Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çирĕм

(с’и_рэ̆_м, Пшкрт. с’э_рэ̆_м), двадцать. Орау. Хутран-ситрен çирĕм — сирĕм пĕр çулхи те пулатьчĕ. Ib. Алра çирĕм пурне пулинччĕ, кашнине çĕрĕ тăхăнăттăм, тесе каларĕ, тет, тутар майри. Жалко, что на руках не 20 пальцев, на каждый палец надела бы по перстню,— сказала жена купца. Кн. для чт. I, 28. Вăл (воробей) пĕр сехетре хăй йăви патне çирĕме яхăн вĕçсе пырать. Я. Турх. Çирĕм пусалла. Ib. Çирĕм иккелле панă пулĕччĕ. Отдал бы копеек за двадцать. ЩС. Çирĕм пус (у др. çитмĕл пус), двадцать копеек. N. Çирĕм пилĕк пус, двадцать пять копеек. Орау. Пуçĕнче çирĕм пиллĕк çитмест. У него в голове не достает „двадцати пяти“ (т. е. он глуп, дурак). Юрк. Эсĕ миçе çулта? — Эпĕ çирĕм пĕрте (мне 21-ый год). N. Михели, авланнă çын, çирĕм саккăрта пулнă (двадцать восьмой год), Элекçей — вунпилĕкре (15-ый год). Б. Яныши. Пĕрре сорăхсам çитарма кайсассăн, çав тăвайккинчен çирĕм пĕр пус поçтартăмăр. N. Çирĕм пĕрмĕш, двадцать первый. Бюрг. † Çирĕм пĕрти ачасене çыраççĕ-çке шур хут çине. Капк. Ну, юлташсем, халь икĕ енчен те çирĕм , пĕршер. Мĕн тăвас?! N. Çирĕмрисем (по двадцатому году), вунтăххăртнсем (по девятнадцатому году). || Монета достоинством в 20 коп. М. Тув. Апай мана: хĕр пăх, тер, вуник тальăр çакнине; вуник тальăр çакни мар, вуник çирĕм çакни çук. || Мера пряжи, Сред. Юм. Ман хôтăр виç çирĕмлĕ пôлчĕ. См. çип çирĕмĕ. Ib. Çиппе çирĕмпе шôтлаççĕ.

çуркунне

(с’ургун’н’э), весною. N. Çуркунне хресчен ĕçĕсем пуçланаççĕ. || Весна (в этом смысле употребляется чаще, чем простое çур во избежание смешения с др. созвучными словами; то же надо сказать и о слове кĕр и отчасти çу). Орау. Çуркунне пуçланать пушă уйăхĕнче (в марте). СТИК. Çуркунне çитсенех, как только наступила (-ит) весна. Букв. 1904. Сасартăк çуркунненĕн чи илемлĕ вăхăчĕ килсе çитрĕ (наступило). СТИК. Çуркунне енне кайсан, çанталăк кăшт ăшăтат вара. Ib. Çуркунне майне кая пуçларĕ. Пахнет весной. Ib. Çуркунне енне (к весне) тумласем юхаççĕ, вара ăшăтат. Ib. Çуркуннеллерехпе авăн çапрăмăр (в феврале, когда снег еще не таял). Альш. Ахальте çуркуннесенче пырса кĕмелле мар (не пролезешь в лес). Скотолеч. 5. Çуркуннесерен, в каждую весну. Тувси Ц. Çуркунне валли çăпата илсе хатĕрлерĕн-и? Çуркуннелĕх курăм пур. На весну корм есть. Бес. чув. Мĕншĕн тесен çуркунне çитсе пынă (наступала), çуркунне пула пуçларĕ. Орау. Çуркунне пулчĕ. Наступила весна. Ib. Çуркуннене çитрĕмĕр. Ib. Çуркунне киле пуçларĕ. N. Çуркуннепе кĕркунне (весною и осенью). ЧС. Кĕркунне пит тĕреклĕ юлнăскерсем, çуркунне енне кайсан, начарланса кайрĕç. N. Çуркунне енне кайсан, начарланса кайрĕç. N. Çуркунне енне кайсан, турпас та айлă-çилĕ выртать. N. Пирĕн çуркунне пулчĕ. Н. Седяк. Çуркунне каякан — Çеркей арăм пулакан. (Насмешка над именем). Юрк. Çуркунне, ака пĕтсен, ĕç çук вăхăтра, Михелепе Элекçей пӳртре калаçса лараççĕ. N. Çуркуннеччен, до весны.

-çке

(с’кэ, с’к’э, из „ç“+ „ке“), частица, подкрепляющая утвержденне, отрицание или предположение. Иногда указывает ответ на заданный вопрос, как бы являясь излишним. Регули 496. Тытрăн-и? — Тытрăм-ç (тытрăм-çке). Ты поймал? — Ну да поймал. Ib. 498. Ку шув-и (= шыв-и) — Шу-ç (или: шу-çке). Это вода? — Ну да, вода. Ib. 497. Вăл йывăç хыти? — Хытăç (хытă-çке). Это жесткое дерево? — Ну да, жесткое. Ib. Вăл ювăç хыти? — Хытă мар (хытă мар-çке). Твердо ли это дерево? — Нет (да нет). Иванова. Вара эпĕ тепĕр кунне, школа кайсан, ачасенчен ыйтрăм та, вĕсем те: каять-çке (ну да, уезжает), каять, терĕç. N. Эсĕ чирленĕ витнă? — Чирлерĕм-çке. Ты, видно, был болен? — Ну да, был болен. Ау 62. Кам ку? тет.— Эп-çке, тете, тет. Кто это? спрашивает тот.— Да это я, дядя,— отвечает он. || Часто передается русским ведь, иногда с оттенком возражения. Юрк. Мнтук, эсĕ кунта мĕн хăтланатăн? Ухмаха ерментĕр-çке? — Çук. Ты, Дмитрий, что тут дурачишься? Ведь, чай, не с ума сошел? — Нет. Ib. 502. Эс каламан поль-çке (поль-ç). Ведь ты, чай, не говорил. Регули 504. Вăл кона тăва-çке (= тăвать-çке). Ведь он это делает (сделает). Юрк. Алекçей (Элекçей): манăн пуçăм татах ырата пуçларĕ-çке, ăна мĕнпе турлетес-ши? тесе ыйтса пĕлет. Орау. Ун пек пулать-çке вăл пуринн те (пурин те). Это бывает со всяким. N. Ĕнер пуртă тыткаланăччĕ, паян таçта-çке! — Матрӳне, эс курмарăн-и? N. Укçа пулсан, илĕттĕм те, укçа çук çав.— Пур-çке! (Ведь есть, ты только скрываешь). N. Арăмĕ йĕре-йĕре калать: эпĕ вăл-ку шухăшпа туманччĕ-çке (я ведь это сделала без особого намерения), тет. N. Çĕршĕн тивĕçлĕ хакне тӳлемесен те, пуринчен те ахалех туртса илме юрамаст-çке. Альш. Ку тутар мишукра кăшкăрат: куратăп-çке (ведь я вижу), тет. Ib. Эпĕ: çав шуйттан ачине çиме чартасчĕ-çке (ведь этого чертенка нада кормить), тесе калăп, тесе калать (муж), тет. Регули 503. Сирĕн пор тăвакан. Тумас-çке вăл! Орау. Хусана кайнă, терĕç-çке-ха ăна. Кайман-нм? Ишек. Эпĕ пĕлместĕп тытма; эпĕ тытрăм-çке. || Оказывается (с изумлением). Юрк. Эсĕ сĕт çиетĕн-çке? Сана уншăн çылăх пулĕ! || Да.. оказывается (произносится с известною живостью). Сред. Юм. Килтеçке ô, эп-ха килте çôк тесе. Да, он, оказывается, дома, а я думал, что его дома нет. || Разумеется. Бес. чув. 2. Пулăшасчĕ-çке унăн çак ывăннă лашана; анчах пулăшасен пулмарĕ. || Выражает силу впечатления. СЧУШ. Ялан хуллипе хăмсарса: акă çапатăп, тесе, тăчĕ-тăчĕ те, пачĕ-çке пĕрре пит аван кăна! (да как даст! т. е. да как ударит!). СТИК. Ай-ай, аван-çке! Ib. Питĕ выçрăм-çке! — Как я проголодался! Орау. Аялтан вĕçет-çке-ха. Главное, обратите внимание на то, что он (вĕри-çĕлен) летает низко. Срв. Вăл аялтан вĕçет вĕт-ха, т. е. ведь он, обратите вннимаине, летает низко. || В уклончивых ответах. N. Ăçта каятăн? — Каятăп-çке.. Регули 505. Тем (темскер) тăвас-çке. || Выражает обьяснение. Яргуньк. Упăшки: ма килтĕн чĕрĕлмесĕрех, тенĕ; карчăкки каланă: кĕт утă çулакансене апат туса çитарас, тесе каларăм-çке-хе (хотела вот), терĕ, тет. СТИК. Ăçта пуçтарăнатăр тата? — Вутта каймалла-çке те, юр çăва пуçларĕ-няк. Юрк. Ухмахлăхăпа çапла хăтланса çӳретĕн-çке, пархатарсăр япала, кахал! || Выражает согласие со словами собеседника. СТИК. Çын хуйхине пусарса, хуйхăртса, хăй нушине каласа панă хыççăн ăна итлесе тăракан çын хыттăн сывласа: çапла-çке ĕнтĕ, мĕн тума çӳрен, килнĕ нушана тӳсес пулат. (Дальше следует перечисление своих нужд). Ib. Эс ачăна вĕренме янă темеççи? — Вĕренме яма ятăмăр-çке те-ха ĕнтĕ, темле вĕренĕ — питĕ наян. Ib. Çын патĕнчи пурăнăç йывăр-çке те çав.. мĕн тума пăхан: çиес килет. Ib. Авлантарса ятăмăр-çке те-ха.. темле пулĕ. (Гов. человек, женивший своего сына. но чующий, предчувствующий что-то недоброе. Он выражает этим сомнение; в его словах звучит грусть). || Иногда выражает недовольство. Яжутк. Иван хуçана каларĕ, тет: пĕр паршине парăн-и? тесе каларĕ, тет. Хуçа Ивана каларĕ, тет: парăп-çке, тесе каларĕ, тет.

пысăклан

увеличиваться. Синьял. Хăраса куç пысăкланни. || Расти. Изамб. Т. Элекçей пысăкланать-и? N. Пысăкланарахпа ăна урăхларах вĕрентес пулать. N. Эсĕ ута пуçличчен, пысăкланарах париччен, çĕр çывăрмасăр пăхнă. N. Лександр пысăкланса карĕ, ора тăрне тăрать, тытсан.

Ярсут

личн. имя мужч.? Альш. Ярсут Элекçей, Ярсут Çеркей.

елеймен

(эл'эj_мэн’), присказка, непонятная по смыслу. Ст. Шаймурз. Элекçей елеймен, пуян хĕрне илеймен. (Насмешка над именем Алексей).

Элекçей ырри

назв. урочища (Симб. у., Верхне-Тимерсян. вол.?). Элекçей кунĕ (к̚ун’э̆). Макка, 222. Элекçей кунĕ çуркунне пулать (17 марта). Вăл Элекçей кунĕ ак мĕнрен тухса кайнă, теççĕ. Ĕлĕк пĕр ăста пулнă, вăл яланах çынсене пулăшнă; вăл çук çынсене пулăшнă, çынсене хушăран-хушă укçа та валеçнĕ.

Элекçи

(Эл’э_кс’и), то же, что Элекçей. Ст. Чек. Элекçи пиччесем патне кайса килтĕм-ха. То же имя и в Якей.

Элентей

(Эл'эн'_дэj) личн. яз. имя мужч. Т.-И. Шем. Рысай, Иревли. || Личн. хр. имя мужч., Алексей. Альш. Альш. Элекçей — Елентей (шутка).

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Хăй çине алă хур

Хăй çине алă хур наложить на себя руки (покончить жизнь самоубийством).
Чăнлăх тупаймарĕ Пешков Элекçей. Хăй çине ал хучĕ — Çиттĕр-и телей! С. Шавли. Шăхăл пуян каччă куличчен хăй çине хăй алă хуни, сарăмсăр вилĕмпе çĕре кĕни лайăхрах. Юхма М.

Çавăн пекех пăхăр: