Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

иждивенецла

по-иждивенчески, как иждивенец
иждивенецла ĕмĕт-шухăш — перен. иждивенческие настроения

илĕрт

1.
прям. и перен.
манить, тянуть, влечь, завлекать
илĕртекен ĕмĕт — манящая мечта
йытта çăкăрпа илĕрт — манить собаку хлебом
ăна пуринчен те ытларах театр илĕртет — больше всего его привлекает театр

иллюзи

2. перен.
иллюзия (пурнăçланми шанчăк, суя ĕмĕт)
телей иллюзийĕ — иллюзия счастья

пăчлан

5. перен.
рушиться, расстраиваться, проваливаться, срываться
ĕмĕт пăчланчĕ — надежды рухнули
тăшман каварĕ пăчланчĕ — заговор врагов провалился
тапăну пăчланса ларчĕ — наступление потерпело неудачу

пылак

2. перен.
сладкий, сладостный, приятный
пылак ĕмĕт — сладкая мечта
пылак пурнăç — сладкая жизнь
Тăван пылак, ют йуçĕ. — посл. Рродной приятен, чужой человек — постыл.

пысăк

3. перен.
большой
пысăк активлăх — большая, высокая активность
пысăк ĕмĕт — большая мечта
пысăк çитĕнӳ — большой успех
пысăк тав — большое спасибо
парти çĕнĕ пысăк задачăсем лартать — ист. партия ставит новые большие задачи
Пĕчĕк телее пăрахса пысăккине ан кĕт. — посл. Бросив маленькое счастье, большого не жди. (соотв. От добра добра не ищут).

романтика

романтика (хавхалантаракан, кăмăла çĕклекен шухăш-ĕмĕт)
ĕç романтики — романтика труда
кĕрешӳ романтики — романтика борьбы

сӳн

4.
угасать, затухать, исчезать, пропадать
ĕмĕт сӳнчĕ — мечта угасла
шанчăк сӳнмест-ха — надежда еще не пропала

таса

9. перен.
светлый, ясный
высокий, возвышенный, благородный
таса ĕмĕт — возвышенная мечта
таса сăнар — светлый образ

тин

4.
наконец-то
ĕмĕт тинех çитрĕ наконе-то — мечта осуществилась
тин вăл ирĕкре — наконец-то он на свободе

тутлă

сладко, приятно
тутлă ĕмĕт — сладкие мечты
тутлă канăç — приятный отдых
тутлă ыйхă — сладкий сон
тутлă çывăр — сладко спать

фантази

2.
фантазия (пуш ĕмĕт, пулмас япала)
пăрах эсĕ çав фантазисене! — оставь ты эти фантазии!

химера

химера (пурнăçланми ĕмĕт)

чыссăрлăх

1.
неблагородство, бесчестность, непорядочность, нечестность
шухăш-ĕмĕт чыссăрлăхĕ — бесчестность помыслов

çаврăн

15.
обращаться, превращаться во что-л.
поселок кĕçех хулана çаврăнĕ — скоро поселок превратится в город
ĕмĕт чăна çаврăнать — мечта становится явью

çит

8.
сбываться, исполняться, осуществляться
ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитрĕ — сбылась заветная мечта

çунатлă

2. перен.
крылатый, окрыленный
вдохновенный
çунатлă ăру — крылатое поколение
çунатлă ĕмĕт — крылатая мечта

çунатсăр

2. перен.
бескрылый, лишенный вдохновения
çунатсăр ĕмĕт — бескрылая мечта

çутă

6. перен.
светлый, радостный, счастливый, безмятежный
çутă ĕмĕт — светлая мечта
çутă кăмăл — радостное настроение
çутă тивлет — счастливая судьба

ăвăнтар

манить, привлекать
вызывать желание, стремление
ăвăнтаракан ĕмĕт — манящая мечта

ĕмĕт

1.
мечта
чаяние
желание
ĕмĕтленнĕ ĕмĕт — заветная мечта
пĕтĕм пурнăç ĕмĕчĕ — мечта всей жизни
çунатлă ĕмĕт — поэт. крылатая мечта
ĕмĕт çуралчĕ — у меня появилась мечта
ĕмĕт пурнăçланчĕ — мечта сбылась
ĕмĕт çитрĕ — мечта сбылась
ĕмĕт тулчĕ — мечта сбылась
ĕмĕтпе хавхалан — вдохновляться мечтой
Ĕмĕтĕн вĕçĕ-херри çук. — погов. Мечта не имеет ни конца, ни края.

ĕмĕт

2.
надежда
упование
унпа тĕл пулма ĕмĕт пур — надеюсь встретиться с ним
ĕмĕт çухат — потерять надежду, отчаяться
ĕмĕт тат — потерять надежду, отчаяться

ĕмĕт

3.
шанс и шансы
виды на что-л., расчет
малашнехи ĕмĕт — виды на будущее
ĕмĕтчĕ путланчĕ — его расчеты не оправдались

ĕметсĕр

без надежды
ĕмĕтсĕр ĕмĕт — несбыточная мечта

ĕмĕт-шухăш

собир.
мечты, помыслы, желания
пысăк ĕмĕт-шухăшпа пурăн — жить большой мечтой

татăл

10.
не сбываться, не осуществляться
ĕмĕт татăлчĕ — мечте не суждено было сбыться

шухăш-ĕмĕт

собир.
помыслы, намерения
мечты
çамрăк шухăш-ĕмĕт — мечты молодости
унăн шухăш-ĕмĕтне пĕлтĕм — я узнал его намерения

ĕмĕт

◊
ĕмĕт наклоненийĕ — грамм. сослагательное наклонение

харсăр

задорно, горячо, темпераментно
харсăр ĕмĕт — дерзкая мечта
харсăр чĕре — горячее сердце

наклонени

грам.
наклонение
ĕмĕт наклоненийĕ — сослагательное наклонение
кăтарту наклоненийĕ — изъявительное наклонение
хушу наклоненийĕ — повелительное наклонение
наклонени форми — форма наклонения

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ĕмĕт

надежда, ожидание, упование
ĕмĕтсĕр — алчный, жадный, ненасытный

ĕмĕтлен

недеятся, уповать, ожидать
вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр — пусть он даст исполнение твоей надежде
епир ĕмĕтленсе тăракан çын — человек, на которого наша надежда
ĕмĕтленни, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт — желание сердца

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

çит

(с’и_т, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.

çунатлантар

понуд. ф. от çунатлан;. окрылять. || В перен. знач. N. Ăссăрăн ĕмĕчĕ суя ĕмĕт, кăлăх ĕмĕт, ăссăра тĕлленнĕ тĕлĕк çунатлантарать. Ачач 40. Вăл Тимуша çунатлантарса ярать.

тулă

, толă, (тулы̆, толы̆), пшеница. Сунч. † Çӳлĕ ту çинче çил арман, тулăран тулă авăрат (исключнтельно пшеницу мелет). Якейк. † Пирĕн мочи пит лайăх, толĕ толă полсан та, ăшĕ сохан полмалла (на вид хорош, а душой не очень). Н. Шинкусы. Янаварсем тухнă çĕре (где везли плуг) акнă тырă тулă пултăр, тутă пултăр. (Моленье). N. Çӳлĕ ту çинче икĕ турă ут тулăра. Юрк. Тулăран тулă авăрат, çăнăхĕ тухни курăнмас. О сохр. здор. Ыраш, сар тулă, урпа, сĕлĕ, хура тул. ЧП. Хĕрлĕ тулă. Янгильд. Тулă ани урлă, урпа ани тăрăх. (Урай хăмипе мачча хăми). Чураль-п. † Тулă уйĕн килтĕмĕр, тăла-тăла килтĕмĕр (scr. тала-тăла). Альш. † Çӳлĕ тăвăн пуçĕнче икĕ тур лаша, тулăра; пире ухмах тесе ан хурлăр, пирĕн ĕмĕт пур умра.

хаваслу

радость. Сам. 53. Ĕмĕр çынпа çӳрекен сӳнми ĕмĕт мар-и ку? Чăн та ĕмĕт! Çав иккен пурнăç тытан хаваслу.

тĕлĕк тĕллен

видеть сон. N. Тĕлĕк тĕлленнĕ, кĕрĕк пĕркеннĕ. Орау. Эп кĕçĕр тĕлĕк тĕлленнĕ, Ентрие курнă. N. Ăссăрăн ĕмĕчĕ суя ĕмĕт, кăлăх ĕмĕт, ассăра тĕлленнĕ тĕлĕк çунатлантарать.

хĕсмĕт

то же, что хĕсмет. N. Хĕсмĕт = тăвăрлăх, пусмăр хĕсни. Ир. сывл. 4. Тĕттĕм, хĕсмĕт ĕç чури, чĕмсĕрленнĕ мул кулли — сиктĕр-тăтăр ыйхăран. Ib. З9. Чĕрĕл ĕнтĕ, ĕмĕт, пĕт эс, хĕсмĕт.

ахаль

(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.

кала

говорить, сказать, рассказать. В. Олг. Мĕн калатăн? Что скажешь? К.-Кушки. Хăш чух ик-виç сăмах калан та, пĕтсе те ларат. Скажешь иной раз два-три слова, и конец. Хурамал. Манран каласа пултăр, килме каларĕç: каятни, каймастни. Мое дело только сказать: велели притти, пойдешь или нет (это меня не касается). N. Он пек каламаççĕ пирĕн. Этого оборота у нас (в нашем говоре) нет. N. Эс апла никçан та ан кала (не скажи, не употребляй этого слова; «эс апла никçан та ан калаç», значило бы: «не говори в этом духе»). Юрк. Калама та çук (нечего говорить, что...; разумеется), ку вырăна часах çакланма (попасть) ĕмĕт тăвас çук (нельзя). Ib. † Сарă ачапа выля-выля, аллăм çыххи татăлчĕ. Аннене курсан, ан калăр. Калăсăр, калăсăр, калике (пусть вы скажете), манит парăп, хăтăлăп (избавлюсь от наказания). Трхбл. Пĕрре, иккĕ, вуниккĕ; кам каларĕ вуниккĕ? — Эп каларăм вуниккĕ. N. Эпĕ вĕсем Д. çĕрне каяс тесе каланине (как они говорили о том, что отправятся) илтсеттĕм. Якейк. Эс тем те калăн! Ты скажешь! (т. е. ты выдумаешь не знаю что). Сред. Юм. Калама тытăннă сăмаха каламас, вилме выртсан, час вилмес, тет. (Поговорка). Юрк. Çыруçă, вырăс çырăвĕнче ун пек паллăсене калама вĕреннĕскер, лешсем: «бзав», тесе калама хушсан, малтан ку, вăтанса, каламасăр тăрать (молчит). Изамб. Т. Унăн суккăр арăмĕ ултă ачипе тепле пурăнĕ. — Ан кала та (что и говорить)! ун пек ачасемпе юлакан арăмсĕм нумай пулĕç. N. Ăна паçăрах каламалаччĕ те... Это надо было сказать еще давеча. Сред. Юм. Ман çинчен: о çапла çӳрет (поступает, ведет себя), тесе кала пĕрех (попробуй-ка сказать про меня...), вара туйянан ху валли йыт çимен патакка. Ib. Ман çинчен он пик каланă пол (попробуй-ка сказать так про меня), çӳçна (= çӳçне) пĕр пĕрчĕ йолмиччен çăлса пĕтерĕп! Ib. Калас-калас тенĕ сăмахсĕм порччĕ, тăта çапах чарнса тăтăм. У меня были такие вещи («слова»), которые я непременно хотел высказать, но я удержался. N. Иван эсĕ мана Хусанта пурăнма хăварасшăн маррине килсе каларĕ. Иван сообщил мне, что ты не желаешь, чтобы я оставался в Казани. Регули 517. Вал каларĕ: килеп, тесе. Он сказал, что придет. N. Каласан та, ĕненес çук; вăл çапах та суя мар, чăн пулнă. Трудно этому поверить, и все-таки это правда! N. Уна каласси те çук. Об этом нечего и говорить, сеIаvа sansdire. Качал. Хай сысна тухрĕ ятлаçма: халĕ çатăп (= çиетĕп) сана; миçе калас сана: ан яр, тесе? (сколько раз тебе говорить, чтобы ты не пускал сюда коров?). N. Эп вунçичĕ пус укçа тупрăм! — Ан кала, пуйрăн! N. Кун пек вăрçă пулнине каламаççĕ. Не слышно, чтобы когда-либо была такая война. Карм. † Утçăм анмасть тарăн çырмана, чун тӳсеймест хытă (грубо) каласан. || Велеть, повелеть; советовать. Регули 11. Эп ăна килме каларăм. Я ему велел притти. Ст. Чек. Эп нумай калаçмастăп: пĕрре каласа тунă пултăр. Я долго не разговариваю: раз сказано (приказано), и должно быть сделано. Альш. Никамран ыйтмас-тумас вăл кун, никам каласса пăхмас (девушка): Микула кунĕ кĕвĕ каламала, тет те, утат. N. Епле торах каларĕ-ши мана пор çĕре те çитме! Регули 1069. Апай илме каланăшăн (каланăран) илтĕм. Т. Ку тĕттĕмре малала кайма каламăттăм эпĕ сана. В такую темь я не советовал бы тебе итти (ехать) дальше. Байгул. † Атте каларĕ хĕр пăхма, саррине те, вăрăммине, çӳç хĕрри кăтрине; ури çине пус, терĕ, хĕрне намăс ту, терĕ. Якейк. Тор ан калатăр (не приведи бог) онта порăнма! || Называть; упоминать. Утăм 1928, 76. Чăвашсем те япалана (предметы) пĕр пек каламаççĕ. Николаев. Çулăн пĕр енне калакан вырăн тăваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăн тепĕр ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурат. Унтан тытма(л)ла ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. N. Çав çын эпир калакан вырăнта пулнă. || Поучать, насталять. О сохр. здор. Ăна каласа вĕрентекен çук. Его некому научить, на ум наставить. || Полагать, предполагать. Ау 9°. Мана мĕншĕн кун патне илсе килтĕн? эпĕ ху валли тĕр, тесе каларăм, тесе калать, тет. || Играть на музыкальчом инструменте. Собр. † Тăмра илтĕм калама; тăмра кала пуçларĕ, инкесем ташлама пуçларĕç. Альш. Тата тепĕрне калакан шăпăр (под музык. инстр.) пиллесе хăварат, тет (старик, умирая, оставил в наследство третьему сыну...). Богдашк. † Купăс купăс калас пур, пĕр хĕлĕхне татас пур. || Играть т. е. издавать звук (о музык. инструменте). Бугульм. † Кали-калами купăсна калаттарсам лайăхрах. Поиграй-ка получше на твоей кое-как играющей скрипчонке. || Петь (в хороводах). Яптик. † Хурăн-варта хур пусрăм, вăрă тесе ан калăр; вăй пуçласа каларăм, шухă тесе ан калăр. Якейк. Тăхлач, йорлам, мĕн паран? Хреслĕ тенкĕ паратни? Эп илесшĕн каламас (= каламастăп). Альш. † Калăр, хĕрсем, хытăрах, вăй иртесси инçе мар. || Причитать, приговаривать. Макт З4. Качча каякан хĕр каласа йĕрекен сăмахсем. Шинар-п. Акă хăйсем мĕн кала-кала хуйхараççĕ, тет. || Обещать. Хуратл. См. ункай. || Отвечать (урок). Орау. Паян эп арихмеччик каларăм (отвечал). || Быть достаточным, доставать. В. Олг. Тата ху (положи) пĕр ластăк (немножко), каламаст-ха (не хватает на всех). || Стать достаточным (о вкусе). ЧП. Пирĕн сăра пит аван, пĕчĕкçĕ хăмла каламан (в ней маловато хмеля). Актай. Сĕт ямасăр шурă, тет, çу ямасăр тутлă, тет, тăвар ямасăр калат (и без соли солоно), тет. Сорм-Вар. Ку шӳрпене тăвар каламан (не досолена). СПВВ. Астивсе пăх яшкана, тăвар калать-и? К.-Кушки. † Пирĕн яшка пит аван, пĕчĕкçĕ тăвар калайман. || Отзываться (на вкус или на запах). Вирйал. † Пĕрне (один из калачей) çисе пăхрăм та, шерепет тути каларĕ. N. Шу тути калать. Имеет водянистый вкус. Ст. Айб. † Кăшт тутанса пăхрăм та, шерпет тути каларĕ (мед); кăшт чуп туса пăхрăм та, тути тутлă каларĕ (у парня). Юрк. Тĕтĕм тути каламас. Не отзывается дымом. N. † Çырлисем калĕç çĕр тути. (будут отзываться землею), пирĕн тăван калĕ пыл тути.

ĕмĕт

(ӧ̌_мӧ̌т', э̆_мэ̆_т), надежда. Макка 133. Мĕскенсем, ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитсе кураймасăрах вилчĕçĕ. Бедные, умерли, не дождавшись исполнения заветных надежд. Сёт-к. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитрĕ, эп каллях сирпа (= сирĕнпе) пĕрле. Надежда исполнилась, я опять с вами. N. Мала ĕмĕт пултăр, ырлăх-пурăнăç ытла-çемĕн ытла пултăр. Пусть будет надежда на будущее, и пусть благоденствие растет. Ст. Чек. Ĕмĕтӳ çавă пултăр! Пусть у тебя кроме этого (что ты показываешь, или чем хвалишься) ничего и не будет! (говорят проклиная). Ст. Яха-к. Пирĕн ĕмĕтленнĕ ĕмĕте çитер. Исполни нашу надежду. (Моленье). N. Мала ĕмĕт ту, надеяться. N. Ĕмĕтленмелĕх ĕмĕтне çухатнă çын. Человек, впавший в отчаяние. Ч. П. Ан мухтанăр сăнăрпа, ĕмĕтĕр юлĕ ун çине. Не хвалитесь своей красотой: при ней только и останетесь. Сир. 22. Хĕнхур çинче пурăннă чух, ырă пурăнăç ĕмĕте килмест. С. Ĕмĕт тунине ĕмĕте çитер. Приводи надежду в исполнение. (Из молитвы). N. Ăна кура пурне те ĕмĕт кĕчĕ. Благодаря ему, у всех явилась надежда. Шихаз. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтĕм те çитмер-çке! (= çитмерĕ-çке) тесе, макрать. Плачет о том, что не исполнилась его надежда. Б. Эсĕ унăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕн. Ты исполнил его надежду. Якейк. † Хорама пĕкĕ хуçăлчĕ, хора хĕр ĕмĕч хуçăлчĕ. Вязовая дуга изломалась, у черномазой девченки пропала надежда. Череп. Сирĕн мала ĕмĕт пулас. Кажется, у вас есть беременная женщина (или: будет ребенок). Пазух. Эсĕ мана пĕлетĕн-и? Мала ĕмет тăватăн-и? Эпĕ сана пĕлетĕп пĕрле пурăнар, теетĕп. Знаешь ли ты меня? Имеешь ли надежду на будущее? ― Я тебя знаю, рассчитываю жить с тобою вместе. Юрк. † Эсĕ мана пĕлетне? мана (sic!) ĕмĕт тăватна? ― Эпĕ сана пĕлетĕп, пĕрле пурăнар, тиетĕп. N. Ĕмĕтĕртен ан тайăлăр. Не отчаивайтесь. Шурăм-п. № 25. Нимĕн тума аптăранă енне юмăçа та кайса килеççĕ. Анчах хăйсен ĕмĕтне лăплантараймаççĕ. Икково. Ĕмĕтре пор-ха çанта каясси. Есть надежда пойти туда. Способность насытиться. Ст. Чек. Тăранаймастăн пулĕ ĕнтĕ, ĕмĕтне çинĕ! (говорят человеку, жадному на еду).

ĕмĕт тат

отчаиваться. Н. Карм. † Пирĕн атте-аннене салам калăр, пĕр курмасса ĕмĕт ан таччăр. Кланяйтесь нашим родителям, пусть не отчаиваются в том, что увидимся. Сир. 53. Хăйсем тăрăшса ĕçленинчен усă курас çĕртен ĕмĕтне татнă вĕсенне (лишил их трудов их).

ĕмĕт татăлни

desperatio, отчаяние. Канон. Эсĕ çын аптăратаканнисене пулăшакан, ĕмĕт татăлнисенĕн ĕмĕчĕ. N. Ĕмĕт татăлна çын. Н. Ч. Ĕмĕт татăлнисене çăлакан. Спасающий отчаивающихся.

ĕмĕт тыт

иметь надежду. Календ. 1906. Килес çул, турă парсан, ăна епле пăхасси çинчен çырас, тесе, шухăшлатпăр, ĕмĕт тытатпăр. Посл. 72,23. Эсир вара мана çавăнта ăсатса ярăр, тесе, ĕмĕт тытатăп.

лачлаттар

понуд. ф. от лачлат. Чĕлкаш 76. Лач! Чĕлкаш Каврила куçĕсем çине лачлаттарса сурса хунă. КС. Сурчăкне, манкине урайне (на пол) лачлаттарать. Сред. Юм. Кăвас çăрнă чôхне чôстана алпа лачлаттарса çăраççĕ (месят с особым звуком). Ib. Амма (почему) чипер çиместĕн эсĕ мĕн, лачлаттарса (чавкая), сысна пик çисе ларан? N. Пăру амăшин чĕччине лачлаттарса (чвакая, чвякая) ĕмĕт (лăчлаттарса – менее усиленно). N. Çăккăра мĕн лачлаттарса çиятăн (чавкаешь). N. Тăна (глину) пĕрене çумне лачлаттарас (шлёпнуть). СТИК. Ачисене аллапкипе (= ал лапкипе лачлаттараят (шлёпает и больше никаких, получается особый звук: лач!). Ib. Лачлаттарса пытăмăр. Мы шли пешком, шлёпая по грязи. Шорк. Çăпатасене пĕтĕмпе шу витрĕ те (промокли), халь лачлаттарса çӳретĕп анчах. См. лачăртаттар.

малашлăх

будущность Сам. 20. Малашлăхăн ĕмĕт те чĕнсе вылянать — илемлĕ ыр кĕвĕ чуна хаваслать.

мехел

(_мэh’эл’), возможность. Хурамал. Хамăн мехел çитсен пырăп-ха (= ĕçрен пушансан). Ib. Хам мехелĕмпе (когда время будет) хамах пырăп-ха, эс кая тăр (ты пока ступай). Тюрл. Мехел полсассăн, хамах çавăрăнса çитĕп. Приду, если будет свободное время. Питушк. Манăн мехеле кĕт пăртак (подожди). || Шибач. Мехелпе каять. Тихонько идет. Ир. Сывл. 33. Ĕçне тума мехел çук. Орау. Мехел çитимаçть-ха унăн, теççĕ, ĕçе час тытăниман çынна („нет предприимчивости“). Ib. Ăйхран тăрса, урине час сыриман çынна: мехел çитимаçть, теççĕ. СПВВ. ПВ. Мехел — мехелли çитсессĕн. СПВВ. Х. Эпĕ тавăрăннă мехелте (во время). СПВВ. МА. Мехел çитмесĕр (= вăхăт çитмесĕр) ăçта каян? теççĕ. СПВВ. МА. Ним мехел çитмерĕ. СПВВ. Тем мехелтен, почему-нибудь. Орау. Пир(ĕн) ачасем этем пулас çынсем-и вăсем? Çынсен ачисем тахçан, кĕтӳ кайичченех, тăрса, унта-кунта кайса килеççĕ; пирĕн хăйсен мехел çитмесĕр нихçан та вырăн çинчен те тăмаççĕ. Юрк. (Масар). Тĕнченĕн мехелĕ çапла куран: пĕри пĕтнĕ çĕре тепĕри пулса тăрат (ко времени погибели одного возникает другое). Ib. Этем ывăлĕ-хĕрийĕн мехелĕ çапла, куран. Ib. Пурăна-пурăна çав тĕрĕк çыннисем пулăхар (так!) ячĕпе çӳренĕ вăхăтра, çыру мехелне те пĕлсе çитнĕ. Шор-к. Шăпăрçă шăпăрне калама пуçличчен, ачасене хĕрлĕ-çӳçе холли (вербу) хуçма яраççĕ. Çав холăсене хуçса килсен, шăпăрçă, хăвăту (= хăйĕн) мехелпе, шăпăрне калама пуçлать. Регули. 1278. Хва мехелпе килет. МПП. Мехел, сила, способность. || Милость (неправ. толкование). Альш. Туррăн мехелĕ пулсан, кăçал та алла тырă илĕпĕр-ха. ЧП. Пари халĕ турри, ел пами халь, кĕтер халĕ туррăн мехелне (здесь СПВВ. поним. в см. кăмăл). Кратк. расск. 7. Авраам, ĕмĕтне татмасăр, кĕтсе пурăннă турă мехелне. N. Эпĕ санран урăх çыру вăл-ку илме ĕмĕт тумасаттăмччĕ, анчах тепле масарла тата турă хăй мехелне çавăрчĕ. Альш. † Акрăмăр та тулă, парĕ-и ха турă? Кĕтер-ха туррăн мехелне. Юрк. † Ырă курам, тесе, пит ан васка, мехелĕ епле çаврăнат. См. Paas. 85.

мĕт

то же, что ĕмĕт. Сред. Юм. См. мĕтлен.

йăмăк

(jы̆мы̆к, jŏмŏк), младшая сестра. Тоганаш., И. У., Хорачка и др. Вомбу-к. Йăмăк (тăван кĕçĕн хĕрĕ). Тимер. † Пĕрле-ӳснĕ йăмăка уйăрчĕçĕ хамăртан. (Свад. п.). || Обращение к девушкам. Панклеи. † Ай акисем, йăмăксам. Эпĕр киле каяппăр: ларас-пырас теттĕр полĕ, пирн та (т^¬а) килте арăм пор etc... Сред. Юм. Йăмăк; так называют незнакомых девушек все взрослые мужчины. N. † Йăмăкçăм! йăмăкçăм! Аçу-аннӳ пур-и сан? Кайма (замуж) вăхăт çитни сан? Эсĕ мана пĕлетне? мана ĕмĕт тăватна? Эпĕ сана пĕлетĕп, пĕрле пурăнар, тиетĕп. (Говорит парень).

иментер

Сирах, ХIV. Кама хăй чунĕ иментермен, кам ĕмĕт çухатман, çав çын телейлĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

вид

1. сущ.муж.
1. (син. внешность, облик) сăн, сăн-пит, тĕс; на вид ему лет тридцать сăнран пăхма вăл пĕр вăтăрсенче
2. курăм, курăну, куç курни; отсюда открывается прекрасный вид на озеро кунтан кулĕ питĕ хитре курăнать
3. куç, курни; скрыться из вида куçран çухал; всё на виду йăлтах куç умĕнче
4. (син. расчёт, намерение) шухăш, шут, ĕмĕт; виды на будущее пуласси çинчен ĕмĕтленни ♦ делать вид -анçи (-енçи) пул; для вида ячĕшĕн; иметь в виду асра тыт; не показывать виду ан палăрт; упустить из виду манса хăвар

грязный

прил., грязно нареч.
1. (син. запачканный; ант. чистый) таса мар, хура, пылчăклă, çӳплĕ; грязное бельё хура кĕпе-йĕм; грязный пол таса мар урай
2. (син. аморальный, бесчестный) чыссăр, ирсĕр, киревсĕр; грязные помыслы киревсĕр шухăш-ĕмĕт

желание

сущ.сред. (син. влечение, стремление)
кăмăл, шут, сунăм, ĕмĕт; желание учиться вĕренес кăмăл; прошу исполнить моё желание ман ĕмĕте пурнăçлама ыйтатăп

затаить

глаг. сов. (син. скрыть)
пытар, ăшра тыт, ан палăрт; затаить злобу вăрттăн тарăхса пурăн; затаённая мечта пытанчăк ĕмĕт ♦ затаить дыхание сывлама чарăн

идеал

сущ.муж.
1. тĕллев, ĕмĕт; гуманистические идеалы гуманизм тĕллевĕсем
2. (син. образец) тĕслĕх; он мой идеал вăл маншăн тĕслĕх пулса тăрать

коммунальный

прил.
коммуналлă (хула хуçалăхне тытассипе çыхăннă); коммунальные предприятия коммуналлă предприятисем ♦ коммунальная квартира коммуналлă хваттер (темиçе çемье пурăнаканни)
сущ.муж.
коммунизм (çынсем пусмăрсăр, ирĕклĕ те телейлĕ пурăнас ĕмĕт, çав ĕмĕте çирĕплетекен вĕрентӳ)

мечта

сущ.жен., множ. мечты
ĕмĕт, туртăм, ăнтăлу; мечта о счастье телейшĕн ĕмĕтленни; мечта осуществилась ĕмĕт пурнăçланчĕ

низменный

прил. (ант. возвышенный)
1. айлăм, лӳпем; низменный участок лӳпем лаптăк
2. (син. подлый) путсĕр, чыссăр; низменные побуждения чыссăр шухăш-ĕмĕт

осуществить

глаг. сов. (син. исполнить)
пурнăçла, ту, пурнăçа кĕрт; осуществлённая мечта пурнăçланнă ĕмĕт

предел

сущ.муж.
1. (син. рубеж, граница) чикĕ; пределы области область чиккисем; за пределами отечества чикĕ леш енче
2. çӳлти пусăм, чикĕ; предел скорости чи пысăк хăвăртлах; предел моих желаний манăн чи пысăк ĕмĕт; силы на пределе вăй пĕтсе пырать

сослагательный

прил.: сослагательное наклонение ĕмĕт наклоненийĕ (глагол формисен тĕсĕ, сăм., вырăсла: поехал бы, взял бы)

условный

прил., условно нареч.
1. килĕшӳллĕ, çураçуллă; килĕшнĕ, çураçнă, татăлнă; условные знаки килĕшнĕ паллăсем (мĕне пĕлтерни пирки калаçса татăлнисем)
2. услови -ĕ; ĕмĕт -ĕ (грамматикăра); условное наклонение ĕмĕт наклоненийĕ; условные союзы услови союзĕсем

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

вилы

ед. нет сенĕк; трехрожковые, четырехрожковые вилы виçĕ, тăватă юплĕ сенĕк; вилами на воде писано уссăр ĕмĕтленнĕ ĕмĕт.

страстный

1. питӗ хĕрÿллĕ; страстное желание хĕрÿллĕ ĕмĕт; 2. хӗрӳ туйӑмлӑ, хӗрарӑма питӗ юратакан.

чаяние

кĕтни, ĕмĕтленни, ĕмĕт, шанчăк; паче чаяния или сверх чаяния кĕтмен çĕртен.

турусы

турусы на колёсах пулас çук япала (ĕмĕт), усăсăр калаçу, суя сăмах.

тщетный

уссăр, кăлăх, харам; тщетная надежда кăлăх ĕмĕт, уссăр шанчăк.

химера

химера (пурнăçа кĕрейми урмăш ĕмĕт).

фантазия

фантази, пуш ĕмĕт, ĕмĕтленӳ; суя япала, пуçран шухăшласа кăларнă япала.

унывать

несов. кулян, хуйха ӳк, ĕмĕт çухат, ялан салхуллă пул, кăмăлсăр пул; не унывай! ан кулян!

уныние

мн. нет ĕмĕт çухални, хуйха ӳкни, кăмăлсăр пулни, салху, кичем.

упадок

-дка мн. нет 1. юхăнни (хуçалăх); 2. ӳкни, чакни; упадок сил вăй чакни, халран кайни; упадок духа ĕмĕт татăлни.

утопия

утопи, пурнăçа кĕме пултарайман ĕмĕт, шухăш; пурнăçланайми ĕмĕт.

якорь

м. якорь; пароход стоит на якоре пăрахут якорь ярса тăрать; якорь спасения юлашки ĕмĕт, çăлăнмалли юлашки май.

безнадёжность

ж. мн. нет шанчăк çукки, ĕмĕт татăлни.

боб

1. пăрçа хутаççи; пĕр пăрçи; 2. нимĕç пăрçи; он бобы разводит вăл кирлĕ мар халапа çаптарать; я остался на бобах, сижу на бобах кĕтнĕ ĕмĕт çитмерĕ, нимсĕрех тăрса юлтăм.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

вековечный

прил. ĕмĕртенхи, тахçанхи, яланхи, нихçан пĕтми; вековечная мечта сӳнми (е ĕмĕрхи) ĕмĕт.

вид

м. 1. (внешность) тĕс, сăн-сăпат; с виду ему за сорок пăхма вăл хĕрĕхрен иртнĕ; иметь больной вид чирлĕ тĕслĕ курăн; с видом знатока пĕлекен çын пек курăнса; в пьяном виде ӳсĕр пуçпа; 2. (пейзаж, картина) курăну, куç умне курăнакан тавралăх, картина; сăн-сăпат; 3. мн. виды (предположения, намерения) ĕмĕт, шут; виды на будущее малашнехи ĕмĕтсем; виды на урожай тырпул пуласси; ◇ потерять (или упустить) из виду 1) (из поля зрения) куçран çухат; 2) (забыть) май; в виде чего-либо мĕн те пулин евĕр (е майлă); для вида ячĕшĕн, кăтартма; по виду (или с виду) çиелтен пăхма; под видом чего-либо мĕнле те пулин сăлтавпа; видать виды кур, тӳссе ирттер; не подать виду ан палăрт; на виду куç умĕнче; иметь в виду асра тыт; ставить на вид асăрхаттар.

воздушный

прил. 1. сывлăш ⸗ĕ [⸗и]; сывлăшри; воздушное течение сывлăш юхăмĕ; воздушный флот сывлăш флочĕ; воздушный бой сывлăшри çапăçу; воздушное охлаждение сывлăшпа сивĕтни; 2. (лёгкий) çăмăл; воздушная походка çăмăллăн утни, çăмăл утă; ◇ воздушные замки пурнăçланас çук ĕмĕт; воздушный поцелуй пӳрнепе чуптуни (юрататăп тесе алпа кăтартни).

грёза

ж. 1. (мечта) илемлĕ ĕмĕт, тĕлленӳ; грёзы молодости çамрăк чухнехи ĕмĕтсем; 2. (сновидение) тĕлĕк.

желание

с. кăмăл, ĕмĕт; исполнение желаний кăмăл тулни, ĕмĕт çитни; иметь желание ĕмĕтлен; желание уехать каяс килни; без желания хавассăр.

желанный

прил. 1. кĕтнĕ; ĕмĕтленнĕ; желанный гость кĕтнĕ хăна; желанная мечта ĕмĕтленнĕ ĕмĕт; 2. (милый, дорогой) савнă, юратнă, хаклă; желанный друг савнă тус.

замысел

м. 1. (намерение) ĕмĕт, шухăш, ĕмĕт-шухăш, тĕллев; преступные замыслы преступлениллĕ тĕллевсем; 2. (основная мысль) тĕп шухăш; замысел произведения произведенин тĕп шухăшĕ.

заповедный

прил. 1. (неприкосновенный) усрав; заповедный лес усрав вăрман (касма юраман вăрман); заповедные луга усрав çаран; 2. (хранимый в тайне) вăрттăн; заповедная дорога вăрттăн çул; 3. (заветный) хаклă, чи çывăх; чĕре патĕнчи, чун патĕнчи; заповедная мечта чĕрери ĕмĕт.

затеплиться

сов. 1. (о лампаде, свече и т. п.) вăйсăррăн çунма (е йăлкăшма) пуçла (е тапрат, тытăн); çутăлса кай; свеча затеплилась çурта вăйсăррăн çунма пуçларĕ; 2. перен. (возникнуть) çурал (сăм. ĕмĕт); пуçлан, тапран (сăм. пурнăç).

затея

ж 1. (замысел, предприятие; выдумка) шухăш, ĕмĕт; 2. (забава, развлечение) вăйă, мыскара; ребячья затея ача вăййи; ◇ без затеи тӳрех.

иждивенческий

прил. иждивенец ⸗ĕ [⸗и]; иждивенецла; иждивенческие настроения иждивенецла ĕмĕт-шухăш.

иллюзия

ж. иллюзи (1. çук япала пур пек туйăнни; пĕр япала вырăнне тепĕр япала курни; 2. пурнăçланма пултарайман шанчăк, суя ĕмĕт).

исполнимый

прил. пурнăçа кĕртме (е пурнăçлама) май пур, тума май пур; легко исполнимое желание пурнăçа кĕртме çăмăл ĕмĕт.

корениться

несов. 1. (иметь основание) никĕслен, никĕсленсе тăр, тымарланса тăр; кил (камран-мĕнрен); суеверия коренятся в невежестве тĕшмĕшлĕхсем тĕттĕмлĕхрен килеççĕ; 2. (глубоко таиться) пытанса тăр (шухăш, ĕмĕт).

мечта

ж. ĕмĕт; сокровенная мечта чи хаклă ĕмĕт; осуществлённая мечта çитнĕ (е пурнăçланнă) ĕмĕт.

мечтание

с. ĕмĕт, ĕмĕтленӳ; предаваться мечтаниям ĕмĕте пут.

мечтать

несов. о ком-чём, с неопр. и без доп. ĕмĕтлен, ĕмĕт тыт.

надежда

ж. шанăç, шанчăк, ĕмĕт; возлагать надежду ĕмĕтлен, шан; потерять надежду шанаç çухат; питать надежду ĕмĕтлен; подавать надежды шанăç пар; нет никакой надежды нимĕнле шанчăк та çук.

надеяться

несов. 1. на кого-что, с неопр. и с союзом «что» (рассчитывать) ĕмĕтлен, ĕмĕт тыт, сун; он надеялся вернуться к сроку вăл вăхăтра çитме ĕмĕтленнĕ; 2. на кого-то (полагаться) шан, шанăç тыт; я на него надеюсь эпĕ ăна шанатăп.

намерение

с. шухăш, шут (е шухăш) тытни, ĕмĕт, ĕмĕтленӳ; твёрдое намерение çирĕп шухăш; без всякого намерения нимĕнле ĕмĕтсĕрех.

неугасимый

прил. прям. и перен. сӳнми; неугасимое желание сӳнми ĕмĕт.

обещать

что с неопр. 1. сов. и несов. сăмах пар, тума пул; 2. несов. ĕмĕтлентер, ĕмĕт пар, пулас пек (е пулассăн) туйăн; день обещает быть ясным кун уяр пулассăн туйăнать; урожай обещает быть хорошим тыр-пул лайăх пулас пек туйăнать.

ожидание

с. 1. кĕтни; 2. обычно мн. ожидания (надежды) ĕмĕт, ĕмĕтленни; ◇ зал ожидания кĕтмелли зал; сверх ожидания, против ожидания кĕтмен çĕртен.

осуществиться

сов. пурнăçлан, пурнăçа (е ĕçе) кĕр, çит (ĕмĕт).

отчаяние

с. ĕмĕт татăлни, шанăç пĕтни.

отчаянный

прил. 1. ĕмĕт татăлнă, шанăç пĕтнĕ; 2. разг. (безрассудно смелый) пуçсăр, чарусăр, ытла хăюллă, теветкеллĕ; 3. разг. (страстно увлекающийся чем-л.) пит хавас, каçса кайса (е юратса) тăвакан; отчаянный игрок иртĕхсе вылякан; 4. разг. (тяжёлый безвыходый) пит начар, ытла япăх.

отчаяться

сов. 1. (прийти в отчаяние) ĕмĕт тат, шанăç çухат (е пĕтер); 2. на что, разг. (осмелиться) харсăрлан, паттăрлан, теветкеллен.

помысел

м. шухăш-ĕмĕт, уй, сунăм.

помышлять

несов. о ком-чём и с неопр. шухăшла, шухăш (е ĕмĕт, шут) тыт, ĕмĕтлен, уйла.

поползновение

с. вăрттăн шухăш, ĕмĕт.

предел

м. 1. (рубеж) чикĕ, лапкăш, хушă, çĕр, çĕршыв; имеющий предел вĕçĕмлĕ; нет предела вĕçĕ-хĕрри çук; за пределами города хула тулашĕнче; покинуть пределы страны çĕршывран тухса кай; в пределах пяти лет пилĕк çул хушшинче; 2. (границы чего-л.) карт, чикĕ, виçĕ; выйти из пределов чикĕрен (е виçерен) тух; 3. (крайняя степень) чикĕ, ⸗са [⸗се] çитни, вĕçĕ; предел мечтаний чи пысăк ĕмĕт; стать тонким до предела çӳхелсе çит; наполнить что-л. до предела тулли тултар.

предположение

с. 1. по гл. предположить; делать различные предположения тĕрлĕрен шутласа пăх; 2. (предварительное намерение) шухăш, уй, кăмăл, ĕмĕт; у него было предположение уехать унăн кайма шухăш пурччĕ.

пробудить

сов. 1. кого вăрат; 2. кого-что, перен. вăрат, çурат (ĕмĕт, кăмăл, туйăм); пробудить интерес интереслентерсе яр.

разочарование

с. 1. (чувство неудовлетворённости) кăмăл сивĕнни, шанчăк пĕтни; 2. (потеря веры) ĕмĕт татăлни, ĕмĕт сӳнни, ĕненме пăрахни; разочарование в друге туса ĕненме пăрахни.

разочарованный

прил. шанчăк пĕтнĕ, ĕмĕт татăлнă, шанчăка çухатнă; разочарованный человек шанчăкне çухатнă çын.

разочароваться

сов. юс, кăмăл сивĕн, шанчăк пĕт, ĕмĕт татăл; я в нём разочаровался эпĕ унтан юсрăм.

сбыться

сов. çит, пурнăçа кĕр, пурнăçлан, тул (ĕмĕт), вырăна кил.

сослагательный

прил.: сослагательное наклонение грам. ĕмĕт наклоненийĕ.

упование

с. ĕмĕт, ĕмĕтленни, шанчăк.

условный

прил. 1. (оговорённый условием) килĕшнĕ, калаçса татăлнă, сăмах татнă; 2. (принятый) йышăннă; условный знак йышăннă паллă; 3. грам. условие пĕлтерекен, ĕмĕт ⸗ĕ [⸗и]; условное наклонение ĕмĕт наклоненийĕ; условное предложение условие пĕлтерекен предложени; ◇ условный рефлекс см. рефлекс.

утопия

ж. 1. филос. утопи (пурнăçри улшăнусем çинчен общество аталанăвĕн законĕсене шута илмесĕр вĕрентни); 2. (фантазия) пурнăçланас çук шухăш-ĕмĕт, пулми ĕмĕт.

фантазёрство

с. пуш ĕмĕт.

фантазия

ж. 1. (сила воображения) фантази, шухăш хăвачĕ; 2. (выдумка) пуш ĕмĕт, суя; 3. разг. (прихоть) кăмăл; 4. муз. фантази (импровизациллĕ музыка произведенийĕ).

химера

ж. 1. химера (авалхи грексен мифологийĕнчи арăслан пуçлă, качака кĕлеткеллĕ, çĕлен хӳриллĕ вутăн-хĕмĕн сывлакан чĕрчун); 2. перен. пуш ĕмĕт, пурнăçланми ĕмĕт, пулас çук япала.

чаяние

с. кĕтни, ĕмĕтленни, ĕмĕт, шанăç; народные чаяния халăх ĕмĕчĕ; пăче (или сверх, против всякого) чаяния кĕтмен çĕртен.

эфемерный

прил. пурнăçланми, пурнăçа кĕми; эфемерные надежды пурнăçланми ĕмĕт.

юный

прил. 1. (молодой) çамрăк, яш; юный музыкант çамрăк музыкант; 2. (свойственный юности) çамрăк (е яш) чухнехи, çамрăкла; юные мечты çамрăкла ĕмĕт; ◇ юный пионер çамрăк пионер.

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

коммунизм

коммунизм (çынсем уйрăм харпăрлăхсăр, пусмăрсăр, ирĕклĕ те телейлĕ пурăнас ĕмĕт, çавна çирĕплетекен вĕрентӳ)

прожектёрство

прожектёрлăх (пурнăçланми ĕмĕт-тĕллевпе айкашни)

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

ĕмĕт

өмет, хыял

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

ĕмĕт

[emet]
revo, deziro, espero
ĕмĕт пурнăçланчĕ — la revo realiĝis
ĕмĕтлен - revi, esperi
ĕмĕтленнĕ ĕмĕт — aspirata revo
ĕмĕтленекен - esperanta, revanta
ĕмĕтленекени - esperanto
ĕмĕтçĕ — romantikulo, revulo

сӳн

[sjunj]
estingiĝi (estingiĝu)
çутă сӳнсе ларчĕ — la lumo estigiĝis
кăвайт сӳнчĕ — la lignofajro estingiĝis
ĕмĕт сӳнчĕ — la revo estingiĝis
сӳнĕк — estingita
сӳнмесле — neestingebla
сӳнтер — estingi, forŝalti
сӳнтеркĕч — ŝaltilo

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Zuversicht

ĕmĕt
ĕмĕт

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ĕмĕт

«надежда»; МК умду, азерб. умуд, туркм. уныт кирг. ӳмӳт, уйг., казах., ног. ӳмит, к. калп. умит, узб. умад, башк. ӧмӧт, тат. ӧмет, карач. умут «надежда». Заимствовано из перс. (омид) «надежда»; ср. др. уйг., тур. ум «надеяться», «рассчитывать», «ожидать», «верить во что-л».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Ĕмĕт çитет

Ĕмĕт çитет исполняется надежда кого, чья.
Çут хĕвел! Ман тухмалла-ши Асамат кĕперĕ витĕр? Чăн сăмах-ши вăл, суя-ши? Чăн пулсан, ман ĕмĕт çиттĕр. А. Алка.

Ĕмĕт тулать

Ĕмĕт тулать мечта сбывается у кого, чья.
Хурах, ан хапсăн, ĕмĕтӳ тулаймĕ — Салтак алли курок çинче ялан. Ю. Семенов. Тăван хулана таврăнса, пӳрт туянса, пĕр вырăнта, тăвансем çывăхĕнче пурăнма пуçланăранпа унăн ĕмĕчĕ тулнă. В. Паймен.

Ĕмĕт тыт

Ĕмĕт тыт иметь надежду какую.
Лăпăр-лапăр шĕвек пылчăк! Кун пек чух çĕре кĕме Çапĕ-ши сехет сасартăк Ĕмĕт тытнă этеме? Я. Ухсай.

Йăва çавăр

Йăва çавăр 1. свивать / свить гнездо (1. устроить уютное жилище, завести семью; 2. утвердиться, укорениться в ком-либо, в чем-либо).
1. Тăват-пилĕк çул иртсен, çамрăклăх хĕрӳлĕхĕ сӳнме тытăнсан, çынна кил-çурт шухăшĕ, йăва çавăрас ĕмĕт пырса кĕрет. А. Алка. 2. Чараксăр çăвара элек йăва çавăрать. Чăваш календарĕ. Унăн хĕвне ӳркев йăва çавăрнă. Л. Артемьев.

Кăлăха тух

Кăлăха тух становиться / стать тщетным, напрасным.
Халăх чĕнмест. Пурин пуçĕнче те ĕмĕтленнĕ ĕмĕт кăлăха тухнă пирки кăмăл таврăнни курăнать. Н. Патман.

Кăмăл тавăрăнать

Кăмăл тавăрăнать (таврăнать) испытывает недовольство кто.
Халăх чĕнмест. Пурин куçĕнче те ĕмĕтленнĕ ĕмĕт кăлăха тухнă пирки кăмăл таврăнни сисĕнет. Н. Патман.

Çултан пăрăн

Çултан пăрăн сходить / сойти с пути.
Ĕмĕт çирĕп, халăх паттăр, Пăрăнмастпăр тӳр çултан. Чăваш календарĕ.

Тӳрре çит

Тӳрре çит [кил, лар] сбываться / сбыться.
Кузьма Степанч тахçантанпах ĕмĕтленсе пурăнни тинех тӳрре çитрĕ, Салакай ялĕн çĕнĕ ĕмĕрĕ пуçланать. С. Аслан. Анчах та çав ĕмĕт тӳрре килмен: ясаксăр çулсем иртнĕ-иртменех, патша куланайçисем хресченсенчен куланай тăпăлтарма пикеннĕ. И. Кузнецов. К. Маркс монгол ханĕсен пусмăрĕ çинчен каланисем чăваш халăхĕн историллĕ халапĕсем тăрăх та пĕтĕмпех тӳрре лараççĕ. И. Кузнецов.

Юн вĕрет

Юн вĕрет [вылять] кровь кипит [играет, бродат, горит] в ком.
Юн вĕрет. Пур ар-хĕр тантăш Тунсăхлать халь пĕр-пĕрне. Я. Хусанкай. Пирĕн чĕрере халлĕхе вара юн вылять. Пуçра — çутă ĕмĕт. А. Ĕçхĕл.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

мпу

ç.с., кĕск. М.В.Ломоносов ячĕллĕ Мускав патшалăх университечĕ. Манăн ĕмĕт — Мускав, МПУ [Пуçелĕк]. Т-ш, 1998, 2 /. Маруся МПУ юрфакĕнчен вĕренсе тухнă. ÇХ, 1998, 49/, 8 с. Таньăна МПУн журналистика факультетĕнчен кăларса яраççĕ. Х-р, 14.03.2003, 3 с.

пăшăлтату

п.с. 1. П.п. Сасă чĕлĕхĕсене вылятмасăр шăппăн калаçни; сассăр пуплев. Зал тăрăх пăшăлтату шуса иртет. А.Железковăпа К.Семенова, 1964, 170 с. Хĕр пăшăлтатрĕ. Анчах çав пăшăлтату кăшкăрнă майлă илтĕнчĕ. Г.Ефимов, 1984, 128 с. Хĕрпе каччăн ăшă пăшăлтатăвне итлесе тăма аванах мар. В.Эктел, 1996, 78 с. — юрату пăшăлтатăвĕ (Ю.Айдаш //Х-р, 14.05.2003, 4 с.); — ВЧС, 1971, 869 с. 2. П.п. Килĕшӳллĕн илтĕнекен вăйсăр сасă (шĕпĕлтетни, чăшăлтатни т.ыт.). Шăнкăрав янăранă чух... йывăçсем яланхи пăшăлтатăвне татĕç. И.Лисаев //Я-в, 1974, 4 /, 3 с. Хум пă-шăлтатăвĕ [Кĕнеке ячĕ]. М.Карягина, 1995. Ав, ... парка йывăç çулçисен пăшăлтатăвĕ хăлхара. Х-р, 3.06.1997, 3 с. Сӳ кайрĕ чун — ылмашрĕç тейĕн аслатипе пăшăлтату. Н.Ишентей //Я-в, 2000, 5 /, 3 с. 3. Ç.п. Ăшри пуплев. Шухăш — чарăнми вĕç-хĕррисĕр темĕнле пăшăлтату. Г.Айхи, 1988, 52 с. Ĕмĕт пăшăлтатăвĕ [Пуçелĕк]. М.Мерчен //К-н, 2002, 7 /, 13 с. 4. Ç.п. Сăмах сарни; сăмах-юмах, сас-хура. Пăшăлтату пăтти... Ку пăшăлтату мар, ку — чăнлăх. ÇХ, 1997, 38 /, 4 с.

ĕмĕтсĕрлен

п.с. Выçăх, непĕслен, çăтăх, çăткăнлан, хыпкăнлан. Тăшман вăйлă, тĕнчене хыпса-çăтса яма ĕмĕт-сĕрленсе, ... тахçанах хатĕрленсе тăнă. А.Алга, 1955, 59 с. Ытлашши ĕмĕтсĕр ан пул, ĕмĕтсĕрленмен-тĕк — шутласа илнĕ пулăттăн. Юхма М. //К-н, 1961, 17 /, 6 с. «Çук, каллех ĕмĕтсĕрленмелле», — ятлаçса илчĕ Çумкка, те шурă путекшĕн çеç каларĕ çак сăмахсене... Ю.Силэм, 1989, 48 с. Çинĕ чухне ан васкăр, апата лайăх чăмласа вĕтетĕр, ан ĕмĕтсĕрленĕр. ХС, 1999, 24 /, 4 с.

Çавăн пекех пăхăр: