Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

арматура

2.
арматура (хурçă каркас)

арматура

арматурный
хурçă арматура — стальная арматура
арматура тимĕрĕ — арматурное железо
арматура çых — вязать арматуру
арматурăпа хытар — скреплять арматурой, армировать

канат

канатный
сӳс канат — пеньковый канат
хурçă канат — стальной канат
канат кĕпер — канатный мост
канат яв — вить канат

карăн

9.
тянуться, протягиваться
буксиртан баржа патне хурçă трос карăннă — от буксира к барже протянулся стальной трос

каска

I. (каска)

каска (шлем, çĕлĕк)
хурçă каска — стальная каска

каскăч

1.
резец (инструмент)
хурçă каскăч — стальной резец

кăмака

2. тех.
печь
домна кăмаки — доменная печь, домна
хурçă шăратмалли кăмака — сталеплавильная печь

концерн

концерн (предприятисен монополилле пĕрлешĕвĕ)
хурçă концернĕ — стальной концерн

лапчăн

1.
сплющиваться, сдавливаться
хурçă хĕртмесĕр лапчăнмасть — сталь не сплющивается, если не раскалить ее

марка

3.
марка (сорт)
хурçă марки — марка стали
цемент марки — марка цемента

мачта

2.
мачта
радио мачти — радиомачта
хурçă мачтăсем — стальные мачты

молибденлă

молибденовый, содержащий молибден
молибденлă хурçă — молибденовая сталь

перо

перо (писчее)
хурçă перо — стальное перо
Тытман калем тутăхать. — посл. Перо, которым не пишут, ржавеет.

прокат

2.
прокат (хатĕр продукци)
хурçă прокат — стальной прокат

прокатла

тех.
прокатывать, производить прокатку
хурçă прокатлани — прокатка стали

пружина

пружинный
диван пружинисем — пружины дивана
пĕчĕк пружина — пружинка
сехет пружини — часовая пружина
хурçă пружина — стальная пружина

стан

II.

1.
стан
прокат станĕ — прокатный стан
хурçă прокат станĕ — сталепрокатный стан

тăрăх

2.
плаха
брус
полоса
виçĕ тăрăх вутă — три плахи дров
хурçă тăрăхĕсем — стальные полосы

туптанаслăх

ковкость
хурçă туптанаслăхĕ — ковкость стали

углеродлă

хим.
углеродистый
углеродлă хурçă — углеродистая сталь

ункă

1.
кольцо
парашют унки — кольцо парашюта
пĕке унки — колĕчко дуги
хурçă ункă — стальное кольцо

хĕр

2. прям. и перен.
закаливаться, закаляться
хурçă хĕрет — сталь закаляется
ĕçре хĕрсе çитĕн — мужать, закаляясь в труде

хромлă

хромистый, содержащий хром
хромлă хурçă — хромистая сталь

хурçă

сталь

хурçă

стальной
хурçă рельс — стальной рельс
хурçă çĕçĕ — стальной нож
инструмент хурçи — инструментальная сталь
хурçă пек çирĕп — прочный как сталь
хурçă шăратакан цех — сталелитейный цех
Сӳс хӳреллĕ хурçă йытă пĕр кĕрет те пер тухать. (Йĕппе сип). — загадка Пес стальной с хвостом пеньковым проворно снует туда и обратно. (Иголка с ниткой).
Тимĕр çул тăрăх хурçă ут чупать. (Пăравус). — загадка По железному пути бежит стальной конь. (Паровоз).

шăвар

II.

закаливать (металл)
хурçă шăвар — закалить сталь

шăран

1.
плавиться, вариться, расплавляться (о металле)
топиться, растапливаться (о масле, сале)
час шăранакан металл — легкоплавкий металл
час шăранман хутăш — тугоплавкий сплав
шăранса лар — сплавиться, привариться
çу лайăх шăраннă — масло растопилось хорошо
хурçă электро кăмакара шăранать — сталь варится в электрических печах

шăрат

1.
плавить, лить, варить (металл)
топить (масло, сало)
тăхлан шăрат — плавить олово
хурçă шăрат — варить сталь
чукун шăратакан цех — чугунолитейный цех
пăхăр шăратакан савăт— медеплавильный завод
чукунран шăратса тунă япаласем — чугунные отливки, чугунное литье
шăратса çыпăçтар — 1) запаять, припаять 2) сварить, приварить
шăратса çыпăçтарни — сварка
çу шăрат — топить масло
шăратнă çу — топленое масло
шăратнă сыр — плавленый сыр
выльăх çăвĕ шăратса кăлар — вытопить сало

швеллер

тех.
швеллер («П» формăллă хурçă прокат)

электрокăмака

тех.
электропечь
электрокăмакара хурçă шăрат — плавить сталь в электропечи

электрохурçă

электросталь (электрокăмакара шăратнă хурçă)

юхтар

5.
плавить, лить
чукун юхтар — лить чугун
хурçă юхтар — варить сталь

тутăх

II. глаг.
ржаветь
тимĕр тутăхать — железо ржавеет
тутăхнă пăта — ржавый гвоздь
тутăхман хурçă — нержавеющая сталь
тутăхса кай — заржаветь
тутăхса пĕт — разрушиться от ржавчины
тутăхса çĕр — проржаветь насквозь

трос

трос (çирĕп канат)
буксир тросĕ — буксирный трос
хурçă трос — стальной трос
баржăна троспа кăкар — зачалить баржу тросом

конфигураци

конфигурация (ĕлке, ӳкерчĕк)
хурçă листа конфигурацийĕ — конфигурация стального листа

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çутам

низкого роста, но плотного телосложения. Питушк. Çутамрах çын — лотрарах çын. Ерк. 67. Лутра çутам кĕлетки, хурçă пекех ал-ури. Кан. Пĕр çамрăкрах, сухаллă, çутам çын. (Корр. из Иккова). || Светлолицый. КС. Çутам — çап-çутă питлĕ-куçлă.

ту

делать, сделать. См. тăв. Регули 1439. Паян те тăвас, те тăвас мар. ГТТ. Хăйне хай нимĕн тăваймас. КС. Эпир иксĕмĕр тем те тăвăттамăрччĕ-çке те. Еще бы, мы с тобой чего бы не сделали. Кан. Конюхне кӳлтерсе лаша çине лармасăр хăй ĕçĕпе те вăл çĕр утăм тумасть. N. Ун пек çынсем, хам тӳрĕ пулсан та: туса паман-и? пулăшман-и? теççĕ. N. Мана мухтамалла турĕç. Вишн. 72. Çав шыв çулĕ пĕр-пĕр çырмаран, е туран юхса тухĕччĕ, анчах эпир пусă алтса унăн çулне татса, шывне алтнă пусă ăшне пухăнакан тăватпăр. Кан. 3840 кублă метр туса пĕтермен япала (полуфабрикат). Регули 1049. Эп она поян турăм, вăл поян полчĕ. Чăв. й. пур. 26°. Вăл каланă: мĕн тăваççĕ манпа? тенĕ. Вишн. 68. Çапла ĕнтĕ пирĕн кунсерен хамăр ăша е сакăр, е вунă кĕрепенке шыв кӳртмелле. Апла тумасан, пирĕн ӳт туртăнса каять. N. Кĕлеткенне куçне лайăх туман. Глаза у портрета не вышли. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô. Если добро сделал — это не то, что худо сделал. Изванк. Мĕн тăвас? Нимĕн тума та çук, хайхи Микул карчăкне (йомзе) пуççапас пулчĕ (пришлось ее просить). N. Мĕн тăва пĕлес манăн? В. С. Разум. КЧП. Ма ута каç яратăр, çухалсан мĕн тăвăр-ха вара (что будете делать)? Регули 49. Хам тумаллине сана патăм. N. Конта мĕн туса тăратăн. || Работать, делать, производить. Орау. Эпĕ аттене сакăр çул кăмака çинче вырттартăм. Кăмака çинче выртнă çĕрте: туни ман, туманни сирĕн, тетчĕ. Регули 580. Тусан порте пулать. Ib. 1258. Ашшĕ пек тумасть, япалана ялан орăх тĕслĕ тăвать. Ib. 670. Çак çын, çакне тăваканĕ вилсе; çакна тăвакан çын вилсе. Ib. 217. Сирĕн тăвакан пор. Ib. 328. Çав çын конта корăнмасть, çак япалана тăваканĕ. Ib. 829. Эп пĕлетĕп çав çынна, çак япалана тăвакан çынна эп пĕлетĕп. Ib. З2. Тумалла пулсан килĕ вăл. Ib. 52. Ĕç тумаллинчен окçа исе поли? Ib. 1503. Эп сана çĕмĕрме (çемĕрмешкĕн) туса патăм-и? Ib. 341. Кăна эп туса. Ib. 1543. Эп тусаттăмччĕ те, йорал полмарĕ. СТИК. Туса-туса, авантарах ту. Раз принялся, сделай как следует. || Альш. † Пятам-пянам килне хăна пулăр: тунă хурçă пулмин те, çăкăрĕ пур. Ib. † Кĕтнĕ хăни эпир-мĕн! пиçнĕ яшки пире-мĕн! тунă хурçи сире-мĕн! || Строить. Юрк. Пурăнма çурт туса хурат. Ib. Çĕнĕ çурт туса пама та шухăшлат. Ib. Чул çуртсем тума пĕлнĕ (умели). Ib. Ялсем, хуласем туса (aedificando). || Выращивать. Ашшĕ-амăшне. Вăл темĕн чухлĕ çĕр тара илсе тырă акса, тĕрлĕ пахча çимĕçĕсем туса пурăннă. О сохр. здор. Халĕ кирек ăçта кайсан та, купăста пит тăваççĕ. Альш. Темĕн чухлĕ хăяр туса, темĕн чухлĕ хăяр сутнă. || Выделывать. Сред. Юм. Покан орине çавăрса тунă (о точеных ножках стула). Чем люди живы. Туман тиртен пулсан та, кĕрĕк — кĕрĕкех. || Мочь, быть в состоянни. Регули 701. Тумалла çын вăл; вăл кона тумалла. Ib. 35. Тумалли çынĕ пур унта. Ib. Кона тумалли çын кайса. Ib. 689. Тăвасси çын çавă. || Трогать, задевать. N. Мĕн тăватăн эс унпа? Что ты там трогаешь? || Творить, создавать. К.-Кушки. Эпĕ вĕçен-кайăк (хут çĕлен) тăвап та, çӳлелле вĕçтерсе ярап. Я устрою птицу (бумажный змей) и пущу ее по воздуху. Юрк. Туса пĕтерсен: епле пур япалине те аван турăм-ши, тесе, шухăшласа пăхкала пуçланă. || Сшить, связать. Янш.-Норв. Кăçал хăй валли виçĕ кĕпе, арçын кĕпи виççĕ, тата хĕрлĕ йĕм иккĕ турĕ (сшила). Дик. леб 43. Вăл çипрен çиелтен тăхăнмалли вăрăм çанăлă вунпĕр кĕпе çыхса ту. || Обрабатывать, производить. В. Олг. Онăн çĕр пор: тырă туат, вутă туат. || Скосить и убрать (сено). N. Утă турăр-а? N. Утă мĕл(л)е турăн? Как ты убрал сено? Календ. Тепĕр çулне çулчĕç, тет те, темĕн чухлĕ утă турĕç, тет. || Сбивать (масло). Урмаево. Хăш куршак сĕтне чăкăт турĕ, тет, хăш куршак сĕтне услам çу турĕ. || Устраивать. К.-Кушки. Пирĕн апата кунта çимелле тумалла. Нам надо устроить так, чтобы обедать здесь. Альш. Ваттисем хăнана кайсан, килте çамрăксем уллах тăваççĕ. Юрк. Пус та туса памарĕ! И колодца не устроил (не нанял вырыть). N. Аннене аван пурăнмалла тăвăр, вăл пире ӳстерчĕ аван. N. Ука тăвăр (складчина?). Нижар. Çак хăтан ĕçкине, такçан та туман ĕçке, килсе курас терĕмĕр. || Совершать. N. Кĕл-туса çӳреççи вĕсем? — йăли анчах. || Составлять. N. Тата сире чăвашла словар тунă теççĕ. Çав словаре, тата ытти хăвăр тунă кĕнекесене мана ярсан, эпĕ уншăн калама çук савăнăттăмччĕ. || Производить. N. Унтан провăд сыпнă тĕлсене изоляци туса тухрĕç. || Варить (пиво и пр.). N. Сăра турăмăр, ака яшки тăватпăр. || Гнать (самогонку). N. Кăмăшка тунă. || Печь, приготовлять. N. Çимĕк иртсенех вырăс эрни кунĕ ирхине теçетниксем кашни килĕрен: ӳчӳк пашалăвĕ тăвăр! тесе, хăваласа çӳреççĕ. || Родить. ГТТ. Ача тăваймасăр вилекен те пур (случается, что и умирают). Буин. Ача туман арăм (чирпе пăсăлнă арăм) хурланать. Упăшки пит пăшăрханать. N. Тата йинке ача турĕ. N. Ача тума тытăннă. У нее приблизились роды. Ст. Чек. Хĕр туни, ывăл туни? || О животных: отелиться, ожеребиться и пр. Скотолеч. 28. Ĕне темĕн чухлĕ лайăх пулсан та, пĕтĕ чухне начар çитерсен, тĕреклĕ пăру тăваймĕ. Чаду-к. Сысна тăвать вуникĕ çура, сутатăп, укçипе пĕр кĕсре илетĕп, вăл кĕсре кашнă çул тьыха тăвать. НТЧ. Çакă ĕнене сĕтлĕ-çуллă ту, кашни çул пăру тумалăхне пар. (Моленье ĕне ырри). || Приносить плод. Баран. 102. Çапла (например), шĕшкĕ çулсерен чечеке ларса темиçе çулччен мăйăр туса тăрăть (приносит орехи). ПВЧ 123. Укушка умĕнчи улмаççи, улма тумасть-мĕн усси? N. Картара омлаççисем омла туса-и, туман-и? Якейк. † Ати карти пилешлĕх, пилеш туман торат çок. Ib. † Ати карти — сат карти, оммине тумаçть — мĕн осси? Шинар-п. Вăрманта çулла шĕшкĕсем мыйăр тăваççĕ, тата юмансем йĕкел тăваççĕ. В. Олг. Омла ту (о яблоке), тьыха ту, пăру ту, потяк ту и т. д. || О новом месяце. N. Çĕнĕ уйăх тунă. Нюш-к. Пирĕн уйăх туни виç кун çитрĕ, уйăх туни ик эрне ĕнтĕ, уйăх тусан çăмăр çăвмалла, теççĕ. || Coire cum fem. Буин. и др. || Совершить что-либо. Тораево. Карчăк тухнă, тет те, хăвалама (преследовать) тапратнă, тет; курчĕ, тет те, кăшкăрма тапратăрĕ, тет: турăн мана, çука юлмала турăн пĕтертĕн (погубила ты меня?) тесе кăшкăрат, тет. || Справлять, праздновать. Юрк. Атьăр халĕ паян, аслă уяв туса, пĕрер курка ĕçсе пăхар, тесе чĕнет. N. Сорхори контах турăмăр. N. Эпĕ килтех çăварни турăм. ЧС. Пирĕн таврара сĕрене мункун икĕ кун тусассăн виççĕмĕш кунĕнче, кăнтăрла иртсен, каяççĕ те, тепĕр ирччен çаплах çӳреççĕ. Абаш. Ачасене çимĕк тума (çăварни, сорхори тума) яраççĕ. || Почитать. N. Аттене атте тăвас, хунчăкама хунчăка тăвас. Лайăхрах пăхса ярас. || Приносить в жертву. N. Сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. || Наговорить, заговорить. Альш. Çын туса панинчен вĕрес. N. Тухатмăш тума пĕлекен çын курайман çынна час-часах пĕтерсе хурать. Май килсен е хăйне, е лашине, тата ытти япаласене те туса парат. Кан. Ну, карчăк, ан куллян! Куç турăмăр! тесе çухăрса ятăм. || Совершать обряд. N. Пирĕн ялта кашни çул чӳк тăватчĕç (совершали „чӳк“). || Уговаривать. Ала 2. Çапла туса-туса çӳреме вĕрентсе пулĕ-и, тесе, ĕмĕтленетĕп (надеюсь, но не знаю, удастся ли). || Выдвигать. Альш. Çынна мĕн тăвин — чĕлхе тăват. Главное для человека — уменье говорить. || Выставлять, выхвалять. Альш. Ялан та хăйсенне авантарах туса калаçаççĕ (выставляют с хорошей стороны). || Приставлять (к чему). Янтик. Хăлхине çтена çумне турĕ те, тем илтелерĕ. || Превратить, привести. Орау. Эпĕ ăна питне-куçне чĕп-чĕрĕ юн тăвăп.— Турăн, вилним вăл, сана чĕп-чĕр юн пуличченех хĕнеттерме, ай кăшкăрма çăварĕ çук-и? ТХКА 94. Тытса чарми лашине çапса утми турăмăр. Регули 1056. Шорăран хора полчĕ, пусăкран пĕчĕккĕ турăм. Ала 12. Эпĕ сана хĕпĕртемĕлле тăвăп, а лешне, асту, хурланмалла тăвăп. || Повернуть (к чему). Емелкке-Т. Хăлхăна ман енне туса тăр. Стой ко мне ухом. Ib. Питне ман енне ту. Повернись лицом ко мне. Ib. Çурăмна ман енне ту. Çĕнтерчĕ. Çурăмне кантăк патнелле туса сĕтел хушшине чăлха çыхма кĕрсе ларать. ТХКА 49. Ачасем, ак çапла. Кашкăрсем тапăнсан, виçсĕмĕр те пĕрле, çурăма, ĕнсене пĕр-пĕрин енелле туса тăмалла. Кашкăрсем пире хыçалтан, ĕнсерен ярса илсе туламалла ан пултăр. || Уложить. N. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивĕччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. || Наладить, устроить. N. Вĕсене куçнă чух пулăшас пулать, вĕсем хăйсем вăйĕпе анчах пурăнăç тăваймĕç! Кан. Мĕнле те пулин пирĕн пата та кино уйăхра пĕрре çитсе тăракан тăвасчĕ. || Изменить что-либо. N. Килнисене кӳрт, нимĕн те тума памăпăр вĕсене, тенĕ. || Решить, принять решение, присудить. В. С. Разум. КЧП. Шемекке (Шемяка) чула курать те: укçа пулĕ, тесе, хĕпĕртет. Çавăнпа Шемекке чухăн енелле тăвать, утне чухăна парать, хӳри ӳссе çитиччен; курпуна кĕпер çинчен чухăн çине сикмелле тăвать. К.-Кушки. Хулана кайма турĕç. Решили итти в город. Альш. Канаш туса хатĕрленеççĕ. Юрк. Пама тумаççĕ. Не решаются выдать (замуж). Ib. Апла пулсан, сирĕн сăмахра итлесе, унта кĕме (поступить) тăвам. Ib. Ĕлĕк тепĕрне илесшĕнччĕ; вăл пымарĕ, тепĕр çынна качча кайма тунă иккен, эпĕ ăна пĕлмесеттĕм. N. Вĕсемпе вăрçма туман. С ними не решили сразиться. Орау. Эпир паян пурсăмăр та киле кайма турăмăр. Якейк. Паянтан малашне ун пек калаçмалла мар турăмăр. Демид. Кăсем кунта ларма тумаççĕ: кунта пысăк шыв, ачасем шыва кайса пĕтĕç, теççĕ. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата ĕлĕк хăй савнине сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Ала З. Çавна каласан, хĕрне кăлармалла тунă, тет. N. Çавăншăн вĕсем ăна пухăва хăйне чĕнтерме тунă. N. Кӳртме турĕç. N. Ăна сут пилĕк тенкĕ штрав турĕ. || Предназначать. N. Мĕншĕн çак куна курмалла тунă-ши? || Наживать (имущество, деньги). Орау. Эпĕ турăм, вăсам та манран ан юлччăр, çавăн пекех туччăр. Юрк. Каскалама кайса çӳресе укçа тăват. Б. Олг. Пасара антарнă япалая сотас полат, окçа туас полат. Ст. Ганьк. † Ик сар-кайăк эпĕ тытрăм, ик-çĕр манит тумашкăн. Юрк. Ку, пĕр çав ĕçе пĕлсен, ыттисем кĕрешме хăранине курсан, çынсем умĕнче; эпĕ кĕрешетĕп, тет те, 25 тенкĕ, лаша сутса тунă укçине, çĕре кăларса пăрахат. Ib. Çав пуçтарса тунă укçасенчен... N. Хăш чухне юрлă арăмĕн юлашки тенкисене саклата хурать те, пуян валли эрех илме укçа туса каять. || Сделать наклад. N. Хусана килсе хама таккулăхах пилĕк тенкĕ туса каяп (израсходовал без пользы). || Относить к чему. ГТТ. Кунтисем çинчен çырнă çырăвăмра эпĕ кунтисене вир-ялсенчен пайтах уйрăм халăх туса çыртăм. || Капк. А мĕн тăватпăр мĕншĕн хупнипе? А зачем вам знать, почему она закрыта. Регули 53. Он каймалипе мĕн тăвас пирĕн. || С подражательными словами — издавать, производить. Альш. † Чĕнтерлĕ те кĕперсем чăлт та тумасть, йĕс таканлă утсем каçмасан. N. † Виç кĕпер те хут кĕпер, епир каçса килнĕ чух, кăптăр-каптăр тăва юлчĕ.|| С предшествующей частицей „пек“ — делать вид, притворяться. N. Çул çинче тилĕ вилнĕ пек туса выртать, тет. Бес. чув. 2. Лаша унта кăшт çăмăлтарах пулмĕ-ши, тесе, çул аяккинелле туртса пăхам пек турĕ. Юрк. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕсене хăне сутнă туса хут çыртаратчĕ. Альш. Юратат ăна (его) вăл, сăмах шанат, пĕрлĕ ĕçнĕ-çинĕ те тăват унпа. N. Азов хулине иртсе кайнă пек туса (притворившись), тӳрем çĕрелле пынă. Юрк. Вăл каллех, тусĕ хăйĕнчен кулат пулĕ тесе шухăшласа: эй, пире юрат-çке, тет, хăйĕнчен хăй ирĕксĕр кулăш пек туса. || Быть принятым. N. Сат картинчи сарă омлине ме татмала тунă-ши (принято срывать)? || Употребл. в соедин. с причастием наст.-прош. времени: ӳкекен ту, ыратакан ту. || Употребл. в чувашизмах. Альш. Вăл епле пурăннине те, калаçнине те итлесе тусах ларман çав эпир. Янтик. † Чатăр картăм улăха, типтĕр, терĕм, хĕвелте, типмерĕ те тумарĕ. ЧС. Вăл вилес-тусан, епле пурăнăпăр-ши, тенĕ амăшĕ чирлĕ чух. N. Ку хирте тырра лайăх ӳстерекен çемçе тăпрана юхтарса кайнă анасем çаралса юлчĕç.— Мĕн тăвассу пур, теççĕ, тыррăна çапах акас пулать. N. Тунăлăху-мĕнӳ!.. Ты ничего не можешь делать (не способен). ГТТ. Куçарас-тăвас тĕлĕшрен ниçтах та юрăхсăрах тунă-хунă мана (нашли меня плохим переводчиком). П. И. Орл. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни (пока узнал только это). Альш. Сĕтел çитти сарăлмас та, тумас та, тет. Торп-к. † Ытармалла мар сана, тытрăм-турăм тотине. || Выращивать. Эпир çур. çĕршыв 14. Эсир çимĕç пахчинче мĕн лартса тăватăр. N. Акса ту, лартса ту. || Ачач. 83. Пилĕкне явса тунă пиçиххи çыхнă.

тупта

топта (тупта, топта), ковать, выбивать (косу). N. Çава мукалнă, çавна туптатпăр. Ир. Сывл. 3. Çапăп, туптăп ĕмĕте, хурçă хывăп чĕлхеме. N. Çава топтакан вара топтаса парчĕ те, киле карăмăр. || В перен. см. — бить. Орау. Лакшак Ваçили арăмне паян ăраырах туптаса (хĕнесе) илчĕ.

хывтар

(хывдар), понуд. ф. от гл. хыв. Юрк. Кăçал çĕлетнĕ сарă кĕрĕкме хывтарас çукчĕ шухăшăмра. N. Юпасăр кĕпер хывтартăм. (Пăр шăнни). N. Пăхăртан çĕлен кĕлетки хывтар. Собр. † Кĕмĕл çĕрĕ хывтарар-и ялан таса кĕмĕл укçаран. Батыр. † Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, сылтăм алла тăхăнтăм. Сиктер. Ашшĕ тимĕрçе тимĕр чупмар хывтарнă. N. Хурçăран хачă хывтартăм, хура пустав тăрăх касмашкăн. Чăв.-к. Вакă-тĕвек тимĕртен платник пурти хывтартăм: çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм. N. Пурта хурăç хывтартăм. N. Тата хайхи хамăр уйрăлнă çул сĕлĕ вăрлăхĕ пачĕçĕ; вăл сĕле хамăр илменччĕ, пăяхам илнине 7 пăт хывтарчĕçĕ.

хурçă

мутовка. См. хурсă. N. Уйран хурçи. Юрк. Хурçă, уçлакан япали (мутовка). || Тура хурçи, часть гребня. См. тура(вып. ХIV).

хурçă

хорçă, сталь. N. Пурта хурçă хывтарнă. Альш. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче юрлама чĕлхем вĕçĕ хурçă пулинччĕ. Якейк. Пуçна тимĕр кăшăл çап, чĕлхӳ вĕçне хорçă ху. ЧП. Чăн хурçăран хайчă эпĕ хывтартăм. || . Стальной. N. Кĕркурне урхамахран маттур хурçă ут (трактăр) пама пулчĕç.

хурçă хуштар

наварить. Шорк. Ман ку пурта хурçă хуштарас-ха (наваривать).

хурçă

яства. N. Çĕнĕ çимĕç астивнĕ чухне калаççĕ: çĕнĕ хурçă, кив çăвар; килес çул кунтан маларах. Альш. Атте-анне килне хăна пулăр, тунă хурçи пулмин, çăкăрĕ пур. Ib. Пиçнĕ яшки пире мĕн, тунă хурçи сире мĕн. Т. VI. 37. Çырлах, çĕнĕ хурçăпа (тырă) асăнатăп, витĕнетĕп, пĕр пĕрчĕ сапса пин пĕрчĕ пар... (Из моленья „Чӳклеме кĕлли“). Собр. Эпĕ хăна пулнă чухне эсĕ ан ӳкĕн, тур ирттере патăр хурçăра (т. е. пусть вознаградит вас сторицею за ваше хлебосольство). Менча Ч. Эй, ырă чӳклемем, çырлаха пар, çунатлă хурăмпа, пиçнĕ хурçăмпа сана асăнатăп, витĕнетĕп, çырлаха пар, ырă туррăм, ырă чӳклемем! (Из моленья).

Хурçă çуратан турă

назв. божества. Хурамал. Хурçă çуратан турă — „тĕнчене нăклăх, пиçĕлĕх, тĕреклĕх кӳрекен турă“.

хурчăка

(хурζ’ы̆га), хорчăка (хорџы̆га), ястреб. Лашм. Мĕн кĕçĕнтен мулне пухма хурчăка чăреллĕ çын кирлĕ, хурчăка чĕреллĕ çынпа калаçма хурçă вĕçлĕ чĕлхеллĕ çын кирлĕ. ЧС. 180 сумлă ута тытма хурчăка чĕреллĕ çын кирлĕ. Никит. Хурчăка тĕкне çăлнă пек çуçна-пуçна çăлĕç. || Имя женщ. Н. Седяк.

кĕрĕлтет

(-_дэ_т) шуметь, греметь. Утăм. Уй хирĕнче анкартинче хурçă сасси ĕç çинче; кирĕлтетет мăн юррине эрттел чĕри — машшинĕ. Ст. Чек. Çил вăйлă паян, аслати авăтнă пек кĕрĕлтетет. N. Кĕрĕлтетнĕ, шăтăртатнă сассине çиç илтрĕмĕр.

чĕлхе

язык. Образцы 51. † Хура куçсем лайăх хут çырма, çемçе чĕлхе лайăх калаçма. Ib. 55. † Хура чĕкеçрен чĕлхе илтĕм çак тăвансемпе калаçма. Ib. 74. † Çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм. Ib. 47. † Çакăях та киле эп килсессĕн, тухаймарăм урам тайăличчен, каяймарăм чĕлхерен йăнăшиччен. N. Чăваш чĕлхи, чувашский язык. Калашн. 19. Чĕлхи вĕçĕнчи сăмах чарăнчĕ. На раскрытых устах слово замерло. КВИ. Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе пакăлтатать инкĕшпе. Образцы 59. † Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. Ib. 52. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам çуран хывнă чĕлхем çук. Ib. 66. † Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче чĕлхем вĕçĕ хурçă пулинччĕ. Ib. 9. † Йăнăшминччĕ чĕлхеçĕм. Дик. леб. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Первое же слово, которое сорвется у тебя с языка, пронзит сердца твоих братьев как кинжалом. || Речь, наречие, слово. Образцы 45. † Маттур утсем юртать, çулĕ юлать, пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн калаçнă чĕлхе, çав юлать. Ib. 53. † Тайăла пуçсене хĕç витмест, тутлăях та чĕлхене пыл витмест. N. † Пирĕн ял ачисен чĕлхи çемçе. N. Сăринчен те ытларах тăрантарать чĕлхипе. Образцы 79. † Йăпатайрĕ чĕлхипе, илĕртейрĕ куçĕпе. || Наговор, заговор, заклинание. Ск. и пред. чув. 100. Ахаль мар çав вунă çул сывлăш чĕлхи вĕрентĕм.

чĕлхе-çăвар

язык, речь. Образцы 51. † Çак тăвансем патне килсессĕн, чĕлхе-çăвар çыхланать пылпалан. Ib. 50. † Çак тăванăмсемпе калаçмашкăн чĕлхе-çăварăм хурçă пулинччĕ. N. Чĕлхи-çăварĕ пит аван. Ск. и пред. чув. З6. Çитменнине чĕлхи-çăварĕ тата ытла çитерет.

шалтăрмаллă

имеющий „шалтăрма“. Хастарлăх З8. Унти çĕн сунтал хурçă шалтăрмаллă.

пиçĕ

(-з'-), пареный. К.-Кушки. Туртана пиçĕ хурамаран аваççĕ. || Прочный, крепкий. Янтик. Ку пустав пиçĕ пулчĕ-ха манăн. Изамб. Т. Юман пит пиçĕ. Ib. Унтан (из дуба) пиçĕ япаласем анчах тăваççĕ. Ib. Çăка пиçĕ (крепкий) пулмасан та, хăй пур тĕле те юрăхлă. ТХКА 115. Ача, ку пит çирĕп тымар. Хурама тымарĕнчен те пиçĕ тымар ку. Календ. 1911. Хурçă тимĕртен пиçĕрех те, вăраха та пырать. || Гибкий. Ядр. Пиçĕ пушăт — крепкое лыко. Ib. Пиçĕ хулă — гибкий, эластичный. Якейк. Çĕмĕрт холли пак орăх пиçĕ холă топас çок эс. Ib. Ку пралок итла та пиçĕ уш: çиппе пĕрех. || Плотный. О сохр. здор. Чĕн пек пиçĕ, шурă чуста. || Выносливый. Бугульм. † Пăяхамçăм ĕçĕ йывăр ĕç, ĕçе пиçĕ кин кирлĕ. Баран. 160. Пит чăтăмлă, пиçĕ лашасем. Ib. 100. Хăшĕ (иная лошадь) ĕç ĕçлеме, çӳреме пиçĕ пулать. (Свад. п.). Сред. Юм. Ôн ачи пит пиçĕ, сак çинчен ӳксен те йĕмерĕ. Ib. Çип пит пиççи лекнĕ, тôртса та татăлмас. Ib. Но ôн каçанĕ пит пиçĕ: каççĕне мĕн чôл чышаççĕ çанта, çапах сикмес те иçмалин: туймас та пôль ô. || Сёт-к. Кăçал мăн-кĕтӳн пиççи килмер полмалла.

пăрăх

(пы̆ры̆х), труба. N. Тикĕт пăрăх тăрăх юхать. См. ям. Сред. Юм. Пăрăх, водопроводная труба, водопровод. IЬ. Шыв пăрăх тăрăх килет. N. Сывлăш карапĕн луткине... е çирĕп йăвăçран туса, хурçă правлуксемпе тыттараççĕ, е хурçă пăрăхсенчен (из стальных трубочек) тăваççĕ. || Вырезка (отверстие) в правом нижнем углу должеи улья. Затычка этого отверстия (пăрăх) называется пăрăх пăкки. Торх. См. вĕлле хуппи.

шкантсем

Cum iam haec omnia, quae supra de aratro ligneo scripta sunt, ad typothetam essent missa, litterae mihi ex vico Кĕçĕн елчĕк praef. Tetiuschiensis allatae sunt, quae aratrt lignei descriptfonem continebant, addito insuper eiusdem simulacro, quod hie quidem inseri non potuit. Когда все помещенное выше уже было сдано в набор, я получил письмо от учителя М. Данилова (М. Яльчики, Тет. у.), содержавшее в себе описание дерев. плуга и его изображенне; рисунки здесь пропускаются. „Присылаю, пишет он, при сем чертеж чувашского деревянного плуга „ака-пуç“. Существенными частями этого старинного земледельческого орудия являются два дубовых сучка, расположенные рядом и связанные внизу двумя перекладинами, а наверху одной. Влевый сучек вставляетея шипом конец крепкой, круглой кленовой, несколько изогнутой, плахи, собственно — главной оглобли (или дышла), которая неподвижно связывается с левым же полозом при помощи крепкой стойки („сула“ или „тăмана“). К стойке и сучку пришивается сосновая доска („сурпан хăми“), а с другого бока, к сучку и стойке, пришивается другая доска, поменьше, отчего образуется трехугольная коробка. На левый и правый полоз спереди вставляется один железный лемех („терен“), в горизонтальном положении. „Тĕрен“ имеет треугольную форму и острые края. Трубка его, куда входат дерево, называется „тĕрен кăпăлĕ [к̚ы̆δы̆л’э̆. Н. А. ]. На дышле, в особое продолбленное отверстие, клином закрепляется вертикально железный резец („шăрт“), чтобы стальное острие его, обращенное вперед, пришлось перед „тĕрен“. Передний конец дышла лежит свободно на оси с двумя колесами. К середине оси, спереди, перпендикулярно прикреплен „явăрлав“ (читать: „javorlau“ [т. е. jавы̆рлав. Н. А. ]. На „явăрлав“, сбоку, есть сквозное отверстие, в которое продета веревка, зацепляющаяся за деревянный пенек („кăвакарчăн“), утвержденный на переднем конце дышла, сверху. На ходу веревка не позволяет дышлу соскользнуть с оси. На конце „явăрлав“ есть крючок, на который надевается „çăрттан“, т. е. равноплечий рычаг с точкой опоры в середнне, у отлерстия, где крючок, и с приложением двух лошадиных сил на каждом конце. Две коренные лошади впрягаются в оглобли, из которых каждая сделана из одного согнутого дугой крепкого дерева. К четырем концам коренных оглоблей прикрепляются при помощи веревок ещо две пары оглоблей для передней пары лошадей. Когда все готово, погонщак становится с левой стороны, сзади, за рукоятки берется опытный пожилой мужик, а подросток, с маленькой лопаточкой, идет сбоку и очищает застрявшую в пространстве землю у стойки. Когда пропахана первая борозда, дальше идет равномерно: „шăрт“ режет вертикально, глубиного до 2 ¹/₂ вершков, „тĕрен“ подрезает снизу, горизонтально, вершков на 4 — 5. Подрезанная земля, поднимаясь на „тĕрен“, ударяется в отвальную доску и, перевернувшись сверху вниз, падает направо, на предыдущую борозду. Отвальная доска своим выемчатым задним краем приглаживает перевернутую землю направо, чтобы она не ссыпалась обратно в борозду. В день можно вспахать им одну десятину. „Ака-пуç“ особенно незаменим при поднятии „нови“, т. к. требуется большая сила для разрезывания задернелой земли, иногда даже с древесными кореньями, где даже ломаютса заводские жел. плуги, починка коих дороже. Кроме того, „ака-пуç“, переворачивая полосы отрезанного дерна, не ломает полос, а укладывает их сплошь, тогда как железный плуг своим крутым отвалом ломает полоски, в тем затрудняет бороньбу. Цена „ака пуç“, без железных частей, — рубля 4 — 5“.
Praeter aratra lignea hie descripta, quae iam multis locis in usu versari desierunt, atque ilia pervulgata, quae „cyxa“ nomine usurpantur, ferrea quoque eiusdem generis instrurnenta, in officinis confecta, in usum venire coeperunt, quorum partes hie infra enumeravimus. Кроме самодельных дерев. плугов, встречающихся лишь в некоторых местностях, и более распространенной сохи („суха“), чуваши, местами, уже начали пользоваться плугами заводского изделия, приобретаемыми в земских складах. Эти плуги называются у них тимĕр ака или тимĕр ака-пуç, а, иногда сохраняют заимствов. у руссках немецкое название плук (нем. Pflug).
Чувашский деревянный плуг (М. Яльчики, Тетюш. у.).
1. Ама турачĕ.
2. Аçа турачĕ. (çур турачĕ).
З. Ака кашти.
4. Сурпан хăми.
5. Кĕçĕн сурпан хăми.
6. Сули (тăмана).
7. Тĕрен.
(7а. Тĕрен кăпăлĕ, tubus vomeris quo infigitur тупан).
8. Шăрт.
9. Кăвакарчăн, paxillus.
10. Явăрлав пăяв³, funiculus.
11. Тенел, axis.
12. Урапа кускăçĕсем, rotae.
13. Явăрлав (i. q. тараса хăми).
14. Явăрлав çекĕлĕ, uncus.
15. Çăрттан (i. q. тараса).
16. Тĕп турта.
17. Малта турта.
[18. Касă епле çавăрăнса ӳкни. Quo modo inverteretur caespes, demonstratum erat, Hie omissum].
19. Тупан.
20. Ака тытки.
21. Харлавламалли вырăн, locus, qua adhibetur rallum. [7, 8 Тимĕртен тăваççĕ, шăрта (8), вичкĕн пултăр тесе, хурçă та хываççĕ (cultri acies e chalybe etiam fit), ыттисене пурне те йывăçран тăваççĕ].
Йывăç ака (Асан ).
1. Аçа турат.
2. Ама турат.
З. Тыткăчăсем.
4. Çĕр пăрахакан хăма.
5. Тăмана.
6. Турат вĕçĕсем.
7. Сапан çӳретекен винт.
8. Тĕрен.
9. Шăрт.
10. Йывăç ака кашти.
11. Çаклатмалли.
Тимĕр ака (Асан.).
1. Тĕнĕл.
2. Куччăр.
З. Пружина хулли.
4. Пружина тыткăччи.
5. Пружина.
6. Тыткăччи.
7. Çăраççи.
8. Çунатсем.
9. Тĕренсем.
10. Урапа.
11. Ака пласси.
12. Сăнчăр.
13. Пĕкĕ.
Ака-пуç (Имен.).
1. Тĕрен.
2. Пысăк сурпан хăми.
3. Çĕççи.
4, а. Ама турат.
4, б. Çăвăр турат.
5. Кĕçĕн сурпан хăми.
6. Хаччи.
7. Шăрт.
8. Пысăк тăмана пăти.
9. Кĕçĕн тăмана пăти sive автан.
10. Путек пăявĕ.
11. Ака-пуç кашти.
12. Суласем.
13. Тараса.
14. 15. Тĕп-турта пăявĕ.
16. 17. Тĕп-турта.
18. Тараса хăми.
19. Пускачă.
20. Çăвăр савăл, мăн савăл.

вăш

подраж. не очень сильному шуму воздуха; подр. шумному движению. Изамб. Т. Тăмана чăхха тытма вăш туса анчĕ (звук при слете). Сир. 115. Ман çумран вăш (у др. вăшш) анчах (быстро) иртсе кайĕ. Альш. Вăш турĕ. Пробежал мигом. Сказки и пред. чув. 106. Çутă хурçă йĕппине вăш чикет те, вăш туртать. Ир. Сывл. 21. Вăш-ш! вăш-вăш-вă-ăш!.. У-у-ух! Иш-ши-ши-ши! Вăшăлтататть, ӳлет, хашлатса илет (о море). Ч.С. Чăнах та, кăшт тăрсан, кăнтăрла енчен çеп-çемçе çил вăш-вăш-вăш! вĕре пуçларĕ. Кушакпа автан 14. Йăш-йăш çăмăрпа, вăш-вăш çилпеле, лăс-лăс силленсе, ешерсе ӳсрĕ тĕрлĕрен çимĕç. Сёт-к. † Вăш-вăш, вăш-вăш çил вĕрет, çил армань хуçи хĕпĕртет, пирĕн мĕншĕн хĕпĕртес? Хыпар № 36, 1906. Удел тырри акнă чух, вăш-вăш çилсем вĕреççĕ (о ветре средней силы). Пазух. Вăш-вăш ăшă çилсем вĕреççĕ-çке, тырă пуçахсене те таять-çке. N. † Манки мăш-мăш тăвать-çке, пыйти вăш-вăш тăвать-çке. Орл. II, 238°. Çӳлте вăш-вăш, аялта теп-теп. (Авăн çапни). Сказки и пред. чув. 14. Çава вăш-вăш вăшкăнать. Альш. Хурăнăн тăрринче хурчăка; вăш-вăш-кăна çынсем вĕркенĕ чух (кишат, снуют) хуйхăрмас-ши амăшĕ чĕппишĕн? Сёт-к. Текерле çонаттисампа вăш-вăш, вăш-вăш туса вĕççе пырать те, самай пуç тĕлне çитсен: тĕвик! тесе кăçкăрать. Çутталла 144. Чей-çырлисем вăш-вăш-вă-ăш! хумханса кайрĕç.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

броня

сущ.жен.
броня (хурçă хӳтлĕх); броня танка танк брони

варить

глаг. несов.
пĕçер; варить обед апат пĕçер; варить яйца всмятку калекле çăмарта пĕçер ♦ варить сталь хурçă шăрат

гнуться

глаг. несов.
1. (син. искривляться; ант. выпрямляться) авăн, кукăрăл; стальной прут не гнётся хурçă хулă авăнмасть
2. (син. пригибаться) авăн, тайăл, пĕкĕрĕл; деревья гнутся от ветра йывăçсем çилпе тайăлаççĕ

железный

прил.
1. тимĕр ...; тимĕр -ĕ; железный гвоздь тимĕр пата; железная руда тимĕр руди
2. (син. сильный, крепкий) çирĕп, тĕреклĕ, хурçă пек; железные мускулы тĕреклĕ мускулсем; железное здоровье питĕ çирĕп сывлăх; железная дисциплина çирĕп дисциплина ♦ железная дорога чугун çул

закалить

глаг. сов.
1. что хĕрт, шăвар; закалить сталь хурçă хĕрт
2. кого-что (син. укрепить) пиçĕхтер, тĕреклет; закалить тело утпĕве тĕреклет; закалённый в битвах боец çапăçусенче пиçĕхнĕ салтак

закалиться

глаг. сов.
1. 1 и 2 л. не употр. хĕр, хĕртĕн, шăварăн; сталь закалилась хурçă хĕрнĕ
2. (син. окрепнуть) пиç, пиçĕх, тĕреклен, çирĕплен; здоровье закалилось сывлăх çирĕпленчĕ

канат

сущ.муж.
вĕрен; стальной канат хурçă вĕрен; капроновый канат капрон вĕрен; вить канат вĕрен яв

кольцо

сущ.сред.; множ. кольца
1. (син. окружность) ункă, кăшăл, çаврашка; стальное кольцо хурçă кăшăл; выполнять упражнения на кольцах ункăсем çинче хăнăхтарусем ту
2. çĕрĕ; золотое кольцо ылтăн çĕрĕ ♦ годичные кольца дерева йывăçăн çулталăк ункисем; взять противника в кольцо тăшмана çавăрса ил

металл

сущ.муж.
металл; чёрные металлы хура металсем (тимĕр, хурçă, чугун); драгоценные металлы хаклă йышши металсем (ылтăн, кĕмĕл, платина)

проволока

сущ.жен.
пралук; стальная проволока хурçă пралук; колючая проволока йĕплĕ пралук

сталь

сущ.жен.
хурçă; твёрдый, как сталь хурçă пек çирĕп

стальной

прил.
хурçă ...; хурçă -ĕ; стальная проволока хурçă пралук ♦ стальная воля çирĕп кăмăл

трос

сущ.муж. (син. канат)
трос, вĕрен; стальной трос хурçă трос; пеньковый трос сӳс вĕрен

хромировать

глаг. сов. и несов.
хромла, хромпа вит; хромированная сталь хромланă хурçă

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

трос

трос (сӳсрен е хурçă пралукран явнă канат, карап çинчи вĕрен).

броня

ж. броня 1. ист. пăшал пули витейми çар тумтирĕ; 2. çар карапĕсене, танксене т. ыт. витнĕ хурçă.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

арматура

ж. тех. арматура (1. пĕр-пĕр машина валли кирлĕ хатĕрсем; 2. электричество кĕртме кирлĕ япаласен комплекчĕ; 3. тимĕр-бетон сооруженисен хурçă каркасĕ).

болванка

ж. 1. тех. болванка (шăратса калăпланă хурçă муклашки); 2. см. href='/s/болван'>болван.

гофрировать

несов. что пĕрмеле, хутлат, хумлă-хумлă ту; гофрировать сталь хурçă пĕрмеле.

закал

м. 1. хĕртни, хĕртсе çирĕплетни, шăварни; сталь крепкого закала хытă хĕртнĕ хурçă; 2. перен. (выдержка) çирĕплĕх; ◇ люди нового закала çĕнĕлле пурăнакан (е çĕнĕ йышши) çынсем.

зеркальный

прил. 1. тĕкĕр ⸗ĕ [⸗и], куçкĕски ⸗ĕ [⸗и]; зеркальный завод тĕкĕр завочĕ; 2. (снабжённый зеркалом; сделанный из зеркала) тĕкĕрлĕ, куçкĕскиллĕ; тĕкĕр..; зеркальный шкаф тĕкĕрлĕ шкаф; зеркальный рефлектор тĕкĕр рефлектор; З. перен. (обладающий блестящей поверхностью) çутă; зеркальное озеро çутă кӳлĕ; зеркальная сталь çутă хурçă; зеркальный карп çутă карп.

инструментальный

прил. 1. инструмент ⸗ĕ [⸗и]; инструментальный ящик инструментсен ещĕкĕ; инструментальная сталь инструментлăх хурçă; 2. муз. инструмент ⸗ĕ [⸗и]; инструментальная музыка инструмент музыки.

канат

м. канат (хулăн вĕрен); стальной канат хурçă канат.

коронка

ж. коронка (1. шăлăн тунинчен тухса тăракан пайĕ; 2. пăсăк шăл çине тăхăнтарса лартакан ылтăн, кĕмĕл е хурçă хупă); поставить коронку на зуб шăла коронка ларт.

кремнистый

прил. (содержащий кремний) кремни ⸗ĕ [⸗и], кремниллĕ; кремнистая сталь кремниллĕ хурçă.

легированный

прил. пахалатнă, хутăштарса шăратнă; легированная сталь пахалатнă хурçă.

литой

прил. шăратнă, шăратса тунă; литая сталь шăратнă хурçă.

лить

несов. 1. что тăк, юхтар, яр; лить воду шыв тăк; 2. разг. (литься, течь) тăк, яр, çу; дождь льёт çумăр çăвать; 3. что, тех. шăрат; лить сталь хурçă шăрат; ◇ лить воду на чью-л. мельницу см. вода; лить масло в огонь пушшех хĕрӳлентер; лить слёзы хытă макăр.

марочный

прил. маркăллă, сортлă; марочная сталь маркăллă хурçă; марочные вина маркăллă эрехсем (кашнине уйрăм сорт виноградран тунă паха эрехсем).

мартен

м. мартен (1. хурçă шăратмалли кăмака; 2. çав кăмакара шăратнă хурçă).

молибденовый

прил. хим. молибден ⸗ĕ [⸗и], молибденлă; молибденовая сталь молибденлă хурçă.

нагрев

м. по гл. нагреться; нагрев стали хурçă хĕрни.

нержавеющий

прил. тутăхман, тутăх тивмен; нержавеющая сталь тутăхман хурçă.

полоса

ж. 1. тăрăх; стальная полоса хурçă тăрăхĕ; 2. (широкая черта, линия) йăрăм, ярăм; с белыми полосами шурă йăрăмлă; вытягиваться полосами ярăмлан; полосы спектра спектр йăрăмĕсем; 3. каçă, тăрăх; лесная полоса вăрман тăрăхĕ; 4. (пахотной земли) тăрăх, ана; полоса конопли кантăр ани; 5. полигр. страница; первая полоса газеты хаçатăн пĕрремĕш страници; 6. (период) тапхăр, вăхăт, хушă; полоса реакции реакци тапхăрĕ.

сталебетон

м. хурçă-бетон.

сталебетонный

прил. хурçă-бетон.., хурçă-бетонлă.

сталевар

м. сталевар, хурçă пĕçерекен.

сталелитейный

прил. хурçă шăратакан, хурса ⸗ĕ [⸗и]; сталелитейный завод хурçă завочĕ.

сталеплавильный

прил. хурçă пĕçерекен, хурçă пĕçермелли (кăмака).

сталепрокатный

прил. хурçă прокат ⸗ĕ [⸗и], хурçă прокатлакан (цех).

сталь

ж. хурçă; нержавеющая сталь тутăхман хурçă.

стальной

прил. 1. хурçă..; стальное перо хурçă перо; 2. (о цвете) кăвак, хурçă тĕслĕ; 3. перен. (крепкий, упругий) питĕ çирĕп, хурçă пек çирĕп.

тигельный

прил. тигель ⸗ĕ [⸗и], тигельте шăратнă; тигельная сталь тигельте шăратнă хурçă.

трос

м. мор., тех. трос (сӳс е хурçă канат).

углеродистый

прил. хим. углеродлă; углеродистая сталь углеродлă хурçă.

хромистый

прил. хромлă; хромистая сталь хромла хурçă.

чернёный

прил. хуратнă; чернёная сталь хуратнă хурçă.

чёрный

прил. 1. (о цвете) хура; чёрная краска хура сăрă; 2. (тёмный) тĕксĕм, хура; 3. в знач. сущ. чёрный м., чёрная ж. хура ӳтлĕ çын; 4. в знач. сущ. чёрные мн. шахм. хурисем; играть чёрными хурисемпе выля; 5. уст. и разг. (грязный) хура, вараланчăк; 6. (служебный, подсобный) хыçалти, кайри; чёрный ход хыçалти алăк (хулари çуртсенче); 7. (физически тяжёлый, неквалифицированный) йывăр; чёрная работа йывăр ĕç; 8. перен. (мрачный) усал, йывăр, нушаллă; чёрные мысли усал шухăшсем; чёрный день йывăр (е хуйхăллă) кун; 9. перен. (злостный, преступный) усал, тискер, хăрушă; чёрные силы реакции реакцин хăрушă вăйĕсем; чёрная зависть усал кĕвĕçӳ; 10. в знач. сущ. чёрное с. хура тĕс (е тум); ходить в чёрном хура тумпа çӳре; держать в чёрном теле см. тело; называть белое чёрным шуррине хура тесе кала; чёрный глаз усал куç; чёрное духовенство манахсем; чёрное золото см. золото; чёрная икра хура вăлча; чёрный кофе хура кофе; чёрный лес хура (е çулçăллă) вăрман; чёрная металлургия хура металлурги; чёрные металлы хура металсем (тимĕр, хурçă, чугун); чёрный пар хура çĕртме; чёрный хлеб хура çăкăр; чёрным по белому уççăн, иккĕленмелле мар; чёрная кошка пробежала (или проскочила) между ними вĕсем хушшинчен хура кушак каçса кайнă.

швеллер

м. тех. швеллер («П» саспалли евĕрлĕ хурçă прокат).

электромагнит

м. электромагнит (электричество токĕпе магнитлантарнă тимĕр е хурçă татăкĕ).

электросталь

ж. электрохурçă (электрокăмакара шăратнă паха хурçă).

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

экспорт

экспорт, экспортлани (ют çĕршыва тавар сутни); экспорт стали хурçă экспорчĕ; экспорт капиталов капитал экспортлани

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

хурçă

корыч

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Panzer

pronja, (hurză)
броня, (хурçă)

Stahl

hurză
хурçă

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

хурăç

, хурçă «сталь»; тат. корыч, башк. корос, казах. курыш «сталь». По мнению тюркологов, у слова курч значение «сталь» является вторичным; первоначально оно употреблялось в значении «острый». Напр., МК курч «острый»; курч темӳр «сталь» (букв. «острое железо»), АФТ курч тӓмӳр «сталь». В кирг. и алт. языках курч до сего времени употребляется исключительно в значении «острый». То же самое наблюдаем и в монг. яз.: монг., калм. хурц «острый», «отточенный»; бур.-монг. хурца, хурса «острый». Для обозначения стали многие тюркские языки заимствовали персидское слово (пулад) (ср. араб. «сталь», «булат»): уйг., туркм. полат, узб. пулат, алт. В полот, кирг. болотболд «сталь». Слово курч из тюркского языка проникло в др. русск. язык: в Изборнике Изяслава 1073 г. находим кръчии (кăрăч + чи) «кузнец» (К. Н. Menges. Schwlerige slavisch-orientalische Lehnbeziehungen. UAJb, XXXI, 1959, стр. 179). Изборник этот переписан с древнеболгарского Изборника.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Мала тух

Мала тух выходить / выйти в передовые, становиться / стать передовым.
Вăл пĕлтĕр те районĕпех Мала тухса парне илсеччĕ. П. Хусанкай. Ай, маттур-çке, пит маттур Пирĕн колхоз каччисем. Сар хĕрсемпе ăмăртса Мала тухаççĕ вĕсем. И. Тукташ. Халь хурçă лашасемпе мар, хурçă кайăксемпе те эпир тĕнчипе мала тухрăмăр. В. Паймен.

Çул кăтарт

Çул [çул-йĕр] кăтарт указывать / указать дорогу [путь] кому-чему.
Комсомол çул кăтартрĕ мана, Рабфака вĕренме вырнаçтарчĕ. С. Шавли. Вăл ăс пачĕ, çул кăтартрĕ Ырă пурнăç кунçулне. Ленин халăх чĕринче. Коммунистсен партийĕпе Совет правительстви... хресчене хăлтăр-халтăр урапа çинчен хурçă трактор çине лартма çул кăтартса пачĕç. М. Белов. Ленин вĕрентĕвĕ çынсене пурнăç тупсăмне, илемлĕ пуласлăх патне çул-йĕр кăтартса пырать. Коммунизм ялавĕ.

Хурçă чĕлхе хыв

Хурçă чĕлхе хыв выковать стальной язык для чего.
Çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

альтернатива

п.с. Суйлама май паракан вариант(сем); суйлав мехелĕ. Урăхла нимĕнле альтернатива та çук Раççейĕн. Х-р, 17.06.1992, 2 с. 1990 çулта Аслă Совета суйланă чухне Етĕрне округĕпе пĕр кандидат çеçчĕ... Л.Софронов — хăйне майлă реформаторччĕ — «альтернатива кирлĕ» терĕ. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Сăрă тĕсрен е хурçă тĕсĕнчен лайăххи çук теççĕ. Çапах альтернатива та пур — «çемçе» тĕссем. ÇХ, 1999, 10 /, 8 с. Вăл декан суйлавне альтернатива мелĕпе ирттерме ыйтса çырнă. АМХ, 2000, 8—10 /, 7 с. — альтернатива шыра (В.Егоров, 1989, 42 с.). — ВЧС, 1971, 26 с.

Çавăн пекех пăхăр: