Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

вĕлтĕрен

(вĕлтрен)

крапива

вĕлтĕрен

крапивный
сухăр вĕлтĕрен — мелкая жгучая крапива
вĕлтĕрен яшки — крапивные щи, суп из крапивы
вĕлтĕрен вĕтелет (пĕçертет) — крапива жжет

вĕлтрен

см. вĕлтĕрен

вĕтеле

2.
жечься, жечь, обжигать
вĕлтĕрен вĕтелет — крапива жжет (жжется)
сивĕ пите-куçа вĕтелет — мороз обжигает лицо

вĕтелентер

2.
жечься
вызывать жжение, зуд
вĕлтĕрен вĕтелентерет — крапива жжется

пĕçер

3.
жечь, жечься, обжигать
вĕлтĕрен пĕçерет — крапива жжется
Вучĕ пĕçерсен кĕлне алсапа тытнă. — посл. Кто обжегся огнем, тот и золу берет варежкой. (соотв. Обжегся на молоке, дует и на воду).

тĕлкĕштер

2. перен.
жечь, печь
вызывать жжение, боль
вĕлтĕрен урана тĕлкĕштерет — ноги зудят от ожога крапивой

çеçке

3.
лист и листья
вĕлтĕрен çеçки — листья крапивы
çĕр çырли çеçки — листья клубники
куккурус виçĕ çеçке кăларнă — кукуруза выпустила три листочка

ăшала

2.
жечь, обжигать
Вут та мар, кăвар та мар, тытсан алла ăшалать. (Вĕлтĕрен). — загадка Не жар — и не огонь, а возьмешь в руки — опалит. (Крапива). (соотв. Не огонь, а жжется).

сухăр

◊
шур сухăр — канифоль
сухăр вĕлтĕрен — мелкая жгучая крапива
сухăр чĕрне — уродливые ногти

сухăрлă

◊
сухăрлă тăпра — суглинок
сухăрлă вĕлтĕрен — мелкая жгучая крапива

суккăр

◊
суккăр вĕлтĕрен — глухая крапива
суккăр шăнкăрав — бубенец
суккăр пăван — слепень
суккăр çĕлен — медянка (змея)
суккăр шăши — диал. крот
суккăр турат — сук, заплывший болоний
суккăр куçла выля — играть в жмурки
суккăр такалла выля — играть в жмурки
суккăр упалла выля — играть в жмурки

вĕлтĕрен

◊
суккăр вĕлтĕрен — бот. яснотка
вĕлтĕрен тăрри (кайăкĕ) — зоол. зяблик
вĕлтĕрен уки (пурçăнĕ) — бот. повилика

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

вĕлтĕрен

син.: вĕтрен
крапива
суккăр вĕлтĕрен — глухая крапива
вĕлтĕренлĕх (вырăн) — крапивник

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

Сепер ялĕ

назв. селения. Ст. Ганьк. Сепер ялĕ — сухар вĕлтĕрен, епле пырса кĕрес-ши? См. сепир.

сир

(_си_р), снимать; раздвигать. КС. Вăл капан çинчи улăма ма сирсе пăраххăрăр (сбросили, раздвинули). N. Кĕлет тӳпине сирчĕç те, мана вĕренпе çыхса кĕлете антарса ячĕç. Орау. Тимĕрпе витнĕ кĕлет çине çав кĕркуннехи çил пĕр енне пĕтĕмпех сирсе тавăрса пăрахрĕ, çапах та тимĕрĕ пăсăлман, хут пек анчах хутланса ӳкнĕ (согнулось, упало). Чуратч. Б. Ку упăтесем пӳрт маччине сиреç те, Яхуте çине пысăк арман чулĕ яраççĕ. Пир. Ял. Хресчен пӳрт лартас пулсан, аялти çеремне сирмесĕрех лартать. N. Вара пырăп та, ури вĕçĕнчи тумтирне сирсе выртăп. N. † Хăнтăр пур иккенне пĕлнĕ пулсан, пăрĕсене сирсе ĕçес мĕн. N. Мăйракипе сирсен (вар. шăйăрсан) — çул тăват, чĕрнипе пуссан — йĕр тăват. Шибач. Сир, раздвигать (хлеб на полу). Пшкрт. Йӳçсене сирсе токрăм. Сунч. Вĕлтĕрен тăрри сирекен. Изамб. Т. † Вăрман хĕрри тĕтрелĕ, тĕтрисене сирме çил пур. Туй. Вăл ултă уралă сĕтел çинче, пĕр пуçĕнче сирсе сирĕлми сим-пыл ларать. (Сирсе сирĕлми кăпăклă сăра, пенистое пиво). Нюш-к. Ывăсне сиртĕм те, алла хурана чиксе ятăм, тет. N. † Сирĕн кĕрекĕрсем çинче мĕн вылят? Сирсе сирĕлми пыл вылят. К.-Кушки. Чӳрече чаршавĕсене сир. Раззанавесь окно. || Отстранить. N. Халăха тупăкран кăшт сиресшĕн патша халăх хушшине ылттăнпа кĕмĕл пăрахма хушнă. Капк. Ах тур, усалла сир! тенĕ Якку шикленсе. N. Турă кăна сиртĕр ĕнтĕ ӳлĕмрен усал курма. (Из моленья). N. Турă, усалла сирех! Не дай бог! Т. VI. 35. Эсĕ хирти тырă-пулла сыхласă сир, çумăр вăхăтĕнче çумăр пар, сывлăм вăхăтĕнче сывлăм пар, çырлах. (Учук). || В перен. смысле. Чăв. й. пур, 9. Тепле айăплă çынна та, унăн айăпне сирме хĕтленнĕ. N. Кĕрӳшĕ салтака каймалла пек пулсан та, ун çинчен сирет (говорит, что не ему итти). N. Йĕркесĕр ĕçĕмсене ман çинчен сирсе ил.

Суккăр вĕлтĕрен

(-_дэ̆-), назв. раст., bonurus (не жжет). Ст. Чек. N. Суккăр вĕлтĕрен — глухая крапива (розовые цветы). СТИК., Рак., Кайсар. № 99. Суккăр вĕлтĕрен, глухая крапива. Тюрл. Пахчара ӳсет, вĕлтĕрен тĕслех, пысăк, ăшĕ хăвăл.

сухăр вĕлтĕрен

сухăр вĕлтрен, сухăр вĕтрен, сухăр витрен, назв. раст., urtica L., urens L. Мелкая жгучая крапива. Рак. Хурт — çăвăрне вĕллене янă чухне малтан вĕллене çак вĕлтĕренпе сĕркелеççĕ. Вара хурт ратрах кĕрет. Сĕт-к. † Покан посап тийиса сохăр вĕтрен ан полтăр. СПВВ. КМ. Сухăр вĕлтĕрен = вĕтĕ вĕлтĕрен. Рак., Кайсар. № 95. Сухăр вĕлтĕрен. КС. Сухăр вĕлтĕрен, мелкая сильно жгучая крапива. См. суккăр вĕлтĕрен. Ядр. Ма макăран Татян, качча каяп теетни? Упа тутар — упăшку, пул тутарри — хуняçу, кӳпĕн-карчăк — хуняму, сухăр вĕлтрен — хĕр-пултăр (золовка). П. И. Орл., Д. С. Серг. Сухăр вĕлтĕрене чĕре ыратса аптăракансем вĕретсе ĕçеççĕ. Ст. Ганьк. † Сеперен ялĕ сухăр вĕлтĕрен, епле персе кĕрем-ши? Мыслец. Сухăр витрен, мелкая крапива. Торх. Сохăр вĕлтрен, низкая крапива.

сухăрлă вĕлтĕрен

низкорослая жгучая крапива. СТИК. || Переносно — привязчивый человек (а не крапива). Ст. Чек. См. сухăр вĕлтĕрен.

славни

(славνи^ы, с ударением на а), хороший. Орау. Çупа ăшаласан çĕрĕк çăпата та тутланать, тиç; çавнашкал, какай ярсан, вĕлтĕрен яшки славни пулчĕ. Кан. Ман шутпа вĕсене славни тыткаламалла. По-моему с ними надо обходиться построже.

çăмах яшки

суп с клецками (с „çăмах“). ТХКА 76. Пирĕн асанне çăмах яшки çине вĕлтĕрен ярса пĕçеретчĕ.

таппа-тан

совсем вровень. N. Йăвăçпа таппа-тан, уйăха-хĕвеле курăнмасть. (Йăвăç варри). Тим. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕлтĕрен, çатанпалан таппа-тан; кинĕмçĕмех кинĕмçĕм, сыснапалан таппа-тан.

туприк

внебрачный ребенок. Имен. Туприк = вĕлтĕрен кайăкĕ или тупăлча.

хаяр чир

назв. болезни. Ст. Чек. Хаяр чиртен суккăр вĕлтĕрен вĕретсе ĕçнĕ, Хуранпа вĕретсе пуне (пăсне) кĕрĕкпе пĕркенсе ларнă, шывĕпе кăкăрсене, хул айне сĕрнĕ.

хăйçи

он сам. ЧП. Вĕлтĕрен çинчи саркайăк, сасси пур та, хăйçи çук.

хăпалантар

заставлять вздуваться (пузыри на коже), Ст. Чек. Вĕлтĕрен алла хăпалантарса кăларчĕ. || Бить. Ст. Чек. Вĕлтĕренпе хăпалантартăм (хĕнерĕм).

ашкăн

(ашкы̆н), lascivire, luxuria diffluere, bene vivere, genio indulgere, luxuriari, шалить; жить роскошно, привольно, на широкую ногу; жить припеваючи; роскошно разростаться (о растениях). Шибач. Ан ашкăн. Не шали. Б. 13 Ашкăнакана чар. Шалуна останови, т. е. запрети ему шалить. (То же в Ст. Чек. и Череп). Ст. Чек. Пит ан ашкăн, аçăвăвтан йулнине чистă пĕтерĕн. Не живи на очень широкую ногу, а то промотаешь все, что осталось от отца. У. Ашкăнса пурăнакана укçа нумай кирлĕ. Тому, кто живет роскошно, надо много денег. Беседы на м. г. Алра мен чухлĕ нумай, ун чухлĕ çын ашкăнма пăхать. Чем больше человек имеет, тем более он склонен к роскоши. Собр. 204. † Кăвак кăвакарччăн вĕçнĕ кун, кунĕсем тĕтрелĕ пулайрĕç; çак илĕртсе ашкăннă чух саманисем йăвăр пулайрĕç. (Здесь есть искажение). СТИК. Вăл кăçал ĕне юр-варĕпе ашкăнат кăна: икĕ ĕне, ĕнисем икĕш те ким пек. В этом году он живет припеваючи: у него две коровы, и обе — как ладьи; молоком хоть обливайся. СТИК. Пахчари курăк епле ашкăнса (у др. алхасса) карĕ! — час çулмалла. Как быстро, густо и высоко разрослась в огороде трава; скоро ее можно будет косить. Ст. Чек. Хирте сĕлĕсем ашкăнаççĕ. Овсы в поле растут роскошно. Календ. 1906. Çамрăк йывăç пекех ашкăнса каять. Разростается как молодое дерево. Сказки и пред. чув. 61. Çав вар тĕпĕнче вĕтĕ чул-кăна, тата ашкăнса вĕлтĕрен ӳсет. На дне того оврага лишь мелкие камешки, да еще растет во всю крапива.

пĕçерт

(_пэ̆з'э_рт), обжечь, обварить. Панклеи. Виç çуринне те тотисене пĕçертсе, çĕмĕрсе пĕтерчĕ (лисица сварила похлебкою губы медвежат). Бгтр. Хĕвел хытă пĕçертсен, çумăр пулать, теççĕ. N. Çуркунне иртерехпе (к концу весны) хĕвел тата хытăрах пĕçертме пуçлать. Ыраш 18. Тĕлĕнтерчĕ ĕнтĕ ку хĕвел паян ыраш пуссинче. Ыран пĕçертмеллине те паянах пĕçертсе пĕтересшĕн пулас. Кумарка. Çуркунне хĕвел хытă пĕçертет. N. Унтан пăртак тăрсанах (скоро) хай çĕлен виçĕ çухрăмранах пĕçертсе киле пуçларĕ (опаляя дыханием), тет. Кан. Шывĕ вĕри пулнă. Ачана йăлт пĕçертое янă (обварили). Шор-к. Ман таçта кайсан та телейăм полас çок. Кăмака çинче ларсан та котăма пĕçертсе ярассăн туйăнать. Шашкар. Ора пĕçертме тапратþă (-р'ы̆; так говор. при особом ощущении, когда не знаешь, горят ноги или зябнут). Якейк. Кон çамки хыт пĕçертет. У него голова горячая (с ним жар). Шибач. Çĕркаç мана пĕçертсе пăрахрĕ (жар. У КС. Çĕрĕк-каç мана вĕрилатса пăрахрĕ). М. Васильев. Ай-ай, йоман кăларма... Пĕтĕм ăша пĕçертрĕм. || Жечь. (о крапиве). Якейк. Вĕтрен алла пĕçертет хĕвел пĕçертет, вот пĕçертет. М.-Чолл. Вĕлтĕрен урасене пĕçертет. || Бить. Орау. Такшин ачисене мучи пахчинчен пĕçертсе кăларса ячĕ. Кама 36. (4—5 хĕрарăм кăшкăрса пырса кĕреççĕ). Савсем (коштаны) иккĕш яла пăтратаççĕ, вĕсене шăлĕсене пĕçертмелле. N. Вĕсем (казаки) ăна хытă пĕçертнĕ. || Заставить краснеть. Сред. Юм. Ашшĕ-амăш питне пĕçертет çав. Срамит отца и мать. (Распространил о себе дурную славу, за что родители стыдятся людей).

каскала

учащ. ф. от гл. кас. Альш. Каскала-каскала лартаççĕ хай Елшелсем хăйсене валли пӳр-çуртсем (после пожара). К.-Кушки. Манăн пĕтĕм ăш-чикĕ каскаласа кайрĕ. Синьял. Унта пĕр кайăк пычĕ, тет те, каскаласа (клюет) улмисене тăкалать, тет. || Плотничать, строить. Хĕн-хур. Пĕрре Петĕр икĕ хутлă пӳрт каскаланă (рубил, строил). N. Çавăн пекех йывăç каскалакан та, чул каскалакан та, çĕре кăнтăр кунĕ пек ĕçлесе ирттерет. N. Çав каскалакан çын каланă тет: манăн вăхăт çук халĕ, часрах пура пурамалла, тесе каларĕ, тет. || Придавать вкус? ЧС. Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана каскалат. || Сред. Юм. Выç варла эрех ĕçрĕм те, чĕрене каскаласа кайрĕ. [Выраж особое. ощущение, если человек выпьет натощак рюмку (чарку) вина].

каснă-лартнă

точь-в-точь. Дик. леб. 43. Елиса çумĕнче пĕр пайăрка вĕлтĕрен выртнă, вăл каснă-лартнă тĕлĕкре хăй тин курнă пеккиех пулнă. N. Каснă-лартнă кăркка аçи. N. Хĕрĕсем каснăлартнă пĕр пек, пĕринчен-пĕрне уйăраймăн та. N. Çав Ванюк каснă-лартнă ашшех çав (вылитый отец).

кастар

понуд. ф. от гл. кас. N. Виçĕ кунтан фараон санăн пуçна кастарса пăрахтарĕ. N. Эсĕ елекӳпе çивĕчĕ çĕçĕ пек кастаратăн. Сборн. по мед. Ачалла чечче кастарсан, пысăклансан тухмасть. N. Çĕленпе вăрçнă чухне хăй аллине хĕçĕпе, кастарчĕ, тет (неосторожно обрезал себе руку). || Очень желать, хотеть. Янтик. Кастарать улма çиесшĕн. Ib. Кастарать Хусана каясшăн. С. Дув. Хăйин пырĕ кастарат, пур укçине хĕрхенет (= хочется выпить пива, но...). Ст. Чек. Киле каясшăн кастарат (или: кастарса çӳрет). Плачет и просится домой (ребенок). НИП. Кăвапа тымарĕсене кастарать? || Кастрировать, оскоплять. Сред. Юм. Ăйăр кастар. КС. Çăва тухсан, кастарса ярăпăр-ха (т. е. женим). Кан. Хăш-пĕр çамрăк ачасене ирĕксĕрех кастарса яни те пулкаланă (оскопляли). Çĕнтерчĕ 35. Е-ей, иртет! Айăр та кастарнă! чух хытă тулашать те, кайран чиперех çӳрет-çке. || Остричь, остричься. N. Çӳç кастар, остричься. Бить (напр., кнутом, прутом). Ст. Чек. Хулăпа кастар — (сечь розгами); пушăпа кастар — стегать кнугом. N. Кастар (саламатпа). Сĕт-к. † Виçĕ йоплĕ чĕн пуши (его кнут) кастарать те çонтарать. || Бойко говорить, резать языком. КС. Унăн свидетелĕсем кастарса анчах тăраççĕ (ловко говорят, так и режут) || СТИК. Салтак пек кастарса ларатăн ĕнтĕ... Ĕлкĕрĕн (будет тебе просить, успеешь)! N. Хаяр чĕлхипе пурне те çитсе кастаракан... || Придавать вкус. Кĕвĕсем. Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана кастарать (= тутă кӳртет).

кашкăр тымарĕ

назв. раст. Рак., Кайсар. № 96. Кашкăр тымарĕ. Выльăх хуртлансан, тымарне тӳсе сапсан, хурчĕ пĕтет. Этем çисен, этем е те ĕлкĕртет (вĕлерет). Нуммай çисен, выльăх та вилет. Тӳсе, турăхпа юрса парсан, йĕке хӳресем (крысы) вилсе пĕтеççĕ. КС. Кашкăр тымарĕ, корень растения (лечебн. средство против наружных болезней). Н. Седяк. Кашкăр-тымар — варта ӳсет, вăрăм, кăвак çеçкелĕ СПВВ. КС. Кашкăр-тымарĕ — суккăр вĕлтĕрен евĕрлĕ тĕм курăк.

Китай

(_кидаj), Китай; китайский. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ тусем çине, лартăм китай чулĕ çине хут çырма. || Назв. материи. Пазух. Çӳлĕ тусем çине пуса сартăм, тылласассăн, йĕтĕн пулмĕ-ши? Авăрласан, пурçăн пулмĕ-ши? Тĕртсессĕн, китай пулмĕ-ши? Китайран камсул çĕлетекен, пирĕн тăвансем пулмĕ-ши? N. † Сирĕн çири йиййен (так!) Китай-тăр. Бур. † Сирĕн çири камсул китай-мĕн, тӳмелесен, тӳмисем кĕмĕл-тĕр. Юрк. † Сирĕн çири тумпр китай-тăр. Чăв-к. Юхма тăрăх вĕлтĕрен. Шăтсан, йĕтĕн пулмĕ-ши? Пĕтĕрсĕн, пурçын пулмĕ-ши? Тĕртсен китай пулмĕ-ши?

яшка

(jашка), варево: суп, щи, уха и пр. КС. Яшка ― всякая похлебка: Купăста яшки, щи; улма яшки ― суп. Çăмах яшки, сĕт яшки, çăмарта яшки, чăх яшки; улма çулчи яшки (из картофельн. литвиньи); серте яшки, çеçпĕл яшки, вĕлтĕрен яшки, пултăран яшки, мăян яшки. Череп. В пон. «яшка» входит, что варится в котле и чугуне: купăста яшки, пăтă, паранкă яшки, салма. Трхбл. Яшка — кушанье вообще, в частности салма, суп. Орау. Малтан çур-кунне вĕлтĕрен яшки пĕçереççĕ, унтан çеçпĕл яшки, унтан серте яшки, пултăран яшки, улма çулçи яшки пĕçереççĕ; кĕр-куннепеле вара, купăста çунаттисем чĕрсе, купăста яшки пĕçереççĕ. IЬ. Паян пулă яшки çирăмăр. Сегодня мы ели уху. IЬ. Какай яшки улма (картофель) ярса пĕçернĕ. Сред. Юм. Яшка сысма çĕрне тупмас, тесе, пит вĕрет, тессине калаççĕ. Юрк. Чăвашсем ашлă яшкасене пит юратса çиеççĕ. Выльăх пуссан, пĕр хуран аш пĕçереççĕ. Ашĕ пиççен, унăн шӳрпи çинче пăтă пĕçереççĕ. Чуваши мясное варево едят очень охотно. Заколов скотину, они варят полный котел мяса. Когда сварится мясо, в наваре варят кашу. Вотлан. Курак патне карăм та, курман яшка (невиданное варево) çытарчĕ. Ст. Чек. Яшка çисе пуçтарсан, кашăк юлсан, хăна килет. Если, когда уберут после еды со стола, на столе останется ложка, то, говорят, придет гость. Собр. Яшка пĕçерекен хĕр (на свадьбе). Чуратч. Пулă тытăпăр та, унтан яшка пĕçерсе çийĕпĕр. Наловим рыбы и сварим себе уху. Альш. † Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана кастарать (делает менее безвкусной).

лап

лощина, ложбина, низкое место, низменность, равнина. Ст. Чек. Унăн лапра тырă аван пулнă. В низине у него был хороший урожай. Ib. Юхлă лапĕнче. В низменности р. Яклы. Альш. Лапрах çĕрсенче чул сарса тухнă (устлано к.). Пазух, пирĕнех те хирсем пит лапах мар, пăлан тьыхи выртас çĕрсем мар. N. Лап çĕре анса, унта та çапла тем масарсем шыраса çӳрет. Собр. Асамат кĕперри лапра пулсан, çумăр пулат (противопод. чике?). || Кучка, местечко, участок. Хурамал. Пыраттăм-пыраттăм çулпалан, пĕр лап (= ушкăн) çырла тĕл пултăм. Юрк. † Çеçен хирĕ варринче çырла лапĕ, пĕрне татса çисе пулмарĕ. Ст. Чек. Кăмпа лапĕ, çырла лапĕ, „колония грибов, ягод“. || Низенький. В. Олг. Лап пӳрт, низенькая изба. || Плоский. Богдашк. † Лап мунчанăн тăррине тапнă-тухнă вĕлтĕрен. || Неуклюжий. || Плоский (о лаптях). Трхбл. Лап çăпата çутă пуç, çинçе пилĕк хура куç. (Ламппă). Рак. Лап çăпата, çутă куç. (Хăй çути). Альш. Лап çăпата, çутă куç. (Кăраççин). Т. II. Загадки. Лап çăпаталлă, çинçе пилĕклĕ, тăватă сăмсаллă, хĕрлĕ кикĕриклĕ. (Хăйă чикки). N. Лап çăпата, çинçе пилĕк, çутă пуç. (Хăйă чикки). Собр. Лап çăпата, çинçе пилĕк, хĕрлĕ сăмса. (Хăй чикки). N. Лап çăпата, çинçе пилĕк, çăлтăр куç. (Ламппă). || Повидимому, назв. сплошной, одинаковой вышивки. СТИК. Лап — название узора. Различные узоры у чуваш носят разные названия по сходству: 1) чăхă ури, 2) чĕрнелĕ ура, З) автан, 4) лап — сплошь без узоров.

лапчăк

(лапч’ы̆к), плоский; сплюснутый, приплюснутый. Шорк. Якейк. Лапчăк сăмсаллă çынна ытла йоратсах каяс çок çав (или: ытла йоратасах çок çав). N. † Лапчăк мунча тăррине тапрĕ-тухрĕ сухăр вĕлтĕрен. N. Лапчăк пӳрт, изба, осевшая от ветхости, с плоской крышей. Алик. Лапчăк сăмса не надо. (Хăнтла). Пшкрт. Лапчăк чол, плитняк. || Углубление. Кан. Унсăр пуçне тата канав тĕпне лапчăксем тăваççĕ, тарăнăшĕ вĕсен 6–8 сантиметр, сарлакăшĕ канав сарлакăш пек, тăрашшĕ 6–8 сантиметр пулмалла. || Назв. насекомого? Шибач. Лапчăк(?) — шура (в воде), копшанкă майлă, çӳхе, çонатсăр, сăмсаллă, ораллă.

мынча

(мынζ’а), баня. См. молча, мунча. Изамб. Т. † Тăрсăр мынча тăррине тапнă тухнă вĕлтĕрен. Ib. Мынча пулни-ха? Истопилась ли (готова ли) баня? Ib. Мынча пултартăн-а? Истопила ли ты баню? Ib. Чăвашсен мынчи хура пулат (топится по-чёрному).

вĕлтĕрен

вĕлтрен, (_вэ̆л'_дэ̆_рэн), (вэ̆л'_трэн', _вэ̆л'_дрэн), крапива. Рак., Кайсар. № 94. Шултăра выльăх çăварĕ пăсăлсан, çак вĕлтĕренсене тураса, çăнăхпа çитерсен, выльăхăн çăвар ăш-чикки тӳрленет. Эта заметка, повидимому, относится и к «сухăр вĕлтĕрен» (мелкой крапиве), которая стоит в списке под следующим номером (№ 95). Рак. Вĕлтĕрен, urtica L. dioica L. Крапива двудомная. Нумай утса ура хăпарсан, çак вĕлтĕренпе çыхсан, хăпарни (опухоль) каять. Тяберд. Суккăр вĕлттрен (siс!) вĕтелемест. Бгтр. Вĕлтĕренсем хушшине (в крапиву) кайса пăрахрăм (кошку). БАБ. Тинис (= тинĕс) тĕпĕнче шур хăйăр; çав хăйăртан шуйттансем вĕрен явăççĕ (siс!= явĕçĕ); çавăн чухне çак çурта-йĕре вĕлтĕрен пусса, çĕлен шăхăрĕ, чфу! тет. (Из наговора при «пăсташ тасатни»). Ib. Эсир ман çие (на моих поминках) хам хушша хăварнă пăрува пусманшăн, çуртăра (ваше жилище) вĕлтĕрен пустăр! (т. е. пусть ваш дом вымрет), тесе кăшкăраччĕ, тет. Ст. Чек. Вĕлтĕрен вĕтелет. Крапива жжет. Юрк. † Ачи вĕт, тесе, ан калăр: вĕт пулсан та, вĕлтĕрен пек (очень бойкий). П. И. Орлов. Инче çула çуран каяс пулсан урасем хăпарса тухаççĕ; хăпартса кăларас мар, тесен, вĕлтĕрен çӳлçипе сырас пулать. Сред. Юм. Вĕлтрен пик, тесе, пит харсăр çынна калаççĕ. Ib. Пит васкакан пĕчик çынна: вĕлтрен пик, теççĕ. Капк. 1928, № 18. Кун пек вĕлтрен мунчи (сечение крапивой) вĕсене час-часах тивкелет. Сред. Юм. Вĕлтрен пȏстăр сан çȏртна! Пусть искоренится род твой. (Проклятие). Илебар. † Вĕлтрен ухмах, хăй ухмах, карта çӳлли хăй ӳсет (растет в вышину загороди).

вĕлтĕрен уки

назв. растения. Рак., Кайсар № 124. Вĕлтĕрен уки, повилика, cuscuta. Яку 8. † Вĕлтĕрен уки çиекен сарă кăтра кайăк вăл. То же назв. и в Н.-Якушк.

вĕлтĕрен ăшĕнчи

внебрачный ребенок. СТИК. КС. Вĕлтĕрен ăшăнчи тесе, вăрттăн çуратнă ачана калаççĕ.

вĕлтĕрен кайăкĕ

вĕлтĕрен кайăк, назв. птицы (серенькая; живет около плетня, в крапиве; мотает хвостом; хвост с черными и белыми снизу перьями; бегает быстро). Нюш-к. Вĕлтрен кайăкĕ, назв. маленькой птицы. Ib. Вĕлтрен кайăкĕ пĕчиккĕ, çирĕк тăрри (кайăк) пек. Пысăк çын пуç пӳрни пек. У хĕрлĕрех тĕслĕ. Золотн. Вĕлтрен кайăк ― крапивник (птица) А. Турх. Вĕлтрен кайăкĕ ― крапивник. Сред. Юм. Вĕлтрен кайăк (к твердое) ― чижик || Ст. Чек. Вĕлтĕрен кайăкĕ, внебрачный ребенок.

вĕлтĕрен çинчен тупни

«пригульный» ребенок. N. Вĕлтĕрен çинчен тупни ― йăнăшпа пулни = упăшкинчен марри. Ыйтса илни (хăш чухне = кăмăл кĕленипе чĕнсе кӳртсе, ача хăварни). Сред. Юм. Вĕлтрен çинчен тупни, внебрачный р.

вĕлтĕрен çинчи

«пригульный» (внебрачный) ребенок; крапивник. Орау. Пăх-ха, вĕлтĕрен çинчи епле чупать!

вĕлтĕрен тăрри

(дат. и вин. п.п. тăррия), назв. птицы. Орау. Вĕлтĕрен тăрри йăвине вĕлтĕрен çине тăвать, йăвине хĕлĕхпе çыхса, тытăнтарса хурать. Зап. ВНО. Вĕлтрен е вĕтрен тăрри ― крапивник.

вĕтеле

сжечь, обжечь, спалить, опалить. Изамб. Т. Сурăх урисене вĕтелеççĕ (вĕтеççĕ, палят). Т. М. Матв. Хăй вут мар, çапах та пулин вĕтелет. (Вĕлтĕрен). Ч.П. † Ђăлтăр-палтăр вут тухать, пите-куçа вĕтелет. (У КС. Ђăлтăр-палтăр ― выскакивают искры). Сред. Юм. Вĕтелесе илчĕ, тесе, кăçта-та-пулса, пит пĕçерекен çĕре пырса, ӳте сисмен хутран пĕçерттерсен калаççĕ. Дик. леб. Карчăк Елисанăн аллине çав вĕтелекен вĕлтĕрене тивертни. Хвал. Эпĕ сире, шуйттансене, тытсассăн, вĕлтĕренпе вĕтелĕп! Ах, шуйттансем! N. Пĕлĕтрен вут анчĕ те, санăн вак выльăхусене, тарçусене вĕтелерĕ-ячĕ. Абаш. Вĕтеле, 1) жечь (вĕлтĕрен), 2) сечь (крапивой). N. Суккăр вĕлттрен вĕтелемест (не жжется). Сред. Юм. Вăт (огонь), пĕçерсен, вĕтелет. Вĕлтрен вĕтелет. Дик. леб. Унăн алли вут вĕтеленĕ пек хăпаланса тухнă. || Поджаривать. Хыпар № 15, 1906. Пĕрер чашкă вĕтеленĕ пулă вăльђи ларать.

вĕтрен

то же, что вĕлтĕрен, крапива. Шибач. Вĕтрен сăхать (жжется). Чуральк. † Пирн ял ачи вĕт ача, вĕтĕ те пулсан, вĕтрен пек. Çыпăçсассăн, сухăр пек; çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ. Ib. † Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. (Из наговора). Хочехмат. Ун çинчен кĕпине хуса илчĕ те, вĕтрен татса илчĕ те, кочĕнчен вĕтренпе хĕне пуçларĕ. СПВВ. ЛП. Вĕтрен = вĕлтрен; вăл çĕр çинче ӳсет.

вĕтрен-кайăк

то же, что вĕлтĕрен-кайăк. Б. Олг. Совсем хĕрлĕ, сăнчасран пĕчиккĕ. В Хорачка эта (?) птичка назыв. хăмла-кайăк (вăл йорласассăн, хăмла тирме вĕремĕ, теччĕ). Мыслец. «Вĕтрен-кайăк, дрозд ореховый».

вĕтти

неизв. сл. N. † Вĕтти-вĕтти (scr. вĕтти-вĕтте) вĕлтĕрен, ун вĕттине кам пĕлмест. (М. б. имеет связь с гл. вĕт или прил. вĕтĕ?)

вилĕ тăпри

могильная насыпь. Юрк. Пĕтес çук хĕрессем хутлăхĕнчен, вилĕ тăприсем çинчен каçа-каçа кайса... Çеçп. М. Вил-тăпри вĕлтĕрен тăхăнтăр, пуçăм çинче çĕлен шăхăртăр.

вăкăр-пуç

назв. растения. Золотн. Вăкăр-поç, медовый цвет. Чув. календ. 1911. Арпа вырăнне вĕлтĕрен е вăкăр-пуç парсан, тата авантарах (чăхăсене).

эсрел

(э_срэл), дух смерти. КАХ. Эсрел, çын патне пыма тапратсан, çынна катаранах (ещё издали) темĕнле хăратса пăрахать, теççĕ (наводит ужас). Н. Шинкус. Т. Çак çĕр çинчи эсреле çичĕ çăралă тимĕр тупăха хупса, кăвак тинĕс тĕпне янă; хăçан çав эсрелĕ тупăхĕнчен тухса килĕ, çавăн чухне тин çак çурт вырăнче, вĕлтĕрен пусса, çĕлен кăшкăртăр. (Из заклинания). Слепой. Сана Эсрел шыраса çӳрет полĕ. — Эсрел хăççан пусать-ши сана! тет. — Сана Эсрел пуçтăр! (Брань). Никит. Ах, Эсрел ĕнсерен те кăна! тесе шукăшларĕç. || Бранное обзывание (наименование). Хĕвел № 1. Пĕрне телей лексессĕн, каллах ырă сунмасть: ах эсрел... пĕтмешкĕнччĕ ăна! тет. Сĕт-к. Есрел — ругань. То же и в Тороп-к. Ядр. † Ах эсрел карчăксем! Шăтарас пек пăхаççĕ вилнĕ шапа куçĕпе! Ах эти Азранловы (чортовы) старухи! как они смотрят — точно хотят пронзить своими глазами, подобными глазам дохлой лягушки! || СПВВ МС. написано: Эсрел, çăхан — ворон. См. еще Магн. М. 112. || Эсрел арăмĕ см. Магн. М. 141.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

глухой

прил., глухо нареч.
1. хăлхасăр, илтмен; глухой старик халхасăр ватă; азбука для глухих илтменнисен азбуки
2. (син. невнятный; ант. звонкий) янравсăр, уçăмсăр; глухой шум уçăмсăр шăв-шав
3. (син. тихий, безжизненный) улах, тĕттĕм; пушă, чĕмсĕр; глухой угол улах вырăн; глухая улица çынсăр урам; всё глухо вокруг таврара шăпах
4. (син. затаĕнный, скрытый; ант. явный, открытый) пытанчăк, вăрттăн; глухое волнение пытанчăк пăлхану ♦ глухой лес чăтлăх вăрман; глухая крапива суккăр вĕлтĕрен; глухой согласный звук янраман хупă сасă

жечься

глаг. несов.
çунтар, пĕçер, пĕçерт, вĕтеле; крапива жжёт вĕлтĕрен вĕтелет

крапива

сущ.жен.
вĕлтĕрен; крапива жжётся вĕлтĕрен пĕçертет ♦ глухая крапива суккăр вĕлтĕрен

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

повилика

ж. бот. вĕлтĕрен çиппи, çырлан (е сухăр) курăкĕ.

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

пĕçер

[peĵer]
kuiri (kuiru), baki (baku), varmigi (varmigu)
кукăль пĕçер — baki kukojn
мунча пĕçерет — en la benejo varmegas
вĕлтĕрен пĕçертет — la urtiko bruligas
эп(ĕ) каçхи апат пĕçертĕм — mi preparis la vespermanĝon
чей пĕçер — infuzi teon
пĕçернĕ какай — kuirita viando

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

потенци

п.с. Арçыннăн ар çыхăнăвне кĕмелли хевти; ар пултарулăхĕ (туп.). Потенци — пĕр-пĕрне юратма пултарни. Я-в, 1991, 1 /, 32 с. Организма çирĕплетме тата потенцие ӳстерме арçынсен кашни кун вĕлтĕрен чейĕ ĕçмелле. С-х, 1998, 7 /, 1 с. Вĕсем çак сĕтре [кăкăр сĕтĕнче] потенцие ӳстерме пулăшакан япаласем пур тесе шутланă. ÇХ, 2000, 39 /, 11 с.

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

лĕпĕш

бабочка — lepidoptera [хупăллă çунатлă кăпшанкă]; вĕлтĕрен лĕпĕшĕ крапивница — aglais urticae; кăвак лĕпеш голубянка — lycaena; купăста лепĕшĕ капустная белянка (капустница) — pieris brassicae; пĕчĕк лĕпĕш мотылёк — pyrausta; сарă лĕпĕш лимонница — gonepteryx rhamni; çулçăпăран лĕпĕш листовёртка — tortrix; тăмана лĕпĕшĕ совка — noctuidae; тутлă кăшман лĕпĕшĕ брюквенница — pieris napi; упа лĕпĕшĕ монашенка — limantria monacha [йывăç çулçи çиекен сиенлĕ лĕпĕш]; хупах лĕпĕшĕ репейница (чертополовка) — cynthia cardui; шурă лĕпĕш боярышница — aporia crategi; шуçăм лĕпĕшĕ зорька — anthocharis cardamines [хĕрлĕ çунатлă пĕчĕк лĕпĕш]

Çавăн пекех пăхăр: