женский) костюм; 2. (одежда, платье) тум; национальный костюм халăх (е наци) тумĕ; купальный костюм шыва кĕмелли тум; ◇ в костюме Адама Адам костюмĕпе (çаппа-çарамас арçын); в костюме Евы Ева костюмĕпе (çаппа-çарамас хĕрарăм).

крепдешиновый

прил. крепдешин..; крепдешиновое платье крепдешин платье.

креповый

прил. креп..; креповое платье креп платье.

кроить

несов. что кас (çĕлеме); кроить платье кĕпе кас.

лезть

несов. 1. хăпар, улăх; лезть на дерево йывăç тăрне хăпар; 2. (входить, проникать) кĕр; лезть в воду шыва кĕр; лезть в окно чӳрече витĕр кĕр; 3. (вмешиваться во что-л.) хутшăн; лезть не в своё дело çын ĕçне хутшăн; 4. (надоедать) çулăхса (е çыпçăнса) тарăхтар; 5. (выпадать; расползаться) тăкăн; ирĕлсе çĕтĕл; волосы лезут çӳç тăкăнать; шёлк на платье лезет платье пурçăнĕ ирĕлсе çĕтĕлет; 6. (входить; быть впору) юра, кĕр, лар; сапоги не лезут атă юрамасть; 7. разг. (за чем-л.— в шкаф, ящик и т. п.) кĕр, алла чик; ◇ из кожи (вон) лезть см. кожа; лезть в голову пуçа пырса кĕр; лезть на рожон см. рожон; лезть на стену пит тăрăх, силлен; он за словом в карман не лезет вăл сăмахшăн кивçене каймасть.

мараться

несов. разг. 1. варалан, хурал, пылчăклан, тасамарлан; белое платье быстро марается шурă кĕпе часах вараланать; 2. перен. варалан, çыхлан (пĕр-пĕр киревсĕр ĕçе); не стоит мараться вараланас мар.

маркизетовый

прил. маркизет..; маркизетовое платье маркизет кĕпе.

миткалевый

прил. миткаль..; миткалевое платье миткаль кĕпе.

мятый

прил. 1. (размятый) тӳнĕ, ирнĕ, çĕмĕрнĕ, ватнă; мятый картофель тӳнĕ çĕрулми; 2. лӳчĕркенчĕк, лӳчĕркеннĕ, ваннă, лапчăк; мятое платье лӳчĕркенчĕк тумтир; 3. перен. тăртаннă, пĕркеленнĕ; мятое лицо тăртаннă пит-куç.

нижний

прил. 1. (находящийся внизу) аялти, айри; нижняя полка аялти çӳлĕк; нижний этаж аялти хут; 2. (по течению) анатри, анаталли, анат енчи; 3. (надеваемый под платье) аялти, аялтан тăхăнмалли; ее бельё аялти кĕпе-йĕм; ◇ нижняя палата полит. кĕçĕн палата (парламентăн).

оборка

ж. хурта, аркă, арка хĕрри (е вĕçĕ); платье с оборками хурталлă кĕпе.

оправить

сов. что (поправить) тӳрлет, юса; оправить платье кĕпене юса.

отвисеться

сов. разг. çакăнса тăрса тӳрлен (е тикĕслен); платье отвиселось кĕпе çакăнса тăрса тикĕсленнĕ.

отделать

сов. что 1. (придать законченный вид) туса пĕтер, туса çитер; отделать повесть повеçе туса çитер; 2. (отремонтировать) юсаса пĕтер; 3. (украсить) хай, илемлет, капăрлат (о платье, одежде).

парадный

прил. 1. парад ⸗ĕ [⸗и]; парадное шествие парад пыни; 2. (праздничный) уяв ⸗ĕ [⸗и], парад ⸗ĕ [⸗и]; парадное платье уяв тумĕ; парадная форма парад форми; 3. (главныйо входе в дом) малти, таса, аслă; парадная лестница таса пусма; 4. в знач. сущ. парадное с. аслă (е тĕп) алăк.

парчовый

прил. парча..; парчовое платье парча кĕпе.

переделать

сов. 1. что (сделать иным) пăсса (е урăхла, тепĕр хут, çĕнелле) ту; переделать платье кĕпене пăсса çĕле; 2. кого-что, перен. улăштар; переделать свой характер характерна улăштар; 3. что (переработать) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен] ..ту; переделать роман в пьесу романран пьеса ту; 4. что, разг. (сделать всё, многое) туса тултар (е пĕтер); переделать все свой дела ĕçӳсене йăлтах туса пĕтер.

перекроить

сов. что 1. (заново, ещё раз) çĕнĕрен (е тепĕр хут) кас; перекроить платье кĕпене çĕнĕрен кас; 2. разг. (всё многое) касса тултар (е пĕтер); 3. перен. разг. (подвергнуть переделке) тĕпрен улăштар.

переодеть

сов. 1. кого (тумтир) хывса (е улăштарса) тăхăнтар; переодеть ребёнка ачана урăх тумтир тăхăнтар; 2. что (тумтир) хывса (е улăштарса) тăхăн; переодеть платье кĕпе улăштарса тăхăн.

платье

с. 1. собир. тумтир; готовое платье çĕленĕ тумтир; мужское платье арçын тумтирĕ; 2. (женское) кĕпе, платье; венчальное платье венчет кĕпи.

подвенечный

прил. венчете кĕмелли, венчет тăмалли, венчет ⸗ĕ [⸗и]; подвенечное платье венчет кĕпи.

пойти

сов. 1. см. идти; 2. (отправиться) кай; пойти на работу ĕçе кай; пойти с ночёвкой çĕр выртмалла кай; пойдёмте! айтăр!; 3. повел. пошёл, пошла кай, ут, тасал; пошёл вон! кай кунтан!; 4. разг. (начать, приняться делать что-л.) кай, ⸗лан [⸗лен]; тапран, ⸗ма [⸗ме] пуçла; пошла плясать ташша яра пачĕ; 5. (быть к лицу) килĕш, пыр, питне пул; это платье ей не пойдёт ку кĕпе ăна килĕшес çук; ◇ пойти в дудку (или в стебель) кĕпçелен, варăшлан; картофель пошёл в ботву улма авăра кайнă; по воде пошла рябь шыв хумханса илчĕ; пойти в рост пĕве кай (чĕрчун), ашкăр (ӳсентăран); день пошёл на убыль кун чакма пуçларĕ; пойти ферзём ферзьпе çӳре; пойти по рукам (из рук в руки) алăран алла кай; пойти по миру килсĕр-çуртсăр тăрса юл, ыйткалама кай; пойти в отца ашшĕне хыв; пойти прахом сая кай.

полнить

несов. кого-что, разг. туллирех (е самăррăн) кăтарт; это платье вас полнит ку кĕпе сире туллирех кăтартать.

разлезться

сов. разг. (о материи и т. п.) ирĕлсе кай (е пĕт, тух), ишĕлсе кай, çĕтĕлсе пĕт (е тух); платье разлезлось кĕпе çĕтĕлсе пĕтрĕ.

раскроить

сов. что 1. çĕлеме кас, касса хатĕрле; раскроить сатин на платье кĕпе çĕлеме сатин кас; 2. разг. (рассечь) кас, касса шăтар (е çур).

сборка

ж. пĕрме, пĕрĕм, пĕрмече; платье со сборками пĕрмечеллĕ кĕпе.

свободный

прил. 1. (пользующийся свободой) ирĕк, ирĕклĕ; свободные крестьяне ирĕклĕ хресченсем; свободная жизнь ирĕклĕ пурнăç; 2. (совершаемый без препятствий, затруднений) ирĕккĕн, çăмăл, çăмăллăн; свободное дыхание çăмăллăн сывлани; свободное обращение (харпăр хăйне) ирĕккĕн тыткалани; 3. (никем не занятый) пушă; свободное место в автобусе автобусри пушă вырăн; свободная должность пушă вырăн; 4. разг. (не находящийся в пользовании) пушă, ерçӳллĕ; свободные деньги ерçӳллĕ укçа; 5. (о времени) пушă, ерçнĕ, ерçӳллĕ; в свободное время ерçӳллĕ вăхăтра; 6. (просторныйоб одежде, обуви) шалпар, аслă; свободное платье шалпар кĕпе; 7. (не тесный о помещении) ирĕк, пысăк, аслă; свободная квартира аслă хваттер; 8. спец. (холостой) пушă; свободная шестерня пушă шестерне; свободный кислород хим. ирĕклĕ кислород; свободная профессия ирĕклĕ професси (искусство профессийĕ).

ситцевый

прил. 1. çитсă ⸗ĕ [⸗и], пусма ⸗ĕ [⸗и]; ситцевая фабрика çитса фабрики; 2. çитсă.., пусма..; ситцевое платье çитсă кĕпе.

смять

сов. 1. что лутăрка, лӳчĕрке, тĕркеле; смять платье кĕпене лутăркаса пĕтер; 2. что (пригнуть, притоптать) тапта, таптаса лапчăт, тĕшĕр, çĕмĕр; смять траву курăка тапта; 3. кого-что (расстроить ряды, сломить сопротивление) çĕнтер, парăнтар, аркатса (е тустарса, çĕмĕрсе) тăк; смять противника тăшмана аркатса тăк; 4. кого-что, перен. (сломить душевные силы) хуç; ◇ смять лён йĕтĕн тылла; смять глину тăм çемçет (çăрса).

талия

ж. пилĕк; тонкая талия çинсе пилĕк; платье в талию пилĕкне ансăрлатнă кĕпе.

тёмный

прил. 1. тĕттĕм; тёмная комната тĕттĕм пӳлĕм; 2. тĕксĕм, сĕм, хура; тёмные очки хура куçлăх; тёмная туча сĕм пĕлĕт; тёмное платье тĕксĕм кĕпе; 3. перен. (неясный) паллă мар, ăнланма çук, ăнланмалла мар; тёмное место в тексте текстри ăнланмалла мар вырăн; 4. перен. (сомнительный) тĕттĕм, шиклĕ, иккĕлентерекен, вăрттăн; тёмное дело шиклĕ ĕç; тёмная личность вăрттăн çын; 5. перен. (злостный, мрачный) хаяр, усал, хура; тёмные силы реакции реакции хура вăйĕсем; 6. перен. (невежественный) тĕттĕм; тёмные люди тĕттĕм çынсем; ◇ тёмный лес пачах ăнланма çук; тёмное пятно ăнланма çук япала.

удлинить

сов. что 1. (сделать длиннее) вăрăмлат, тăс, чăс; удлинить платье кĕпене вăрăмлат; 2. (сделать более длительным) тăс, ӳстер; удлинить время работы ĕç вăхăтне тăс.

фасонный

прил. фасонлă; фасонное платье фасонлă кĕпе-тумтир; фасонное железо фасонлă тимĕр.

цветной

прил. 1. (разноцветный) ...тĕслĕ, тĕрлĕ тĕслĕ, чăпар, тĕрĕллĕ; цветной платок тĕрĕллĕ тутăр; цветное платье улача кĕпе; 2. (о людях не белой расы) тĕслĕ ӳтлĕ; цветная капуста см. капуста; цветные металлы тĕслĕ металсем.

честь

ж. 1. чыс, ырă ят, чыслăх; дело чести чыслăх ĕçĕ; задеть чью-либо честь камăн та пулин чысне пырса тив (е перĕн); береги платье снову, а честь смолоду посл. кĕпене çĕнĕрен, чыса çамрăкран упра; 2. (почёт, уважение) хисеп, ырă ят; воздавать честь хисеп ту; ◇ в честь кого-чего-л. кама та пулин хисеплесе; делать честь кому-чему-л. чыс ту, пысăк хисеп ту; к чести чьей-л. ятне (е хисепне) кура; пора и честь знать чыса пĕлес пулать (тухса кайма вăхăт); отдать честь воен. честь пар, честь парса саламла.

шёлк

м. в разн. знач. пурçăн; моток шёлку пурçăн çăмхи; шёлк на платье кĕпелĕх пурçăн; шёлк волос пурçăн пек çемçе çӳç.

шитьё

с. 1. (если шьётся самим) çĕлени; (если даётся шить другому) çĕлетни, çĕлеттерни; шитьё одежды тумтир çĕлени; рубашка домашнего шитья килте çĕленĕ кĕпе; 2. (вышивание) тĕрлени; шитье шёлком пурçăнпа тĕрлени; 3. (то, что шьётся или сшито) çĕленĕ япала, çĕлекен япала; 4. (вышивка) тĕрĕ, тĕрленĕ (е тĕрлекен) япала; белое платье с шитьем тĕрленĕ шурă кĕпе.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

йĕм

«холщовые штаны»; др. тюрк., МК ӳм, желт. уйг. йем, АФТ ӳмӳдӳн, уйг., узб. шим, кирг. шым, казах., к. калп. сым «штаны», «шаровары»; тат. димилӓр «шаровары». Ср. монг. ӧмд (ӧн) «штаны», «брюки»; ӧмсӧх «надевать»; «одеваться»; бур.-монг. (Подгорбунский) ӳмӳдӳн, ӧмӧдӧн «штаны»; бур.-монг. (Черемисов) ӳмдэ(н) «штаны», «брюки»; ӳмдэхэ «надевать»; «одеваться»; ср. перс. (джаме) «платье», «одежда». Мункачи производил это слово от пехлевийского уатак «одежда», «платье» (Hasan Eren. Beitrage zur türкischen Wortforschung, KCsA, 1941, Bd. Ill, 2 Heft, S. 140); см. также KSz. I, 157.

кĕпе

«рубашка»; МК каб «посуда», «чехол», «коробка»; чаг. каб «сосуд», «сумка, которую вешают по бокам вьючного животного»; «мешок»; азерб., туркм. габ, тур. кап «посуда», «сосуд», «футляр», «чехол», «наружный покров»; азерб., туркм. аяггаби, тур. аяккап «обувь» (букв. «чехол», «обёртка ноги»); АФТ каба «верхняя одежда»; каб «футляр»; алт. В, ойр., шор. кеп, хак. кип, тув. хеп «одежда», «белье», «обмундирование»; «форма», «шаблон», «образец», «подобие», «колодка (сапожная)»; ср. монг. кеб (Бурдуков) «форма», «образец»; алт. В дьылан кеби «выползок (старая кожа) змеи» (чув. çĕлен кĕпи); тув. хап «мешочек», «кисет»; «футляр», «чехол»; алт. В, казах., к. калп. кап, ног. капшык, тат. капчык, узб. коп, копчик «мешок»; ног., тат. кап «куль»; тур. кебе «плащ из грубого войлока»; тат. Сиб. кэп «одежда» (Будагов II, 413); кирг. ак кӳбӧ — название боевого одеяния (Юдахин); кумык. гюбе «броня», «кольчуга», «латы», «панцырь»; карач. кюбе «броня»; чаг. кӳпе «латы» (Будагов II, 142), полов, кӳбе, тат. кӧбэ кӳлмәк «кольчуга»; чаг. кепек «одежда», «плащ», «покрывало» (Vambery EWTS 77). В словаре Махм. Кашгарского в качестве булгарского слова (булгары — предки чуваш) упоминается кӳбе в значении «кольчуга» («защитная рубашка из металлических колец»). Кроме того, в 1945 г. во время раскопок близ древней болгарской столицы Преславы найдена была гранитная колонна со старинной надписью, где четыре раза повторяется слово кӳпе в значении «кольчуга» (Софийская газета „Изгрев“ от 5 сентября 1945 г., № 282, стр. 4). По-видимому, производство кӳбе сильно распространено было у булгар не только в период пребывания их на Северном Кавказе, но и позднее на Волге. Известно, что в древнее время в Хорезм кольчуги ввозились из Волжско-Камской Булгарии (С. П. Толстов. Древний Хорезм, 1949, стр. 14). В сочинении персидского писателя XIII в. также встречается слово каба — род кафтана, длинная мужская одежда, которую носили в Азербайджане. Вероятно, слово это иранского происхождения, оно еще встречается в языке пехлеви: капах «плащ»; в перс. каба «длинная мужская одежда, надеваемая на рубашку»; в осет. и груз, каба «женское платье».

кĕштек

«ластовица», «кусок материи, вшиваемый под мышку рубахи»; башк., тат. кештәк, мишар. киштек то же. Заимствовано из перс. яз. (хештак) «клин, вшиваемый в платье»; ср. осет. кастег «ластовица».

кипке

«верхняя рабочая рубаха», тур. кепенек «дождевой плащ из войлока»; узб. кебанак «чекмень», «войлочный халат; чаг. кипенк «платье»; у Бабура кипек «верхний шерстяной кафтан, надеваемый от дождя». Происходит от кĕпе (см.).

масар

«кладбище»; кирг. мазар 1. «священное место», «место поклонения»; 2. «могила», «кладбище»; узб. С мазар «священный», «могила святого»; узб. мозор, уйг., туркм., к. калп. мазар, тур., ног. мезар «могила», «гробница», казах. мазар «надгробный памятник»; «кладбище», «могила»; к. калп. мазарлык, туркм. мазарыстан «кладбище». Из араб. «место посещения»; «могила» и перс. (мӓзар) «гробница», «могила». По словам Золотницкого, в старое время чуваши мазаром называли и те места, куда бросают платье, постель и вещи умершего; эти места, по мнению чуваш, будто бы посещаются покойниками (КСл. 42).

пĕрме

, пĕрĕм «складка», «сборка», «боры» (у платья); башк., тат. бӧрмә, кирг. бӳрмӧ, казах., ног. бӳрме, узб. бурма, уйг. пӳрмә, алт. В пӳрме, азерб. бӳзмә «складка на одежде», «сборка»; «оборка», «гофрировка»; чув. пĕрмеллĕ, башк., тат. бормәле, ног. бурьмели, азерб. бӳзмәли, алт. В пӳрмелӳ «со складками», «со сборками», «складчатый», «сборчатый, «гофрированный» (о платье). Происходит от глагола: чув. пĕр, уйг., алт. В пӳр, тат., башк. бӧр «делать складки, сборки на одежде»; азерб., тур. бӳз «суживать», «стягивать», «сморщивать».

тĕрĕ

«вышивка», «узор»; тĕрле «вышивать» (узор на платье); кирг., казах. тӳр «вид»; «форма»; «орнамент»; тор «сеть»; «сетка»; тӳр тор «тонкая сетка»; «тонко сплетённый», «вязаный»; уйг., узб. тор «кружево», «сеть»; тур., чаг. (Будагов I, 387) тор «рыболовная сеть», «сетка», «силок (для птиц)»; ср. перс. (тур) «сеть»; (тури) «кружево».

тум

, тумтир «одежда», «наряд»; тумлан «одеваться», «наряжаться»; др. тюрк. (орх.-енис.) тон «одежда», «шуба»; МК тоң, узб. тун, туркм. дон «халат»; АФТ тон «платье»; алт. В тон «верхняя одежда», «шуба», «кафтан»; тона «одевать»; тонан «одеваться»; тув., хак., кирг., казах., к. калп., ног., ойр. тон; тат., башк. тун «шуба»; чув. тир «шкура», «кожа». Чувашское название одежды тумтир указывает, вероятно, на то, что первоначально одеждой служила шкура животных.

хăйă

«клин по обоим бокам рубашки»; кирг., бараб. (Радлов II, 716) кыйык «клин, вставляемый в платье»; кирг., казах., кыйык «обрезки»; «разрез»; «место соединения»; тюм. кыйык «лоскуток»; тув. кыйындак, хак. хыйгыс «клин у одежды». От древнего глагола кый «срезать наискось»; см. хййă и __хăю__.

Çавăн пекех пăхăр:

Платон платти Платтун платформа « платье » платя платяной плаун плафон плаха

платье
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Yoomoney: 41001106956150