Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

демаркаци

воен.
демаркация (чикĕ иртне вырăна паллă туса тухни)

йĕрле

2.
следовать за кем-л., идти по следу, преследовать
мулкач йĕрле — идти по следу зайца
чикĕ пăсакансене йĕрле — преследовать нарушителей границы

контрабанда

контрабанда (чикĕ урлă вăрттан тавар кӳни)

пограничник

пограничник (чикĕ хуралçи)
СССР чикĕ хуралçисем — советские пограничники
чикĕ хуралçи кунĕ — день пограничника

сыхлав

охранный, караульный, защитный
сывлăх сыхлавĕ — охрана здоровья
чикĕ сыхлавĕ — защита границ

таможня

таможня (чикĕ урлă каçаракан тавара тĕрĕслесе тӳлеве илекен учреждени)

термин

термин (ăслăлăх, техник е ăсталăх ăнлавне палăртакан сăмах)
[лат. terminus — чикĕ, виçе]
ăслăлăх терминĕсем — научные термины
термин сăмахсем — слова-термины

хуралçă

1.
сторож
караульщик, охранник разг.
вăрман хуралçи — лесник
чикĕ хуралçи — пограничник
хуралçă салтак — часовой
Тулта хуралçă, пӳртре улпут. (Йытă). — загадка Во дворе— сторож, а в избе — барин. (Собака).

чикĕ

I.

1.
граница, рубеж

чикĕ

пограничный
разграничительный
патшалăх чикки — граница государства, государственная граница
чикĕ застави — пограничная застава
сыпăк чикки — лингв. слогораздел
чикĕ йĕрĕ — разграничительная линия
чикĕ леш енче —за границей, за рубежом
чикĕ леш енчи çĕршывсем — зарубежные страны
чикĕ урлă каç — перейти через границу
чикке пăсакансем — нарушители границы

чикĕ

2. перен.
рубеж
пилĕкçуллăх чиккисем — рубежи пятилетки

чикĕ

3.
предел, черта
грань
хула чиккинчен тулта — за городской чертой

чикĕ

4.
межа, черта
чикĕ ту — проводить межу
старт чикки — линия старта

чикĕ

5. перен.
граница, предел, мера
чикĕрен тухса кай — перейти границу (дозволенного)

чикĕ

6. физ.
точка
пăрлану чикки — точка замерзания

юпа

1.
столб
опора
вата юпа — столб в частоколе
йĕтем юпи — гуменный столб
масар юписем — намогильные столбы
телефон юписем — телефонные столбы
хапха юписем — столбы ворот
чикĕ юпи — 1) пограничный столб 2) межевой столб
юман юпа — дубовый столб
юпа ларт — ставить столб
юпа пек хытса тăр — застыть столбом, остолбенеть

юмах юпа тăрринче, хам урхамах çийĕнче — сказка где-то на столбе, а рассказчик на коне (говорят тому, кто назойливо просит рассказать сказку)

ен

◊
чикĕ леш енче — за границей, за рубежом
пĕр енчен — вводн. сл. с одной стороны
тепĕр енчен — вводн. сл. с другой стороны
пĕр енчен, вăл калани тĕрĕс — с одной стороны, он прав
пĕр енлĕ — 1) односторонний 2) односторонне
ыйту çине пĕр енлĕ пăхни — односторонний подход к вопросу

чикĕ

◊
хăлха чикки — 1) висок 2) оплеуха
хăлха чикки пар — закатить пощечину, засветить оплеуху
хăлха чикки тăхăнтар — закатить пощечину, засветить оплеуху
ĕнсе чикки — подзатыльник
ĕнсе чикки пар — дать подзатыльник

чикĕ

II.

вилы (с длинной ручкой)

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

кучикле

назв. игры (игра с двумя палками: одна палка — короткая, другая длинная). Зап. ВНО. Орау. Кучикле вăйă. Кучикле вылянă чухне мăшăрлăнне пăхса вылямаççĕ. Кучикле иккĕн те, виççĕн те, тăваттăн-пиллĕкĕн те, улттăн-çиччĕн те выляççĕ. Алтуйилле вылянă чухнехи пекех, кашнин пĕр алтуйи, мĕн пурне пĕр кучик пулать. Выляма тытăниччен камăн малтан çапмаллине, черечĕпе кам хыççăн кам çапмаллине пĕр-пĕр вăрăмрах патакпа е хăйсен алтуйипе (патакки тăрăх аялтан çӳлелле ал тытса хапарса) шăпа яраççĕ. Патак çӳл вĕçне ал тытса тухсан, камăн шăпи чăн вĕçне тухать, çавăн малтан çапмалла пулать; ыттисем черечĕпе, шăпине кура, пĕрин хыççăн тепри çапаççĕ. Анчах чăн вĕçĕнчин алли çумĕнчи, хăй уммĕнчипе тавлашма та пултарать. Хăй умĕнчи (çияла тухни) аллине патак вĕçĕ кăшт анчах кĕнĕ пулсан, вăл аллинчен çаннине кăларать те, кĕпи çаннипе çав патака виçĕ хут çапать. Çапса ӳкерсен, ку малтан çапать, малтан шăпи çиала тухни кун хыççăн çапать. Вăййи ак çапла пуçланать. Малтан пĕр-пĕр такăртарах çĕре ăрам варрине, урлăшне те, тăршшине те аршăн çурă туса, алтуйипе çырса, тăваткал чикĕ тăваççĕ, чикки варри(не) пĕр çу лупашки пек шăтăк тăваççĕ. Çав чикĕрен çапма тытăнаççĕ. Çапасса, кирлипе, темиçе тĕрлĕ те çапаççĕ: кустарса çапаççĕ, чиксе çапаççĕ, кустарса утаççĕ, тата чиксе те утаççĕ. Кустарса çапни виççĕ пулать, чиксе çапни иккĕ шутланать, кустарса утни те иккĕ шутланать, чиксе утсан пĕреççех пулать. Чиксе çапнипе тата кустарса утнипе чиксе утнисем кашни выляса тухнă чухне (при последнем ударе) анчах пулаççĕ. Чăн малтан çапаканни чиккинчен (из квадрата) кустарса çапса ярать; ун хыççăн çапасси кучик хыççăн чупать. Кучикки ăçта ӳкнĕ, çав вырăнтан кучиккине утса, чикке кӳртме тăрăшать; кӳртсен хăй çапать те, ун хыççăнхи сыхлама каять; кӳртимасан, хай çапаканни каллех чикĕ тулашĕнченех кустарса çапса ярать. Çапла хăçан та хăçан кучиккине чикке кӳртет, çавăнчченех кучик хыççăн чупать. Вăййи хисепĕ вăтăра çитиччен шутланать (хисепленет). Çапаканни лайăх çапать пулсан, вара сыхлаканнин кучик хыççăн чупса пĕтĕмпех тĕнки тухать. Хăш-хăш çĕрте миçе çапнине шутламасăрах выляççĕ. Пирĕн шутланисĕр пуçне тата «шăтнисем», «çуннисем» пур. Çапаканнин шучĕ тăххăртан иртнĕ пулсан, сыхлаканни кучиккине уткăнса пынă çĕртен çапса ӳкерсен, çапаканнин вара юлашки хут çапни «шăтать» (шутланмаçть). Чикĕ тулашĕнчен çапса янă чухне, ăнсăртран калле чикке кĕрсе ӳксен, «çунать», пĕртте юлмаçть; шучĕ тăххăртан иртнĕ пулсан, тăххăра анчах юлать, тăххăртан иртмен пулсан, пĕтĕмпех çунать. Вылянă чухне яланах кустарса çапаççĕ, анчах выляса тухас чухне пĕре çитмеçт-и, унта вăтăра иккĕ çитмеçт-и, çавна кура: е кустарса утаççĕ, е чиксе çапаççĕ, е чиксе утаççĕ. Кучик сыхлаканнине çапаканни питех юратмаçт пулсан, тата ун хыççăн çапассине юратарах парать пулсан, кустарса утас вырăнне чиксе çапать, мĕншĕн тесен хăй тухсан, кучикĕ инче уткăнса кайнипе сыхлаканни кучиккине чикке кӳртимаçть те, вара кучик сыхлакан хыççăн çапмалли тухнин вырăнне тăрса, çапса хăй шутне тултарать. Чăн малтан выляса тухаканни ыттисене выляса тухма (шута çитерме) виçĕ тапхăр (т. е. три очереди) çапма парать. Виçĕ тапхăрччен те выляса тухмасан вара, чăн малтан тухни вăсене хăрах уран сиктерет. Вăл кучиккине илет те, ăна е ал вĕççĕн (подбросив рукою, которою и бьет), е алран (держа в левой руке, бьет правою) çапса ярать, епле те пулсан кучиккине инчерех çапса яма тăрăшать. Вара чикĕпе кучик кайса ӳкнĕ хушша выляса тухайманнисене виçĕ хутчен каллĕ-маллĕ хăрах уран сиксе кайса килтерет. Кучикки ытла инче утăнса кайнă пулсан, пĕр хут анчах сиктерет. Выляса тухас уммĕн вăтăра çитесси пĕреççех пулсан, чиксе утас вырăнне е чиксе çапсан, е кустарса утсан, мĕн пурĕ пурте çунать; иккĕ çитмен пулсан, кустарса утас вырăнне, е чиксе çапас вырăнне кустарса çапсан та, пĕтĕмпех çунать. Çапла выляттăмăр эпĕр ĕлĕк кучикле, халĕ вăл вăйя вылямаççĕ ĕнтĕ.

тĕрке

свертывать, завертывать. ТХКА 14. Ваçук шкултан тĕркесе çыхнă хут илсе килнĕ. N. Кĕнекине чĕрĕ, чикĕ таçта тĕркесе.

чикĕ

вилы с длинным чернем.

чике

(ч’иг’э), локоть, мера длины (от локтя до конца среднего пальца). Изамб. Т. Чике тесе чавса тăрăшшĕне калаççĕ. N. Ик чике = хур. N. Чике тăршшĕ кайман, чĕлхи чĕп-чĕрĕ. Не вырос и на локоть, а язык – как бритва. Ск. и пред. чув. 113. Чике тарăшшĕ ларттарать. N. Вăл (т. е. Кукша) пĕр чике тăршшĕ старикпа чике тăршшĕ карчăк патне хĕр патне кĕнĕ (сватать девушку). N. Пĕр чикĕ тăрăшшĕ, на один локоть. Яжутк. Мăн çул хĕрĕнчи кăпчанки пĕр чикерен вăрăм мар. Çакă ялăн хĕрĕсем пушă авринчен вăрăм мар. Ала 80. Çав старикĕн тăрăшшĕ пĕр чике, тет, сухалĕ пĕр хур, тет. Панклеи. Чике тăршшĕ стариксам, старики ростом с локоть, карлики. Абаш. Пĕчĕк çынна чике теççĕ, низкорослого человека называют чике. Ала 65. Лашман ялин арăмĕсем те пĕр чике пиршĕн кускалаççĕ. Чертаг., Чутеево. Н. Седяк. Чике — чавсапа виçни. В. Олг. Чике — половина хор’а. Изамб. Т. Çав икĕ чике тăрăшшĕ пĕр хур пулат. Тим. Ах евчĕçăм, евчĕçăм, ултă чике сураншăн утмăл улттă хутларăн.

чике тăрăш

с локоть, в смысле: очень, здорово. Б. Аккоз. Чике тăрăш лартрăмăр (надули, обманули). Арçури. Чикĕ тăрăш ларттарать (надувает). КС. Чике тăршшĕ лартрĕ вăл мана (надул).

чике

, то же, что чикĕ, граница.

чикĕ

граница, рубеж, черта, межа, край. N. Патшалăх чикки, граница государства. УМ. Пăхаттăмăр тек чикĕ урлă, кураттăмăр урăх тĕнче... КС. Эс мĕшĕн чикĕрен тухса çулатăн (заходишь за границы). Орау. Кучикле выляма малтан çырса тăват кĕтеслĕ чикĕ тăваççĕ. Шибач. Тотар хоçа калать Пикманана: эс, тет, лашасам тăвар, эп, тет, çаран чикки шырама каям. Эпир çур. çĕршыв 22. Пирĕн таврари хĕрĕх ял пĕр вулăс чиккинче тăраççĕ. ТХКА З1. Эпĕ ĕлĕк салтака та кайса килнĕ, чикĕ хĕрринче слушит тунă. Ивник. Анчах пĕр тăшман та ан каç чикĕ урлă,— пограничник ялан вахтăра. Турхан. † Совет Союс чиккине сыхла, савни, ытларах! || Граница между полями двух обществ. Изамб. Т. Пирте чикĕсем пилĕк çухрăмран ытла мар. || Предел. || СПВВ. Чикки çавăнта, путмарĕ çавăнта (пĕр-пĕр япала ялан пĕр çĕре пырсассăн). || N. Пĕре панă сăмаха тума тăрсан чикки çук.

чикĕ юпи

пограничный столб. N. Хирте хăрах ураллă хурт тăрать. (Чикĕ юпи). Н. Тойдеряк. Пусма татăксем чĕрсе, вĕрсе чикĕ юпи шăтăкне кайса пăрахаççĕ.

пăх-ăш-чикĕ

злюка. Ст. Чек. Пăх-ăш-чикĕ (или: хура юнăш-чикĕ, ялан вăрçса çӳрет (Гов. о человеке, который сердится из-за мелочей).

прачак

(-џ̌ак), межа (от русск. просека). Изамб. Т. Прачак хирте пулат (широкая межа, поросшая травой). N. Чикĕ прачакĕ. Межа, отделяющая одну часть поля от другой. || Просека в лесу. БАБ.

каскала

учащ. ф. от гл. кас. Альш. Каскала-каскала лартаççĕ хай Елшелсем хăйсене валли пӳр-çуртсем (после пожара). К.-Кушки. Манăн пĕтĕм ăш-чикĕ каскаласа кайрĕ. Синьял. Унта пĕр кайăк пычĕ, тет те, каскаласа (клюет) улмисене тăкалать, тет. || Плотничать, строить. Хĕн-хур. Пĕрре Петĕр икĕ хутлă пӳрт каскаланă (рубил, строил). N. Çавăн пекех йывăç каскалакан та, чул каскалакан та, çĕре кăнтăр кунĕ пек ĕçлесе ирттерет. N. Çав каскалакан çын каланă тет: манăн вăхăт çук халĕ, часрах пура пурамалла, тесе каларĕ, тет. || Придавать вкус? ЧС. Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана каскалат. || Сред. Юм. Выç варла эрех ĕçрĕм те, чĕрене каскаласа кайрĕ. [Выраж особое. ощущение, если человек выпьет натощак рюмку (чарку) вина].

ката

(када), отдаленность. Собр. Умуççинчен умми катая ӳкмест, теççĕ. Бгтр. Йывăççинчен улми катана ӳкмест. Н. Седяк. Катара = аякра. N. Катара икĕ чана пулкки ларать, тет. N. Катаран килеççĕ-инçетрен килеççĕ. Сĕт-к. Катаран, издалека. || N. Ката = чикĕ? || Край. Альш. Катара пурăнакан кӳршĕ (на краю деревни)? Юрк. † Катаран (= хĕринчен) сусан (если считать), вуникĕ кил урлă. Ст. Чек. Пирĕн пӳрт çак ăрам вĕçĕнче, катара, ларать (последняя на краю; катаран виç кил урлă ларать, через З дома от края). || В наречном см. N. Ката ӳкмест. Далеко не упадет.

ăш-чикĕ

то же, что ăш-чик. Хорачка. Ăш-чикĕ. Хойхăрса ăш-чикĕ çонат (горюет).

масар пуçĕ

(-з’э̆), масар пуçлăхĕ (-hэ̆), человек, похороненный первым на кладбище. N. Масар пуçлăхĕ тесе, çĕнĕ масар çине чăн малтан пытарнă çынна калаççĕ Масар пуçинĕн (так!) пит ĕçĕ нумай. Кашни çĕнĕ вилекен çынна вăл принимат тумалла, ăна вырăн кăтартса памалла, ăна вĕрентмелле, кăтартмалла — вĕренсе çитиччен, çĕнĕ вилнĕ çыннăн мĕнле-мĕнле тумаллине, теççĕ. Çавăнпа, çĕнĕ масар тусассăн, чăвашсем масар çине вилсе малтан пытарăнма (быть похороненными) пит хăраççĕ. N. Тата унтан пуçне = мăсар пуçлăхсене хываççĕ. Хурамал. Масар пуçлăхĕ пулман ес! (брань), Магн. М. 190. Масар пуçĕ, м. тӳри, м. сыхчи, м. тӳр-кĕлли. См. чикĕ пуçлăхĕ, тĕнче.

йĕклен

(jэ̆к’л’э̆н’), чувствовать тошноту. М. П. Петр. Питушк. Йĕклен = хăсма хăтлан. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Йĕкленсе, каялла кăларса пăрахнă. Хорачка. Йĕклентĕм. Меня тошнит. В. Олг. Ман ăш-чикĕ тем йĕкленет. Меня что-то тошнит. Орау. Йĕкленнипе кĕç-вĕç хăсса ярас пек пултăм. (От противного вида) меня готово было стошнить.

вăй

(вы̆j), сила; средства. Регули 326. Вăй патăр! Собр. Ку айкки, леш айкки вăй патăр. (Чӳлĕк туртни). Альш. Тапна çĕртен тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтйр. Ст. Ганьк. † Тарăн вар тăрăх çул килет, икĕ аяккипе хĕр килет; ăна, тытса, çуп-тусан, çамрăк пуçа вăй (энергия) кĕрет. N. † Кукăр-макăр çул пырат, кукăрипе хĕр пырат; ăна, тытса, чуп-тусан, çамрăк пуçа вăй кĕрет. Сала 302. Вунă пӳрне вăйĕ тан мар. (Послов. ). Истор. Кĕрешсен-кĕрешсен, Мстислав вайран сулăна пуçланă (начал выбиваться из сил). Макка 44. † Вăрăм çулпа килтĕмĕр хура-тур лаша вăйĕпе. Ала 11. Манăн киле кайма вăй çитес çук (сил не хватит), кунтах çăвăрас (= çывăрас) пулĕ. Серг. Рад. Ялан вăйпа ĕçлемелли ĕçсене ĕçленĕ (выполнял тяжелую работу). Панклеи. Карчăк патак илет те, çак хĕре поçĕнчен мĕн вăй çитессипе (насколько хватает сил) çапать. N. Вăй патăр пуса татма! Якейк. Тытрăм-турăм тотине (поцеловался), çамăрăк (siс!) Чона вăй килчĕ. Букв. 1908. Çывăрсан, ăна вăй кĕвĕ (она отдохнула). А. П. Прокоп. † Эпĕр ĕçни, эпĕр çини улт уралă хуртан вăqĕсем. КС. Вăй патăр! Бог помочь! (Отвечают: «тавах!»). Сред. Юм. Вăй патăр! Тор пôлăштăр! Ч. П. Хура сăсар (написано: «сасар» — дважды) йĕрне йĕрле-йĕрле, чикĕ чĕр-куççи вăйне эпĕ пĕтертĕм. О сохр. здор. Вăй çитменнине (непосильную работу) ĕçленĕрен. К.-Кушки. † Вăй кăларса ĕçлерĕм, вăйлă туйпа памарăн. (Хĕр-йĕрри). Сред. Юм. Вăй кĕрсе çитнĕ çын, взрослый человек. Ст. Дув. † Ӳссе çитĕнеет ар ывăлĕ, патша патне каят, вăй хурат. Сиктер. Турă, сана асăнатăп хура халăх вăйĕпе. Юрк. Чипертерех тăракан çынсене, çыру пĕлекенсене, хайсенĕн вăйĕнчен чăвашла кĕнекесем илтерсе вулаттарнă. Ib. Вăл кахал, çын вăйĕпе-кăна пурăнасшăн (хочет жить на чужой счет). Ib. Улпучĕ именине тертленсе тытса тăрат, правиччĕлĕсем ун вăйĕнчен пуйса выртаççĕ. Макка 218. Акă сана (киремети) хур паратпăр, мĕн вăй çитнипелен анчах. {{anchor|DdeLink19642142371547}} N. Вăй çитнĕ таран, но силе возможности. N. Манăн та çаc (= çиес) килет, тульккă вăй çитеймĕçт (не хватает средств). Истор. Хулăм тӳлеме вăйĕ çитейменнисем пĕрер арăмран ытла илмен. N. Ывăлĕ кăçал-кăна вăй пара пуçларĕ (= пулăша пуçларĕ). || Ущерб. Риккошкăнь-Янасал. † Стаккан çутă тийиса (= тиеесе), тĕп корниччен ĕçес мар, хуçине вăях тăвас мар. См. вуй, вый, вой.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

внутренность

сущ.жен.
1. ăш, шалаш; внутренность избы пӳрт шалашĕ
2. внутренности множ. ăш-чик, пыршă-аршă; внутренности овцы сурăх ăш-чикĕ

граница

сущ.жен.
чикĕ; государственная граница патшалăх чикки; проложить границу чикĕ хыв ♦ за границей чикĕ леш енче, ют çĕршывра

грань

сущ.жен., множ. грани
1. хысак (икĕ кĕтес хушшинчи лаптăк); грани куба куб хысакĕсем
2. чикĕ, уйрăмлăх; провести грань чикĕ хыв, уйăр ♦ на грани войны кĕç-вĕç вăрçă пуçланмалла (çивĕч лару-тăру)
сущ.муж., графиня жен.
граф (дворян титулĕ)

декларация

сущ.жен. (син. заявление)
деклараци (ĕç принципĕсемпе планĕсене пĕлтерсе калани, çирĕплетсе çырни); правительственная декларация правительство декларацийĕ; выступить с декларацией деклараци ту ♦ таможенная декларация таможня декларацийĕ (чикĕ урлă каçакан çын хăйпе мĕнле хаклăхсем пурри çинчен çырса пани)

заграничный

прил. (син. зарубежный)
ют çĕршыв -ĕ; ют çĕршыври, чикĕ леш енчи; заграничный паспорт ют çĕршыва каймалли паспорт

зарубежный

прил. (син. заграничный; ант. отечественный)
ют çĕршыв -ĕ; ют çĕршыври, чикĕ леш енчи; зарубежные страны ют çĕршывсем; развитие зарубежного туризма чикĕ леш енчи туризм аталанни

защитник

сущ.муж., защитница жен.
1. хӳтĕлевçĕ, сыхлавçă, хӳтĕлекен, сыхлакан; защитники границ чикĕ сыхлакансем
2. (ант. обвинитель) хӳтĕлевçĕ (судри); выступление защитника хӳтĕлевçĕ тухса калани

зона

сущ.жен. (син. пояс, полоса, территория)
тăрăх, хутлăх; пограничная полоса чикĕ тăрăхĕ; зона отдыха за Волгой Атăл йăлăмĕнчи кану хутлăхĕ

контрабанда

сущ.жен.
контрабанда (чикĕ леш енчен вăрттăн майпа тавар каçарни; çапла кӳнĕ тавар)

край

сущ.муж., множ. края
1. хĕрĕ, хĕрри, вĕç, чикĕ; край села ял вĕçĕ; на краю оврага çырма хĕрринче; налить стакан до краёв стакана хĕррипе тан тултар
2. (син. сторона, область) ен, çĕр, çĕршыв; культура родного края тăван ен культури; птицы улетели в тёплые края кайăксем ăшă енне вĕçсе кайнă
3. край (çĕр-администраци пайĕ); Красноярский край Красноярск крайĕ

лимит

сущ.муж.
лимит, чикĕ (укçа-тенкĕ, пурлăх илме е ĕç тума палăртнă виçе); лимит на топливо топливо лимичĕ; превысить лимит лимитран ирт

мера

сущ.жен.
1. виçе; меры длины вăрăмăш виçисем
2. чикĕ, виçе; знать меру виçене пĕл, виçерен ан тух
3. ĕç, тăвăм; принять нужные меры кирлĕ ĕçсене ту ♦ в полной мере туллин, тулли виçепе; по крайней мере сахалтан та

пограничник

сущ.муж.
пограничник, чикĕ хуралçи; он был в армии пограничником вăл çарта чикĕ хуралçи пулнă

пограничный

прил.
чикĕ -ĕ; чикĕри; чикĕ хуралĕнчи; пограничная служба чикĕ хуралĕнчи хĕсмет; пограничные войска чикĕри çарсем; пограничный столб чикĕ юпи; на пограничной заставе объявили тревогу чикĕ заставинче тревога тунă

предел

сущ.муж.
1. (син. рубеж, граница) чикĕ; пределы области область чиккисем; за пределами отечества чикĕ леш енче
2. çӳлти пусăм, чикĕ; предел скорости чи пысăк хăвăртлах; предел моих желаний манăн чи пысăк ĕмĕт; силы на пределе вăй пĕтсе пырать

рубеж

сущ.муж. (син. граница)
чикĕ; за рубежом чикĕ леш енче; защищать рубежи отчизны тăван çĕршыв чиккисене сыхла

таможня

сущ.жен.
таможня (чикĕ урлă япала илсе килнине тĕрĕслекен учреждени)

точка

сущ.жен.
1. пăнчă; пата; точка с запятой пăнчăпа запятой; поставить точку пăнчă ларт (çырура)
2. тĕл, вырăн; самая высокая точка горы сăртăн чи çӳллĕ тĕлĕ; болевая точка ырăтакан вырăн
3. чикĕ; точка кипения вĕренин чикки (температура) ♦ торговая точка суту-илӳ вырăнĕ (магазин, киоск т. ыт.); бить в одну точку пĕр тĕллевпе вăй хур; точка в точку шап та лăп; с моей точки зрения ман шутпа

черта

сущ.жен.
1. (син. линия) йĕр, чикĕ; провести черту йĕр турт; в черте города хула чиккинче, хулара
2. (син. свойство, особенность) паллă, уйрăмлăх; черты характера кăмăл уйрăмлăхĕсем ♦ черты лица сăн-пит, ĕренке; в общих чертах пĕтĕмĕшпе илсен

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

заграничный

чикĕ леш енчи, урӑх (ют) патшалӑхри; заграничный паспорт урӑх патшалӑха каймалли паспорт.

отмежеваться

-жуюсь от кого, от чего сов., отмежёвываться несов. 1. чикĕ туса уйрӑл; 2. кампа е мĕнпе те пулин ху килĕшменнине палӑрт, унтан пăрăн, пӑрӑнса тӑр.

рубеж

-а чикӗ, йӑран; за рубежом чикĕ леш енче, ют патшалӑхра, урӑх ҫӗршывра.

пограничный

чикӗри, чикӗ ҫывӑхӗнчи; пограничный столб чикĕ юпи; пограничная застава чикĕри застава.

предел

1. чикĕ; обозначить на карте пределы области карттӑ ҫинче область чиккисене палăрт; 2. вӑхăт хушши; в пределах 5—6 месяцев пилӗк-ултӑ уйăх хушшинче; 3. чикӗ, виҫе; он перешел пределы дозволенного вӑл чикӗрен (виҫерен) тухнӑ.

черта

1. йĕр; провести черту йĕр ту, туртса тух; 2. чикĕ; в черте нашего района пирĕн районта (чиккинче); 3. перен. уйрăмлăх, паллă, ен, сăн; черты лица сăн, сăн-сăпат, отличительные черты япалан уйрăмлăхĕсем; в общих чертах кĕскен, пĕтĕмпе илсен.

таможня

таможня (ют патшалăхран килекен таварсенчен пошлина илсе тата чикĕ урлă куçарма юраман таварсене тĕрĕслесе тăракан учреждени).

точка

1. 1. пăнчă; ситец в красных точках хĕрлĕ пăнчăллă çитсă; 2. точка; в конце предложения ставят точку предложени хыççăн точка лартаççĕ; 3. чикĕ; точка кипения вĕреме кĕмелли чикĕ; точка замерзания шанса пăрланмалли чикĕ.

урочище

хăй тĕллĕн пулнă чикĕ: шыв, çырма, тип вар, вăрман, сăрт, çыран, кӳлĕ т. ыт.; тавралăхран уйрăлса тăракан вырăн (сăмахран, шурлăх).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

бесконечность

ж. вĕçсĕрлĕх, чикĕ çукки; ◇ до бесконечностей вĕçĕмсĕр; на эту тему можно спорить до бесконечностей ку ыйтупа тавлашса вĕçне тухма çук.

восточный

прил. 1. (находящийся на востоке, идущий с востока) хĕвелтухăç енчи, хĕвелтухăçĕнчи, мал енчи; восточная граница хĕвелтухăçĕнчи чикĕ; восточный ветер тухăçран вĕрекен сил; Восточная Европа Хĕвелтухăç Европа; 2. (характерный для Востока) хĕвелтухăç -ĕ[-и]; восточная культура хĕвелтухăç культури.

граница

ж. 1. чикĕ, граница; государственная граница патшалăх (е çĕршыв) чикки; охрана границы чикĕ сыхлани; 2. обычно мн. границы (предел) виçĕ, чикĕ; сверх всяких границ виçерен иртсе, чикĕрен тухса; ◇ за границу чикĕ леш енне, ют çĕршыва; за границей чикĕ леш енче, ют çĕршывсенче; из-за границы чикĕ леш енчен, ют çĕршывран.

грань

ж. 1. (граница) чикĕ; на грани лесов и степей вăрманпа çеçенхир чиккинче; 2. (то, что отделяет одно от другого) чикĕ, хушă, уйрăмлăх; стирание граней между умственным и физическим трудом ăстăн ĕçĕпе вăй-хал ĕçе хушшинчи уйрăмлăх чакса пыни; находиться на грани жизни и смерти вилес патне çит; 3. мат. аяк, ен; у куба шесть граней куб ултă енлĕ.

демаркационный

прил. демаркационная линия демаркаци линийĕ (çапăçакан икĕ патшалăх хушшинчи мирлешӳ вăхăтĕнче тунă чикĕ; парăнтарнă патшалăх территорииĕ вонăсене пайлакан чикĕ).

допахать

сов. что 1. (кончить пахать) сухаласа пĕтер, сухаласа çитер; допахать поле ана сухаласа пĕтер; 2. (до какого-л. места) сухаласа çит, ...таран сухала; допахать до межи чикĕ таран сухала.

заграничный

прил. ют çĕршыв ⸗ĕ [⸗и]; чикĕ леш енчи; заграничный паспорт ют çĕршыва каймалли паспорт.

зарубежный

прил. чикĕ леш енчи.

из-за

предлог с род. п. 1. (с того или иного места) айĕнчен, хушăран, хушшинчен, ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен]; из-за пояса пиçиххи хушшинчен; из-за пазухи хĕврен; из-за стола сĕтел кушшинчен; 2. (с противоположной стороны) леш (е тепĕр) енчен, хыçран, хыçĕнчен; из-за реки шыв леш енчен; из-за дома çурт хыçĕнчен; из-за границы чикĕ леш енчен; 3. (по причине) пула, пирки, кура, ⸗ран [⸗рен], -шăн [⸗шĕн]; из-за недостаточной грамотности пĕлӳлĕх çителĕксĕр пирки; из-за дождливой погоды çанталăк йĕпе танине пула; из-за меня ман пирки, мана пула; 4. (во имя чего-л.) ⸗шăн [⸗шĕн], пула, пулин; из-за куска хлеба çăкăр татăкĕшĕн; из-за денег укçашăн, укçана пула.

исходный

прил. малтанхи, пуçламăш, тухнă, тĕп; исходный рубеж малтанхи чикĕ; исходный пункт тухнă вырăн, тăрлав; ◇ исходный падеж грам. туху падежĕ.

кон

м. 1. (очерченное место игры) чикĕ; 2. (ряд фигур) йĕрке; 3. (партия игры) кон.

контрабанда

ж. 1. контрабанда (тĕрлĕ таварсене, сутма чарнă е хаклă япаласене государство чикки урлă пошлина тӳлемесĕр вăрттăн каçарни); 2. контрабанда таварĕ (чикĕ урлă вăрттăн илсе каçарнă тавар, хаклă япаласем); 3. в знач. нареч. контрабандой вăрттăн, контрабанда мелĕпе.

линия

ж. 1. йĕр; прямая линия тӳрĕ йĕр; 2. (путь сообщения) çул, çул-йĕр; трамвайная линия трамвай çулĕ; 3. (расположение предметов в один ряд) рет, тăрăх; линия гор тусен речĕ; 4. (черта, определяющая направление, предел) чикĕ, йĕр; береговая линия çыран чикки; линия старта старт чикки; 5. (направление, образ действий) çул-йĕр; генеральная линия партии партии тĕп çул-йĕрĕ; ◇ линия обороны оборона укрепленийĕсем; по линии наименьшего сопротивления ĕçе çиелтен тума тăрăшни; гнуть свою линию ху тăвас тенине ту, хăвăннине тытса пыр.

межа

ж. йăран, чикĕ.

межевание

с. йăран уйăрни, çĕр касни (е уйăрни), чикĕ палăртни.

межевать

несов. что йăран уйăр, çĕр кас (е уйăр), чикĕ палăрт.

межевой

прил. йăран (е чикĕ) ⸗ĕ [⸗и], мишавай; межевой столб мишавай юпи.

мера

ж. 1. виçе; мера длины вăрăмăш виçи; 2. (предел) виçе, чикĕ, карт; знать меру виçине пĕл; 3. хисеп, виçе; мера вины мĕн тери айăплă пулни; 4. (мероприятие) мера; принять меры мера йышăн; 5. уст. пăтавкка; мера овса пĕр пăтавкка сĕлĕ; ◇ без меры виçесĕр, шутсăр; в меру виçеллĕ, шăпах, чух кăна; не в меру, сверх меры, через меру ытлашши; ни в коей мере кăшт та; по крайней мере см. крайний; по меньшей мере см. меньший; по мере сил см. сила.

ограничение

с. 1. по гл. ограничиться; 2. (то, что стесняет) чикĕ, хĕсӳ, пӳлни.

ограничивать

несов. 1. см. ограничить; 2. что (являться пределом чего-л.) чар, чикĕле, чикĕ пулса тăр.

оконечность

ж. вĕç, чикĕ, сăмсах.

окраина

ж. 1. хĕрĕ, вĕç; окраина леса вăрман хĕрри; окраина деревни ял вĕçĕ; 2. (пограничная область) чикĕ, чикĕ хĕрри.

отграничить

сов. что чикĕле, чикĕ ту, чикĕ туса уйăр.

отмежевать

сов. 1. что (отделить межой) чикĕ туса уйăр, чикĕле, пӳлсе уйăр; 2. кого-что, перен. (отделить, обособить) уйăр, уйрăмлантар, уйăрса ил.

палец

м. 1. пӳрне; большой палец пуç пӳрне; указательный палец шĕвĕр пӳрне; средний палец вăта пӳрне; безымянный палец ятсăр пӳрне; отпечатки пальцев пӳрне йĕрĕ; 2. тех. (валик, стержень) шăл, тĕнĕл, палец (машинăсенче); ◇ чёртов палец качă-мăчă, аçа чулĕ; глядеть на что-л. сквозь пальцы курмăш пул; знать как (свой) пять пальцев тĕплĕ пĕл; обвести вокруг пальца чикĕ тăршшĕ ларт; пальцем не шевельнуть пӳрнепе те ан хускат (пĕр-пĕр ĕç тăвас тесе); палец о палец не ударить пачах ним те ан ту; пальца в рот не клади кому-л. сыхлан; пальцем не тронуть пӳрнепе те ан тĕкĕн (кама, мĕне); пальцем показывать на кого-что-л. тĕллесе кăтарт; по пальцам пересчитать можно пӳрнепе шутласа тухма пулать.

перейти

сов. 1. что, через что каç, каçса кай (е кил); перейти через границу чикĕ урлă каç; 2. (из одного места в другое) куç, пыр, куçса кай (е кил); перейти в другую комнату тепĕр пӳлĕме куç; перейти от окна к столу чӳрече патĕнчен сĕтел патне пыр; 3. (изменить, примкнуть к другим) куç, çаврăн, сутăн; перейти на сторону врага тăшмана сутăн; 4. во что (превратиться) пулса тăр; степь перешла в пустыню çеçенхир пушхир пулса тăчĕ; 5. от кого-чего, кому-чему куç, ер, сик; власть перешла в руки народа власть халăх аллине куçнă; болезнь перешла на лёгкие чир ӳпкене куçнă; 6. (начать применять что-л. другое) куç, пуçла; перейти на чувашский язык чăвашла калаçма пуçла; перейти на «ты» «эсир» вырăнне «эсĕ » теме пуçла; 7. за что, разг. (превысить какой-л. предел) ирт, тухса (е иртсе) кай; перейти за пятьдесят аллăран ирт; время перешло за полночь çурçĕр иртсе кайрĕ; перейти границы в чём-л. чикĕрен тухса кай, виçерен ирт; перейти дорогу кому-л. çул тат.

перекатиться

сов. в разн. знач. кус, кусса кай, йăванса каç, çавăрăнса вырт, каçса кай; волна перекатилась через лодку хум кимĕ урлă каçса кайрĕ; перекатиться с боку на бок енчен енне çавăрăнса вырт; перекатиться за черту чикĕ урлă куçса кай.

пограничник

м. пограничник, чикĕ хуралçи.

пограничный

прил. 1. (находящийся у границы) чикĕ ⸗ĕ [⸗и]; чикĕри, чикĕ çывăхĕнчи; пограничный столб чикĕ юпи; пограничный район чикĕ хĕрринчи район; 2. (происходящий на границе) чикĕри; пограничный инцидент чикĕри хирĕçӳ; 3. (охраняющий границы) чикĕ сыхлакан; пограничный отряд чикĕ сыхлакан отряд.

предел

м. 1. (рубеж) чикĕ, лапкăш, хушă, çĕр, çĕршыв; имеющий предел вĕçĕмлĕ; нет предела вĕçĕ-хĕрри çук; за пределами города хула тулашĕнче; покинуть пределы страны çĕршывран тухса кай; в пределах пяти лет пилĕк çул хушшинче; 2. (границы чего-л.) карт, чикĕ, виçĕ; выйти из пределов чикĕрен (е виçерен) тух; 3. (крайняя степень) чикĕ, ⸗са [⸗се] çитни, вĕçĕ; предел мечтаний чи пысăк ĕмĕт; стать тонким до предела çӳхелсе çит; наполнить что-л. до предела тулли тултар.

провести

сов. 1. кого-что ертсе (е çавăтса) кай, илсе кай (е тух, кил, çитер), леçсе хăвар; провести кратчайшим путём чи тӳре çулпа илсе тух; 2. что (прочертить) ту, чĕр, çыр, ӳкер, турт; провести межу чикĕ ту; провести линию шнуром çип çап; 3. что (соорудить, построить) ту, хыв, кĕрт, кар; провести шоссе шоссе хыв; провести телефон телефон кĕрт; 4. чем по чему шăл, шăлса ил; провести рукой по лбу çамкана алăпа шăлса ил; 5. что (выдвинуть, добиться утверждения чего-л.) пурнăçа кĕрт, пурнăçла, тутар(ттар), йышăнтар; провести идею в жизнь шухăша пурнăçла; 6. что (осуществить, произвести) ⸗са [⸗се ] ирттер, ирттер, ту, ⸗ла [⸗ле]; провести занятия занятисем ирттер; провести эксперимент эксперимент ту; провести уборку урожая тыр-пул пухса кĕрт; 7. что (какое-л. время) ирттер, ирттерсе яр, ⸗ла [⸗ле]; провести время с пользой вăхăта усăллă ирттер; провести ночь в лесу вăрманта çĕр каç; провести как-л. день кун каç; 8. что (оформить) çырса хур, кĕрт; провести по кассовой книге касса кĕнеки çине çырса хур; 9. кого, разг. (обмануть) тыттар, шăхăртса хăвар, ултала, ларт; ну, ты меня провёл! ай, лартрăн-çке эсĕ мана!

разграничение

с. по гл. разграничить(ся); разграничение земли çĕре чикĕ туса уйăрни.

разграничительный

прил. чикĕ ⸗ĕ [⸗и], чикĕлекен; разграничительная линия чикĕ йĕрĕ; разграничительный знак чикĕ палли.

разграничить

сов. что, прям. и перен. чикĕле, уйăр, палăрт, чикĕ ту; разграничить районы районсене чикĕле; разграничить понятия ăнлавсене пĕр-пĕринчен уйăр.

раздел

м. 1. по гл. разделить и разделиться; раздел имущества пурлăха валеçни; 2. (часть текста) сыпăк, уйрăм, пай; раздел книги кĕнеке пайĕ; 3. (граница) чикĕ; раздел рек юханшывсен чикки.

размежевать

сов. что 1. чикĕ туса уйăр; размежевать землю çĕре чикĕ туса уйăр; 2. перен. (определить пределы чьей-л. деятельности) уйăр, палăрт; размежевать работу ведомств ведомствăсен ĕçне уйăр.

размежеваться

сов. 1. чикĕ туса уйрăл, йăран туса уйрăл; 2. перен. (разграничить пределы деятельности) уйрăл (пĕр-пĕринчен).

рамка

ж. 1. рамка, пĕчĕк рама; фотография в рамке рамкăри сăнӳкерчĕк; 2. мн. рамки перен. (пределы, границы) чикĕ, йĕрке, карт; держать себя в рамках хăвна йĕркеллĕ тыт, йĕркерен ан тух.

рубеж

м. 1. (граница) чикĕ, йăран; за рубежом чикĕ леш енче; 2. воен. оборона укрепленийĕсем; 3. перен. (грань) хушă; на рубеже двух эпох икĕ самана хушшинче; 4. (намеченный предел) чикĕ; рубежи пятилетки пилĕкçуллăх чиккисем.

сосредоточить

сов. 1. кого-что (сконцентрировать) пух, пуçтар; сосредоточить войска у границы çарсене чикĕ хĕррине пухса тăрат; 2. что (напрячь мысли, внимание, душевные силы) пух, пуçтар; сосредоточить энергию вăя пух.

таможня

ж. таможня (чикĕ урлă товарсем илсе каçарнине тĕреслекен тата уншăн пошлина илекен учреждени); работники таможни таможньăра ĕçлекенсем.

точка

ж. 1. (пятнышко, крапинка) ж пата, пăнчă; ситец в красных точках хĕрлĕ пăнчăллă çитсă; 2. (место, пункт) вырăн, çĕр, пункт; наивысшая точка горного хребта ту хырçин чи çӳллĕ вырăнĕ; 3. (знак препинания) точка, пăнчă; точка с запятой точкăпа запятой; 4. физ. чикĕ; точка замерзания пăрлану чикки; точка кипения вĕреме кĕнĕ чикĕ; 5. мат. точка, вырăн; точка пересечения прямых тӳрĕ линисем хĕресленекен точка; 6. в знач. сказ., разг. (кончено, хватит) çитет, çитĕ; ◇ точка в точку шăпах, тĕрĕс, каснă-лартнă; точка зрения епле пăхни; с моей точки зрения ман шутпа; ставить точку вĕçле, ĕçе туса пĕтер; бить в (одну) точку пĕр тĕллевпе ĕçле; ставить точку над «и» каласа пĕтер, вĕçне çитер, тăрла.

урочище

с. 1. (естественная граница) путмар, чикĕ (хăй тĕллĕн пулнăскер — вăрман, юханшыв, ту, вар т. ыт. те); 2. (участок) вырăн, çĕр, лаптăк (тавралăхран уйрăлса тăракан вырăн, сăм. уй варринчи вăрман, шурлăх т. ыт. те).

черта

ж. 1. (линия) йĕр; провести черту йĕр ту (е турт); 2. (граница, предел) чикĕ, çыра, карта; в черте города хула чиккинче; 3. (особенность, свойство) уйрăмлăх, паллă ен, паллă; черты характера характер уйрăмлăхĕсем; 4. обычно мн. черты сăн, сăн-сăпат, пит-куç; черты лица пит-куç; ◇ в общих чертах пĕтĕмĕшпе илсен.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

граница

чикĕ; государственные границы патшалăх чиккисем; открыть границу чикке уç (каçма ирĕк пар); закрыть границу чикке хуп (каçма чар); демаркация границы чикке палăртса тухни

декларация

1. деклараци (ĕç принципĕсемпе тĕллевĕсене пĕлтерсе калани); правительственная декларация правительство декларацийĕ; Всеоощая декларация прав человека Этем прависен пĕтĕмĕшле декларацийĕ (ООН Аслă Ассамолейи 1948 çулта йышăннă); 2. деклараци (документ); таможенная декларация таможня декларацийĕ (çын чикĕ урлă хăйпе пĕрле мĕн-мĕн илсе каçарнине çырса пани); декларация о доходах тупăш декларацийĕ (налог инспекцине тăратмалли)

заграничный

ют çĕршыв -ĕ, ют çĕршыври, чикĕ леш енчи; заграничный паспорт ют çĕршыва каймалли паспорт; заграничные филиалы компании компанин чикĕ леш енчи филиалĕсем; заграничная командировка ют çĕршыври командировка

зарубежный

ют çĕршыв -ĕ; ют çĕр-шыври, чикĕ леш енчи; зарубежные страны ют çĕршывсем; зарубежный туризм ют çĕршыври туризм

зона

зона, тăрăх; пограничная зона чикĕ тăрăхĕ; пригородная зона хула таврашĕ; зона отдыха кану зони; зона рискованного земледелия теветкеллĕ çĕр ĕç тăрăхĕ

контрабанда

контрабанда (чикĕ урлă вăрттăн майпа тавар каçарни; çапла майпа каçарнă тавар); контрабанда оружия хĕç-пăшал контрабанди, заниматься контрабандой контрабанда ту

кордон

1. чикĕ; за кордоном чикĕ леш енче 2. кордон, хурал çурчĕ; кордоны лесного заповедника вăрман усравĕн хурал çурчĕсем

линия

1. çул-йĕр; политическая линия политика çул-йĕрĕ 2. чикĕ, йĕр; линия прекращения огни çапăçма чарăннă чикĕ

пограничный

чикĕ -ĕ; чикĕри; пограничные войска чикĕри çарсем; пограничная служба чикĕ служби

рубеж

1. чикĕ; рубежи страны çĕршыв чиккисем; за рубежом чикĕ леш енче, ют çĕршывра 2. тĕллев; взять намеченные рубежи палăртнă тĕллеве пурнăçла

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

чикĕ

чик

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

сыхă

[siha]
atent(em)a, singarda
сыхă йытă — atentema hundo
сыхăшăн — pro la singardeco
сыхлăха пар — lasi por gardo
сых(ă)лăх — sekurceo, gardo
rezervo
сыхлăх çарĕсем — rezervaj milittrupoj
сыхла — gardi, protekti, teni
сыхласа хăвар — sukcesi protekti, gardi
тăшмантан сыхла — defendi kontraŭ malamiko
тăнăçа сыхла — gardi la pacon
сыхлав — gard(ad)o, protekt(ad)o
чикĕ сыхлавĕ — limgard(ad)o
сыхлавлă — protektata, gardata
сыхлавсăр — sengarda, malprotektata
сыхлавçă — gardisto, gardanto
сыхлан — gardiĝi, protektiĝi, konserviĝi
сыхлану — atentemo, singardemo
сыхлануллă — singarda
сыхлануллăн (= сыхлăн) — singarde, atenteme

юпа

[juba]
fosto, apogilo; stango; kolumno
чикĕ юпи — landlima fosto
юпа чалăш ларать — la fosto staras oblikve
мечĕк юпана лекрĕ — la pilko trafis en la golejstango
хунар юпи — lanternfosto
юпа ларт — instali foston
юпалла — kiel fosto, laŭ maniero de fosto

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Grenze

cikĕ
чикĕ

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

-чен

диал. -чин послелог = «до»; каçчен «до вечера»; узб., МНХ текин, тефс. XIV—XV вв. тегин, полов. дейн, тур. деғин, казах., к. калп. дейин, ног. дейим, кирг. чейинчан, -чән, туркм. ченлитикле «до», -чен, по-видимому, представляет стяжённую форму инструментального падежа от существительного чәк (уйг.), чек (кирг.), чув. чикĕ (чик) «предел», «граница»; или от тек, дег, дэй «касаться», дотрагиваться» (?).

чикĕ

1 «граница», «рубеж»; «межа», «предел»; уйг. чэк, чегра, узб. чек, чегара, кирг. чек, казах., к,, калп. шек, шегара, туркм. чәк, карач.-балк. чек, тат. чик, башк. сик «граница», «рубеж», «межа», «предел» (уйг. чекини бил «знай меру»). Может быть, от чик (см.) «втыкать», «ставить» (на межах ставили столбы)?

чикĕ

хăлха чикки «висок»; уйг. чәккә, узб. чакка, кирг., кумык. чеке, туркм. чекге, тат. чигә, башк. сикә, тур. шакак, казах., к. калп., ног. шеке «висок»; ср. перс. шӓғиғе «висок».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Хӳри вĕçне туй килнĕ

Хӳри вĕçне туй килнĕ не находит (не находят) себе места.
Кантуртисен халь хӳри вĕçне туй килнĕ. М. Ухсай. Мĕн ăна траншея, лини, чикĕ... ах, ан ашкăнтăр! Ун хӳри вĕçне туй килнĕ. П. Хусанкай.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

вырăслăх

1. Ç.п. Несĕлĕпе е чĕлхипе вырăс пулни. Поэтăмăр [Г.Айхи] пултарăвне хакланă май «чăвашлăх» е «вырăслăх» ыйтăвне хускатни усăсăр япала. Вĕсен хушшинче — пултарулăх ĕçне илес пулсан — чикĕ лартаймастăн. А.Хусанкай //Х-р, 10.09.1992, 5 с. Н.Ашмарин вырăслăхĕпе пире вĕçĕмсĕр сăмсаран чышнине тӳссе çитет! Э. Илле //Х-р, 2.08.2000, 2 с. 2. П.п. Вырăс хавалĕ, вырăс тĕнчи (чĕлхи, шухăшлавĕ, йăли-йĕрки, тĕнĕ т.ыт.те); вырăссен несĕллĕхĕ. Пĕр енчен [Г.Н.Волковăн «Пуш уйăхĕн вĕçĕнче» калавĕнче] — чăвашлăхшăн тăрăшакансем..., тепĕр енчен — вырăслăхшăн тăрăшакансем. И.Кузнецов, 1977, 169 с. Ара, пĕтĕм информаци, хыпар вырăсла килнипе пĕтĕм тĕнче вырăслăхран çеç тăрать вĕсемшĕн. Ил.Ива-нов //Х-р, 8.10.1992, 2 с. Вырăсăн — вырăслăх, чăвашăн — чăвашлăх пултăр. Х-р, 24.08.1993, 3 с. Ку, ун шучĕпе, чăвашлăх статусне чакарать, вырăслăхăнне ӳстерет. Х-р, 15.08.2000, 4 с.

декларациле

ç.с. Декларацие кĕрт; пурлăх-тупăш пирки — налук службине, чикĕ урлă каçаракан тупра пирки таможньăна евитле. Шалти ĕçсен министерствинче ĕçлекен кашни сотрудникăн тупăша, çурт-йĕре, ... хаклă хутсене декларациле-мелли йĕрке туса хутăмăр. Ч-х, 1999, 14 /, 3 с. Пĕр çын деклара-цилемен валютăна чикĕ леш енне илсе каçма тăнă. ÇХ, 1999, 42 /, 8 с.

нппп

ç.с., кĕск. Никама пăхăнман патшалăхсен пĕрлĕхĕ; СНГ. Мускавра НПППа кĕрекен çĕршывсен оборона министрĕсем канашлаççĕ. ÇХ, 1999, 12 /, 2 с. Милици уйрăмĕсене пĕтĕмпе 103 çынна илсе кайнă, 14-шĕ НППП çыннисем. Х-р, 22.02.2000, 4 с. СССР арканнă май чылайăшĕ халь чикĕ леш енче — НППП çĕршывĕсенче. Х-р, 23.06.2000, 3 с. — НППП писателĕсем (Х-р, 2.06.1992, 1 с.).

пăсавçă

п.с. Çирĕпленнĕ йĕркене пăсакан, килĕшӳлĕхе сарăп кӳрекен çын. Вăрçă умĕн поэт «Феликс — чикĕ пăсавçă» ятлă поэма çырнăччĕ. П.Хусанкай, 1968, 38 с. «Эсир» сăмаха «эсĕр» тесе те çырма хушаççĕ кунти чĕлхе академикĕсем-пăсавçисем. ТА, 2000, 2 /, 1 с.

Чӑвашла топонимсен онлайн словарӗ

Павар çырми

Йӑнтӑрчӑ (Тӑвай районӗ) патӗнчи ҫырма ячӗ;
Мереченпе Кивĕ Ӳсел (Тутарстан, Аксу районĕ) хушшинчи чикĕ евĕрлĕ çырма ячĕ.

Çавăн пекех пăхăр: