Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

айăк

3. в роли служ. имени:

айăккине, айккине — на край чего-л., к чему-л.
çул айăккине ан пыр! — не подходи к обочине!

айăккипе, айккипе — вдоль чего.-л
вăрман айккипе çул иртет — вдоль опушки леса проходит дорога

айăккинче, айккинче —
при чем-л.; около, подле, возле, на краю чего-л.
çул айккинче капан ларать — у дороги стоит стог
Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрать. (Çивĕт). — загадка На стене избы висит ременный кнут. (Женская коса).

айăккинчен, айккинчен — с, с края чего-л.
вăрман айккинчен —  с края леса

витер

2.
пронимать, действовать, воздействовать
Сăмах витмен çынна чĕн пушăпа витерес çук. — посл. Если на человека не действуют слова, то кнутом на него не воздействуешь.

дуэль

дуэльный
дуэле чĕн — вызвать на дуэль

йĕвен

узда, уздечка
сӳс йĕвен — веревочная узда
чĕн йĕвен — узда из сыромятной кожи
йĕвен антăрлăхĕ — подгубник узды
йĕвен сăмсалăхĕ — нагубник узды
лашана йĕвентен тытса тăр — держать лошадь под уздцы

пиçĕх

2.
становиться гибким, упругим
чĕн пиçĕхнĕ — сыромятная кожа стала гибкой

понятой

понятой
понятойсем чĕн — пригласить понятых (напр. при обыске)

портупея

портупейный (хулпуççи урлă яракан чĕн)

пушали

2.
зря, напрасно
пушали чĕн, пымасть вăл — его зови не зови — не пойдет

пушă

I.

кнут, плеть, нагайка
кĕтӳç пушши — пастуший кнут
вăрăм пушă — пастуший кнут
кĕске пушă — плеть
чĕн пушă — ременная нагайка
пушă аври — кнутовищ
пушăпа çап — стегнуть кнутом
пушша виççĕлле явнă — кнут свит в три пучка
Атăл урлă вăрăм пушă выртать. (Пăр çурăлни). — загадка Через Волгу протянулся пастуший кнут. (Трещина во льду).

ремень

тех.
ремень (çыхăнтаракан чĕн) ( см. чĕн I. 3. )
лаптак ремень — плоский ремень
чăмăр ремень — круглый ремень
привод ременĕ — приводной ремень

саламат

I.
нагайка, плетка, кнут (ременный)
чĕн саламат — ременный кнут
кĕрӳ саламачĕ — уст. нагайка жениха (принадлежность свадебного ритуала)
Пӳрт хыçĕнче икĕ вĕçлĕ саламат çакăнса тăрать. (Çивĕт).
— загадка За домом висит нагайка о двух концах. (Волосы, заплетенные в косы).

сăмах

2.
фраза, высказывание, слово, что-л. сказанное
ӳкĕт сăмахĕ — увещевание, уговоры
тавтапуç ырă сăмахшăн — спасибо на добром слове
аннӳ сăмахне итле — слушайся (советов) матери
сăмах чĕн — промолвить слово
сăмах хуш — вмешаться в разговор, подать реплику
сăмах та хушма çук — нельзя и слова промолвить
сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ — фольк. поверив чужим словам, я потеряла свою головушку (из причитаний невесты)
Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах. — погов. Не знаешь — одно слово, знаешь — сто слов. (соотв. Не знаешь — и взятки гладки).

тилхепе

вожжа и вожжи
ахаль тилхепе — простые вожжи (веревочные)
тăхаллă тилхепе — вожжи с бляхами (разукрашенные)
чĕн тилхепе — ременные вожжи
тилхепе салт — отстегнуть, отвязать вожжи
тилхепе тыт — править (упряжкой), держать вожжи
тилхепене вĕçертсе яр — 1) отстегнуть вожжи 2) перен. ослабить вожжи, распустить
тилхепене пушат — ослабить, отпустить вожжи
тилхепене хытар — натянуть вожжи
Атăл урлă пурçăн тилхепе картам. (Асамат кĕперĕ). — загадка Шелковые вожжи через Волгу натянуты. (Радуга).

урхалăх

чересседельник
чĕн урхалăх —ременный чересседельник
урхалăх хытар — подтянуть, повязать потуже чересседельник

хар

3. подр. —
о ругани, грубых упреках
хар! кăшкăрса пăрах — прикрикнуть
хар çыпçăн — накинуться с руганью
хар чĕн — огрызнуться

хăть

4.
в сочет. с вопр. местоимениями и вопр. наречиями
что угодно, что хочешь, что хотите
хăть (те) мĕн кала — говори что угодно
хăть кама чĕн — позови кого угодно
хăть хăçан та — когда угодно

хĕрхенĕçлĕ

жалобно
хĕрхенĕçлĕ пăх — жалобно смотреть
хĕрхенĕçлĕ чĕн — жалобно звать

чĕн

I.

1.
сыромятная кожа
чĕн татăкĕ — кусок сыромятной кожи

чĕн

2.
ремень, ремешок

чĕн

ременный, ремешковый
чĕн йĕвен — ременная узда
чĕн пиçиххи — кожаный пояс, ремень
чĕн пушă — ременный кнут

чĕн

3. тех.
ремень
икĕ хутлă чĕн — двойной ремень
привод чĕнĕ — приводной ремень
лаптак чĕн — плоский ремень
чăмăр чĕн — круглый ремень

чĕн

4.
привязь

чĕн

II. глаг.

1.
звать, вызывать
требовать
тухтăра чĕн — вызвать доктора
пулăшма чĕн — звать, призывать на помощь
телефон патне чĕн — вызвать к телефону
чĕнсе ил — 1) подозвать, позвать куда-л. 2) вызвать, отозвать откуда-л.
элчĕне каялла чĕнсе ил — отозвать посла
чĕнсе кил — позвать (сюда)
чĕнсе пуçтар — вызывать, скликать
чĕнсе пух — вызывать, скликать
чĕннипе кил — явиться по вызову
чĕннипе пыр — явиться по вызову
Çăкăр сана чĕнмест. — погов. Хлеб тебя не зовет. (соотв. Хлеб за брюхом не ходит).

чĕн

2.
приглашать, звать
хăнана чĕн — пригласить в гости
чĕннĕ хăна — званый гость
чĕнмен хăна — незваный, непрошеный гость
Каяссинчен чĕнни пăха. — погов. Приглашение дороже посещения.
Ыр çын патне чĕнмесĕрех хăна пырать. — погов. К доброму человеку без приглашения гости собираются.

чĕн

3.
призывать, взывать, обращаться с призывом
чĕнсе кала — обратиться с призывом, бросить клич
чĕнсе калани — воззвание, обращение, призыв
парти халăха чĕнсе калани — обращение партии к народу
тĕрĕслĕхлĕ пулма чĕн — воззвать к справедливости
эпир вĕсене ăмăртăва чĕнтĕмĕр — мы вызвали их на соревнование

чĕн

4.
звать, именовать, называть
ăна Алмантай тесе чĕнеççĕ — его зовут Алмантай
мана Явăш тесе чĕнеççĕ — меня зовут Явăш
ятран чĕн — обращаться, называть по имени
ятран чĕнсе тĕрĕсле — произвести перекличку

чĕнтер

1.
понуд. от чĕн II.

ятарласа

специально, особо
нарочито
ятарласа пуху пуçтар — специально созвать собрание
ятарласа уйăрнă отряд — специально выделенный отряд
ятарласа ачасем валли çырнă кĕнеке — книга, написанная специально для детей
ятарласа чĕн — приглашать особо

çав-çавах

3.
все равно
ан та чĕн, çав-çавах пымастăп — и не зови, все равно не пойду

ăмăрту

1.
соревнование
социализмлă ăмăрту — социалистическое соревнование, соцсоревнование
ăмăрту дневникĕ — дневник соревнования
ăмăрту договорĕ — договор о соревновании
икĕ бригада ăмăртăвĕ — соревнование двух бригад
ăмăртăва чĕн — вызвать на соревнование
ăмăртура малта пыр — держать первенство в соревновании
ăмăртура çĕнтер — одержать победу в соревновании
ăмăрту сарăлса пырать — ширится размах соревнования

ĕçкĕ

1.
пиршество, пирушка, пир
выпивка прост.
авăн ĕçки — уст. пирушка по случаю окончания молотьбы
ĕçкĕ халăхĕ — гости
ĕçкĕ юррисем — застольные песни
ĕçкĕ ĕç — устраивать пир, пировать
ĕçкĕ ту — устраивать пир, пировать
ĕçке кай — идти в гости, на пирушку
ĕçке чĕн — созывать, приглашать гостей на пир

тус-йыш

собир.
друзья, друзья-приятели
тус-йыша хăнана чĕн — пригласить в гости друзей

ят

◊
ятран парнеленĕ сехет — именные часы
унăн ят тухрĕ — наступила его очередь
ятран чĕн — 1) звать кого-л. по имени 2) пригласить персонально
ячĕшĕн кăна ту — сделать что-л. кое-как, для отвода глаз

чĕн

5.
говорить
молвить уст.
сăмах чĕн —
1) обмолвиться мельком, вскользь сказать что-л.
2) вступить в разговор, подать реплику
вăл нимĕн те чĕнмест — он молчит
чĕнмесĕр тăр — безмолвствовать, хранить молчание
сăмах ан чĕн — безмолвствовать, хранить молчание
хирĕç чĕн — 1) откликнуться, ответить 2) возразить, сказать против
хирĕç чĕнмесĕр — не прекословя, без возражений
ан чĕн ăна хирĕç — не прекословь ему
çул тăршшĕпех чĕнмесĕр пыр — молчать всю дорогу

ĕрет

◊
ĕрет ту — устроить угощение (ответное)
ĕрете чĕн — ответно пригласить в гости
ĕрете кĕр — исправиться, остепениться

ан

III. частица отриц.,

употр. при глаголах в повел. накл.
асту, шăнса ан пăсăл — смотри, не простудись
ан васка! — не спеши!
унта ан кайнă пул! — не смей ходить туда
ан ятлăр ĕнтĕ чăрмантарнăшăн — простите нас за беспокойство
ан чĕн тенĕ сана! — сказано тебе— молчи!
манран ан ютшăн эсĕ — ты не чурайся меня
ан та кала! — и не говори! (выражает подтверждение, согласие)


ан тив! —
1) не трогай!
ан тив ачана! — не тронь ребенка!

2) союз уступ.
пусть
ан тив, эпĕ вилем, анчах тăшмана парăнмастăп — пусть я умру, но врагу не сдамся

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

ялтăрка

/Йалтăрка/, то же, что ялтăркка. Тим.-к. † Сирĕн куçăрсем пит ялтăрка, кама савассине пĕлместĕп. М. II. Петр. Чăнкăр, чăнкăр чĕн йĕвен, ут чармасăр мĕн тутăр? арăмсенĕн ялтăрки (кокетство?) ар чармасăр мĕн тутăр? || Стеклянные бусы. Микушк. Бурунд. † Каяймарăм пасара, илеймерĕм ялтăрка.

саксун

саксонец. Бел. Гора. † Савăтпала, ай, кантур хушшинче саксун çулне сарнă сарă чултан, икĕ енне решетке, ай, тыттарнă. Саксун килет сарă учĕпе, йĕвенĕпе, йĕнерĕ, ай, шав ылтăн; ылтăн пĕкки килет çулпала, тупăлха турти килет авăнса, чĕн тилпеки килет туртăнса, сăран кӳми килет кисренсе, ăна йĕри-тавра ес пăта. Ib. † Атте-ание пачĕ мана саксун аллине. Кам. Враг. Атте-анненĕн пултăм юратман ачи, леçсе пачĕç саксун аллине. || Фамильное прозвище. Бюрг.

систер

понуд. ф. от гл. сис. Н. Карм. † Хурланать те пуль те, макăрать пуль — систермеç пуль тантăш хушшинче. Микушк. † Каснă сарра каса пĕлмесен, сӳс пушăпа систерĕпĕр. Сӳс пушăпа сисмесен, чĕн пушăпа чĕнтерĕпĕр (молодушку). || Сообщать, уведомлять. Альш Хăй çинчен çапла систерет юмăçă-карчăк (так дает о себе сведания). N. Часрах сан патна систерме килтĕм. Прибежал, чтобы скорее известить (предупредить) тебя.

ситрел

распускаться. П. Яндоуши, СПВВ. Тайба-Т. † Кăвак сăкман ситрелмест ситрелсен те хуралмаст. N. † Ураççи куммипе чăпар тутăр, çых-çыхах, тесе калатăр, вĕçĕ ситрелессе пĕлместĕр. Ст. Чек. Ситрелет, развивается (веревка), распускается (материя). Ib. Ситрелет = сӳтĕлет, пир хĕрри, матери хĕрри, тĕртнĕ япала сӳтĕлни. Тим. † Улача чаршав çӳçине: ыт (слишком) ситрелмĕ, терĕçĕ, ситрелес кунĕ паян мĕн. Изамб. Т. Пусма (ситец) хĕррине пӳкмесен, ситрелет (обивается, распускаются края). N. † Вуниккĕн (вар. вуниккĕпе) те явнă чĕн чăпăркка (вар. пушă), мĕшĕн ситрелмеле явнă-ши. СТИК. Ситрелмес = пĕрчĕкленмес. См. сӳтĕрĕл, сӳтĕр, сӳтĕл.

сӳтĕл

(_дэ̆л'), распутаться, распуститься. Изамб. Т. Вара вĕрен сӳтĕлет. Хурамал. † Вуниккĕле явнă чĕн нухайка, мĕншĕн сӳтĕлмеле явнă-ши? || Переносно — выжить из ума. Ст. Чек. Сред. Юм. Ытла пит ватăлсан, çын сӳтĕлме пуçлать ôлă. Моркар. Çĕр çинче Есрелĕ çокран пĕр çын вилмен, çынпа пĕтĕм тĕнче толнă, ват çынсем вилеймесĕр сӳтĕлсе выртнă. || Болтать. СТИК. Тек сӳтĕлсе ларат ĕнтĕ, итлес килми пулчĕ! Ну ладно тебе болтать (нести чепуху), надоел! Ст. Чек. Сӳтĕлет = маçанланать. Ib. Ан сӳтĕл ĕнтĕ, мĕн сӳтĕлетĕн? Что ты ерунду говоришь. (Говорит соучастник тайны тому, кто пробалтывется). || Расстраиваться (о скрипке). Сюндюк. ГТТ. Сӳтĕлнĕ купăс. N. Купăс сӳтĕлнĕ, ăна ĕнермелле.

сӳтĕрĕл

(-_дэ̆-), сӳтрĕл, то же, что сӳтĕл. КС. Микушк. † Вуникĕллĕ явнă сӳс тилкепе, мĕншĕн ăна сӳтĕрлмелле явнă-ши? N. † Вуниккĕпе явнă, ай, чĕн пушă, мĕншĕн сӳтрĕлмелле, ай, явнă-ши? Сред. Юм. Вĕрен явни сӳтĕлме пуçласан: сӳтрĕлет, теççĕ.

сăкман

(сы̆кман), кафтан. ТХКА № 49. Шăллăмпа иксĕмĕр часрах ура сыртăмăр, сăкман тăхăнтăмăр. Ib. 63. Тепĕр читлĕхĕнче, сăкман çанни пек, пысăк, вăрăм çĕленсем авкаланса выртаççĕ çав. В. Олг. Сăкман, сăхман, кафтан. СТИК. Сăкмана алăпа кăшăр-кăшăр сĕркелерĕм (трение рукой по кафтану, также и вообще по мягкому месту). ТММ. Ăçта каян кăвак сăкман? — Ан чĕн мана, мăн çăвар! (Хура пӳрт алăкĕнчен тĕтĕм тухни). Сред. Юм. Сар сăкман, кафтан желтого цвета, который прежде надевали по праздникам, но теперь их совсем не шьют.

сĕвек кĕперри

радуга. Б. Хирлепы. Атăл урлă хĕлĕх картăм. (Сĕвек кĕперри). Ib. Пӳрт урлă чĕн йĕвен утăп. (Сĕвек кĕперри). Орбаш. Арпа çуни, пурçăн тилкепи (Пĕлĕтпе сĕвек кĕпери). Слеп. Çак сĕвек кĕперри çомăра тортать, сĕвек кĕперри тортса хăпартсассăн, йĕпе полать, теççĕ. Сĕвек кĕперри шу тортса хăпартать, тет. Календ. 1910. Çумăр иртсе кай анчах, пĕлĕт çине пăхсассăн, çичĕ тĕслĕ сĕвеккĕперри курма пулать. См. сĕвен кĕперри, сăрап кĕперри, сĕреп кĕперри, сĕрем кĕперри, сĕрен кĕперри.

сĕреп кĕперри

радуга. Бреняши Т. II. Загадки. Атăл урлă пурçын тĕлхепе карнă. (Сĕреп кĕперри). Собр. Пӳрт урлă чĕн йĕвен ывăтса каçарăп. (Сĕреп кĕперри). См. сĕрен кĕперри.

çатра

(с'атра), хворостина. Шурăм-п. Ачасем вăрман куккăрне чалăш (хăлаç) çӳлĕш çатра купаларĕç. Тораево. Шăши пĕр çатра йăтса пурчĕ (принесла хворостину), тет. N. Олмăç çатри, хворост. || Трущобник, кустарник. Н. Уз. Яргуньк. Чăваш матрос çатрара, ӳпре кукăлли хӳмĕнче, çĕмĕрт туйи аллинче. Вырăс матрос канавра, тул кукли хумĕнче, чĕн саламат аллинче. || Назв. поля, которое когда-то было очищено от кустарника. Мыслец. || Назв. дер. Татаркас. р.

çеçке

(с’зс’_кэ), цветок растения. СПВВ. КЕ. Çырла авăрисен, çырла пуласси çурăлсан, шап-шар чечек пулат, çавна çеçке теççĕ. Орау. Çеçкене кайсан, çеçкере савăнтар (пчел). N. Сатра çеçкесем çурăлчĕç. N. Çеçке хĕрри тăрринче. Микушк. Йĕтĕн çеçки, цвет льна. Тиханьк. Йитĕн кăвак çеçкея ларчĕ (лен зацвел). См. омма çеçки. П. Федотов. Пирĕн çуни çунатлă, çунат айипе çил вĕрет çеçке пек хĕрсенĕн кăмăльшĕн. С И. Иванов. Ултă уралă хуртшăн турра кĕлтăватăп, çеçке вăхăтĕнче çеçкерен çеçке çӳремешкĕн лайăх кун-çул пар. Çутт. 144. Чечек çеçкисем юр пĕрчисем пек вĕлкĕшсе вĕçсе анчĕç. Чертаг. † Сарă çеçкене ларнă хăяр тытăнать... Якейк. Хăяр пирн сар çеçкея тахçанах ларса. Ib. Кăçал хăяр çеçки лайăх та, хăяр та нумай. Орау. Хăяр сар çеçкенĕ ларнă (= чечеке ларнă, зацвел). Ib. Хăяр çеçке çулчи сарăхнă (кушăрканă, стали шероховаты). ЧП. Аслă çулăн икĕ аякки сар çеçке. Кĕвĕсем. Çĕмĕрт çеçки хăвана явăнать. Ib. Çĕмĕрт çеçки çурăлать те, çĕмĕрт çеçки çурăлать, вăрман витĕр курăнать. Сала Ib. Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат, çĕмĕрт çеçки çӳçене явăнат. Ала 105. Чĕн пушипа çĕре çапрăм, çĕр мана çеçке пачĕ, çеçкине вочаха хотăм: пот! терĕ, çат! терĕ. Абыз. Уй-уй урлă каçрăмăр, урпа çеçки çутипе. N. † Шап-шурă иккен çырла çеçкисем. Пазух. Çырла çеçке çурсассăн, килет парлак илемĕ. Альш. † Хĕрлĕ-хĕрлĕ пĕрлĕхен: çеçки витĕр курăнать. || Листья ягоды. N. † Çырли çĕре тивмерĕ, çеçки çĕре тивейчĕ. || Ботва, зелень корневых растений. Т. II. Загадки. Мучийĕ аялта, сухалĕ тулта. (Кăшман çеçки). В. Олг. Паранкă çеçки, побеги и ботва (то же и у огурцов). КС. Кишĕр çеçки, хăяр çеçки, улма çеçки (вся зелень картофеля). Çарăк çеçки, зелень репы. Ib. Çеçкене кайнă, (картофель) пошел в литвинью (отрицательное качество). Ib. Кăçал улман çеçки ытла вăйлă, çампа улми сахал. Сĕт-к. Омма çеçки, стебель картофеля с листьями. Завражн. Олма çеçки, росток, ростки картофеля. Абыз. † Пахчи-пахчи çĕр-улми, сысна çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли çеçки пур. Кан. Пĕр çеçкерен З—4 улма анчах тухать. Сятра: параҥгы̆ с’эс’_кэ jарза лардат (или: шы̆дат). N. Улма çеçки, литвинья. Н. Седяк. Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Арман чулĕ). || В перен. см. СПВВ. ЕС. Çеçке = пит илемлĕ, тăваткăл питлĕ-куçлă çын. N. Хывнă чухне акă çапла каласа хываççĕ: эй тăванăм, çеçкем, хăçан курăшăпăр, хăçан пĕрле палашăпăр, хăçан калаçăпăр. || Яз. имя женщ. Рысайк. || Фамильное прозвище мужч. Козыльяр.

çыхиш

как будто связанный. Çамр. Хр. 1929, № З6. Унăн виллине мăйран чĕн-пиçиххипе пуша çыхса, хуçăлса аннă хăрăк туратран çыхиш туса хăварнă.

- çи

уменьшительная частица, употребляемая в песнях вм. слов: çеç, çех, кăна, только. Г. А. Отрыв. † Хĕр-çи лайăх теиса (= теейсе) пĕр хĕр çумĕнчех ларас мар. Илебар. † Пирĕн кин-çи пуласси. Кильд. † Ати улĕ сарă ул, эпир сар хĕр шыраса çак-çи яла килтĕмĕр. N. † Ку-çи туя кайиччен, ут çитарма каяс мĕн. Синьял. † Хам пĕчикĕ пулсан та, хам-çи куçран пăхтартăм. КС. Иксĕмĕр-çи пĕрле пурăннă чух мĕшĕн пирĕн савăнас мар? Ала 30°. † Шуç-çи йĕвен кăмăльне чĕн-çи хăмăт тăхăнтартрăм; чĕн-çи хăмăт кăмăльне хура пĕкĕ эп кӳлтĕм. Собр. † Ачам, сана мĕн парам-ши: пĕр-çи карта лашам пур, сана халал пултăр-и. N. † Пирĕк инке ăçта-çи.

çиçкĕн

лететь быстро (о лошади, человеке, собаке и кошке). N. Çӳрен учĕ килет çиçкĕнсе (быстро, неуловимо), чĕн (так!) çилкисене сиктерсе. С. Алг. Çил пек çиçкĕнет, шыв пек ыткăнать (урхамах). N. Çӳрен ут килет çиçкĕнсе, ылттăнланă пĕкки çутăлса. || Форсить. Н. Уз. Çиçкĕнсе çӳрет. Форсит. Трхбл. Çиçкĕнсе çӳрет. Ходит форсисто. || Ходить в холодную погоду в легоньком платье. Завражн. Мĕн çарамасах çиçкĕнсе килтĕн? Что это ты в каком легком костюмчике явился?

çитер

понуд. ф. от гл. çит; доставить, довезти. Шурăм-п. Лаши аран утать, Ишеке ултă сехетрен тин çитерчĕ. Регули 81. Ман онта çитерес, онтан вăлсам исе каяççĕ. Б. Ятгильд. † Пичче мана усатса яр, уй-хапхи патне çитерсе яр. Юрк. Часах Карачăмне хыпар çитереççĕ. Кратк. расск. 20. Сывă халлĕн сан патна çитермесессĕн, санăн умăнта эпĕ ĕмĕрех айăплă пулăп, тенĕ. Пазух. Çичĕ тавлăк хушшинче çитмĕл киле çитерчĕ. Альш. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер урлă каçарăр, çитес çĕре çитиччен çитерĕр. || Доносить. N. Ман сăмаха итлемесессĕн, сан çинчен уеса сăмах çитерĕп, тенĕ. || Доставлять. Тайба-Т. Кан. Хаçат-шурналсене вăхăтра çитерсе памасть (не доставляет). || Заставлять ходить, отсылать. N. Сĕтел кутĕнчен сĕтел кутне çитерет. Заставляет ходить от стола к столу (в канцелярии, не обьяснив толком, куда надо обратиться). || Удовлетворить. N. Вĕсен кăмăлне мĕнле çитерес-ши? || Сделать так, чтобы было достаточно. Юрк. Хуларан килнĕ тăванĕ укçапа таврăннă-тăр, тесе шухăшласа, хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ: куллен укçа кирлĕ, ниепле те укçа çитерсе пулмаст. Ирĕксĕр киле килтĕм. Кунта эсир ялта аван пурăнатăр пулĕ? тет. N. † Сиртен ытла савнă çыннăм çук, çитмен пулсан çитерĕр. Такмак. Çитмен пулсан çитерĕр, ытла пулсан ан айăплăр. || Ск. и пред. чув. З6. Çавăн пек хитре хĕре те тиркесессĕн, çын кулĕ. Çитменнине чĕлхи-çăварĕ тата ытла çитерет. || Истратить до копейки. Кан. Гата ӳсĕрличчен ĕçсе икшер лашапа урам тăрăх чупса çӳреççĕ. Çапла пĕтĕмпе 600 тенкĕ укçана çитереççĕ те, çĕрне кăлармасăрах, киле (домой) пăрахса тараççĕ. || Напастись. N. † Пирĕн аттен виç ывăл, ăстан калош çитерес (где напасешься на них калош!). || Исполнить. N. Вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр. N. Халĕ ĕнтĕ вăл сирĕн пӳрнĕ ырăлăхне çитерсе пачĕ. N. Хăй çинчен каланине те туса çитернĕ (quaecumque de ipso praedicta errant implevit). || Доводить до... N. Хăйне хĕнесе суранлантарса пĕтернĕ те, вилес патне çитерсе пăрахса кайнă (избили чуть не до смерти, бросили и ушли). Орау. Ма апла нумайччен тытать-ши вăл? Çур-çĕре çитересех темеçт-и? Зачем он так тянет? Не хочет ли просидеть до двенадцати? N. Алла çамка çине, кăкăр çине, тата хул-пуççисем çине çитерменни аван мар. || Довести до конца (время). Яргуньк. Килте çав ача амăш макăрса çулталăк çитерчĕ (проплакала год), тет. Яжутк. Шăнкрин вара çулталăк çитерсе тухрĕ, тет. Толст. Пĕчĕкçĕскере, ниепле те урана çитерсе пусаймарăм. || Успевать. Изванк. Ĕлĕк пирĕн ялта кунран-кун выльăхсем нумайçем нумай вилсе пыраччĕç. Пытарса çитерме те çукчĕ (не успеваешь хоронить). || В качестве вспомог. гл. К.-Кушки. Епле эсĕ сехете ку кунччен упраса çитертĕн? Как ты сберег до сих пор часы? Кан. Халăх хушшинче ĕçлесси майланса пырать, çулталăк хушшинче таврари хресченсен выльăхне кăтартса çитернĕ. Изамб. Т. Эсĕ ку япалана киле çĕклесе çитереймĕн (не донесешь). ППТ. Шăтăкне çăварĕ патне чавса çитерсен (когда дорыли), тахçан та ан çухалтăр тесе, пĕр патак лартса хунă. Н. Карм. Кашкăр çиленсе çитнĕ те, калать: сана тавлашса çитереймĕн (с тобою не наспоришься). N. Пурне те тӳссе çитерекен (претерпевший) çăлăнĕ. N. Унăн пур йăнăшĕсене те кам пĕлсе çитерĕ. Тораево. Хăнисем тĕлĕннĕ: ку ухмах йăван ăштан тупса çитернĕ (откуда он все это достал). N. Вĕрентет пире вырăсла: пĕтĕмпех пĕлсе çитерейместпĕр (всего-то не познаем). Ала 98°. Кашнă çын килне кĕрсе çитеримастăн полсан (если не имеешь времени заходить в каждый дом), çынсен алăкĕсем патне анчах пырса чĕн.

çунтар

(с’упдар), понуд. ф. от гл. çун, жечь, обжигать. N. Тата тепĕр чăваш икĕ куçсăр пулчĕ: куçне тупă пулькки, патне ӳксе, çурăлса кайса, çунтарса пăрахрĕ. Шурăм-п. Куç ыратсан, ăна çунтарнă эрех шывĕпе сĕрĕр (йĕпетĕр). Слакбаш. Исвис (исвĕс) çунтараççĕ. Жгут известь. || Жечь (о солнце). N. Питĕ шăрăх, çонтарсах ярать; кĕпе-тонтир çавăнпа питĕ пĕтет. || О повышенной температуре тела. Якейк. Мана çăрккаç çонтарса прахрĕ. В прошлую ночь у меня был жар. || О жаре в лице. Собр. Пит-çăмарти çунтарсан, çын калаçат, тет. || О действии некоторых жидкостей и др. веществ. Юрк. Ĕнер хыта ĕçнĕ çыннăн çăварне эрехĕ, хăватлăскер, вут пек çунтарса анса каят. Сĕнтерчĕ 34. Ай-яй! Пĕтертĕр! Çунтарать! ||О крапиве. Ой-к. † Сикрĕм-пăхрăм вĕтрене те, кут çунтарса янă мĕн. || Мучить жаждою. N. Тĕрмере усранă чухне ăна çиме памасăр выçăпа асаплантарнă, ĕçме памасăр ăшне çунтарнă. || Протопить (печь). Толст. Вут хутса çунтарсан, анне те тумланчĕ. Сунт. Манăн халь кăмака хутса çунтарас пулать. Баран. 139. Хĕвел ăшши çунтарсах илет: чулсем, хăйăрлă çĕрсем, тата ытти тĕрлĕ япала та хĕвел ăшшипе пĕçерекен пулать. || Ходить бойко и бодро. Янтик. Ачасем çунтарса çӳреççĕ урам тăрăх (шатаются бойко и бодро). Альш. Каят касак пек çунтарса. Ск. и пред. чув. 98. Шыракансем таврăнчĕç, лашисене çунтарса (замучив). || Делать энергнчно. Орау. Атя, çăпатана çунтарар (давай плести)! Ск. и пред. чув. 5. Чĕкеç кинĕ ахаль те ĕçне тăвать çунтарса, карчăк çапах Чĕкеçне вăрçать ĕçне туманшăн. Ib. 81. Татах тепĕр тапхăрне туйне турĕç çунтарса. || Бить (а особенно кнутом, прутом, когда удар производит как бы ощущение ожога). КС. Çунтар, бить (кого), напр., кнутом, прутом. Чирикеево. Çунтарса килем-ха эпĕ ăна! Вăл картла выляма вĕренесшĕн-им-ха! Сред. Юм. Çôнтартăм, сжег, прибил. N. Пушă илчĕ те: ак сана улма! ак сана улма! тесе, çунтара пуçларĕ. Сĕт-к. Виçĕ йоплĕ чĕн пуши (его) кастарать те çонтарать. Рак. Икĕ хĕрринчен çунтартăм, вăта çĕртен сыстартăм. (Çăнăх аллани). || Беспокоить, заставлять беспокоиться, огорчать. Ал. цв. 4. Шыракан япалине хăй пĕлмесен, ăна епле шыраса тупмалла, çавă мана пит çунтарать. Кив-Ял. † Савни урăхне кайсассăн, çав çунтарать чĕрене. (Вăй юрри). N. Укçа çукки çунтарат. N. † И, çӳлĕ тусем, ай, пуçĕнче, лашасем вылятаççĕ тутарсем, пире çунтаракансем, ай, матурсем. N. Çыннăн ăшне çунтарассăм килмерĕ. Не захотелось огорчить людей (напр., страшными рассказами о войне). N. Авалхи тусçăм халте çӳрет, лăпланнă чĕрене çунтарса. || Сред. Юм. Çунтарать, 1) очень жарко, 2) очень хочется.

çĕмĕрт

(с’ӧ̆_мӧ̆_рт’, с’э̆_мэ̆_рт), черемуха. Ст. Чек. Вомбу-к. Çĕмĕрт (вар-виттинчен типĕтнине чей пек ĕçеççĕ). Ск. и пред. чув. 52. Авкаланать çĕмĕрт пек (пляшущий парень). ТХКА. Çĕмĕрт хулăпа кĕсрене çапа-çапа сиккипе чуптарать. || Ягоды черемухи. Кĕвĕсем. Икĕ хура лашана эп ӳстертĕм, хура йывăç çĕмĕртне пăхтарса. Шемшер. † Атте кайнă çĕмĕрте (за черемухой). Утăм. Лăпкă, уяр кун карăм эпĕ çĕмĕрте. КС. Шырарăмăр, шырарăмăр, пĕр çĕмĕрт те тупаймарăмăр. Питушк. Хура çĕмĕрт пек ăсла (сусло) юхса тухрĕ (очень хорошее, во время варки), Чеб. Пăхатăп: хура сысна пĕрнесене (кузовья) тек йăвалантарса çӳрет, çĕмĕртсене пĕтĕмпех тăкса пĕтернĕ. Кан. Çĕлен пек çĕмĕрт тĕслĕ, çула кисретекен ăйăрсем. Пазух. Тусан, тăвăр тусра (= тусăра) лайăххине, çĕмĕртрен те хура куçлине. Ст. Чек. Унта пĕр хап-хура, хура çĕмĕрт пек, кушака курать (увидала) Сред. Юм. Çĕмĕрт пик хора (очень черный). Сĕт-к. † Хорăн тăрри хора лаши, çĕмĕрт тăрри çӳрен лаши; тăрсамăр, хĕрсемсем, Тăрнай хăта килет, тет, виçĕ йоплĕ чĕн пуши кастарать те çонтарать. ЧП. Çĕмĕрт тĕмми (куст) тĕл пултăм, татрăм-хыпрăм пĕр пĕрчине.

тан

(тан), равный, одинаковый; равно, одинаково, ровно. Çĕнтерчĕ 7. Çу каçа виççĕн тан ĕçлени ахалех сая кайрĕ. N. Çав карапа тунă чух, вăл ытти платниксемпе тан ĕçленĕ. Эльбарус. Кам суха патĕнче пулнисене пĕр тан уйраççĕ. Байгул. † Тавай сикес çӳлелле. Вăрăм çынпа тан (вровень) пулас. Якейк. Санпа тан полас килет. Ib. Эпĕр иккĕн пĕр танах. Мы с тобой одинакового роста. Шишкин. † Икĕ торă лашисем (т. е. пара их) тан чопаççĕ, килхепине тан тытсан (если будешь ровно держать вожжи?). N. † Икĕ хура лаша тан юрта-çке, чĕн тилкепи тăрăх тар юхать; пирĕн çамрăк пуçа нуша килсен, икĕ куçран куç-çулĕ тан юхать. Шишкин. † Тăван, пире мĕн полчĕ-ши — иксăмăр та (= иксĕмĕрĕн те) коç-çол тан йохать? Богдашк. † Хамăр тăвана курсан, икĕ куç-çулĕ тан юхăть. Сала 107°. † Уйрăлатпăр, тăван, уйрăлатпăр, хура куçăмăрсенчен тан юхать. Пазух. Пирĕн кинçĕм Праски пур, шăллăмпа тан ĕçлĕ-ха. N. Эп пыраттăм пахча çуммипе, икĕ кĕмĕл çĕрĕ тан выртать (парочкой, рядышком, на одинаковом отдалении от меня?). Ст. Ганьк. † Вуник купăс тан калать (на один размер). Кан. Эпĕр вăрçăчченхипе танпа пĕрех тырă-пулă акнă (почти столько же, сколько сеяли до войны). N. Эсĕ манпа тан. N. Унта пӳртпе тан пĕр йывăç ларатьчĕ? Бгтр. Вунă пурне вăйĕ тан мар. || Возраст. Сĕт-к. Вăрăм вырăс вут çолать, çави çине сĕвенсе; çак тана çитрĕмĕр, ати çине сĕвенсе.

ку тарана

до этого предела, до этих пор. N. Кунтан куна хăварса пырса ку тарана çитертĕм. ЧС. Выçăллă-тутăллă пек, йĕрсе-макăрса ӳссе, ку тарана çитсе, çӳçлĕ-сухаллă пултăм. N. Ку тарана пăхса ӳстертĕм, малашне ĕнтĕ хăй те пурăнкалĕ. Сунт. Ку тарана çитсе миçе хĕре улталарăн? Кан. Ку тарана çитсе (до сих пор) аласемпе чĕн илсе памарĕ. N. Ку тарана сывă (здорово) пурнатăп.

теппеç

(_тэ_ппэс’), короткое колено цепа. А. Турх. Изамб. Т. Ул чĕн вĕçне теппеç çыхаççĕ. См. çапуççи, тăпач, тăпаç, тепке, тепкеç.

тытăн

(тыды̆н), держаться. N. Эсĕ манран тытăн (держись за меня). || Ловиться. Регули 723. Пол тытăнмаçть. || Попасться. Регули 726. Эп онта тытăнсан, эсĕр мана çăлса кăларас çок. Собр. Вăрăпа пĕрле тытăнсан, хăтăлăп тесе ан ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). N. Пĕччен вăрланă вăр часах тытăнмаç. || Быть арестованным, схваченным. N. † Катари хулара тытăнтăм, вуникĕ çĕр укçала хăтăлтăм. || Задерживаться. Тытăнса тăтăрччĕ çав вырăнтах. N. Темиçе рас та вăрнас çĕртен тытăнса юлтăм ĕçпе. N. Эс тытăнса тăрсан, пушта ĕлкĕрейместĕн. Если задержишься, то опоздаешь на почту. N. Тытăнса ан тăр. Не медли. || Запинаться (при чтении или разговоре). N. Пĕр тытăнмасăр тĕрĕс вулама, вуланине тĕрĕс каласа кăтартма вĕрентнĕ. || Собраться. N. Киле кайма тытăнчĕ. Собрался домой. N. Эпĕ, эсĕ Хусана тухса каяччен, пĕр кун малтан сан патна пыма тытăнтăм, йăлт хатĕрлентĕм. Альш. Унтан ашшĕ пуçне касма тытăнат, çапах памас. N. Мана вырăнтан кăларма тытăнчĕç (хотели). Изамб. Т. Вут илме тытăнсан, укçи те çук, вутти те пит хаклă. N. Кĕркунне ачасене вĕренме кайма çырнă вăхăтра, эпĕ те кайма тытăнтăм. N. Вăл вуттине тиянă та, килне таврăнма тытăннă. N. Унтан вара эпир киле тавăрăнма тытăнтăмăр. Орау. Пĕрре пирĕн аттесем Шăмата пасара кайма тытăннă. Чăв. й. пур. 20. Вăлсем пĕлнĕ вăл епле çын иккеннине, ăна вара вĕлермех тытăннă. || Вздумать, задумать. Юрк. Килте ĕçлекен çынсем сахаллана пуçласан, тытăнаççĕ кĕçĕн ывăлне, Хĕветкине... авлантарма. || Пробовать, пытаться. Янтик. Вăйĕ сахал çав унăн. Ура çине тăраймас вăл, паян та темиçе хут тытăнчĕ ура çине тăма, анчах çавăнтах персе анатьчĕ вăй çук пирки. || Решаться на..., браться за... Юрк. Чипер пуян çынсенĕн хĕр-ачисене вăрлама тытăнаççĕ. || Приниматься (за дело и т. п.). Н. Шинкусы. Юмăçĕ каларĕ: вăл тавраша пĕлессе пĕлетĕп те эпĕ, анчах манăн халĕ унпалан тытăнса тăрасах килмест, терĕ (т. е. не хочет „пăсташ тасатма“). || Начинать. N. Паянтан тин ĕçлеме тытăнтăм. Ала 1°. Вĕсем патне каçхане кайса ларсан, е хăйсем школа пырсан, вĕсене вĕрентме пуçлатăп. Вĕсем лайăхах тутарла калаçма тытăнаççĕ. Ib. 54. Яла çитсе кĕрсен (когда мы въехали), эпĕ анса кайма тытăнтăм (с телеги). N. Савăт ĕçлеме тытăнчĕ. Изамб. Т. Кĕлте кӳме тытăнни-ха эсир? Юрк. Тытăнаççĕ калаçма. Ib. Виç-тăват кунтан хайхи вилме те тытăнат. Орау. Акă сана калăплă çăпатапа ăшалантарма тытăнсан, ачана çаптарăп! — Ма çыртать тата?.., Ст. Чек. Шăлаварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара. || Начинаться, возникать, oriri? Колыб. п. 6. Çак çĕршыв тытăнса ларнă вăхăтранпала çакăн пек усал ылханлă тавлашу (война) пулман. || Пуститься в рост. Сĕт-к. Хăяр тытăна пуçларĕ. В. Олг. Тытăннă хăяр, пупленок. N. Нӳрлĕ çĕрте хурлăхан та часрах тытăнать. || Собираться наверху (о сметане на молоке). В. Олг. || Закрепиться. Тогач. Малтан кайса пăхсан, шăммисем пĕр-пĕринчен кăть тытăннă. Иккĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕтĕмпех тытăнса ларнă, тит. Виççĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕр пĕчĕк кайăк пăрт! турĕ, тит те, вĕçсе тухса карĕ, тит. || Появляться. Актай. Пас тытăнни. || Быть в употреблении. Кубово. † Çĕнĕрен илнĕ чĕн йĕвен, пар пичее, тытăнтăр. || Заикаться. Пшкрт. Тытăнса солят. Заикается. || Крепиться, держаться. Толст. Вăл (он) пĕтесшĕн мар пулса, пĕтĕм вăйĕпе тытăнса ларать. || Быть перехвачену (о голосе). К.-Кушки. Ман сасă тытăнчĕ. Пыр халь те тӳрленеймен-ха. Я охрип. Горло все еще не поправилось. N. Ĕслĕкпе (от кашля) сас тытăнса ларчĕ. СТИК. Шăнсан (если простудишься), сасă тытăнат, ӳслĕке ерет çын (у него появляется кашель). Сборн. по мед. Йĕре-йĕре сассисем тытăнаççĕ (у младенцев).

тилкепе

(_тил’_гэ_бэ, Пшкрт: _ти_лҕӓ_βӓ), вожжи. N. Атăл урлă йĕс тилкепе (вĕрен) ывăтрăм. (Пăр çурăлни). С. Дув. † Вуниккĕпе явнă чĕн тилкепе пур-и хăр ялăрта явакан? Яргуньк. Ик енпе выйна чар. (Тилкепе хуни). Юрк. Лашисене тытса лыма тилкепе вырăнне пир тăрăх хураççĕ. СПВВ. БМ. Тилкепе = килкепе = тилхепе. К.-Кушки. Лашан тилкепи салтăнса кайрĕ. Лошадь развозжалась. Тилкепелĕх, материал на вожжи.

тилпеке

(т’ил’бэг’э), вожжи. Беляева и др. Хурамал. † Урхамахсем килет уткăнса, пурçăн тилпекине туртăнса. N. Атăл урлă йĕс тилпеке ытĕ (= ывăтĕ. Пăр çурăлни). Ст. Шаймурз. † Чĕн тилпеки тăрăх тар юхат (у лошадей).

тилхепе

вожжи. Б. Крышки, Сред. Юм., СПВВ., ЩС. ЧП. Чăн (вар. чĕн) тилхепе тăрăх тар юхать. БАБ. Кумми кĕленче, тилхепи пурçăн, чĕлпĕр ука, пĕкки мерчен, кустăрми ахах. Кожар. Çур çитсессĕн, пĕрне лартрĕç те çыхса, тилхепине тыттарчĕç те аллинчен, лашине хĕртсе кăларса ячĕç. Кан. Тилхепене Ванюш тытса пырасшăн. Кучером хочет быть Ваня. || В перен. см. Изамб. Т. Унтан вара тилхепе хураççĕ (взвазживают).

тум

том, одежда, костюм. Изамб. Т. Унăн тумĕ аван. Альш. Ман тумланма тум çок. Баран. 5. Хуçа арăмĕ хура куçлă, шурă питлĕ, çап-çамрăк, лайăх тумне тумланнă. ЧП. Тум тăхăнакан çулта шăнман. Ст. Чек. Шыва кĕтĕмĕр те, ман Хăрхăм ман тума тăхăнса ячĕ, манран малтан шывран тухса (тарчĕ). Тим. † Шурă калпак ярапи пыл çинче, пуян хĕрĕ-ывăлĕ тум çинче. Юрк. Тумланнă тумĕсем ытла илемлĕ пулнă (у них). N. Темиçе пин çын пит илемлĕ тумĕсемпе вĕсем тавра йĕрки-йĕркипе тăнă. Альш. Мĕн пур илемлĕ тумне тумланса хваттерне пуçтарăнаççĕ. (Хĕр сăри). N. Ытлашши ан иртĕн тум пулсан. Изамб. Т. Исампаль çыннисем тумĕсенчен тĕлĕнсе тăраççĕ. Капк. Вăл ăна (жену) сыватма йĕрсем йĕрленĕ. Анчах, йĕрри ун питĕрĕнсех пынă. Таса йĕр çине пылчăк тум тытнă. || Сбруя лошади. Юрк. Тумлантарнă тумĕсем: пукрешкелĕ хăмăчĕсем, чĕн кутлăхĕсем, чĕн йĕвенĕсем, чĕн тилкеписем, туртисем, пĕккисем — пурте йăлтăртатса анчах тăраççĕ. || Кн. для чт. 163. Пĕр-пĕр шапана пысăкрах хурт çăварне лексен, вăл ăна малти тумсемпе тĕртет. || Красота (жизни). Ир. Сывл. 39. Пурăнăç тумĕ — умăм пулчĕ.

тӳлем

узел. Юрк. N. Хима çăлтăрин тĕввине çыхайăн-и эсĕ, Кесил çăлтăрин тӳлемне салтайăн-и? N. † Пурçăн тӳлемĕ тӳленсен, тӳленсен, ах турă валли тӳленсен те, тупăнать пирĕн турă çырни, ах турă валли тупăнать; пурçăн тӳлемĕ салансан, ах турă валли салансан, çухалать пирĕн турă çырни, ах турă валли çухалать. N. Тӳлем, узел в конце кнута. Сред. Юм. Чăпăркка вĕçĕ ан сӳтĕлтĕр тесе, тӳлесе яраççĕ, çавна тӳлем теççĕ. Ib. † Чĕн чăпăрккан виç тӳлем, кашни çапмассайраннах, пăчăр-пăчăр йон тохать. Янтик. Чăпăрккана, ан сӳтĕлтĕр тесе, вĕçнерехпе, хушшине пĕр-ик пӳрне сарлакĕш хăварса, ява-ява çыхаççĕ, çавна вара тӳлем теççĕ. Тӳлем тесе ăна анчах мар, ытти япалана та, çавăн пик çыхсан, тӳлем теççĕ.

тăвали

тăвалли, гора, возвышенность. Алешк.-Сапл. † Чĕмпĕр тăвалине хăпарнă чух, чĕн хăмăт пăявĕ татăлчĕ. Н. Лебеж. † Самара тăвалипе ăлăха-ăлăха, сакăр хăмăт пăявĕ, ай, татăлчĕ.

тăрнай

глуповатый. Якейк. Сĕт. к. † Хорăн тăрри — хора лаши, çĕмĕрт тăрри — çӳрен лаши; тăрсамăр, хĕрсемсем, тăрнай хăта килет, тит, виçĕ йоплĕ чĕн пуши кастарать те çонтарать.

тăс

(ты̆с), вытягивать, протягивать. М. Чолл. Кăвак кашкăр хӳрине тăсса хучĕ те, вармана тапса сикрĕ. Собр. Хĕрĕх чăхă пыршине чĕн тилкепе тăсрăмăр. || Затягивать (дело). Ст. Чек. Кашни япалана ан тăс (= ан кăтарт, ан пар), Ib. Çынсен тытнă-тунă-пăрахнă, пирĕн ялан ĕçе тăсат. || Ударить, вытянуть. N. Чăпăрккăпа пĕр иккĕ тăсăп (вытяну), Альш. Иккĕшне тăсат пĕр икшер нухайккапа çурăм тăрăх (по спине).

хыптар

понуд. ф. от гл. хып. Вишн. 62. Вăл çăварне хыптарсан та çимест пулсан, ăна ирĕксĕрех çитерес пулмасть. Сборн. по мед. Ачана йăпатас тесе вĕсем ĕмкĕчĕ хыптараççĕ. Сред. Юм. Хыптарать: 1) в рот сует; 2) очень желает. Букв. Ун çăварне чĕлĕм хыптарнă. N. Çăварĕсене çăварлăх хыптарнă. Изамб. Т. Хыпчăкпалан шăрпăк хыптарса кăлараççĕ (из руки). КС. Хыптарса ил (çырттарса ил), взять щипцами. Кан. Халăх сахăрсăр, супăньсĕр тарăхса пурăннă вăхăтра, ку икĕ намăссăр хăйĕн çывăх çыннисене пăчĕ-пăчĕпе шур çăнăх, пуçĕпелен, чей-сахăр, арчипелен супань хыптарса пурăнчĕç. N. Тем тĕлĕк хыптарчĕ! Забыл (сделать дело). || ГТТ. Ачасем Сĕве хĕррине вăлта хыптарма кайрĕç (ловить рыбу на удочку). || Поджигать, зажигать, сжигать. Орау. Икĕ ухмах юлнă та, пĕрне пĕри хыптара хыптара çунтарса яраççĕ (поджигают). КС. 1919 çулта бандитсем пирĕн пӳрте хыптарса ячĕç (подожгли). Б. Хирлепы. Кукша тула тухрĕ те, пӳртне хыптарса ячĕ, тет. (Из сказки). N. Лампăчкăсене хыптарса кăларсах мĕн чулĕ укçа тухать-ши? (в кино). Сет-к. Ĕлĕк пире те хыптарса ячĕç (подожгли). Ib. Сорăхсам панче хăмăл хыптартăмăр анчах (жгли здорово). N. Ăшне вут хыптарнă пушă кăкшăм. Ст. Чек. Вут хыптарнă = чĕртнĕ. || Торопить. Собр. Малтан хыптаракан çын кайран тăранать. Сунчел. Хыптарат = васкатат. Сред. Юм. Час хăпар, çăкăр, тесе хыптараç те çонтараççĕ. (Говорят женщины после того, как они замесили тесто). || Подрезать. Ст. Чек. Ку Иван вилни ĕнтĕ мана хыптарчĕ (подрезала). || Замаять. СТИК. Уретник ĕнтĕ чыст хыптарче (замаял) мана, ĕретлĕ çăкăр та ларса çимен. || Вызывать жажду. КС. Мĕншĕн эсĕ шыв çук хирте ăшĕсене хыптарса çĕмĕренĕсене пăрахтартăн? N. Çимесĕр выçăхтармăп сире, ĕçмесĕр ăш хыптармăп. || Надоедать, надоедливо просить. См. йĕренки. Сред. Юм. Ачисем туя каясшĕн хыптараççĕ, ямаççĕ вит çавсене! || Бить. Бугульм. † Вуник вĕçлĕ чĕн пушăпа хыптарăпăр, çунтарăпăр. Т. II. Загадки. Пĕр лутра йĕкĕт пилĕкне туртса çыхнă, çĕлĕкне хуçса лартнă, хыптарать те çунтарать (жарит). (Мунчара милкĕпе çапăнни).

хулха çакки

холхи çакки, назв. женского украшення; серьги. Орау. Пĕр арăн ĕлĕк хулхи çаккине хăнана кайсан çухатнă, тет. Икково. Паян Марья акай холха çакки çакма Варккăнне холха шăтарса ячĕ. Ib. Холха çакки çинче чĕн çине тенкĕсем çакнă; виçĕ вĕçлĕ, кашнă вĕçĕнче пĕрер тенкĕлĕх тенкĕ; холхаран çакаççĕ. Шибач. Холха çакки — украшение из монет. Начерт. 190. Холха çакки, борок бисерный, привешиваемый к серьгам. Якейк. Хĕрсем ĕлĕк холха çакки (тенкĕрен) çакнă (хĕрарăм йосавĕ). Ib. Пĕр шыт тăршши çинче сăран çине пĕрер тенкĕлĕх тенкĕсем çакаççĕ; пĕр вĕçне холхаран çакма онкă тăваççĕ, çавна холха çакки теççĕ. Н Одуванчик (раст.). Ядр.

хора сакман

хура сакман, черный кафтан. Сред. Юм. Хора сăкман çирĕк хоппипе хоратса тунă сăкман. Чураль-к. Ăçта каян, хура сăкман? — Ан чĕн, мăн çăвар! (Тĕтĕм, çулăм).

хора тăхран

(тŏхран), черный дятел. См. хора катка. Тюрл. Çын çола тохсан çав çын омне тохса ларать хора тăхран йывăç çине. Осал полас полсассăн, чĕн ек! тесе çохрать, лайăх полас полсассăн: тăрик, тăрик, тăрик! тесе çохрать. (Поверье).

хурăн тăрри

крона, верхушка березы. Собр. Сала-кайăк салатат, хурăн тăрри пуçтарат. (Урай шăлмалли шăппăр). N. Хурăн тăрри хумханать, хура халăх пуçтарăнать. (Урай шăлни). ГФФ. † Алтать-и те алтмасть-и куккукĕ яш-так тай хорăн тай тăрринче? Кукует ли, аль не кукует кукушка на верхушке березы? Сĕт-к. Хорăн тăрри хора лаши, çĕмĕрт тăрри çӳрен лаши, тăрсамăр, хĕрсемсем, тăрнай хăта килет, тит, виçĕ йоплĕ чĕн пуши кастарать те çонтарать. СТИК. Çавсем пирĕн хурăнташ-и? — Хурăнташ хурăн тăрринчен! (или очень дальний родственник, или же совсем не родственник).

хорт

подражание фырканью лошади. Янбулатово. Хора лаши хорт тăвать, чĕн килпехи шорт тăвать.

хортлат

фыркать. Пшкрт, В. Олг. , Шорк., Сет-к. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаши хортлатать. Яргейк. Хура лаши хуртлатать.

хушпу

хошпу, женское головное украшение. Б. Олг. Кисессĕн (в доме жениха), каччин амăшĕ орайне пăрахрĕ тенкĕлĕ хошпу: вот сана, кин, тет, çак çутти çине посса кĕр, тет. N. Хушпу представляет из себя полотно в 5 четвертей, сшитое по форме, надевают на голову, и по спине тянется почти до колен, а форма постепенно суживается книзу. Хушпу обвешан бусами, бусовидными кружочками овальной формы. Хушпу надевался на голову с заостренным концом кверху. Хушпу носят на свадьбе. Шорк. Хошпу делается из кожи, на нее сплошь пришиваются монеты в виде рыбьей чешуи, вверху бывают самые мелкие монеты, ниже идут монеты покрупнее, в самом нижнем ряду уже двугривенные. Спереди на самом лбу ниже кожи висят три монеты, одна в середине больше, по обеим сторонам поменьше. По краям хошпу пришивают по несколько рядов мелких бус (шăрçа). Юрк. Хушпу. Ăна маткасем тăхăнаççĕ, кăшкар пек. Тогаево. Пирĕн пĕкки пĕкĕлле, пуян çын хĕрсен хушпуйĕ пек. Альш. Пуçăм тулли хушпăвăм пур, умăм тулли сăркам пур. N. Сакăр шăллă хушпу. N. Условия такие: матери невесты сшить шубу, невесте хушпу из 400 нухрат и денег, 1 пуд меду и подарки разным родственникам невесты. Нюш-к. Хушпу çинчен тăхăнаканни. Ст. Чек. Хушпу çумне çамкана тенкĕ çакаççĕ, икĕ ĕрет укçа, пĕр ĕрет вуншар пус, пĕр ĕрет палттиникшар хушпу хĕррине çакаççĕ, ытти нухрат. Бугульм. Инке хушпу çакнă чух нумай укçа пухрăн-и? Арзад 1908, 52. Вăл (старуха) хăй вилес умĕн ачисене хушпу тенки валеçсе панă. Ib. Селиме хушшинче миçе тенкĕ? Арçури. Хырçă-марçă памашкăн хушпу саклат паратпăр. N. Унтан вара икĕ енчен икĕ хушпулă арăмсем пĕркенчĕк айне кĕрсе ăс парса лараççĕ (невесте). N. Çиччĕн-çиччĕн килтĕмĕр, çичĕ ĕрет хушпуне сакçи шăлли турăмăр. СПВВ. ЕХ. Хушпу, арăмсен пуçне тăхăнаканни, укçаран тунă ĕскер. СПВВ. МЕ. Хушпу, ăна арăмсем тăхăнаççĕ. N. Хушпу тăхăнаççĕ сурпан çинчен. Ăна тăваççĕ: çичĕ рет нухрат çакаççĕ, пилĕк рет укçа çакаççĕ, хĕррине шăрçа тиреççĕ, çамка тăррине шăрçа çакаççĕ, хĕррине укçапа ярапа яраççĕ. Çамка çине укçапа ярапа яраççĕ; тăрĕнне вершка çурă çӳлĕрех тăваççĕ. Ăна чĕн мерченпе тăваççĕ, чи тăррине шăтăк хăвараççĕ. Хыçала хӳре тăваççĕ, ăна пĕр аршăн ытларах тăршăне тăваççĕ. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. Хĕррине шăрçапа пăчăра тытаççĕ. Ăна польский укçапа çакса тухаççĕ. Хыçала тăватă манит, çӳле хушпу çине кĕмĕл тенкĕлĕхсем çакаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăммисен пуçĕсенче хушпу. N. Ун хушпи йăри-тавра ярапа та çут шăрçа анчах. ЙФН. † Пуçăм тулли хушпум пур, уйăх карти (scr. тарты) пултăр-и? Ăвăм тулли çут кĕмĕл, уйăх çутти пултăр-и!

кăлттин

(кы̆лττи^ын, с тверд. н), одно из подражаний звукам гуслей. Якейк. † Кăлттин, кăлттин кăлта вĕççĕн, тевĕт, тевĕт теве вĕççĕн, шакăльти та макальти, шакла Йăван Ваçăли, кăмпăр-кăмпăр ут ури, чăнкăр-чăнкăр чĕн йĕвен, парни-сави арчара, качакисам картара, воник икерч çу çинче, картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу йохать. Она камăн çималла? Йăванпала Марийăн. (Сăвă). Перев. см. МКП 73.

кăмăл

(кŏмŏл, кы̆мы̆л), сердце (в переносном смысле), средоточие человеческих чувствований. N. Уçă кăмăлпа савăнса пурăннă. БАБ. Аттен кăмăлĕ вара çав сăмахсемпе çаврăнчĕ те, кĕпене тăхăнса ячĕ (т. е. он поддался убеждениям). N. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер — юман кашта, унăн айĕсенче кăвакал; кăвакал та лартăр, хур та лартăр, ан юлтăр-и кĕперĕн кăмăлĕ! ЧП. Сарă кăтра çӳçĕме ӳстертĕм лавккари йăс (= йĕс) тура кăмăльшăн. Ал. цв. 1. Кăмăлăр мĕнле кученеçе савать, эпĕ сирĕн валли çав кучченеçе илсе килĕп. ЧП. Çамрăках та кăмăлпа кулса яр, манăнах та кăмăлма уçса яр. N. Вĕсем ачи-пăчине: эсир чӳкленĕ вăхăтра пĕр-пĕринпе ан вăрçăр, епле те пулса çемçе кăмăлпа çӳресе ирттерĕр, тесе, вĕренте хураççĕ. N. Ăшĕсенче усăл кăмăл тытакан тĕрĕс мар çынсем. N. † Сан кăмăлă епле-тĕр, ман кăмăлăм сана туртатĕ-çке. N. Кăмăла çын çумне çыпăçтар (влюбиться). Образцы 102. Савап, тесе, мĕшĕн улталан, кăмăлăнта пулмасан? N. Çакă çамăрк хуçа арăмне пурте пит кăмăлтан (искренно) савса юратнă. N. † Çак ыр хоçа кăмăлне йори килтĕм йорама. Сĕт-к. † Эпĕр çиччĕн пĕр тăван, çич çил армань лартрăмăр; çич çил армань хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр); йĕс кĕперĕн варрине кĕмĕл йопа лартрăмăр, кĕмĕл йопа кăмăльне çичĕ пăчăр пырса лар(ч); çичĕ пăчăр пыршинчен чĕн тилкепе хотăмăр. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаши хортлатать. Кайăр контан, хора, хĕрсем, килĕр конта, сар хĕрсем! ай, мочай, хватьяр яр, хватьяр яр та, хĕрне пар. Якейк. Кăмăлна йăвăр илнĕ полсан та, паянхи кон çавăр! Хотя ты и сердита, но забудь это на сегодняшний день! N. Вăл чашка ак епле кăмăлĕсемпе тăваççĕ. ТХКА 58. Çапах кăмăл выçă вара ман. Пурне те ярса илесшĕн эпĕ. || Желание, сердечное предрасположение. РЖСК 2. Ватă (старик) вĕсенĕн кăмăлне тунă (исполнил). Кĕвĕсем. Хăта ярса хăтапа килмесен, вăрласа илес кăмăлăм пур. Собр. Çула çӳрес кăмăлă пулсан, хăнтан вунă хут лайăхрах юлташ тупса кай, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Кăмăл килен пĕр турам, кăмăл юлан çĕр турам, теççĕ. (Послов.). Собр. Кăмăл турам — пĕр турам, теççĕ. (Послов.), ГТТ. Ман кăмăлпа вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Ск. и пред. 95. Мĕншĕн манăн камăла, çав юлашки кăмăла, тумарăн-ши, аттеçĕм? СРОВ 5. Ашшĕ унăн (ее) кăмăлне хирĕç пыман (не препятствозал). Юрк. [Пихампар] чун-мĕн çуралсанах, ăна ăс панă, кăмăл, хастар паyă. И. Е. Ефим. Ку çыру хыççăн тата ярас (послать) кăмăл пур, N. Мĕн чухлĕ пама кăмăлĕ пур? За сколько хочет он отдать? N. Хăй кăмăлĕ хыççăн кай. ЧС. Ĕнтĕ хăй кăмăлĕ: вилет-и, юлат-и — кайса пăрахас перех хутчен (т. е. если он сам хочет, так все равно, пожалуй, отвезти что-ли его в больницу — умрет ли он там, или выздоровеет). Пир. Йал. Вăл ял халăхĕ кăмăлпа памасан, районри çĕр комиççи урлă ыйт. N. Кăмăлпа тунă ĕçре хăвалани вырăна килмест. N. Пурте ку ĕç кăмăлпах (добром) иртсе каять пулĕ, тесе, шухăшланă. N. Парсан, ырă тăвас кăмăл пур; памасан, усал тăвас кăмăл пур. (Сĕрен). Альш. Кăмăлĕсем пурин те уччилнире. Конст. чăв. Эпĕ вăсене пĕтĕм ялтан-йышран салам калăп; вăсем те, кăмăлĕсенче пулсан, салам каласа ярĕç хурăнташĕ-ăрăвĕсене. Якейк. Кăмăлне кирлĕ таран вăл паломми толтарчĕ (сколько ему угодно было, столько нарвал). Трхбл. Ĕнтĕ кăмăлăр пысăк, кăмăлăр пысăк (ваши сердечные запросы, требования велики); кăмăлăр юлсан епле тупам-ши? Юрк. † Сарă хĕр, сирĕн кăмăлăр пит пысăк, кама каяссине пĕлетре? Хурамал. † Çынсен кăмăль (запросы) пит пысăк; эпир уна кӳрес çук, кӳрсен, кӳрĕ ырă çын. ЧП. Кăмăлăрсем пысăк (вы горды) — юраймăп. Тим. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм! кăмăлăрсем пысăк пулсассăн, пирĕн, тус тусассăн, урăх та пур (найдем другого друга). || Свойство характера. N. † Манăн кăмăлăма эсĕ ху та чухларăн пулĕ, апла çынсене эпĕ питех мухтамастăп. N. Кăмăлĕ аслă унăн. ЧП. Йăвăр сăмахăра ан калăр: кăмăлăм çемçелчĕ, чăтаймăп. Собр. † Акка, санăн кăмăлу пит аван, мĕн курассисене пĕлетре? Юрк. Вĕсем те ăна, усал кăмăлне пĕлсе, кахала, нимĕн те памаççĕ. Хора-к. Кăмăла кора тор парать; (Поверье). Н. Пинер. Кăмăла пысăк тытсассăн, кăмăла çилпе хуса çитес çук. (Послов.). Юрк. † Кăмăлăр лайăх — юрлаймăп. Якейк. † Кĕмĕл çĕрĕ кăмăлăм; тохса, ӳксе çохаласран ыр хĕр илсе тăхăнинч. (Солд. п). Н. Карм. † Манăн кăмăлăмсем пит хытă мар, часах юлĕ, сиввĕн пăхсассăн. || Настроение. Иревли. Халĕ ĕнтĕ куратăпах (непременно увижусь), тесе, хуларан тухса кайрăм, кăмăла çĕклентерсе. Е. Орлова. Манăн паян кăмăл лайăх. У меня сегодня хорошее настроение. N. Ачасен кăмăлне (кăмăлĕсене) ан пăс. Не расстраивай (не обижай) детей. || Удовольствие. ТХКА 23. Этем ӳтпе тăрăнса ларап та эпĕ, юн сăхатăп; ман мĕн пур кăмăл çавăнта, тет сăвăсĕ (клещ). || В зн. послелога. ЧП. Юрлассăм килсе юрламастăп, пĕр сирĕн кăмăлшăн (ради вас) юрлатăп. Якейк. Эп çакăнта ма килтĕм? — Пичипа инки кăмăлне.

кĕмпăр

(кы̆мбы̆р), подр. стуку копыта. Якейк. † Кăмпăр-кăмпăр ут ори, чăнкăр-чăнкăр чĕн йĕвен.

кĕçен

(_кэ̆з'эн'), ржать, хохотать. Пазух. Хура вăрман хыçĕнче хура лаша кĕçенет; кĕçенин-ха, кĕçентĕр чĕн йĕвенĕ алăра (у меня). Баран. 52. Çаран çинче тьыха янăратса кĕçенни илтĕнет. Кĕсри кĕçенмесĕр ăйри пымас. N. Мĕн кĕçенетĕн? Что ты ржĕшь? (т. е. хохочешь). Сред. Юм. Ăйăр кĕçенет. Жеребец ржет. || О др. живых существах. Ир. Сывл. 37. Хăй (тăри) кĕçенет, сасси килет — пĕлме çук хăй ăçтине. || В перен. см. Ыраш 13. Кансассăн тырри тăкăнса кайма пултарать. Сĕлли те кĕçенме пуçланă (зовет жнеца — пулса çитет) — шереписем шĕлтĕртетсе лараççĕ, урпи те пуçа утма (качаться) пуçлĕ.

чул муклашки

чол молклашки, шиш. Сред. Юм. Чол молклашки! Гов. сердитый человек, когда ему велят то, что ему не по средцу. Говорят дети, напр.: пиччуна кайса чĕн-ха.— Чол молклашки мар-и! ТХКА 66. Сирĕн ялсене усă, пире чул муклашки.

чун-чĕн

то же, что чун-чĕм. N. Кĕтӳсене хуса ярсан пурте выртса çывăраççĕ те, урамра пĕр чун-чĕн те пулмасть.

чух

чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.

чăнкăр

подр. звону металла или стекла. Образцы 20. † Улăха кайрăм ут çулма, çавам чăнкăр тăвайрĕ. N. Чăнкăр-чăнкăр шӳлкеме чанкăртатать хĕр çинче. Хурамал. † Чанкăр та чăнкăр чĕн йĕвен ырă ут та пуçне юринччĕ. Хорошо, кабы звонкая ременная узда оказалась годною для (головы) доброго коня.

чĕн

звать, приглашать, кликать, говорить, отвечать. N. Ан чĕн! чарăн! Молчи! перестань! Дик. леб. 46. Ташă ăстисене чи илемлисене чĕнсе пуçтарма хушать. Велел позвать лучших танцовщиц. ГФФ. † Чĕннĕ çĕре килме лайăх. Хорошо приезжать званым гостем. ЧК. Çакă ан пултăр тесен, ăста напоршчĕксене чĕнсе илес пулать. Капк. Апла пулсан юрать. Кирлĕ пулсан тухтăрне чĕнме хамах кайса килнĕ пулăттăм. N. Чĕнмест, молчит, не отвечает. Ск. и пред. чув. 56. Хăй нимĕн те чĕнмест. N. Чĕннĕ-чĕнмен килсе çитрĕç. Не успели пригласить, как они уже явились. N. Хирĕç чĕн, прекословить, возражать.

чĕнкеле

учащ. ф. от гл. чĕн. || Просить милостыню. N. Чĕнкелеме = ыйткалама. N. Вăл пурăнсан-пурăнсан, йытăпа кушак илчĕ тет те, чĕнкелеме кайрĕ тет.

чĕн

ремень, ременный. Образцы 10. † Хула çинче хурт вылять, Чĕмпĕр çинче чĕн вылять. Ib. 4З. † Пирĕн те чунсем чĕн çинче, чĕн татăлсан, вута тăкăнать. Ib. 26. † Чĕн тилкепе шарт турĕ, ула лаша харт турĕ. N. Чĕн патне чĕн, пушăт патне пушăт. К ремню ремень, а к лыку лыко. Пазух. 14. † Хура вăрман хыçĕнче хура лаша кĕçенет; кĕçенин-ха кĕçентĕр те, кĕçенин-ха кĕçентĕр, чĕн йĕвенĕ алăра. Ib. 24. † Чĕн йĕвенпе тытатпăр! Образцы 37. † Çӳлĕ тусем çине улăхнă чух, чĕн сӳсменĕн пăявĕсем татăлчĕç. При подьеме на высокие горы оборвались у меня ременные гужи. Ib. 56. † Вуниккĕпе явнă чĕн пушă, мĕншĕн сӳтĕлмелле пулнă-ши? Хурамал. † Чĕмпĕртенех илтĕм чĕн йĕвен, Самартанах илтĕм сарă лаша. В Симбирске купил я ременную узду, в Самаре купил я саврасую лошадь. А.-п. й. 98. Чĕн тилкепи çакланчĕ, кусатăрана явăнчĕ.

чĕн пиçиххи

чĕн пиççи, ремень, ременный пояс. Образцы 13. † Чĕн пиçиххи çыхатăр, пилĕк çинçе тиетĕр. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи... В меру широкий ременный пояс.

шартлат

производить очень сильный треск (трещать, хлопать, щелкать, шаркать). КВИ. Пĕтĕм çĕре кисретсе аçа шартлатса ярать. || ГТТ. Вут шартлатса çунсан, хăна килет, тет. Ib. Вут шартлатса çунсан, хăш чухне кăварне ывăтать. Когда дрова горят с треском, иногда отлетают горящие угли (но это бывает редко). Сала 249°. Пӳрт шартлатсан та ырлăха мар, пĕр-пĕр сиен пулать, теççĕ. Якейк. Хĕлле пит сивĕ чохне пӳрт пĕренисем шартлатса çорăлаççĕ. Альш. Шартлатса çурăлать вăл (камень) апла хурсан. Баран. 200. Тупăсем, пăшалсем шартлатнипе çĕр чĕтĕренĕ. Юрк. Çумăрсем иртсен, сасартăках тата пĕр-ик-виç куна шартлатса шăнтса хурат. Ib. Тыра вырнă чухне хăмăл шартлатсан, çумăр пулать. Чув. прим. о пог. 93. Тырă вырнă чух хăмăл сиксе шартлатсассăн, çăмăр пулать. Когда жнут хлеб, если жниво, ломаясь, трещит, будет дождь. Пазух. 96. Чĕн тилхепе шартлатрĕ, хура лаша хартлатрĕ. Сĕт-к. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаша хортлатать. N. Пирĕн урха урисемне шартлатса пуç таять. || В перен. знач. Н. Лебеж. Çиччĕр, çиччĕр арăмсем, хырăмĕсем шартлатчăр.

шатлат

стучать, тикать (о часах); шелкать; трещать. Б. Олг. Часси шатлатать. Ib. Халĕ лешне семек тытма пуçларĕ, шăлпала тапратрĕ шатлатма. Ск. и пред. чув. 81. Хапха тăрри шатлатать саламатпа çапупа. N. Чĕрнепе пуссан шатлатса саланса каяççĕ (семена шелковичных червей). КС. Шăрçа шучĕ шатлатать. Ib. Йывăç сивĕпе (от холода) шатлатать. (В Шорк.— звук более короткий и слабый, чем шартлатать). Бгтр. Чĕн тилкепе шатлатать.

шерепе

кисть, кисточка (бумажная, шелковая) на поясах, платьях и пр. Зап. ВНО. Шерепе, кисточка из ремня, ниток, бисера и пр. Ib. Ярапа вĕçне тăвакан япалана шерепе теççĕ. Сар шерепи пулать. Хĕрсем çула тĕр пăвнă (тăвнă?) чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? тет. Тепри калать: халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен, тет. Якейк. Шерепе ахаль шăрçаран, ылтăм шăрçаран тăваççĕ. Шерепен пыçăххи çине çакаç те пилĕке çыхаççĕ. Ib. Шерепея хĕрсем пилĕке çыхаççĕ. Пшкрт. Пилĕкçи вĕçне шерепе ереччĕ (иначе: моркко). Зап. ВНО. Шерепе = мурка, мăрка. N. Шерепе бывает и без „шăрçа“. Якейк. Шерепейĕн вĕçĕ ачи ялавсем. Ib. Шерепе тăрри ман пĕтнĕ-ха, çĕнĕрен тумалла. Алик. Шăши тухрĕ, тит те: аки, аки, шерепине мана пар, ху тăра сакайне кĕрсе вырт, терĕ, тет. Шумш. Пирĕн котлăх — котлăх пак, ыр çын арăм шерепи пек. Ст. Чек. Шерепе, мăй çыххи. Чутеево. Шерепе — носят девушки, кисть из бус, прикрепляется к косе. Ильмово. Чупрăм — автăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. В. Тим. Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепе; пухрăм-пухрăм — пĕтмерĕ, çипе тиртĕм — çитмерĕ. N. Чопрăм-антăм çырмана, йохрĕ-тохрĕ шерепи, ытти шăрçи порте пор, ылтăн шăрçи анчах çок. (Хĕр йĕри). Синьял. Чупрăм-антăм çырмана, шерепе шăрçа юхса тухрĕ (бусы на „шерепе“). Алших. Чупрăм-антăм шыв хĕрне, çич шерепем татăлчĕ. || Сред. Юм. Котлăх шерепи, кисти привешиваемые к шлее. Пазух. 47. Саккăрпала явнă, ай, чĕн кутлăх, унăн шереписем сар ука. Шурăм-п. Тата шаларах пӳлĕм алăкĕсем çине кăвакрах чаршавсем çакнă. Вăл чаршавсенчен кутлăх шерепи пек шерепесем çака-çака янă. || Кисточки у овса, стручок (гороха) и т. под. Собр. Сĕлĕ шерепи тухни. С. Дув. Сĕлĕ те пăри шерепи, тăкăнать-çке шерепи. ЧП. Сĕлĕпе пăри ярапи, тăкăнат-тăр шерепи. Шурăм-п. Шĕшкĕ шерепи вăрăм пулсан, сĕлĕ аван пулать. || УЯ. Тек тăкăнмĕ каç-ирĕн куççулĕн шерепи.

шорт

подр. удару в ладоши, хлопанью. Панклеи. Ик алине шорт! çапать. Çашра-Марка. Ялти яшă ачийĕ сар хĕр тĕлне çитсен, ик аллине шорт çапать, хĕрсен чонĕ хосканать. Когда молодой деревенский парень поравняется с русою девушкою, он громко ударяет в ладоши, так что у девушки вздрагивает душа. Шемшер. Ах, атте те, ах, анне, эпĕ тохса кайсассăн, ик аллуна шорт çапăн. Панклеи. Шорт! çапать те сĕм тăвать, катам пирĕ пек пир тăвать. Тохтала. Кĕленчĕпе алли çине шорт! тутарать те (он хлопнул по донышку бутылки), пропки тохать. || Подр. удару кнутом. Шорк. Кĕтӳçĕ вăрăм пушипе шорт! çапрĕ те ĕне тирне çурсах пăрахрĕ. Торп-к. Утне кӳлсе çони çине хăпарса ларса, йорласа утне шорт! çаппăрĕ, тет. Янбулат. Хора лаши хорт тăвать, чĕн килхепи шорт тăвать. || Подр. прыжку. Янбулат. Кайăк ăна илтелет, шорт сикет те, ну йорлать. Б. Олг. Çăртан шорт сикет. Ишек. Ах чонăм, шох чонăм, шорт та шортах сикет-ĕçке (от радости). || Подр. зажиганию спички. Б. Олг. Çпичкă шорт! тесе чĕрĕлсе каят. Ib. Стена çомне спичкă шорт! чĕртет. || Подр. обливанию водой. N. Мана шорт шу сапрĕ.

шăл çури

выражение, которое не переводится. Икково. Ан чĕн! — тесе калас вырăнне çиленнĕ чухне — шăл çури ан пулнă пултăр – теççĕ. Ib. Урхана та ун çинчен шăл çури те каламан.

шăмат кĕпçи

то же, что шăмак кĕпçи. Б. Шатьма, Торп-к. Мыслец, Чертаг. Шăмат кĕпçи, назв. растения, коровка. Яргуньк. Çӳпçе çине çӳпçе, чĕн тăрĕнче шăрчĕ. (Шăмат кĕпçи). Курм. Уй варринчи шăмат кĕпçи, хăнча вырăнче çĕрни пор. Сар та чипер хĕрсене хăнча ялтан кăларни пор. Якейк. Шăмат кĕпçи кĕлеткемч, йот çын касçа каясран ати касса хоринччĕ. Шумш. Пĕр вăхăтри шăмат кĕпçине суйлăр, ачасем, ыррине.

ниепле

никак, никаким образом. N. Хам ниепле кайса параймарăм. Мне самому не удалось передать (ему эту книгу). СТИК. Ниепле те çăвартан ирттерейместĕп, çăвара кая парат (вино). N. Çаксем вĕсене питĕ кирлĕ, кусем пулмасан, вĕсене хăйсене кирлĕ чунсем çинче ниепле ларса çӳреме те аптратчĕç. Синерь. Мăн-аçи пуши чĕн пушă, ниепле те тытса çапаймăп. (Çĕлен). Вишн. 61. Ниепле мăйăр тавраш те, пăрçа та пама юрамасть, тата тачăка пăтă та çитерес пулмасть.

нӳхелкке

(н'ӳ_hэл'_ккэ), ногайка. Кубово. Пӳрт тăринче чĕн нӳхелкке çакăнса тăрать. (Хĕр арăмсенĕн çивтийĕ).

Парашкăн

фамильное прозвище в К.-Кушки. † Парашкăнăн хура лаши чĕн хăмăта юратат.

пышă

(пыжы̆), то же, что пушă, кнут. Изванк. Чĕн пышă явса килтĕмĕр.

пилĕк

(_пил'эк'), поясница, талия. N. Вăсам мана пилĕк таран çĕре авăтса кӳртсе лартрĕç. N. Унтан тĕпĕр кунне виççĕмĕш ывăлĕ каять, тет, вăл вара пилĕк таран çитерет, тет (где трава по пояс). Юрк. † Аллисенче перчетке, пилĕк çумĕнче нухайкка. Ib. † Пилĕк тытса ташланă чух, икĕ каччă курĕç-ши? Икĕ каччă курсассăн, кăчăк туртса илĕç-ши? и пр. Ib. Пилĕк таран пĕшкĕнсе тăраççĕ. N. Пур çĕрте те пилĕкне тăсмасăр, кунĕн-çĕрĕн ĕçлет. Сред. Юм. Тыр вырнă чохне, апат çисен, пилĕк тăсас тесе, пăртак выртса çывраççĕ. Шорк. Пилĕк чăсас, отдохнуть и закусить (во время жатвы к вечеру). Б. Яныши. Эпĕ йăпăр-япăр чупса кайрăм та, пилĕк таран çĕртен чупса пуртăм. Сёт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çăварне карнă (молочник). Якейк. Ачасам, пилĕк кантарма лармала та поль! (Каçхи апат çима ларнă чох мăн çынсенчен пĕри калать). Ib. Ах, пилĕк касать-çке! (Боль до родов у женщин). IЬ. Арăмсен ача тăвас умĕн пилĕк каса пуçлать. Ib. Арçынсен пилĕк ыратсан, кулса: сан пилĕк касать-и мĕн, теççĕ. Ib. Пилĕкне чĕн-пыççи çыхса пыр (опояшься). N. Пилĕк тытни, схватки у беременных. N. Пилĕк тытать, пилĕк касать (кас касать, тăтăш касмас). Пазух. Кăçал илнĕ çĕнĕ-çын, тырă вырма тăрсассăн: çурла касмасть, теминччĕ, пилĕке тытса тăминчĕ. N. † Хамăр ялин ачисем хут çыракан тиек пек, пилĕке тытса çӳреççĕ (подбоченившись). Альш. Пилĕкĕсене тытса тăрать, стоит фертом. Ib. Пилĕк тытат (потуги у женщин). Тайба-Т. Пире çырнă çын хĕрĕ пилĕк çинçе, куç хура. ЧП. Пилĕкĕ çинçе пултăр, тет. Ib. Çинçе те пилĕкçĕм... Альш. Йинкĕшĕ калат: пилĕкĕм питĕ, питĕм шурă, шывран тăрă., çипрен çинçе; питме намăс кӳрес çук. Ачач 5. Пилĕкне унне хытăран та хытă касма тапратать. Н. Лебеж. † Пилĕк килĕ Çирĕклĕ, пилĕкĕсене тытса юлчĕç. С. Тим. † Пилĕк тытса ташлама çут пиçиххи кирлĕччĕ. N. Пилĕк таран тайăлса йăлăнни. Собр. Туман тиха пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Туман тиханăн пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Хăшĕ пилĕк çумне хĕстереççĕ, хăшĕ хулпуççи урлă çакаççĕ. БАБ. Пилĕкне хытă çых, ăсна хытă тыт. (Ку сăмаха хĕрсене калаççĕ). Альш. Пилĕке арçынсем пысăклăх (пиçиххи, кушак) çыхаççĕ. Урож. год. Пилĕкне хытă çыхать, ăсне тирпейлĕ тытать. Калашн. 8. Ак хаяр çилĕлĕ патшана çапла пилĕкрен пуççапса Кирипей калать. N. Пилĕкрен тарăн юр çинчен кайрăмăр. || Каша. † Купăсăр çийĕ сарă иккен, пилĕкĕ тĕлĕ хура иккен. || Перешеек. Орау. Атăл çинче ик утă (остров) пĕр-пĕринпе пĕр шурлă çинче пилĕкпе пĕрлешсе тăраççĕ (оба острова соединены узким болотистым перешейком). || Участок земли. Мункачи 42.

пиçĕ

(-з'-), пареный. К.-Кушки. Туртана пиçĕ хурамаран аваççĕ. || Прочный, крепкий. Янтик. Ку пустав пиçĕ пулчĕ-ха манăн. Изамб. Т. Юман пит пиçĕ. Ib. Унтан (из дуба) пиçĕ япаласем анчах тăваççĕ. Ib. Çăка пиçĕ (крепкий) пулмасан та, хăй пур тĕле те юрăхлă. ТХКА 115. Ача, ку пит çирĕп тымар. Хурама тымарĕнчен те пиçĕ тымар ку. Календ. 1911. Хурçă тимĕртен пиçĕрех те, вăраха та пырать. || Гибкий. Ядр. Пиçĕ пушăт — крепкое лыко. Ib. Пиçĕ хулă — гибкий, эластичный. Якейк. Çĕмĕрт холли пак орăх пиçĕ холă топас çок эс. Ib. Ку пралок итла та пиçĕ уш: çиппе пĕрех. || Плотный. О сохр. здор. Чĕн пек пиçĕ, шурă чуста. || Выносливый. Бугульм. † Пăяхамçăм ĕçĕ йывăр ĕç, ĕçе пиçĕ кин кирлĕ. Баран. 160. Пит чăтăмлă, пиçĕ лашасем. Ib. 100. Хăшĕ (иная лошадь) ĕç ĕçлеме, çӳреме пиçĕ пулать. (Свад. п.). Сред. Юм. Ôн ачи пит пиçĕ, сак çинчен ӳксен те йĕмерĕ. Ib. Çип пит пиççи лекнĕ, тôртса та татăлмас. Ib. Но ôн каçанĕ пит пиçĕ: каççĕне мĕн чôл чышаççĕ çанта, çапах сикмес те иçмалин: туймас та пôль ô. || Сёт-к. Кăçал мăн-кĕтӳн пиççи килмер полмалла.

пулса юл

обратиться во что-либо и остаться в этом состоянии. N. † Пичче пачĕ чĕн пушă, тытам пăхам, тенĕ чух, хура çĕлен пула юлчĕ. (Хĕр йĕри).

пуршă

, поршă, (поржы̆), кишки. Шибач, Пшкрт. Шарбаш. † Вуник атан пуршинчен чĕн тилхепе турăмăр. См. пыршă.

хурама чĕнĕ

quaedam pars K (lorum), какая-то часть К (приводный ремень). П. И. Орлов. Хурама чĕнĕ — тавса çыххи — йĕке куккăри хурами ченĕ (49). Хурама икĕ вĕçĕнче икĕ чĕн пулать, çав чĕнсемпе чавса вĕçĕсене çыхса хураççĕ те, йĕке куккăри чавсана лăкать.

аттим

(ат'т'им, ultima littera non emollita), vox blandientis. i. q. аттейĕм, мой батюшка (атт+м). Актай. † Чĕмпĕр хуçи аттим пур, чĕн таврашсăр (без ременной сбруи) тухас çук.

путрешке

кожанная покрышка (хомута). || Чăв. к. † Чĕн йĕвенĕн путрешки, ут чарса та чарăнмасть.

пушă

(пужы̆), кнут. ТММ. Пушă, пуш, кнут. — Различаются: вăрăм пушă, кĕске пушă. Части кнута: аври, кнутовище; пăлтăрка, ремешок на кнутовище; чĕн, ремень; йăлă, петля кнута; тĕп, кут, основа кнута, его толстый конец; тӳлем, узел у тонкого конца (их бывает много); вĕç, конец; хĕлĕх, волос. Термины витья кнута: кантралатса яв, пĕтĕрсе яв; сулахай яв, вить от левой руки к правой; сылтăм яв, вить от правой руки к левой; виççĕлле яв, вить в три веревки и т. д.; чăмăрла яв, вить кругляшом; лаптак яв, вить плоским; кустар, привить дополнительную веревочку к имеющимся, обычно при ремонте; хĕлĕх яр, привязать к концу кнута волос. Ст. Чек. Çапла пĕлмен пушă хăна çавăрăнса тивет, теççĕ. Кан. Унтри мучи те пушшине хулпуççи урлă тăсса, туйи вĕçĕпе çăпатине шаккаса иртрĕ. ТММ. Ырă ута пĕр пушă, ырă çынна пĕр сăмах. Орау. Пăрса явнă пушă (свитый из крученых веревок, кантăра) лашана пĕтĕмпе хăпарта-хăпарта кăларать. Ала 59. Вуник юплĕ чĕн пушă. СПВВ. БМ. Пушă, пышă, кнут. N. Евчĕ малтан хĕр ашшĕ-амăшĕпе калаçат, ыйтат панине, паманнине. Пама шухăшлаççĕ пулсан, ача ашшĕсем евчĕ патне юлаççĕ, евчĕ, пушă илсе, хăтана каят. Хĕрне ашшĕсем панче пӳртре тĕл пулсан, ăна пушăпа çапса калат: çак пушăран çак хĕр ан уйăрăлтăр, тет (а кнут принадлежит жениху). Туй. Пĕтĕмпех килĕшсен, евчĕ хĕр ашшĕсем патне пушă пăрахса хăварать; пушă пăрахни килĕштернине, сăмах улăштрма кирлĕ маррине пĕлтерет. Ib. Хĕрпе качча кам-та-пулсан сивĕтсен-тусан, пушине евчĕ патне киле леçсе пăрахаççĕ. Ăна: пушă тавăрнă, теççĕ (унтан вара ĕç пăсăлать). Регули 1408. Ку пушă вирлĕ çыпăçмалла. || Нагайка. Сред. Юм. Пушă — лашана йоланатпа çӳренĕ чôхне çапмалли кĕске чĕн чăпăрка.

пăх

(пы̆х, пŏх), кал, испражнение (тюрк. бук). N. Пулас тиха пăхĕнчен паллă. (Послов.). || Навоз. N. Çимĕк иртсен вара, пăх тăкма пуçлаççĕ. N. Пирĕн хресчен хушшинче çула питĕ нумай ĕçсем пулаççĕ: суха тăваççĕ, пăх тăкаççĕ, утă çăлаççĕ, тыр выраççĕ. СТИК. Сана турттарса пыриччен, пĕр кĕреçе пăх хурăп та, итту усă пулĕ. (Говорят, когда мальчик просится ехать с отцом в поле пахать или жать). || Шлак. КС. Тимĕр пăхĕ, тăхлан пăхĕ, пăхăр пăхĕ. Альш. † Кив пăхăрăн пăхĕ çук, пирĕн тăвансен ӳпки çук. || Сера (в ушах). Изамб. Т. Хăлха пăхĕ. || Вред. Г. А. Отрыв. || Употребляется в чувашизмах. Изамб. Т. Сред. Юм. Мĕн, пăх полтăр-и ôнта пĕрех май. Что там есть, когда все время собирают (напр., грибы в лесу). IЬ. Пăхна шăршласа çӳретне мĕн конта? Что ты здесь шляешься; ничего ведь для тебя нет. IЬ. Пиччусĕне кайса чĕн-ха! — Пăх çи мар-и, кайса чĕн ху, кирлĕ полсан. Орау. Эсĕ пĕтĕмпех пăх пулнăччĕ ун чухне (был вдребезги пьяным). IЬ. Мур, çĕрĕк пăх пулса килчĕ те, паян кӳпчесе выртать ак (дрыхнет). IЬ. Атте, мĕн тăван? — Пăх тăвап. (Сердитый ответ на ненужный вопрос). IЬ. Ăна асăнмаллăх тăвăп-тăвăпах-ха хăçан та пулсан. — Пăх тăваятни эсĕ ăна, хăна тепре пĕçертĕ (отлупит). IЬ. Пăх калать-и вăл? (т. е. он ни черта не скажет). IЬ. Пăх çиен, ăçта сана унпа çыхланма. Тюрл. Мĕн пăх тăватна онпалан! Зачем это тебе. (На кой чорт это тебе). КС. Мĕн пăх укçи пур манăн (какие, чорт возьми, у меня деньги). Городище. Тырă сутма, кайса пăх хыпрăм. Поехал продавать хлеб и прогадал. N. Арăмĕ, старикĕ каланипе калах пăх хыпасран хăраса, çаврăна-çаврăна каят, тет. СТИК. Ав... пăх хыпса ăна иле пĕлмерĕм (каким-то дураком оказался, не сумел купить). IЬ. Пăх хыпан, разиня. IЬ. Пăхна çи (тебе ничего не будет от меня, убирайся лучше). Курм. Пăх çи, пăх сохал, ларах эппин. КС. Çыпăçан çав пăх çиянпа (с говняком), мĕн пĕлет вăл! IЬ. Пăх çи эппин (ну так), мĕн макăратăн, пĕрмаях. IЬ. Пĕрре ачи ашшĕне йĕрĕнтерчĕ, тет, пасартан карттус исе пар тесе, ашшĕ: ан пăх çисам, карттус валли укçа çтан тупан, тесе ятласа тăккăрĕ, тет. N. Улмуççи кутне тухса выртрăмăр пĕр çур сехет, пăх та илтмерĕмĕр. АПП. Эпир юрланине юратмасан, хăвăр çапла юрлăр, пăх хырăм. Ст. Чек. Пăх пит, бесстыжий человек. Сред. Юм. Эс те пăх ачи çиç, çавна та тăваймастăн. Называют подростка, когда он чего-нибудь не может сделать.

пĕл

(_пэ̆_л, _пэ̆л'), знать. Якейк. Вăл вырăсла чăвашлинчен хыт(ă) пĕлет. Он знает лучше по-русски, чем по-чувашски. IЬ. Вăрланă япалая пĕлсех илч вăл (купил заведомо краденную вещь), хам та пĕлетĕп. IЬ. Вăл паян конта килет-и? Тем, пĕлмĕп (не знаю). Б. 13. Пĕлмерĕн — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. (Послов.). Ала 93. Çаксене вăл хăй пĕре те пĕлмен, унăн тăван пичĕшĕ кайран ăна мĕн пулнине кала-кала кăтартнă. N. Юмăç, пĕр каласан (одним словом), нимĕн те тăва пĕлмест. Юрк. Çук, эпир пĕлместĕпĕр, урăх çынсенчен ыйтса пăхăр, теççĕ. Кĕсем тата çынна ытти çынсенчен те ыйтса пĕлеççĕ (пăхаççĕ). IЬ. Пĕлмесен, пире çыру пĕлменни кирлĕ мар. Если ты не грамотна, то нам таких не нужно. N. Лешсем пĕлми (неизвестным) ют чĕлхепе сырнă кĕнекесене вуласшăнах пулман. N. Хĕрсем кам упăшки пулассине пĕлесшĕн тăрăшаççĕ (гадают ка святках). Бур. † Мĕншĕн шавламастăр, кĕрлеместĕр? Элле хуçи ятне пĕлмесре? N. Телейне пĕл те, Мускава кай. СТИК. Эс хăвăнне пĕл, çынне пĕлсе ан çӳре, сан ĕç çук кунта! Не твое дело, не в свое дело не суйся! Сред. Юм. Пĕлмен-илтмен çын мар вит. Небольно какой-нибудь незнакомый. IЬ. Пĕлмен-илтмен çынна епле хваттер ярас ăна? Как пустить на постой незнакомого человека? N. Ăна пĕлмесĕр суйларĕç. N. Пĕл те ан пĕл, ан пĕл те пĕл. Регули 340. Эп сантан пĕлнĕ полăп. Я притворюсь, что узнал от тебя. IЬ. 94. Вăл пырассине пĕлес çок. IЬ. Пĕлнĕ çĕрте илтĕм. IЬ. 211. Пĕлнĕ çынтан илтĕм. IЬ. 212. Пĕлнĕ çĕре патăм, пĕлнĕ çын патне патăм. IЬ. 1072. Эп кона он хотинчен (хотинченех, по походке) пĕлетĕп. IЬ. 1075. Эп кона пĕр старик попленинчен (поплесе кăтартнинчен) пĕлетĕп. IЬ. 114. Тыр сотассине вăл пĕлмест. Якейк. Ятлама та пĕлес çок. Собр. Этеме этем мĕн каламĕ, ăна турă пĕлсен анчах, теççĕ. (Послов.). N. † Выляма тухман хĕрсене карчăк тесе пĕл ăна, пĕл ăна. Юрк. Атя пухăва, унта пире пуху хăй пĕлнĕ пек (по своему усмотрению) уйăрса парĕ. N. Килтисем çинчен пĕлменни тăват ойăх ăшăнче. Уже четвертый месяц как нет известий из дома. Н. Карм. Эсир пĕлекен Е. М. Петров. (Конец письма). Орау. Урăх нимĕн те çырма пĕлместĕп. Больше писать нечего. В. С. Разум. КЧП. Апла эппин, эпĕ пĕлмен те. СТИК. Ыйтса пĕленçи пек тăват. Сред. Юм. Пайтах пĕлекен çын пик пĕленçи пôлса ларать тăта... Альш. Ку таврара Сĕвене Чĕмпĕртен пуçласа Пăва патне çитиччен пĕлеççĕ пĕлекен, еплине. N. Çырăва пĕлекеннисем пĕри те хăйсен законĕ кĕнеки «корансăр» çук. Байгул. † Пирĕн атте пĕлменни! Пĕлмен çĕре хĕр пачĕ. Баран. 15. Вилессе-юласса пĕлмесĕр Литвапала çапăçрăн. N. Ӳтне исе çитеретĕп, чунне — пĕлместĕп. Ыраш 78. Халĕ пĕлет, малалла карăмăр ĕнтĕ, нимле ĕç те хăрушлă мар тин, тет. || Замечать, узнавать. Ала 30. † Çак ял çулĕ вăрăм çул: çул вăрăмне пĕлмерĕмĕр, хĕр вăрăмне пĕлтĕмĕр. N. Эпĕ онăн ăсне пĕлем. Узнаю-ка я его намерение. Орау. Эсĕ, халь кайсан, мĕн пĕлмелле, эсĕ халь пĕчĕкçеç. || Быть знакомым (с кем). N. Эпĕр пĕр-пĕрне лайăх пĕлетпĕр. Мы хорошие знакомые. || Уметь. Пшкрт. Апла касса пĕлместĕп. Никит. Кăмписĕне хĕле те çиме пĕлĕтĕмĕрчĕ. Грибы-то мы сумели бы съесть и зимою. N. † Çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм, çĕлетсен тăхна (= тăхăна) пĕлмерĕм. Çутт. 143. Мĕнле килме пĕлтĕнех? Эсĕ килессе эпĕр тахçанах кĕтсе ларатпăр. Регули 87. Ĕçе тăвасса (ĕç тума) пĕлмест вăл. Альш. † Лайăх-лайăх хĕрсене тус тусаттăм, калаçа пĕлмесĕрех сивĕтрĕм. || Мочь. ЧС. Анне турăш умĕнче выртнине курсан, сак çине ӳкрĕм те, тăрата пĕлместĕп, уласа макратăп. N. Çисе тăрана пĕлми çын, ненасытная утроба. Ал. цв. 24. Хĕр чарăна пĕлми хуйха ӳкет. || Думать, принять, предполагать, признавать, считать. N. Пирĕн ача çак çурта курнă та, хула тесе пĕлнĕ. (Такмак). Кратк. расск. 19. Египетри пуçлăх пире: çĕр сăнаса çӳрекенсем, тесе пĕлчĕ; эпир апла çынсем маррине ахаль ĕненмерĕ вăл. Юрк. Чикан майри те хăй упăшки вырăнне, юнăшпа пĕлмесĕр, хура чăваша тытса чарнине курсан, хăнчен хăй вăтанса: эпĕ сана хам упăшкам-тăр, чикан-тăр, тесе пĕлсеттĕм, тет. N. Мĕншĕн апла тесе пĕлетĕр эсир? Ст. Чек. Пуян тесе пĕлеççĕ, считают его богатым. IЬ. Эс эп унта кайнă тесе пĕлетне-ха? || Утверждать. Канаш.р. Вĕсем: сана сута панă, тесе, пĕлеççĕ. Они утверждают, что тебя отдали под суд. Синерь. Старик каларĕ, тет: эй, кин, эсĕ тĕлĕкри пурăнăçа мĕн пĕлен, пустуй, пирĕн аш çук (что ты говоришь о снах, у нас мяса нет), терĕ, тет. || Разбирать, разбираться в чем. АПП. † Кунне те, çĕрне те пĕлместĕр çичĕ юта пĕлĕш тăвасшăн. || Догадываться, соображать. Сорм-Вар. Хĕрĕм, эпĕ эсĕ каланине пĕлеймерĕм. N. Эсĕ Хусана кайнă чух ман патна (= пата) кĕрсе тухасса пĕлмен иккен. Орау. Кăшт пĕлимарăм, капларах тумалаччи кăна? N. Хăвăр пĕлсе хăвăр пурăнăр. || Понять. Тогаево. Эпир вăл мĕн каланине пĕлмерĕмĕр. Ачач 102. Мĕн пĕлен пысăккисем калаçнине, тесе чарса лартрĕ амăшĕ. Шурăм-п. По-заводски хытланатпăр çав эпир, пирĕнне пĕлеймĕн, тесе калать, тет. || Проучить. Тип-Сирма. Чĕнмесĕр пынă хăни хăй ăшĕнче: тăхта-ха, каç пулсан, эпĕ сана пĕлĕп-ха (я тебя проучу), тесе каларĕ, тет. Рак. † Чăвăш-чăвăш чĕн пушă, пĕлĕпĕр эпир ут çине; кунтан усал пулсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине. || Чуять; чувствовать, осязать. Якейк. Эпĕр ĕнер нимне пĕлми ĕçнĕ. Мы вчера напились до бесчувствия. Хăр. Паль. 21. Пĕрре вăл, Ваçук, пĕлмиех ĕçсе ӳсĕрĕлнĕ. Хора-к. † Çак ял вăрмань çырлаллă; çакă ялăн хĕрĕсен, çырла ăшшăнь (= тюрк. ӳчӳн, из-за) çӳресе... Çĕнтерчĕ 6. Эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Темĕскерле ал ман, хăй çине хĕртнĕ тимĕр хурсан та пĕлмест. П. Патт. 21. Ку ним пĕлмиччен хĕпĕртесе кайнă. N. Урана та пĕлекен пултăм. Стал чувствовать, что у меня есть нога. ЧС. Эпĕ пĕр юман котне лартăм та, йĕме те пĕлместĕп, хам хытса кайнă. N. Тулта çӳренĕ чухне вăсем (дети) хырăм выçнине те пĕлмеççĕ. || Обонять. Янтик. Ну, кунта пит шăрш килет. — Çук, эп кунта ним шăрш та пĕлмесп (или: мана ним шăрш килмес-çке). IЬ. Малтан килсенех темскер шăрши пур пекчĕ сирĕн патăрта, халь, те иленнĕрен, сăмса ним те пĕлмес, те ахаль пĕлми пулчĕ. || Предвидеть. N. † Урхамахсем сĕлĕ çияççĕ, шăлĕсем шанасса пĕлмеççĕ (не знают, что набьют оскомину). || Обращать внимание. Тим.-к. Çиленнине мĕн пĕлен, что обращать внимание на то, что сердится. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Сан çиç пôль ача, пĕлнĕ хăй ачипе, тем тăваттăм пôль эп сан ачупа. IЬ. Пĕлнĕ пĕр хăй аппăшĕпе. СПВВ. Х. Пĕле пĕлсен апла тумăттăм. Уфим. Е хăйсем курсан, мĕн тăва пĕлĕн? А что ты будешь делать, если они тебя увидят? Юрк. Пур япалисене («добро») те тиесе пĕтерсен, пӳртрисем те туй халăхĕсене валли пăтă пĕçерсе, сĕтел çине лартса, туй халăхĕсене тăраначчен çитерсе, пит хытă ĕçтерессе пĕлеççĕ (знай угощают, знай напаивают). IЬ. Сиессе кăна пĕл! Знай себе ешь! IЬ. Çук çын хăйĕн начар лашипе суха сухалат. Лаши, вăйсăрскер, сухине кăшт туртсанах, ялан чарăнасса пĕлет (только и знает, что останавливается; то и дело останавливается). IЬ. Мĕшĕн эсĕ япла-капла куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕр çӳретĕн? Епле пĕртте чарăна пĕлместĕн? (Как это ты не можешь бросить пить?). СТИК. Киличчен — килмес, килсен — туха пĕлмес. (Куç умĕнчен кая пĕлмерĕ). Эти фразы выражают недовольство говорящего тем, что кто-то постоянно вертится на глазах или надоедает постоянными посещениями. IЬ. Начар çын тытăнсан, ĕç пула пĕлмес. Если примется за дело плохой человек, то дело не идет на лад. N. Мĕн тăва пĕлес манн? Что мне делать? Янш.-Норв. Çавăнтан кайран çав Селуха карчăк пичче патне мар, ахаль чухне те килесси-тăвасси пулмарĕ, унччен пирĕн патăртан тухма та пĕлмесчĕ (безвыходно жила у нас). М. Шигаево. Пирĕн вăрман питĕ пысăк: кĕрсе кайсассăн, çĕтсе каймала, тохма та пĕлес çок (и не выберешься из него). N. Эс кайсан, ман ни ана çинче тăрас килмес, ни каç пула пĕлмес (ждешь, не дождешься, когда настанет вечер). N. Ку лачака пĕртте типе пĕлмерĕ. Это болото так и не высыхало? Сред. Юм. Çăмăр иртсе кая пĕлмерĕ паян. Сегодня весь день не перестает дождь. IЬ. Пукени пик пуçтарса яр сана, ху ним те тăва пĕлместĕн! Наряжай тебя, как куколку, сама ничего не умеешь делать! N. Пĕле пĕлсен, çаврака ухмахĕ эпĕ марччĕ: вĕсем хăйсем нимĕскер те пĕлмеççĕ. N. Ылттăн мерчен çĕррине хăй еркĕнне панине курсан, патша тĕлĕнет; пĕлсен, пĕлми çиленет...

пĕрашка

ремень (от русск. пряжка). Тайба-Т. † Чĕн пĕрашка ан çыхăр, шартлаттарса ан çурăр.

прешке

пряжка. Макс. Чăв. I, 77. Хура прешке, чĕн пиçиххи çыхрĕç манăн пилĕке.

а

(а), particula enclitica interrogativa: an, utrum, num, quae semper verbo finiio in duram vocalem desinenti additur, eidemque secundae tantum personae, ceteris orationis partibus nunquam adiungitur. Вопросительная энклитическая частица: ли, которая ставится только после окончательных глаголов 2-го лица с широким окончанием и иногда по русски не переводится. V. е, и. Алших. Саламалик, тавăсье! Ĕçетре-çиетре? вылатра-кулатра? пире хапăл тăватра? Привет вам и благодарноcть за ваше прежнее гостеприимство! Пируете-ли вы? веселитесь-ли вы? примете-ли вы нас к себе? V. К. Прокоп., Брак у чув., стр. 17, 48. Митта, эс хăнана пыратăн-а (пырáтна)? Дмитрий, ты пойдешь в гости? Эсĕр пасара пыратăр-а (пырáтра)! Вы поедете на базар со мною (или: с нами)? (или: вы приедете на базар в нашу деревню? Если базар не в деревне говорящего, то скажут: „Эсир пасара тухатăр-а (туháтра)?“ — если базар близко, и „эсĕр пасара каятăр-а?“ — если он далеко). Ib. Эс шыва кĕме карăн а? Ты ходал купаться? || Interdum primae personae imperativi adiungitur; haec loquendi forma, cantilenis propria, rem aliquam, cuius perficiendae magnam habeas fiduciam, tanquara alterius arbitrio permissam esse significare videtur. Присоединяясь к 1-му лицу пов. накл., выражает самоуверенное желание сделать что-либо при участии или содействии со стороны другого. Собран 108. Ĕçсем кукки куркуна: курку тĕпне курам-а? Илсем кукки çĕлĕкне: кăтра çӳçне курам-а? Выпей, дядя, свой ковш, я посмотрю на его дно. Сними, дядя, с себя шапку, я посмотрю на твои кудрявые волосы. Батыр. Б. Юрла-юрла ĕçер-е? юртан шурă пулар-а? Пылла-пылла ĕçер-е? пылтан тутлă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Давайте пить медовое пиво, и сделаемтесь слаще меда. С. Тим. Чĕлтĕр юхан çырмана чĕн чĕнтĕрпе карар-а? Давайте преградим течение журчащей речки, протянув настоящее кружево. || Tertiae quoque einsdem modi personae additur, cum aliquis vult significare sese ea, quae alter agat, pro nihilo ducere. Также ставится и после З-го лица того же наклонения, если хотят указать, что действиям другото не придают никакого значения. Ст. Чек. Ак вăл эсĕ мĕн хытланнине аçăна каласа парас тет. — Калатăр-а! Он хочет сообщить о том, что ты делаешь, твоему отцу. — Пусть сообщает, не очень то я об этом забочусь. Ib. Вăл килне каяс тет. — Кайтăр-а! Он хочет итти домой. — Пусть его уходит, не очень то я забочусь. || Item cum particula сам, imperativo addita, coniungitur, qua verborura copulatione is utitur, qui aliquem sincere et ex animo precatur. Соединяясь с частицею „сам“ пов. накл., выражает задушевную просьбу. Собран. 172. Каласам-а, тантăш, чăн тӳррине, санăн чуну кама юратат? Скажи, прошу тебя, мой друг, по чистой правде, кого ты любишь? Кильд. Т. Ан кайсам-а, чун савни, каласси пур пĕр сăмах. Не уходи, душа моя, мне надо кое-что тебе сказать. || Eadem loquendi forma adhibetur cum aliquis vult significare nibil interesse sua, quid agat alter. Тот же оборот выражает безразличное отношение к тому, что делает другое лицо. Ст. Чек. Аннене каласа парам-ха! — Каласам-а! Я вот пожалуюсь матери! — Жалуйся, не очень то я забочусь.

айăк

(аjы̆к), i. q. „аяк“. Якей, Янгильд. и др. Non est neglegendum in gradu comparativo quartum quintumque huius nominis casum duobus modis vel a tertio vel a quarto positivi grados casu derivari posse. Utriusque derivandi rationis haec est differentia, quod ilia (айăккарахра, айăккарахран) rem aliquam non eodem loco esse aut non ex eodem, unde alia, loco proficisci significat, haec vero (айăкрарахра, айăкрарахран) earn, de qua agitur, rem in loco remoiiore esse aut ex loco remotiore proficisci demonstrat, ita lit maior locorum distantia ostendatur. При образовании сравнит. степени от косвен. падд. этого сущ. формы местного и исходного падд.,. образованные от дат.-вин. пад. (айăккарахра, айăккарахран) выражают лишь относительную отдаленность (нахождение в стороне от предмета или движение, исходящее из точки, лежащей несколько в стороне от предмета), тогда как те же формы, образованные от местн. пад., обозначают положительную отдаленность (нахождение поодаль или в некоторой отдаленности от предмета или движение, исходящее из точки более или менее удаленной ог предмета). Якей. Вăл мана айăкран тĕкре. Она толкнула меня в бок. Моляк. Вара тепĕр кунĕ, хăртнине кайсан, курнă: кусен пĕр утă пĕрчĕкĕ те айкка сикмен, тет. На другой день, когда он пошел на поляну, то увидал, что у них ни один стебелек сена не был стронут с места. Якей. Мăнастир панчен он пĕр çич çохрăм айăккалла пăрăнса иртсе каймалла полнă. Ему пришлось пройти, свернув верст семь в сторону от монастыря. Якей. Çолтан айăкра порнать. Живет в стороне от дороги. ЧС. Тата анне йĕплĕ пиçен татса килчĕ те атте айăккисене хурчĕ. Кроме того, мать принесла травы „йĕплĕ пиçен“ и положила ее по обоим бокам отца. Яжут. Чӳркӳре хĕрĕн тупăк айăккине кайса выртрĕ. Он пошел и лег в церкви около гроба девушки, сбоку. Якей. Хопах айккинче ĕссĕр çын выртат. Около кабака (сбоку) лежит пьяный. Якей. Ман айкка (ман çома) ларчĕ. Сел сбоку около меня. Ib. Йăвăç айккине пытанса ларчĕ. Спрятался у дерева. Ib. Çол айккипа кĕтӳ çитарса çӳрет. Пасет около дороги стадо. N. Кимĕ тепĕр айăккинче пулнă. Пором был на другой стороне или у другого берега. ЧП. Атăл леш айĕккĕнче (= айăккинче) хур кăшкăрат, ку айĕккĕне (= айăккине) каçасшăн. На той стороне Волги кричит гусь: хочет переплыть на эту сторону. Якей. Хора çырла (Iеgе: с̚’ирла) ампар айккисенче, ампар вырăньсенче, навослă çĕрте полать. Червый паслен(?) растет около надворных построек или на их месте, на навозной земле. Ib. Çот айккинче кĕтӳ çӳрет. На пригорке пасется стадо. Атнар. Ман айăкка виççĕн килсе тăчĕç. Подошли трое и встали около меня сбоку. Якей. Вăсам контан айăкра порнаççĕ. Они живут далеко отсюда. Ib. Ман айăкран виççĕн иртсе карĕç. Мимо меня сбоку прошло трое. Ib. Вăрманта эпĕр çиса ларнă чохне, айăкран пĕр çын сиксе тохрĕ те, пирн пата пырса тăчĕ. Когда мы сидели в лесу и ели, в стороне от нас неожиданно появился человек и подошел к нам. Ib. Эпĕр айăкран килтĕмĕр. Мы пришли издалека. Ib. Эпĕр онпа пĕрле айăкран пытăмăр. Мы с ним шли стороною. Атнар. Эс манран кĕт айăккарах кайса тăр. Ты ступай и встань немножко в сторону от меня. Хирле-Сир. Иккĕн вăрçнă чох, виççĕмĕшин айăккарах кайса тăрас полать. Когда двое дерутся, третий должен отойти в сторону. Ib. Утсам шу ĕçрĕç те, пĕверен айăккарах кайса тăчĕç. Лошади напились и отошли несколько в сторону от пруда. Атнар. Ку кĕнекея айăккарах хор. Убери эту книгу подальше. Б. Макл. Эс кăшт айăккарах кайса тăр. Ты ступай, встань немножко в сторону. Атнар. Çолтан айăккалла карĕ те, ларч. Пошел в сторону от дороги и сел. Якей. Мантан аяккалла çавăрăнса тăчĕ. Отвернулся и отошел от меня в сторону. Атнар. Айăкрарахран пытанса карăм та хыçалтан пырса тытрăм. Я пошел незаметно на некотором отдалении от него и схватил его сзади. Ib. Эп çанта тăнă чох, вăл çын мантан кĕт айăкрарахра тăратьчĕ. Когда я стоял там, этот человек стоял в некотором отдалении от меня. Атнар. Кошак йăтăран кĕт айăкрарахра выртать. Кошка лежит немножко дальше собаки. Хирле-Сир. Хочашран Лешкошкĕн айăкрарахра. Олешкино находится несколько дальше с. Хочашева. Атнар. Пӳрт çав айккинелле тайăлнă. Изба покосилаеь в ту сторону. Хирле-Сир. Ваçли варĕнчен ана айккинелле кар. Со средины загона Василий пошел к его краю. Ib. Крыссам ларияран тохса кĕлет айккинелле чопса карĕç. Крысы выбежали из ларя и побежали по направлению к амбару. Атнар. Çав çынтан айăккарахра пĕр çын тăратьчĕ. Несколько в стороне от этого человека стоял человек. Хирле-Сир. Канавран айăккарахра пĕр осал хорама ларать. Несколько в стороне от канавы растет дрянненький вяз. Атнар. Вăл çолтан айăккарахра тăратьчĕ. Он стоял несколько в стороне от дорога. Хирле-Сир. Эп çолтан айăккалларах пăрăнса тăтăм. Я отошел и встал несколько в стороне от дороги. Ib. Эс çолтан кĕт айăккалларах пăрăн. Ты немножко отойди от дороги. Якей. Утпа айăккалларах тыт. Ты держи (свою) лошадь несколько в сторону. Хирле-Сир. Стел храх айккинеллерех пăрăнса кар. Стол несколько покосился в одну сторону. Ib. Çил аврая çырма айккинеллерех илсе кар. Ветром унесло мякину к оврагу (так что часть ее попала в овраг: „айккинелле“ здесь значило бы только: в сторону оврага). Хирле-Сир. Атипа иккĕн чол тăкаппăр: ати варĕнчине, эп айăкрараххине тăкап. Мы, двое с отцом, насекаем жернов: отец — средину, а, я — ближе к краю. Якей. Çол айккинче пăру выртать. Около дороги лежит теленок. Ib. Хопах айккинче эреке ĕççĕ лараççĕ. Сидят около кабака (сбоку) и пьют водку. Хирле-Сир. Пуçтери ĕстел айăккинчерехре выртать. Гребень лежит около края стола. Якей. Хĕрĕнчи лаши çол айккипа чопса пырать. Пристяжная бежит по краю дороги. Якей. Çолтан айăкра пĕр йăвăç ларать. В стороне от дороги растет дерево. Хирле-Сир. Çăмăр тивесрен йăвăç айккине сĕвенсе тăтăм. Я укрылся („прислонился“) от дождя под деревом. Якей. Тăтăм та чукун çол айккипа отрăм. Я встал и пошел вдоль полотна железной дороги. Ib. Вăрман айккипа çол пырать. Вдоль опушки леса тянется дорога. Ib. Туй иртсе кайнине çол айккинче пăхса тăтăмăр. Мы смотрели на проезжавшую свадьбу, стоя близ дороги. Ib. Çол айккине навос тăкрĕ. Свалил навоз близ дороги. Собран. Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрĕ. (Çивĕт). На стене избы будет висеть ременная плеть. (Загадка о женской косе). Панкли. Пăр (= пĕр) шăтăк анчах хăвартăм сарай айккине. Оставил в стене сарая только одно отверстие.

алă

sive ал (алы̆, ал), 1) manus, 2) alter pedum priorum. 1) рука человена, 2) передняя лапа животного. N. „Алă çăвас пулĕ, тет.“. Он говорить: „Чай, надо руки вымыть“. N. Хускалтăм та, аллăм та урам та пулчĕ. Я сдвинулся с места, и опять стал владеть и руками и ногами. Тюрл. Алă шырăлса (i. q. шăйăрăлса) карĕ. (Я) натер себе руку. Альш. Аллисене каялла тытса пырать. Идет, держа руки назад. Сред. Юм. Алли токмак пик (i. q. пек). У него руки точно колотушки (большие). Артюш. 374. Икĕ аллине вишшер (i. q. виçшер) пĕрене хĕстерсе амăш; патне таврăнат. Он засунул себе подмышки по три бревна и возрашается к матери. Ст. Чек. Алли ĕçленине çийĕ çĕклĕ. Вăррăн алли илет те (вăрлат та), çийĕ çĕклет (ăна хĕнеççĕ); вăрă çинчен тата аллипе, вăйĕпе мĕн те пусан çĕмĕрнĕ çын çинчен çапла калаççĕ. За то, что сделаешь руками, придется расплатиться горбом. (Послов.). Вор ворует, и за это ему приходится расплачиваться (его бьют); эта пословица приводится тогда, когда говорят о воре или о человеке, который что-набудь разобьет. Заcтупл. 11. Вара икĕ ачине икĕ алла тытнă та çав утма-çулпа кайнă. Потом она взяла обоих детей в обе руки и пошла по тропинке. Хып., 07, 18. Алла алă çăвать, алă пите çăвать, теççĕ. Шaймурз. 391. Алă алла çăват, алă пите çăват. Рука руку моет, руки лицо моют. (Поcлов.). Сред. Юм. Кирак (к’ирак) кăçта пырсан та, (i. q. кирек ăçта пырсассăн та), ик алла пĕр ĕç. Куда ни придешь, везде для двух рук одно дело. (Послов.; т. е. без дела нигде не проживешь, везде надо работать). Собран. Алă тĕкĕнмесен алă çул выртать, теççĕ. Если не тронут руки, пятьдесят лет пролежят. (Послов.; т. е. если обходиться бережно, то вещи хватит надолго). Сунчел. † Аллăмри ал-çыххи аллă хут; „чĕн мерчен-и?“ тесе ыйтаççĕ. У меня на руках запястье в пятьдесят рядов. Меня спрашивают: „Это из настоящих кораллов?“ Собран. З55. † Икĕ алăра икĕ сулă, алă вĕçне шăнăçаймасть. На той и другой руке у меня два браслета, такой величины, что не умещаются на руках. Якей. Аллинче портă тытса тăрать. Держит в руке (в руках) топор. Шорк. Алă тăррĕн (алы̆ т̚ŏ_ррӧн’) çӳрет. Ходит на руках. Сред. Юм. Хõласĕнче õлпõтсĕмпе (õлбõт_сэ̆_мбэ) майрасĕм алăрак тытăшса çӳреççĕ. В городах господа ходят с барынями под ручку. Б. Ара. Пур патне ал пырать. Если есть что-нибудь, то так и тянет (хочется) попользоваться им. (Послов. о сьестном, о деньгах и пр.). Собран. Ал тименни аллă çул выртнă, теççĕ. Если не трогать руками, то пятьдесят лет пролежит. (Послов.; см. выше). Якей. Ку ача алăран та кайма пĕлмеçт уш (или: ĕнт). Этот ребенок просто с рук не идет, т. е. все просится сидеть на руках. Ib. Ачая алла вĕрентнĕ. Ребенка навадили сидеть на руках. Ib. Вăл ман алла килешшĕн. Он (ребенок) просится ко мне на руки. Ib. Вăл он аллине пымаçть. Он (ребенок) не идет к нему на руки. Ib. Ачая алла ил. Возьми ребенка на руки. Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. Дай, да потом и ходи. (Послов. о неудобстве давать взаймы). Альш. Акă кунта пĕр упа аллисене тăратса акăрса килет, тет ку арăм патне. Вот идет к этой бабе с ревом медведь, поднявши передние лапы. Сред. Юм. Кăш (i. q. хăш) чõхне кõшак пĕчик пӳтексĕне малти õрипе питĕнчен çапать; çавна: „аллипе çõпать“, теççĕ. Иногда кошка бьет маленьких ягнят переднею лапою по мордочкам; тогда говорят, что кошка дает им лапкою пощечины (colaphizat, palma percutit). Якей. Йăтă алă парать. Собака подает лапку. То же и в Ст. Чек. Ст. Чек. Кушак аллипе питне çăват. Кошка умывается лапкой. || Тrans. В перен. см. Сред. Юм. Кин илсе те аллу кансах ан лартăр. Ман пõр õнта — каламасан, кõнĕпе те çыврĕ. Хоть и сноха будет в доме, а все не надейся, что совсем будешь свободна от работы. Вон у меня — если не скажешь, целый день проспит. Изамб. Т. 9. Ывăл ĕлкĕрчĕ ĕнтĕ, алăран суха-пуç карĕ ĕнтĕ. Сын вырос, теперь уж нет нужды пахать самому. Сред. Юм. Ним туни те çõк õн, пĕр-май ик аллине пĕр çĕре тытса ларать. Ничего не делает, сидит сложа руки (compressis, quod aiunt, manibus sedet). Якей. Она Йăван алли (аλλи^ы) турĕ. Это Иванова проделка (говоря о чем нибудь предосудительном). Ioannis consilio aut dolis factum est. Панклеи. Онтан ытти ват çынсам та Есрелĕ аллипе (Esreli opera) теминче çĕр çолхи асапран хăтăлчĕç. Потом и остальные старые люди избавились благодаря Эсрелю от вековых страданий. А. Прокоп. † Эпир илес хĕрсене каччă алли тиминччĕ. (i. q. тивминччĕ). О, если бы тех девушек, которых мы возьмем за себя (замуж), не коснулась рука юноши! (т. е. они были невинны; utinam illibata sit earum virginitas). Бугульм.? † Каччă алли тивсессĕн, пирĕн ача аллинче нухайкка. Если она окажется потерявшею девственность, то у нашего парня есть в руках нагайка. А. Сенчук. † Ял ялĕнчи хĕрĕсем каччă аллинче сарăхнă. Девушки других деревень пожелтели в руках юношей, т. е. утратили свою свежесть, расточая ласки юношам. Каша. † Кашасенĕн хĕрĕсем каччă курсан ялтăрат, каччă аллине ӳксессĕн сивĕ тытнă пек халтăрат. Девушка из деревни Елховоозерной сияют от радости, когда увидят юношей; когда же оне попадут в руки жениха, то как в лихорадке, трепещут (боясь возмездия за свою потерянную невинность). Синер. Мĕн алла кĕнĕ (= çакланнă, quod fors obtulerat), çавăнпа вата пуçларĕç, тет. Принялись бить чем попало. Кильд. Ш. Алла мĕн кĕнĕ, çавăнпа илсе çапнă ăна; алă айĕнче нимĕн те пулмасассăн сиксе тăрса урипе те пулин тапнă ăна. Бил его чем попало; если ничего не было под руками, то вскакивал и пинал его ногами. Чхĕйп. Чăваш халăхĕ Хусана вырăс патша çĕнтерсе туртса илсе хăй аллине илеччен тутар патша аллинче пурăннă. До завоевания Казани русским царем чуваши находились в подчинении у татарскаго хана („царя-татарина“) (in dicione regis Tatarorum fuerunt). Полт. Малороссия пĕтĕмпех поляксен аллине кайнă. Вся Малороссия подпала под власть поляков (sub imperium dicionemque Polonorum cessit). Чăваш халăхĕ вырăс патши аллине кĕнĕ. Чуваши подчинились русскому царю. Альш. Пирĕн алă çиелте. Мы одолели (в игре в мяч). Vicimus (ab iis dicitur, qui pila ludendo vicerint). Собран. 167, Ст. Чек. Аллăна пĕçерĕ, теççĕ. Руки обожжешь. (Послов.; т. е. заманчиво, но опасно). Сред. Юм. Ал киленеччин (i. q. килениччен) хĕненĕ. Отлупили (избили) как им только хотелось. Череп., Б. Ара. Алли кукăр. Furax est. Занимается мелким воровством. Сред. Юм. Аллине çыпăçать. Fur est. furatur. У него к рукам пристает, т. е. он крадет. Урож. год. † Ал ĕç патне пымарĕ. Не было времени заниматься этим делом. Ст. Чек. Алă пымасан ĕç тăвăнмас вĕт. Если не работать, то ведь дело не сделается само собою. Череп. Алли ĕç патне пымарĕ. Провел всю жизнь праздно. Сред. Юм. Ал айнерех пăрахăр. Ст. Чек. Алă айнерех хур. Положи (-те) поближе, чтобы при надобности можно было скоро достать. Истор. Çавăнпа вĕсем мулĕсене те ала айĕнче тытман, нумайĕшĕ çĕр айне алтса пытарнă. Поэтому они не держали при себе денег, а большею частью зарывали их в землю. Ст. Чек. Алă айĕнчен ачу-пăчуна ан яр. Не оставляй детей без присмотра. Якей. Аллине хыçалалла тытса анчах çӳрет. Слоняется без всякого дела. А. Прокоп. † Эпĕр пиллĕкĕн пĕр тăван, патша алли тиврĕ — уйăрчĕ. Нас пятеро единокровных, но разделила нас царская рука. || Litteras formandi modus singulis hominibus proprius, scriptura. Также обозначает почерк. Ст. Чек. Урăх çын алли пек çырать. Пишет чужим почерком. || Praeterea rei cuiusvis commoditatem significandi causa usurpatur. Также выражает удобство пользования какою-либо вещью. Ст. Чек. Ку лаша мана алă, илес-ха ăна. Эта лошадь для меня подходяща, надо ее купить. || Eodem nom. molarum, quas aптиркка dicimus, pars quaedam appellatur. Также часть обдирки (крупорушки). V. аптиркка.

алшаш

(алжаш?), i. q. (то же, что) алсаш. † Чĕн пупă кăмăлне хĕрлĕ алшаш тăхăнтăм. Ради ременного кнута я надел на руки красные вареги.

карт

(карт), подр. резкому движению или биению. Ир. Сывл. 18. Ыйха ӳкнĕ (сонные) хуласем картах! турĕç вăл саспа. Ib. З. Эп карт сиксе тăрайрăм. Сала 189°. Карт, карт! туртрĕ (дернул), тет те. Альш. Ула лаша карт! турĕ, чĕн тилкепе шарт! турĕ. Бур. † Чĕн тилкепе шарт турĕ, атте лаши карт турĕ. КС. Шухă лашана сасартăк çапсассăн, карт туртса, тапса сикет (тянет вдруг). N. Сысна (привязанная на цепь) шывра карт туртăнат, тет. Петр сыснана ямаст, тет. (Сказка). Ялав. Çул çинче пынă чух пĕр ача лаши ман лашана тапрĕ те, ман лаша карт сикрĕ, эп ӳкрĕм. Изванк. Хăр-хам (собака), тесе каларĕ, тет, çĕнĕ картах сиккĕрĕ, тет. Тайба. † Чĕн тилкепе шарт турĕ, пирĕн савни карт турĕ; карт турĕ те, мăрт турĕ, хăех, килсе, чуп-турĕ. (Хĕр сăри юрри). Чур. Чĕн тилхепе шарт тăвать, хура лаша карт тăвать; атте çитиччен пирĕн чĕре карт тăвать, атте килне çитсессĕн, пирĕн чĕре лăп пулать Т. VII. Хур пиçсен амашĕ çипрен карт! туртрĕ (дернула за нитку), тет. N. Арăмĕ карт! туртать те, сахманин пĕтĕм çĕввисем шатăртатса каяççĕ. СТИК. Ман алăран тилкепене карт туртса илчĕ (= питĕ хăварт, çиллипе туртса илчĕ). КС. Ман аллăран туяна картах туртса илчĕ (быстро вырвал из рук). Ib. Карт тапса сикрĕ. Альш. Чĕрем кăрт турĕ (при вести о пожаре).

картти картти

(-ττи^ы), подр. резкому, сильному дерганью. Шел. 64. Чĕн йĕвенĕн чĕлпĕрне картти-картти туртаççĕ.

кастар

понуд. ф. от гл. кас. N. Виçĕ кунтан фараон санăн пуçна кастарса пăрахтарĕ. N. Эсĕ елекӳпе çивĕчĕ çĕçĕ пек кастаратăн. Сборн. по мед. Ачалла чечче кастарсан, пысăклансан тухмасть. N. Çĕленпе вăрçнă чухне хăй аллине хĕçĕпе, кастарчĕ, тет (неосторожно обрезал себе руку). || Очень желать, хотеть. Янтик. Кастарать улма çиесшĕн. Ib. Кастарать Хусана каясшăн. С. Дув. Хăйин пырĕ кастарат, пур укçине хĕрхенет (= хочется выпить пива, но...). Ст. Чек. Киле каясшăн кастарат (или: кастарса çӳрет). Плачет и просится домой (ребенок). НИП. Кăвапа тымарĕсене кастарать? || Кастрировать, оскоплять. Сред. Юм. Ăйăр кастар. КС. Çăва тухсан, кастарса ярăпăр-ха (т. е. женим). Кан. Хăш-пĕр çамрăк ачасене ирĕксĕрех кастарса яни те пулкаланă (оскопляли). Çĕнтерчĕ 35. Е-ей, иртет! Айăр та кастарнă! чух хытă тулашать те, кайран чиперех çӳрет-çке. || Остричь, остричься. N. Çӳç кастар, остричься. Бить (напр., кнутом, прутом). Ст. Чек. Хулăпа кастар — (сечь розгами); пушăпа кастар — стегать кнугом. N. Кастар (саламатпа). Сĕт-к. † Виçĕ йоплĕ чĕн пуши (его кнут) кастарать те çонтарать. || Бойко говорить, резать языком. КС. Унăн свидетелĕсем кастарса анчах тăраççĕ (ловко говорят, так и режут) || СТИК. Салтак пек кастарса ларатăн ĕнтĕ... Ĕлкĕрĕн (будет тебе просить, успеешь)! N. Хаяр чĕлхипе пурне те çитсе кастаракан... || Придавать вкус. Кĕвĕсем. Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана кастарать (= тутă кӳртет).

касите

(-ᴣи^ыд’э), назв. наряда из холста или из материи (передн. часть иногда из кожи, через плечо: сзади монет нет; спереди монеты: сверху — полтинники или четвертаки, а внизу крупные, в два ряда; задняя часть — из более красивой материи). Янтик. Каситене хĕрарăмсем умма çакаççĕ, у ал-çупăш чĕн çине тенкĕсем çакса тунăскер. Тенкисем аялта шултра, çӳлелле миçен вĕтелет. Ăна пĕр хулпуççи çинчен тепĕр хул айĕнчен ярса вĕçĕсене хыçалта çыхаççĕ. Тенкисем умĕнче (на переду) анчах пулать. Подюрное. Касите — качча кайман хĕрсем çакса çӳрекен япала. Сылтăм анпуç çинчен сулахай хулайнелле яраççĕ. Кăкăр тĕлне виç-тăватă ĕрет тенкĕ çакаççĕ.

кил

(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.

килкепе

(к’ил’г’э_бэ), вожжи. См. тилкепе. Изванк. Средн. Алг. † Хĕрĕх чĕпе тирĕнчĕн чĕн килкепе яврăмăр. СПВВ. Чăпар килкепесем, ай, ыр утра.

кура-тăра

видя. См. Оп. иссл. чув. синт, II, 13, 14. Юрк. Хуçи те, лаши çапла час-час чарăннине кура, тăра, тытăнат аллинчи чĕн чăпăрккипе (у др. пушипе) ăшалантарма. Якейк. Кора-тăрах çынна шăва ятнăç! Ты на глазах дал утонуть человеку! N. Урапа çинче суха-пуç ларнине кура-тăра, ниçта ларма пĕлмесĕр тăрат. СПВВ. Кура-тăрах; кура-тăркачах.

ăшалантар

жарить, поджаривать. СЧУШ. Эпĕ хăйă тивертсе илтĕм те, тытăнтам хам тăшмансене ăшалантарма. Я зажег лучину и начал поджаривать своих врагов (тараканов). || Бить, лупцовать. Ч. С. Хайхи касак пĕр çын патне пычĕ те, эй, саламачĕпе ăшалантарать те çав, тепле çынни тӳссе тăрать! Пришел этот казак (стражник) к одному человеку, и давай его жарить нагайкой! Как только он терпел! Юрк. Хуçи те, лаши çапла час-час чарăннине кура-тăра, тытăнать аллинчи чĕн чăпăрккипе ăшалантарма. И хозяин, увидев, что лошадь постоянно останавливается, начинает ее жарить (бить) ременным кнутом, бывшим в его руках. || Торопить. См. хыпалантар. К.-Кушки. Ута каяс кун пычĕ, тет, ку çур-çĕртех Сатай Тиххăнĕ патне. Ак ăшалантарат: часрах каяр, тесе!

ăшăт

(ŏжŏт, ы̆жы̆т), согреть, согревать, нагревать, топить. Пшкрт. Ăшăт, нагревать. К.-Кушки. Кил кунта, эп сана ăшăтăп. Ib. Эпир ăна аран ăшăтса çитертĕмĕр (едва согрели, напр., замерзшего). Ib. Эпир ăна аран ăшăтрăмăр (то же, но об озябшем). Юрк. Ăшăтакан япала. Согревающая вещь. Ib. Пирĕн кăласри кăмакасем çумăнче ăшăнаймастăн пулсан, сана киле хăваласа ярас. Унта сана аçу, ĕçлеме ӳркенсен, сив çĕрте чĕн чăпăрккăпа часах ăшăтса илĕ. Если ты не можешь согреться около печек в нашем классе, то тебя надо прогнать домой. А там тебя отец, если ты будешь лениться работать, живо согреет в холодном месте ременным кнутом. || О погоде. N. Тулта кунран кунах ăшăтса пырать. На дворе с каждым днем становится все теплее и теплее. Якейк. Каллях ăшăтса пăрахрĕ. Опять наступила оттепель. || Бить, лупцовать. N. Хайхисем (т. е. свадебный поезд): хăнкăр-ханкăр анса кайтăр, тенине илтрĕç, тет те, çынна ăшăта пуçларĕç, тет. (Сказка). См. хăнкăр-ханкăр. Букв. I, 1904. Çын пахчине ан кĕр, ан кĕр ӳлĕмрен! тесе, ăшăтма пуçларĕ. Начала бить, приговаривая: «не ходи в чужой огород!» Тораево. Çавăнтах утмăл-ултă саламат такмакран тухнă та, хĕрсене ăшăтма тапратнă. Тогда же вышли из «такмака» (сумки) шестьдесят шесть нагаек, и давай лупцовать девиц. || Топить (печь). N. Мĕнле, пӳрте ăшăтатăр-и? 1) Топите ли избу. 2) Будете ли топить избу? || Жарить (так у И. Н. Юркина). Юрк. Пысăк кăмакарах ăшăтаççĕ, шарит тăваççĕ: шăрттансене, типĕ ашсене, кăмăрчаксене, хур-кăвакал ашĕсене, çулă чăкăтсене. || М. П. Петр. Ăшăтакан сăмах, приворотный заговор.

ĕрле

(ӧ̌_рл'э, э̆_рл'э), травить зверя. М. П. Петр. И. С. Степ. Ĕрлес. СПВВ. ПВ. Ĕрлес, ĕрлешес. || Гнать с криком. Сир. 145. Вăрра ĕрленĕ пек, çынсем хушшинчен ĕрлесех хăваласа кăларса яраççĕ вĕсене. || Кричать, понуждать. СПВВ. Х. Ĕрле — кричи, понуждай. Ст. Чек. Ĕрле-ĕрле ывăнан вĕсене. Устанешь приказывать им. IЬ. Ĕрле-ĕрле — вăрçа-вăрçа. Чув. тексты. № 2, 90. Хай упасем, тукмаксем мулкача ĕрлеç, тит: кайса, чĕн çав Эрмекутсене (кошку и лису; от русск. кот Еремей?), тесе калаç, тет. М. Васильев № 3, 45. Чăваш сĕтрет, ко ĕрлет. || Гудеть. Шорк. Ĕрлет, гудит (ветер в трубе, народ).

явăрлă

часть плуга. См. явăрлав. СПВВ. Т. Явăрлă тесе, ака пуçĕ кукăр йывăççине, хăминчен чĕн турта пăявне çыхаççĕ, çавна калаççĕ (sic!).

якал

обгладиться, быть гладким. М. П. Петр. О землед. Çĕр чĕрĕ чухне, пĕр татăлмасăр чĕн пек йăванайса (чит. явăнайса?) пырать, çиелтен плук хăмипе якалса пырать. || Якейк. Сан пата çӳресе, ман ора топань якалса каþ (кар') уш. Я уж замаялся к тебе ходить. || В перен. зн. Зап. ВНО. Пыра (= пура) тĕп якалнă. В закромах пусто. Ч.П. Пура тĕпсем якалнă (т. е. весь хлеб вышел). Ст. Чек. Якалнă, пĕтнĕ. Унăн укçисем тавну якалнă ĕнтĕ. У него давно все деньги вышли. Сред. Юм. Карман тĕпĕ якалнă. (Так говорят, если кто истратил деньги). || Покрыться сплошь облаками? В. Олг. Çанталăк якаласа ларса (к дождю). См. тăтăшлан, яклака.

Ялтăрка

то же, что ялтăркка, Тим.-к. † Сирĕн куçăрсем пит ялтăрка, кама савассине пĕлместĕн. М. П. Петр. Чăнкăр, чăнкăр чĕн йĕвен, ут чармасăр мĕн тутăр? арăмсенĕн ялтăрки (кокетство?) ар чармасăр мĕн тутăр? || Стеклянные бусы. Микушк. Бурунд. † Каяймарăм пасара, илеймерĕм ялтăрка.

яр

(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.

юн

йон, (jун, jон), кровь. Н. И. П. Юн çинче (ăшĕнче) выртат. Лежит в крови (человек). N. Хĕп-хĕрлĕ (или: чĕп-чĕрĕ) йон выртать. Лежит весь в крови (чел.). Орау. Питне, сăмсине-çăварне пĕтĕмпех çĕмĕрнĕ. Пĕтĕм пичĕ-куçĕ юнланнă (или: чĕп-чĕр юн пулнă). Шел. 27. Кайсан, кайсан, вăл татах курать тепĕр вĕшлине, юн çийĕнче (в крови) пĕр сассăр, хусканмасăр, выртнине. Якейк. Чĕп-чĕр (или: çара) йон выртать. Лежит весь в крови. IЬ. Чĕп-чĕр йон полаччен вăрçрĕç. Раздрались в кровь (о дерущихся). Орау. Чĕп-чĕрĕ юн выртать, хăй таврашĕнче те пĕтĕмпе юн кӳленсе выртать (лежит в луже крови). IЬ. Вăл чĕп-чĕр юн пулнă. Якейк. Чĕп-чĕр йон поличчен ватнă. Избили до крови. Шел. П. В. Вĕçсĕр-хĕрсĕр çын вилли юн ăшĕнче выртрĕçĕ. Юрк. Юнне пĕçереççĕ акă епле: пуснă выльăхăн таса юнне кĕрпелĕ савăт çиве илеççĕ, ăна, юнĕ çывăриччен, кĕрпипе пĕрле пит хытă пăтратаççĕ. Юнĕ çывăрсан, çав кĕрпепе хутăштарнă юна аш яшки çине ярса пĕçереççĕ. Хыпар № 8, 1906. Çавăнтах ăна пĕр стражник (= страшник), пăшалпа çапса, юн кăларнă. N. Юн ярса пурăнаççĕ. М. Васильев № 3, 37. Алли-ори пăчах йон. Руки и ноги все в крови. С. Тим. † Çамрăксенĕн чĕн пушă; чĕн пушăран юн тумлат, юн тумлин те, чун сават. Шурăм-п. Хăй тăванне пĕлсессĕн, куçĕсенчен юн тухнă (кровь выступила), тет. Изамб. Т. Ул юн яртарчĕ. Ему пустили кровь. IЬ. Эпĕ ăна юн ятăм. Я пустил ему кровь. IЬ. Сăмсинчен-çăварĕнчен юн кайнă, тет. У него из горла и носа шла (или: пошла) кровь. IЬ. Юн кайнипе вилнĕ. Истёк кровью и умер. Янтик. Пĕтĕм алла юн. Все руки в крови. СТИК. Пирĕн ĕнтĕ юн сивĕннĕ, пире, кăмака çинче выртсан та, çылăх мар; эсĕр халь çамрăк çын шăнма юрат-и! (Говорят старики молодым людям). Орау. Сăмсаран юн яриччен çынна çапма юри ку?.. Разве можно бить до того, чтобы потом из горла и носа пошла кровь?.. (Сказано о прошедшем событии). IЬ. Виличченех çапла юн шăрса пурăнчĕ (мочился кровью). N. Ӳсĕрскер, яла пырса кĕнĕ чухне, пуçне уличе юпи çумне пенĕ те, пуçĕ чĕп-чĕр юн пулнă. Въезжая пьяным в деревню, он ударился головою о воротный столб и разбил себе голову в кровь. Сред. Юм. Епле самăр ȏлă, юн пик хĕрлĕ çӳрет вит! Какой он здоровый ― красен как кровь! Орау. Юнь (= юнĕ) шĕвелнĕ пулĕ унăн (кровь бежит так, что нельзя удержать). Турх. Сурчăк çинче юн пĕрчисем тĕл пулкалаççĕ (у больного). Скотолеч. 5. Хăш-хăш çынсем лашисене çур-куннесерен юн яртараççĕ (делают кровопускание). Чув. Календ. 1910. Пыртан юн кайнă чух, е тăварлă шыв е пăр çăтас пулать. При кровотечении из горла нужно пить соленую воду или глотать лед. Шаймурз. Çăвару тулли юн пулĕ, ăна ан сур вара. (Послов.). Ст. Шаймурз. Юпа çумне юн тăкăнат. (Пиçиххи çыхни). Т. М. Матв. Юнĕ пур та, чунĕ çук. (Палан). Чунĕ пур та, юнĕ çук. (?) || Бранное выражение. Юрк. Пăхăсăн, вăл татах тăранман. Татах кунтан, тĕпрен (из отцов. дома), шырат (хочет что-то получить). Кунта мĕн унăн, хура юнĕ юлнă-ши?.. çавна шырат-ши?.. (т. е. у него не осталось ничего). || О менструации. Орау. Юнпа пĕвенсе çӳрет-ха (у нее менструация; так говорят с оттенком легкой шутки). || В чувашизмах. Ч. П. Пăхма хĕрсем хĕвел пек, ăшĕ-чикки хура юн. На взгляд (эти) девицы как солнце, а внутри их черная кровь (т. е. они злы).

юплĕ

йоплĕ, (jупл'э̆, jопл'э̆), ветвистый; с хвостами (о плетке). Ч.С. Вăрмантан вуник юплĕ хырăнне вуник юплĕ туратне касса килчĕç. Т. VI. 16. Вуник юплĕ çырма пĕр çĕре пухăннă çĕрте ― кĕпер... Упа 109. Епле ман мăйрака юплĕ-юплĕ, çитменнине тата пысăк! Толст. Епле вĕсем (рога) юплĕ-юплĕ кайнă! Сёт-к. Виçĕ йоплĕ чĕн пуши (его) кастарать те, çонтарать. Якейк. † Çичĕ йоплĕ пушипа вĕттерет те, кастарать. Макка 113. Вуник юплĕ пушшипе тулта хăта килет-ĕçке. Трехбл. Сана арăм кирлĕ тиессине: сана юплĕ çăка кирлĕ, теççĕ. Ч. П. Юплĕ-юплĕ çул килет, пĕр юппипе хĕр килет. Альш. Юплĕ-юплĕ çул килчĕ. Дорога все была с поворотами, распутиями. Вотлан. Юмах ярать юптарать, юплĕ çăмах хыптарать. (Ар-çури), Собр. 186°. Чĕкеçĕн хӳри юплĕ, çĕленĕн чĕлхи юплĕ, теççĕ. (Послов.). Чураль-к. Юплĕ вартан тан тапать. (Юхакан сăмса, т. е. сопли).

юр

(jур), месить (тесто), болтать. М. П. Петр. Юр — месить, болтать съестное (нимĕр юрас). N. Хуратул çăнăхĕнчен хуранта мимĕр юраççĕ (заваривают завариху). Сказки и пред. чув. 5. Кин, васкаса, çавăнтах сĕтпе юрчĕ (замесила на молоке) виç юсман. Изамб. Т. Унтан ыран çимĕç пĕçерме чуста юрса лартаççĕ. Макка 10°. Килте йытта юрманне ялта яшка пĕçернĕ, тет. (Послов.). Тайба. † Çу çине тинкĕле юр, тусăм, мана çиме чĕн, тусăм. Сёт-к. Кĕçĕр ута пĕр çаврăм йорса патăм (замесил лошади). Хыпар № 8, 1906. Атьăр халĕ, юрнă-юрнă, исмаса çăрарах юрар. В. Олг. Ут йорат, утсам (утсане) йорат. Месит лошадям. Ib. Утсане йорса парас. СПВВ. Т. Лашасене юрса парас, теççĕ. Шибач. Утсене йорса пар. Хурамал. Яшка çине юрмалли çук (= хушмалли çук).

лăрт

(лы̆рт), подр. crepitui ventris. Шорк. Лăрт! тутарчĕ. || Подр. медленному бегу лошади. Б. Олг. Ут йортăпа кайнă чох лăрт, лăрт, лăрт! каят; хытă каят-тăк, тăрр-тăрр-тăрр (тŏрр- т̚ŏрр-т̚ŏрр) каят. См. лĕрт. || Подр. еле заметному движению. Кан. Правлени пуçлăхĕ те лăрт та сикмест.— Приккашчĕке чĕн-ха! тесессĕн: кĕтĕр, ак скорă килĕ, тет.

малтан

(малдан), спереди; прежде, впереди; сначала, раньше. N. Малтан пăхсан, тата илемлĕ. Спереди ещё красивее. СКАЗЗ. 25. Епле эпĕр малтан пырăпăр, эсĕр хăвăр малтан кайăр. Орау. Эпĕр пуринчен малтан çитрĕмĕр. Мы добрались раньше всех. N. Ку эпир чăн малтан хăваласа çитнĕ пăрахут. Орау. Пиртен малтан пыраканни. Тот, который идет впереди нас (впереди, по отношению к нам); „малта“ определяло бы место, а не отношение. N. Унăн малтанах (спервоначала) шкул çурчĕ те пулман, вăл малтан хăваттирте вĕрентнĕ. N. Малтан янă чухне (сперва) 100 кĕнеке ячĕç. М. Карач, Чĕн малтанах-малтан эпĕ пит пĕлместĕмччĕ. N. Ну, ку патша ярать, тет, ку Иван патне малтан аллă салтак. Ст. Шаймурз. Малтанах вырăс ачисем пире мăшкăлатчĕç. Т. Григорьева. Малтан хăрамасан, кайран ан хăра, теççĕ. (Послов.). N. Шăр-шывар (см. это слово) малтан каланă çырма хĕрринче. || Чăв. й. пур. 26. Епле праçник мĕн кун пуласса, теминçе çултан малтан (за несколько лет вперед) пĕлсе тăрать. Изамб. Т. Раштавччен эрне малтан (за неделю до рождества) çапла пирĕн пата йысна килчĕ. Бес. чув. Эпĕ те акă Т. ятлă кӳлле астуса тăратăп; çирĕм çул малтан (20 лет тому назад) вăл тарăн кӳлĕччĕ. К.-Кушки. Вăл шăматкун вилчĕ; эпĕ ӳнччен пĕр кун малтан (или: унтан пĕр кун малтан) Пăвана кайнăччĕ. Çĕр ĕçл. Шăтăка (яму) йывăçа лартмалла чух кăна чавма юрамасть. Çуркунне лартас тесен, кĕркунне чавса хăварас пулать; кĕркунне лартмалла пулсан, çу варринче, йывăçа лартас вăхăтчен ик уйăх малтан чавса хурас пулать. Хăшĕ-хăшĕ çулталăк малтан чавса хуракансем те пур, вăл тата авантарах, мĕшĕн тесен, çапла чавса хурсан, çĕр уçăлать те, çемçелет те. Йывăçа лартас уммĕн шиç эрне малтан шăтăкăн виç пайĕнчен ик пайне тăпра ярса тултарас пулать. Истор. Туйччен малтан, до (раньше) свадьбы.

март

подр. недовольному фырканью. Собр. † Чĕн тилкепе шарт! тăват, пирĕн инке март! тăват. Ib. † Март, март, март инке, Мартинь качакине илеччен, Макçим качакине илес мĕн. С. Тим. † Çав тукассăн хĕрĕсем, чуптумасан, март! тăват; чуптусассăн, йăл! кулат.

матрас

лесной объездчик (от русс. матрос.) Шорк. Чураль-к. † Вырăс матрас вăрманта, çырла кукли хӳмĕнче (за пазухой), чĕн пушийĕ (кнут) кăсинче. Чăваш матрасĕ вăрманта, кăмпа кукли хӳмĕнче, сӳс пушийĕ кăсинче. М. Тиуши. † Матрас мар! вăрманта, çырла топки (кисть ягод) аллинче.

маттур

молодец. Н. Уз. Ылттăн сăпка, йĕс пĕкечĕ (-ζ’э̆), çавăнпа выртса ӳсет вăл, çавăнпа маттур пулат вăл. (Колыбельная п.). Кан. Маттур та çав эсĕ, Архип Никич! Образцы. Ăслă кирлĕ ĕçкĕ, ай, ĕçмешкĕн, маттур кирлĕ юрă, ай, юрлама. Альш. Кам маттурне еретсĕрне астуса (наблюдая, кто каков; говорится не только о красоте). КС. Маттур, молодец (но не означает красоты). Юрк. † Пулат иккен Питĕрпурăн маттурĕ — йĕнерлĕ ут çинчен анаймас; пулат иккен чăвашăн маттурĕ-çăварĕнчен сăмах кăлараймас. Альш. Ну, ку ача маттур (молодец)! Кан. Паян эпĕр савнатпăр маттур ĕрете тăнипе. || Тайба-Т. Маттур, красивый; здоровый; ловкий, ловкач; сильный. СПВВ. ИА. Маттур тесе, вăйлă, чĕрĕ çынна калаççĕ. Ядр. Маттур, бойкий, молодец. Ib. Питĕ маттур вăл. Ib. Питĕ маттур калаçать (= хорошо). Толст. Маттур йĕкĕт. Якейк. Маттор, славный, молодец. Ib. Ентри ачисем пит маттор; пăх-халĕ, ашшĕсĕр йолнăскерсем мĕн туса лартрĕç! Nп. Маттур-маттур ачасем удельныйĕнчен тухаймĕç. Альш. Маттур ачи атăлă, атти тĕпĕ çырулă, пуснă вырăнĕ тĕрĕлĕ. Кан. Враг. † Каччă маттур, юçне илмест чипер-чипер хĕр çинчен. Ст. Чек. † Маттур-маттур, хĕрсене ташлатаççĕ уллахра. [славных (красивых, хороших) девиц]. Пшкрт. Маттор лаша (красивая). А. Турх. Ăй, маттурăм (хороший мой)! Ăй маттурне! (Жалостливое обращ. к ребенку). Ib. Унăн хĕрĕ пит маттур (хороша всем). Юрк. Ил пит маттур чĕн чăпăрккă. Макс. Чăв. к. I, 52. Маттур ял çак Кушкă! Бес. чув. 14. Ку сăмаха вăл юри Керимулла çине пăхса каларĕ, мĕншĕн тесессĕн вăл Керимулла çавăн пек ĕçсем тăвас тĕлĕшĕнчен маттур пулнине пĕлсе тăнă. ТММ. Юлташ тени хăвăнтан маттур пултăр. (Послов.). Ст. Шаймурз. Çула тухсан, юлташ хăнтан маттур пултăр. (Послов.). Тим. † Хамăртан маттур пулсассăн, хамăр ума тăратăпăр; хамăртан начар пулсассăн, хамăр хыçа тăратăпăр (невесту). Юрк. Хĕр ĕçлеме маттур. Хăй паттăр, йăваш, сирĕн анĕртен йăваш. Питушк. Маттор порăнат. Живет справно. N. Маттур ĕçлеççĕ. ПВЧ. Савăр маттура, ан ярăр юта. (Припев).

чĕн мерчен

то же что чăн мерчен. N. Чĕн мерчентен хула çавăрни çук, тăвантан тăван тăраннн çук. Сунчел. † Çапрăм салатрăм чĕн мерчен; пуçтартăм-пуçтартăм, пĕтмерĕ.

мăй

(мы̆j), шея. Изамб. Т Старик, урапа çинчен пăтавккине вăрлăх тултарса, мăйĕнчен çакăрĕ (= çакрĕ) те ана пуçне кайса тăчĕ. Çутт. 36. Эпĕ мăйран (на шею) хутаç çакрăм. Сред. Юм. Ăсĕне пôринне те мăйĕсене касса татнă. Им всем отрубили головы. Якейк. † Ати мăйĕ холăм, тесе, кульлян (ежедневно) чопрăм холая (= холана); салтак каймас (= каймастăп) поль, тесе, салтак туса, ай, ячĕç! Ib. Мăйĕ кĕпе çохави çине тохса кайнă. У него шея складками (от толщины). N. Мăйран çакма тытăнчĕç (вешать за шею). Орау. Ан чĕн (молчи), атту мăйна пăрса лартăп (сверну шею, голову). Сред. Юм. Мăйран пуссан та, халь параймасп (= параймастăп). Хоть зарежь, а теперь заплатить не могу. Ib. Пит çылăх пôлат, тессине: мăй таран (по шею) çылăх пôлать, теççĕ N. Ачасене вĕсем мăйĕсенчен çака-çака вĕлернĕ. Юрк. † Каçхине те выртрăм, тĕлĕк куртăм: мăйма (= мăйăма) хура çĕлен (гадюка) явăнчĕ. || Шейка, горлышко сосуда. N. Кĕленче мăйĕ.

мăкăлтат

(мŏгŏлдат, мы̆гы̆лдат), двигаться (о бесформенном, как бы о круглом предмете, который иногда как бы катится). Панклеи. Çав халăх поххине чĕрĕп пыримасăр йолнă. Чĕн каран мăкăлтатса пырать чĕрĕп. Хорачка. Мăкăлтатса (с губными „ă“) çӳрени = аран çӳрени. Изамб. Т. Куçа çӳп кĕрсен, ул куçра мăкăлтатат (при этом получается ощущение достороннего тела, от чего приходится моргать). Сред. Юм. Хăй тĕллĕн пĕрехмай тем мăкăлтатса çӳрет, çăварне никçан та хупмас пуль. Янтик. Ах, пит хăрарăм! Пĕтĕм мăкăлтатса пырать темĕскер ман хыçран. Шуйттан пуль у. || Бормотать (неясно). Шурăм-п. Кĕлĕ вырăнне мăкăлтатат. Вместо молитвы, бормочет что-то. Пшкрт. Тем мăкăлтатса (мы̆ҕы̆л) çӧрет токко (брюзжит). Тюрл. Тем мăкăлтатса çӳрет ĕнтĕ хăй тĕллĕн. || ГТТ. Вут мăкăлтатать. „Огонь, погасая, глухо вспыхиваег, образуя какие-то газовые куполы (шарики“). || Искривлять. СПВВ. ФВ. См. кĕрмĕшнĕ.

мăрт

подр. фырканью (смех). N. Çимпир котлăх мăрт! турĕ. Никит. † Марье тути мăрт турĕ, Иван тути йăл кулчĕ. Байгул. † Чĕн тилпеке шартлатать, хура лаша хартлатать, хĕрсен тути мăрт тăвать. || Б. Олг. Çын çиленсе ларат çын çине: тотине мăрт туса ан лар, тет. Çын çиленсен тотине мăрт туса ларат. N. Тутисене мăрт тытнă.

мăртлат

фыркать, дуться. N. Хĕрсен тоти мăртлатать (от недовольства). СПВВ. Х. Мăртлатать — образное изображение йăлăнтарать, обижаться. Арçури. Хура вăрман хумханать, хура лаша хăртлатать [чĕн тилхепи шуртлатать, хĕрсен тути мăртлатать]. || Ссориться, вздорить. N. Мăртлатса илтĕмĕр, повздорили. N. Мăртлатса çӳрет-вăрçса и т. д.

йӳле-пилĕкĕн

без пояса. Сёт-к. Мĕн тотар пак йӳле пилкĕн (пилĕкĕн) çӳретĕн (ходишь не подпоясанный)? Чăв. юм. 1919, 24. Хăйсем (колдуны) пăхма хăрушă: йӳле-пилĕкĕн, çӳçне-пуçне салатнă, тимĕр шăлĕсене кăтартса тăраççĕ. Ч. С. Хĕрсем, хĕр-акине кайнă чух, çӳçĕсене салатса, йӳле-пилĕкĕн, аллисене чĕн саламатсем тытса, каяççĕ. Никит. Йӳле-пилĕкĕн, çӳçне-пуçне салатнă, çарран (босиком).

йӳпле

поддакивать, одобрять. Сред. Юм. Пĕр ôнпа сăмах-ламапуçласан, ôн сăмахне-çиç йӳплесе лар вара (сиди и поддакивай), ху пĕрте ан сăмахла. Ib. Пĕр ô сăмахлама пуçласан, ôн сăмахне-çиç йӳплесе лар çав, ху пĕр сăмах та ан чĕн: алай! тесе-çиç лар. Пшкрт. Ку пӧрт лартса та, çалак (= çавах, в смысле çапах) йӳплемерĕм вăл лартнине. || Слушать. СПВВ. МА. Ай-ай, ку çын сăмахне пĕртте йӳплемес (итлемес). Ib. Каланине йӳпле. Сказанное слушай. Тюрл. Йӳплемен, не слушал. В. Олг. Арăм корат — качака йӳплемес («ему неймётся»), патак илчĕ те, çапса ярчĕ (ударила).

йĕвен

(jэ̆_вэн’), узда. N. Эпĕ лашасен тăллине вĕçерсе, йĕвен тăхăнтарса, утланса лартăм та, киле кайрăм. Снявши путы с лошадей, я надел на них узду, сел верхом и поехал домой. N. Лаша пуçĕнче йĕвенни те пур, тет (лошадь была с уздой). Ч. П. Кам йĕвенлĕ çынсем тытăçĕ (лошадь). Т. М. Матв. Арсăр арăм — йĕвенсĕр ут пек вăл. Жена без мужа, что лошадь без узды. Ib. Пӳрт тăррине йĕс йĕвен ывăтрăм. (Аслати кĕперри). На крышу дома я кинул медную узду. (Радуга) Ч. П. Йĕвенлĕ ут. Ib. Йĕвен яв. Ib. Чĕн йĕвен.

йĕс

(jэ̆_с), желтая медь, латунь. Янтик. † Хăта сĕтел йĕс сĕтел; йĕс сĕтелĕн пăхăр ура; йĕс сĕтелне аврăмăр, пăхăр урине тайрăмăр. У свата стол из желтой меди, а ножки стола из красной меди. Стол мы погнули, а ножки скосили. N. † Йĕсрен кĕпер айĕнче вуник пăчăр тытрăмăр. Орл. II, 248°. Чӳрече виттĕр икĕ кĕвенте утăп. (Уйăх çутти). М. Т. † Йĕс кĕлĕлĕ аттине илсе тăхăнма, пулмарĕ. Завражн. Йĕс хоран, медный котёл. N. † Йĕс таканлă аттăр пур, такăрлатăр урама. N. † Йĕс тупанлă çуни пур, çути юлтăр çул çине. Образцы 88. Йĕвенĕсем йĕс-чĕн-мĕн. Никит. † Çич çил арман, хушшине çи-ç йĕс кĕпер хыврăмăр. Образцы 81. Шăрçа çапнă кăмакине йĕс вут хутса йăрăпăр; йĕс вут хĕрсе çуннă чух хĕрне илсе тухăпăр. СПВВ. ЛП. Йĕс = туйă.

верĕшник

то же, что вершник. Б. Бур. † Хĕрĕх чăххăн пыршине верĕшник умне лартрăмăр; верĕшник умĕнчен юлашкине чĕн тилкепе яврăмăр.

витер

(_ви_дэ_р, _вид’э_р), понуд. ф. от вит. Толст. Ниепле те çыртса витереймерĕ (не могла прокусить). Сир. 142. Вĕсемшĕн этем касса витерейми чула касать, темĕн чухлĕ сăртсене, тусене тĕпĕ-тымаррипех йăвантарса ярать Кан. 1927, № 27. Унăн çулчи хытса çитет, хурт шăл витереймест. || В перен. см. К. С. Сăмахпа витер (прошибать словами). Чăв. й. пур. 15. Вăл пурне те вара витернĕ вет? Ведь он всем насолил. Мусир. † Çакă çыннăн сăмахĕ чĕре варне витерчĕ. Хорачка. Витерсе соялат. «Говорит понятно». Шурăм-п. № 21. Ку çынсене никам сăмаххи те витерес çук (ничем не проймешь). Сказки и пред. чув. 7. Шалт-шалт сикет, шалт тăват, сарă кин чунне витерет. N. Пирĕн кӳршĕсене хăна хурланăшăн çичĕ хут ытла хурлăх кăтартса ăшĕсене витер (пройми). N. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăват, чĕренче (= тĕренче) виттĕр витерчĕ: çичĕ ютăн сăмахĕсем чĕре витĕр витерчĕç. Лапка-лапка юр çăват, улăм витĕр витермерĕ: тăвансенĕн сăмахĕсем чĕре витĕр витермерĕç. (Хĕр йĕрри). Ап. 28. Вĕрентсе витернĕ. Сказки и пред. чув. 23. Вăл витерсе калаçать, темĕскер тума вĕрентет. || О воде. Цив. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, тренче витĕр витерет: çичĕ ютăн сăмахĕ чĕре варне витерет. Чув. календ. 1911. Çурла уйăхин 27-мĕш кунĕнче пулнă çăмăр çĕре пĕр вершук витерчĕ. Сл. Кузьм. 21. Ун çинчи суха кассисене нӳр витер, унти çимĕçе ăнтар. Череп. Витерсе пĕр çумăр та çуман. Сред. Юм. Шывва(= шыва) витеререх сап. Лей воду так, чтобы земля пропиталась ею. Орау. Хăнкăла çăмартине тем сĕрсен те витерме çук, тет; ăна вĕри шыв та витмеçт. тет. Пшкрт. С’омы̆р _вє_трӓ_{к в}и_дӓ_рчэ̆. Дождь промочил насквозь. || Сбывать (о товаре). Хурамал. Сутас суттăма витерсе сутма пар, турă; илессине юнеçтерсе илме пулин пар, турă. (Моленье). Т. VII. Ĕлĕк, çĕн çул иртсен, кив эрек сутма юраман, тет; çавăнпа çĕн çул кунĕ: эрек витерех патăр, тесе, йӳне панă, тет. Хыпар № 4, 1906. Суту-илӳ тăвакан (усламçă) юрăхсăр таварне витересшĕн çынсене темиçе тĕрлĕ сăмахпа суеçтерсе, ĕнентерсе улталать. КС. Тавар витер. || Продевать. См. витĕр. Изамб. Т. Тĕнĕлтен витерекеннине (сверху написано: тăхăнтартаканнине) кĕпчек теççĕ. Ib. Йĕп çăртинчен çип витерсе пар-ха! Продень-ка нитку. Ib. Пăркăç енчи вĕçне пăтаран витереççĕ. Ib. Тăпаç вăллинчен (см. вăлă) чĕн витерсе çыхаççĕ. К.-Кушки. Вĕрене ункăран витернĕ. Веревка продета в кольцо. Ib. Йĕм çăрхине йĕм кантăри витернĕ. Ib. Хăлхана хăлхалки (серьги) витернĕ. || О побоях. Пшкрт. _ви_дӓ_рзӓ_к с’апры̆м! Я здорово ударил!

вуник вĕçлĕ

с двенадцатью концами (хвостами). Лашман. † Вуник вĕçлĕ чĕн пушă (кнут).

вуниккĕллĕ

в двенадцать прядей. Ч. И. Вуниккĕллĕ явнă чĕн, пушă.

вуниккĕнле

в двенадцать. Рак. † Вунникĕнле явнă чĕн тилкепе авкаланат Хусанăн лавккинче.

эппин

(э_ппин’, э_ппи_н). в таком случае; ну так; значит; вон оно что (ответ рассказчику). Б. Олг. Ну, йорĕ эпиин, тет, кайăпăр, тет; вара чĕн эппин, инки, мана та, тет. Орау. Юр çăвать пулсан, ăшăтать эппин (значит). N. Тарçи: эппин укçасăрах тăранса пурăнмалла пыратăп. N. Ăçта кайрăр? — Туй курма. — Эппин. Где были? — Ходили свадьбу смотреть. — Вонь что. Орау. Эппин çавна тăвар. Корак. Эппин кайăрах. Регули, 525. Вăлсам кайрĕç; эппин эпĕр те каяпăр. IЬ. 526. Вăл эппин (значит) килмерĕ. IЬ. 527. Çапла эппин килмест. Орау. Эй-й, апла эппин (значит), эпĕ урăхларах илтнĕччĕ ăна . IЬ. Апла эппин или: ха, эппин, или: эппин (да.. вок как!). Зап. В. Н. О. «Эппин = да».

ытла

(ытла; в Якей. произносят итла), лишвий. С. Мокш. Çак пӳртре мĕн ытла? (Çӳпĕ ытла). Что в этой избе лишнее? — Сор. (Заг.). С. Тим. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! хĕр ĕмĕрне пурăнтăм, ытла сăмах пулчĕ пуль, — каçар ĕнтĕ çаккăнта! (Хĕр йĕрри). Якей. Мăкăнь чечек хĕрлĕ чечек, хăшĕ шопка вăл ытла (лишний), — эпĕр хамăр çанашкал. Ст. Чек. Çавра кӳл варринче тĕм тупăлха — хăшĕ-ех те шупкка, çав ытла; эпĕр виççĕн-тăваттăн пĕр тăван — хăшăмăр телейсĕр, çав ытла. Ч. Й. Аттеçĕм те аннеçĕм! Ху çуратнă чунă (ваше дитя) хăшĕ ытла? Хăшĕ телейсĕр çав ытла (лишнее). N. Ытла пулсан, ура айне тăвăр. Если лишнее, бросьте нод ноги (растопчите). Сред. Юм. Ытла сăмаха хамăртан, ачасĕнчен, атте-аннерен полсан та, Тôр каçартăр. (Произносят во время молитвы). Т. VI. 1. Ытла чĕлхерен.... сыхла. Спаси нас от излишних речей (т.-е. от нашей собственной болтливости. Моленье). Бижб. Эпир иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. Альш. Çеçен хиртен мĕн ытла? — Шур тăрăлă чечек ытла (лишний). Атте-аннерен мĕн ытла? — Пĕве çитнĕ хĕр ытла (дишнйя). (Хĕр йĕрри). † Çеçен хирте мĕн ытла? — шур тăрăлă чечек ытла, атте килĕнче мĕн ытла?, — пĕве çитĕннĕ хĕр ытла. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, — хăшĕ шупка вăл ытла; эпĕр иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. † Атте-аннерен мĕн ытла, ман çамрăк пуç — çав ытла. || Слишком. Особенно. Якей. Вăл ытла начарах та мар, теççĕ. Он не слишком беден. Рег. 1414. Ытла эсĕ мохтаватăн. Старак. Эс ытла та-çке! Ты уж слишком! (т.-е, допускаешь лишнее, хватаешь через край, вольничаешь). Собр. 327. Çынна ытла ан кала: Турă парсан, ар пулĕ. Не хай человека: он, бог даст, выростет мужем (т.-е. настоящим мужчиною, как надо быть). Собр. 315. Çынна ытла ан кала, хăна лекĕ. (Посл.). Орау. Ытла тем-те-пĕр хăтланать. Выдедывает весьма разные безобразн. вещи. Старак. Эс ытла та чĕре (ч’э̆_рэ) кĕрсе каятăн-çке! Ты ищешь повода к ссоре. Старак. Ста каççа кас (каяс), ытла шыв, ора йĕпенет! Как тут перейти, уж очень много воды, промочишь ноги! Сборн. † Йывăçран тӳмме касса тума, эпир ытла платник мар (мы не настоящие мастера). IЬ. Ытла! Нет, брат, дудки! (больно ты хитёр, меня не заманишь!). † Хăр саврăр та, хăр кайрăр — ытла пулчим сарă ача? Объясняют так: «разве очень по вкусу пришелся (или: люб пришелся) русый парень?» N. Çульçă вăйлă çунатчĕ, эпир вара ытлах та (особенно) хĕпĕртетпĕр. || Излишествующий. Н. Леб. Йăнăш пултăм чĕлхерен, ытла пултăм куркаран. Я стал ошибаться в речах, я перехватил лишнего в ковшичках. II Больше. ДФФ. Пилĕк килтен ытла мар. Не более пяти домов. IЬ. Çур ял ытла. Больше половины деревни. IЬ. Ĕçкĕ тусан, пирĕн пата хĕрĕхшер мăшăр ытла хăна пыраччĕ. Рег. 1415. Вăл пире контан ытла (больше этого) ĕçлеме (тума) каламарĕ. Собр. 306°. Ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, сиртен ытла савнă çыннăм çук (нет человека, более любимого, чем вы). Изамб. Т. унăн куçĕ ĕне жуçĕнчен ытла мар (не больше). О сохр. зд. 54. Вир кĕрпи ытти кĕрпесенчен начартарах; çавăнпа ăна пăтăран ытла яшка çине яраççĕ (больше в похлебку, чем в кашу). Завражн. Воннă çиччĕрен виççĕ ытла. Десять больше семи на три. Юрк. Вăл вилсен, панккăра унăн çĕр пин ытла укçи юлнă (больше ста тысяч рублей). Орау. Çавăн чухнехинчен ытла. Больше, чем тогда. Ядр. Хунар ăшĕнче çуртаран та ытла çутатса тăрать, тет. Орау. Унта пĕр пилĕк çухрăм ытла пулĕ-ха. Наверное, туда больше пяти верст. Аттик. Учӳк чухне пĕр çур ял та ытла каять пулĕ, ӳчӳк çиме. Юрк. Вăйлă туйра вунăшар тăрантас та ытла пулать. N. Пирĕн ял пуçланни ĕнтĕ виçĕ çĕр çул та ытларах, теççĕ (побольше, чем триста лет). Пирĕн ял пуçланни икçĕр çул ытларах, тесе калаççĕ ваттисем. Стеф. Пиртен пĕр пилĕк çĕр çул ытларах ĕлĕк. Хып. 06, № 28. Сăмахпа пурне те тăваççĕ, ĕç тăва пкçласан вĕсем ытларах хăйсем çинчен тăрăшĕç. || Лучше, дороже, труднее Ман кунтан ытла (лучше этого) сăмахăм çук; çитмен пулсан, çитерĕр (добавьте), ытла (лишнее) пулсан, каçарăр (простите). Тимĕрçен. Вуниккĕн те явнă чĕн пушă-аври патĕнчи чĕнĕ, çав(ă) ытла. Пирĕл атте-анненĕн мĕн ытла? Вунçиччĕри хĕрĕ, çав(ă) ытла (лучше, дороже всего). Д. Бюрганский. Пире вăл та темĕнтен ытла. Для нас и это весьма дорого (важно и пр.). Алешк. Сапл. Кĕске утăсене çуласси, çулассинчен ытла (труднее) пухасси; хамăр тăвансене курасси, курассинчен ытла (дороже) калаçасси. Альш. Атте-аннерен мĕн ытла (дороже)? Пĕве çитнĕ хĕр ытла. || Ытла! Не может быть! КС., Курм. и др. || Очень, весьма, совсем. Юрк. Эсĕ, чăнах, пĕр-ик хут вуласан, ытла аванах вулăн (будешь читать совсем хорошо). Ист. 153. Ытла аван пурăнананскер пĕр чирлемесĕр-тумасăр вилнĕ. || Иногда, повидимому, употребл. вместо «ыт», в смысле: если вдруг... Качал. Хĕре калать Йăван: пыйтă пăх-ха, тит; ытла çывăрса кайсан, сылтăм ураран атă хывса виççĕ чыш (тит).

уралă

имеющий ногу(-и). || Имеющий поперечины (о шлее). Пис. Вуник уралă чĕн кутлăх, и, пултăр сана тур лаша.

уçтар

заставить открыть. К.-Кушки. Приккашчăка кайса чĕн-ха, лавккана уçтарасчĕ!

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

вызвать

глаг. сов.
1. кого чĕнсе ил, чĕнтер, йыхăр; вызвать врача на дом киле тухтăр чĕнтер
2. кого на что чĕн, сĕн; вызвать на соревнование ăмăртма чĕн
3. что пуçар, тапрат, кăлар; детская шалость вызвала пожар ача-пăча ашкăнни пушар кăларнă

звать

глаг. несов.
1. чĕн, йыхăр; звать на помощь пулăшма чĕн; тебя кто-то зовёт сана такам чĕнет
2. (син. приглашать) чĕн; звать в гости хăнана чĕн
3. кого чем или как (син. именовать) чĕн; ...те; его звать Иваном ăна Иван тесе чĕнеççĕ; Как тебя звать? Эсĕ мĕн ятла?

имя

сущ.сред.; множ. имена
1. ят (çыннăн); имя девочки хĕр ача ячĕ; называть по имени ятран чĕн; написать фамилию, имя и отчество хушамата, ята, ашшĕ ятне çыр
2. (син. известность, репутация) ят, ят-сум; доброе имя ырă ят; учёный с мировым именем тĕнчипе паллă ăслăхçă
3. (син. название) ят (япаласен); это дерево известно под именем «вяз» ку йывăç ячĕ — «хурама»
4. ят (грамматикăра — хăшпĕр пуплев пайĕсем); имя существительное япала ячĕ; имя прилагательное паллă ячĕ; имя числительное хисеп ячĕ; склонение имён ят пуплев пайĕсем вĕçленни
5. имени кого-чего, в знач. предлога с род. п. ячĕллĕ; Дворец культуры имени Хузангая Хусанкай ячĕллĕ культура керменĕ ♦ имена нарицательные пайăр мар ятсем (сăм.: çын, хула, кӳлĕ); имена собственные пайăр ятсем (сăм.: Иван, Шупашкар, Байкал)

кнут

сущ.муж.
пушă, чăпăркка; ремённый кнут чĕн пушă; подгонять лошадь кнутом лашана пушăпа хăвала

манить

глаг. несов.
1. (син. подзывать) йыхăр, чĕн, илĕрт; манить рукой кăчăк турт; манить щенка йытă çурине йыхăр; манить кур зерном чăхсене тырăпа илĕрт
2. (син. привлекать) турт, илĕрт, ăмсантар; меня манит музыка Чайковского мана Чайковский кĕвви илĕртет

молчать

глаг. несов.
ан чĕн, ан калаç, ан шарла, шăп пул; Что ты молчишь? Ма эсĕ нимĕн те шарламастăн?

отчество

сущ.сред.
ашшĕ ячĕ (сăм., Иванович, Ивановна); звать по имени и отчеству ятпа тата ашшĕ ячĕпе чĕн

пара

сущ.жен.
1. мăшăр; пара сапог пĕр мăшăр атă
2. мăшăр (упăшкипе арăмĕ); счастливая пара телейлĕ мăшăр; без пары мăшăрсăр, хăрах
3. (син. два) икĕ, иккĕ, мăшăр; пара тетрадей икĕ тетрадь; запрячь пару лошадей пар лаша кӳл ♦ пара пустяков ним те мар; два сапога пара çӳпçипе хупăлчи; позвать на пару слов пĕр-икĕ сăмах калаçса илме чĕн

подпруга

сущ.жен.
хырăм айлăх, хырăмсалăх (йĕнер е йĕнерчĕк çирĕплетмелли чĕн)

помощь

сущ.жен.
пулăшу; пулăшни; денежная помощь укçапа пулăшни; оказать помощь пулăшу пар; позвать на помощь пулăшма чĕн; скорая медицинская помощь васкавлă медицина пулăшăвĕ

пояс

сущ.муж.
1. пиçиххи; ременный пояс чĕн пиçиххи; затянуть пояс пиçиххине туртса çых
2. тăрăх, ярăм; тропический пояс тропик тăрăхĕ

пригласить

глаг. сов.
чĕн, йыхăр; пригласить в гости хăнана чĕн

просить

глаг. несов.
ыйт; просить о помощи пулăшма ыйт ♦ просить к столу апата ларма чĕн

ремень

сущ.муж.
чĕн; поясней ремень чĕн пиçиххи

узда

сущ.жен., множ. узды и уздечка
йĕвен; ремённая узда чĕн йĕвен

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

звать

зову кого, что несов. чĕн, йыхăр; звать в гости, хăнана чӗн; как тебя зовут эсӗ мӗн ятлӑ?

назвать

-зову, кого, что сов., называть несов. 1. ят пар ят хур, ятран чĕн; ятне каласа чӗн; 2. кала (хула ятне); 3. разг. чӗнсе тултар (хӑна).

величать

кого, что, кем и чем несов. уст. 1. аслăла, кама та пулин ăсла хурса чĕн, ашшĕ ятне каласа чĕн; 2. чысла, сума су.

взывать

к кому, к чему, о чём несов., воззвать, -зову сов. чĕнсе кала, тархасласа чĕн; взывать о помощи пулăшма чĕн.

возражать

кому, чему, на что и против кого, чего несов., возразить, -жу, -зишь сов. хирĕç кала; тавăрса кала, сăмах тавăр, хирĕç чĕн, хирĕçлесе кала, хуравла, ан килĕш.

откликаться

на что несов., откликнуться сов. 1. чĕнекене хирӗҫ чĕн, сасӑ пар; 2. пĕр-пĕр событи çине ху мӗнле пӑхнине палӑрт; 3. хӗрхен (хуйха ӳкнӗ ҫынна), пулӑҫа (нушана кӗрсе ӳкнӗ ҫынна).

ремённый

чĕн; ремённый кнут чĕн чӑпӑркка, чĕн пушă.

ремень

-мня чĕн, чĕн пиҫиххи; ремень у коньков и лыж пÿшкĕн.

соцсоревнование

(социалистическое соревнование) мн. нет социализмла ӑмӑрту; вызывать на соцсоревнование социализмла ӑмӑртава чĕн; вступить в соцсоревнование социализмла ӑмӑртӑва хутшӑн.

сыромятный

сыромятная кожа чĕн, чĕрӗ сӑран.

помолчать

-чу, -ишь сов., помалкивать несов. ан шавла, ан чĕн, кӑшт чĕнмесĕр лар (тар).

придержать

-жу, -жишь кого, что сов. разг., придерживать несов. тытса тăр, чар (лашана); тытса усра; придержи деньги вперёд пригодятся укҫуна усрама тӑрӑш (ан яр): ÿлĕмрен те кирлĕ пулĕ; придержи язычок чӗлхӳне ҫырт, чар, ан чĕн.

призвать

-згау кого, что сов,, призывать несов. 1. чĕнсе кил, чĕн, ил (ҫара); 2. хуш; призвать к порядку йĕркеллĕ пулма хуш.

приманить

-ню, -анишь кого, что сов., приманивать несов. илĕрт, илĕртсе чĕн, илĕртсе йыхăр.

промолвить

- влю, -вишь что сов. сӑмах хуш, чĕн; молчит, слова не промолвит чĕнмест, пĕр сӑмах хушмасть.

промолчать

сов. 1. сӑмах ан чĕн, чĕнмесĕр ирттерсе яр; 2. чĕнмесӗр лар.

требовать

, -бую кого, что и чего несов. çине тарса ыйт, хуш, чĕн, хисте; его требуют в суд ăна суда чĕнеççĕ; он требовал только должного вăл хăйне тивĕçлине çеç ыйтнă.

хлыст

пиçĕ хулă, чĕн чăпăркка, пушă.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

апеллировать

сов. и несов. 1. юр. апелляци жалоби пар; 2. к кому-чему майлă пулма (е пулăшма) ыйт; апеллировать к мнению общественности общественноçа ху майлă пулма чĕн.

батюшка

м. 1. уст. атте; звать по батюшке ашшĕ ячĕпе чĕн; 2. уст. (обращение) тăванăм, тусăм (савса чĕнни); 3. разг. (священник) пачăшкă, пуп; ◇ батюшки! ай-уй! ах-ух!

безмолвствовать

несов. 1. чĕнмесĕр тăр; сăмах ан чĕн; 2. (быть исполненным тишины) шăп пул.

бросать

несов. см. href='/s/бросить'>бросить; ◇ бросать деньги (на ветер) укçа тăк, укçа сап; бросать камень в чей-л. огород ытарлă сăмахпа тĕртсе ил; бросать оружие парăн; бросать перчатку уст. çапăçăва тухма чĕн; бросать свет на что-л. уçса пар, ăнланмалла ту; бросать слова на ветер см. href='/s/ветер'>ветер; бросать что-либо на чашу весов ăнăçлăх тума чи пахине пар.

величать

несов. 1. кого-что, кем-чем (называть) хисепле, хисеплесе чĕн; 2. кого, уст. (чествовать песнями) аслăла, чысла; 3. кого-что, уст. (прославлять) мухта.

весь

1. мест, определит. пĕтĕм, пĕтĕмпех, пур, мĕнпур; во всём мире пĕтĕм тĕнчипех; всё лето çăвĕпех; молчать всю дорогу çул тăршшипех ан чĕн; со всех сторон пур енчен те; изо всех сил мĕнпур вăйран; 2. в знач. сказ. пĕтрĕ; бумага вся хут пĕтрĕ; 3. в знач. сущ. всё с. пурте, йăлт(ах); всё его радовало ăна пурте савăнтарнă; ◇ все до одного пĕри юлмиччен, пурте; всё одно (или едино, равно) пурпĕрех; вот и всё пĕтрĕ; не все дома тăрри шăтăкрах; всего хорошего сывă пулăр, чипер юлăр (е кайăр).

воззвать

сов. к кому-чему чĕн; воззвать к справедливости тĕрĕслĕхлĕ пулма чĕн.

вы

мест. личн. эсир; ◇ быть на «вы» с кем-л. «эсир» тесе чĕн (кама та пулин).

выбросить

сов. 1. кого-что кăларса пăрах (е пер, ывăт); выбросить в окно чӳречерен кăларса ывăт; волною лодку выбросило на берег хум кимме çырана кăларса пăрахнă; выбросить белый флаг см. href='/s/выкинуть'>выкинуть; 2. что, прост. (выпустить для продажи) кăлар; выбросить товар на рынок сутлăх тавар кăлар; выбросить из головы манса кай; выбросить лозунг чĕн, хавхалантар (мĕнле те пулин ĕçе); выбросить на улицу кого-л. кăларса яр, урама кăларса ывăт.

вызвать

сов. 1. кого-что чĕн, чĕнсе ил (е кăлар), чĕнтер; вызвать в суд суда чĕнтер; вызвать к доске доска патне кăлар; 2. кого-что на что (призвать к чему-л.) чĕн; вызвать на соревнование ăмăртăва чĕн; 3. что (возбудить, породить): вызвать радость савăнтар; вызвать смех култар; вызвать пожар вут кăлар; ◇ вызвать к жизни çурат, пултар.

выкликать

несов. 1. кого-что чĕн, чĕнсе пыр (е тух) (ятран); выкликать по списку список тăрăх чĕнсе тух; 2. разг. (громко выкрикивать) кăшкăр, çухăр.

выкрикнуть

сов. 1. что (произнести) кăшкăр, кăшкăрса яр; выкрикнуть хором харăссăн кăшкăр; 2. кого-что (вызвать) чĕн, кăшкăр, чĕнсе (е кăшкăрса) ил; выкрикнуть носильщика носильщика кăшкăрса ил.

гугу

: ни гугу в знач. сказ. ним те ан чĕн, шăпăрт та ан шарла.

затянуться

сов. 1. (завязаться) хытă çыхăнса лар, пурăнса лар, тĕвĕленсе лар, йăлланса лар; узел затянулся тĕвĕ пурăнса ларнă; 2. (туго стянуться) туртса çых; туго затянуться ремешком чĕн пиçиххине хытă туртса çых; 3. чем (покрыться) витĕн, витĕнсе лар, хуплан, хупланса лар; айне пул; солнце затянулось тучами хĕвел çумăр пĕлĕчĕсемпе хупланнă; 4. (зажить — о ране) тӳрлен, тӳрленсе лар, ӳт ил, ӳт илсе лар (суран); 5. (замедлиться, задержаться) тăсăл, вăраха кай (е пыр, тăсăл), вăрăма кай (е пыр, тăсăл); собрание затянулось пуху вăраха пычĕ; 6. (вдохнуть в себя при курении) ăша ил (табак тĕтĕмне).

звать

несов. кого-что 1. чĕн, йыхăр, йыхравла; звать на помощь пулăшма чĕн; 2. разг. (называть) чĕн, тесе чĕн; как тебя звать? сана мĕнле чĕнеççĕ?, эс мĕн ятлă?

зваться

несов. разг. чĕн, тесе чĕн; ятлă пул; он звался Иваном Иван тесе чĕнетчĕç.

именовать

несов. кого-что ят пар, ят хур, кала, чĕн.

имя

с. 1. ят; дать имя ребёнку ачана ят хур; назвать по имени ятран чĕн; по имени Иван Иван ятлă(скер); как твоё имя? Эсĕ мĕн ятлă?, яту мĕнле?; библиотека имени Ленина Ленин ячĕпе хисепленекен библиотека; письмо на твоё имя сан ятпа килнĕ çыру; 2. грам. ят; имя существительное япала ячĕ; имя прилагательное паллă ячĕ; имя числительное хисеп ячĕ; ◇ именем закона закон ячĕпе; во имя мира миршĕн; человек с именем паллă çын, ятлă çын; составить (или сделать) себе имя паллă пул, палăр, хисеп ил, чапа тух; доброе имя ырă ят; запятнать своё имя ята кĕр (е варала); позорить чьё-л. имя ята çĕрт.

кликать

несов. 1. кого-что, прост. обл. чĕн, йыхăр; кликать Васей Вася тесе чĕн; 2. (о птицах) кăшкăр; кличет лебедь акăш кăшкăрать.

кожа

ж. 1. тир (этемĕн, чĕрчунăн); 2. разг. (кожура) хупă; яблоко с толстой кожей хулăн хупăллă панулми; 3. (выделанная шкура) тир, тунă тир; чемодан из свиной кожи сысна тирĕнчен çĕленĕ чăматан; сыромятная кожа чĕн, чĕрĕ сăран; ◇ кожа да кости шăммипе тирĕ çеç; из кожи (вон) лезть (или вылезти) чун тухас пек тăрăш.

кричать

несов. 1. (издавать крик) кăшкăр, çухăр, ĕрле, ахăр; кăшкăраш, çухăраш, ĕрлеш, ахăраш; 2. (громко говорить) кăшкăр, çухăр, янăра, кĕрле; кăшкăраш, çухăраш, янăраш, ĕрлеш; 3. кого (звать) кăшкăр, чĕн; 4. на кого (бранить) кăшкăр, кăшкăрса ятла; 5. о ком-чём, разг. (много говорить) шавла, кĕрле, калаç; об этом кричал весь город ун çинчен пĕтĕм хула шавларĕ.

манить

несов. кого 1. йыхăр, чĕн, илĕрт, астар; манить рукой кăчăк турт; манить голосом сасăпа йыхăр; 2. перен. (привлекать) турт, илĕрт, килĕш, вырт (чун); меня манит музыка мана музыка илĕртет.

молчать

несов. 1. (ничего не говорить) ан чĕн, ан шарла, ан калаç, сăмах ан хуш; перен. шăп тăр, сасă ан кăлар; лес молчит вăрман шăп тăрать; 3. (хранить в тайне) ан кала, ан шарла (халăх çине ан кăлар); 4. (не отвечать на письма) хыпар ан ту, çыру ан яр.

назвать

сов. кого-что (позвать) чĕн, чĕнсе тултар; назвать гостей хăна чĕнсе тултар.

обмолвиться

сов. разг. 1. (оговориться) йăнăш каласа яр; 2. (проболтаться) асăрхамасăр (е ăнсăртран) каласа яр (е хур); 3. (вскользь, мельком сказать что-л.) сăмах хуш, сăмах чĕн; ◇ не обмолвиться (ни единым) словом пĕр сăмах та (е ним те) ан чĕн.

окликнуть

сов. кого кăшкăрса чĕн, сасă пар.

окрикнуть

сов. кого кăшкăрса чĕн, кăшкăрса чĕнсе ил.

оружие

с. прям. и перен. карал, хĕç-пăшал; ◇ бросать оруже см. бросать; бряцать оружем см. бряцать; поднять оруже см. поднять; призвать к оружию хĕçпăшал тытма чĕн, çапăçма йыхăр.

от⸗

(ото⸗, отъ⸗) приставка 1. глаголсем тума уса курнă чухне çакна пĕлтерет: камран-мĕнрен илнине, куçнине, катертнине: отбежать чупса кай; отступить чакса кай; отгрести ишсе кай; 2) япала пайне е пĕр-пĕринпе тачă çыхăнса тăракан япаласенчен пĕрине илнине: отвинтить пăрса ил; откусить çыртса ил; отрезать касса ил; 3) хирĕç мĕн те пулин тунине: отблагодарить тав ту; откликнуться хирĕç чĕн; 4) ĕç пулса çитсе чарăннине: отбарабанить параппан çапса чарăн; отцвести чечене ларса ирт; 5) ĕç вăйлăн е тĕплĕн пулса иртнине: отшлёпать çупкаласа ил; отстрогать саваласа якат; 6) мĕнрен те пулин писнине, хăтăлнине: отучить пăрахтар; отвыкнуть хăнăху çухат; 7) ⸗ся сыпăкпа пĕтекен глаголсенче — мĕнрен те пулин пăрăннине: отговориться сăлтав тупса пăрăнса юл; 8) нумайччен тăрса, ларса е урăх майпа туăми тунине: отсидеть ларса туйми ту; 2. паллă ячĕсене тунă чухне мĕнрен те пулин пулнине пĕлтерет: отымённый ятран пулнă; отглагольный глаголран пулнă.

откликнуться

сов. 1. сасă пар, сăмах чĕн (е хуш); откликнуться на зов чĕннине хирĕç сасă пар; 2. на что (на события) шухăша пĕлтер (майлине е хирĕççине кала).

отозваться

сов. 1. на что и без доп. (откликнуться) хирĕç чĕн, тавăр, сăмах хуш, сасă пар; 2. на ком-чём (сказаться) палăр, тив; хавшат; переутомление отозвалось на его здоровье ытлашши ывăнни унăн сывлăхне хавшатрĕ; 3. о ком-чём (высказаться) пĕлтер, палăрт (шухăша е мĕнле пăхнине).

отпустить

сое. 1. кого-что яр, салат; отпустить рабочих рабочисене яр; 2. кого-что (освободить) кăларса яр; отпустить птичку на волю кайăка ирĕке кăларса яр; 3. что (перестать держать) яр, вĕçерт; он отпустил мою руку вăл ман алла ячĕ; 4. что (ослабить) пушат, лăнчăлат; отпустить ремень чĕн пиçиххине пушат; 5. что (отрастить) ӳстер, ӳстерсе яр; отпустить усы майăх ӳстерев яр; 6. что (продать, выдать) парса яр, сут; отпустить товар тавар парса яр; 7. что (ассигновать, предоставить) пар, уйăрса пар; отпустить средства укçа-тенкĕ пар; 8. что, разг. каласа хур, персе яр; отпустить шутку шӳт сăмахĕ каласа хур; 9. что, спец. (наточить) тупта, çивĕчле; отпустить косу çава тупта; 10. что, тех. пиçĕхтер, çемçет; отпустить сталь хурса пиçĕхтер; 10. что, уст. (простить грех и т. п.) каçар.

перекрестить

сов. 1. кого-что хĕрес хыв (е хур); 2. кого (окрестить в другую веру) тепĕр тĕне кĕрт, урăх тĕн йышăнтар; 3. кого-то, разг. (дать другое имя) урăх ят пар, ят улăштар; йăнăш ятпа чĕн; 4. что (сделать крестнакрест) хĕресле, хĕреслесе хур.

подманить

сов. кого-что илĕртсе (е астарса) чĕн.

подозвать

сов. кого чĕнсе ил, йыхăр, чĕн.

позвать

сов. кого чĕнсе ил, чĕн, йыхăр; позвать в гости хăнана чĕн.

помалкивать

несов. разг. ан чĕн, ан шарла, шăпăрт пул.

поманить

сое. кого чĕн, йыхăр, кăчăк турт.

потребовать

сов. 1. что, чего (просить, добиваться) çине тăрса ыйт; 2. кого-что (вызвать) чĕн, чĕнсе ил.

прекословить

несов. кому тавлаш, хирĕç, хирĕç кала (е чĕн, пыр); не прекословить! хирĕç ан чĕн!

привод

м. тех. привод; ремённый привод чĕн привод; конный привод лашапа çавăрмалли привод; ручной привод алăпа çавăрмалли привод; электрический привод электричество привочĕ.

пригласить

сов. кого 1. (позвать) чĕн, йыхăр, йыхравла; пригласить на свадьбу туя чĕн; пригласить в гости хăнана йыхравла; 2. (предложить что-л. сделать) сĕн, чĕн; пригласить к столу çиме ларт; пригласить сесть ларма сĕн.

призвать

сов. кого-что 1. чĕн, йыхар, чĕнсе ил (е кил); придумать на помощь пулăшма чĕн; 2.: придумать в армию çара ил; 3. к чему хуш, чĕн, сĕн, кĕрт; придумать к порядку йĕркене кĕрт.

проглотить

сов. 1. кого-что çăт, хып, çăтса (е хыпса) яр, хыпса çăт; быстро проглотить йăнкăлт çăтса яр; проглотить с шумом лăнкăрт çăт; 2. что, перен. разг. чăт; проглотить обиду кӳрентернине чăт; 3. что, перен. разг. хăвăрт (е йăпăр-япăр) вуласа тух; я проглотил эту книгу за один день эпĕ ку кĕнекене пĕр кунтах вуласа тухрăм; ◇ будто аршин проглотил йĕтĕр çăтнă; проглотить язык ан чĕн, шăпăрт пул; можно язык проглотить чĕлхӳне çăтса яран.

промолчать

сов. 1. ан чĕн, ан шарла, каламасăр (е чĕнмесĕр) ирттерсе яр; 2. (в течение какого-л. времени) чĕнмесĕр лар (е тăр, пыр).

проронить

сов. что и без доп. сăмах чĕн (е хуш, кала); не проронить ни слова пĕр сăмах та ан чĕн.

просить

несов. 1. кого-что, кого-чего, о ком-чём и с неопр. ыйт, йăлăн, тархасла; просить совета ăс ыйт; просить взаймы кивçен ыйт; просить извинения каçару ыйт; просить разрешения ирĕк ыйт; 2. за кого-что (хлопотать) тăрăш, тăрăшса ыйт, йăлăн (çыншăн); 3. кого-что и без доп. (приглашать) чĕн, йыхăр, сĕн; просить к столу апата чĕн; милости просим! тархасшăн, кăмăл тусамăр!; прошу, проходите! килĕрех!; 4. что, разг. (назначать цену) ыйт, хур; просить дорого хаклă ыйт; ◇ просить слова сăмах ыйт.

ремённый

прил. чĕн, чĕнтен тунă; ремённый кнут чĕн пушă.

ремень

м. 1. (полоса кожи) чĕн, чĕн хăю; 2. (пояс из кожи) чĕн пиçиххи; 3. тех. ремень, чĕн.

ремешок

м. уменьш. от ремен ансăр чĕн пиçиххи; пӳшкĕн (сандалин).

скликать

несов. кого, разг. чĕн, йыхăр, чĕнсе (е йыхăрса) пух; чĕнсе (е йыхăрса) пуçтар; скликать цыплят чĕпсене йыхăр.

скрутить

сов. 1. что (крутя, свить, свернуть) пĕтĕр, пĕтĕрсе чĕрке, яв, явалантар, çавăр; скрутить верёвку вĕрен яв; скрутить нитку çип пĕтĕр; скрутить цигарку чикарккă çавăр; 2. кого-что (связать) хытă çых, туртса çых, пăрса çыхса ларт; скрутить руки ремнём алăсене чĕн пиçиххипе туртса çых; 3. кого, перен. разг. (заставить повиноваться) парăнтар, пăхăнтар, ав; 4. кого, перен. разг. (о болезни) пусса антар, пăрса (е авса) ларт; ◇ скрутить в бараний рог ав, парăнтар.

слово

с. 1. сăмах; иноязычное слово ют чĕлхе сăмахĕ; меткое слово вырăнлă сăмах; 2. (речь, язык) чĕлхе, сăмах; культура слова сăмах культури; 3. (фраза, разговор) сăмах, калани; мои слова на него подействовали манăн сăмахсем ăна витерчĕç; понять друг друга без слов пĕр-пĕрне сăмахсăрах ăнлан; 4. (повеление, мнение) сăмах, хушни, калани; последнее слово за старшим татăклă сăмаха асли калать; 5. (обещание) сăмах; держать своё слово сăмахна тыт, сăмаху çинче тăр; 6. (право говорить, выступать публично) сăмах, калаçни; дать слово сăмах пар; взять слово сăмах ил; лишить слова калаçма чар; 7. (литературное произведение, текст) сăмах, хывнă (е каланă) сăмах; слово о полку Игореве Игорь полкĕ çинчен хывнă сăмах; песни на слова Тукташа Тукташ сăмахĕсем тăрăх хывнă юрăсем; ◇ жалкие слова мĕскĕн сăмахсем; живое слово см. живой; крылатые слова см. крылатый; новое слово çĕнĕ сăмах, çĕнĕлĕх; по последнему слову науки (или техники) наукăн (е техникăн) чи çĕнĕ меслечĕпе; право слова чăн та; свобода слова сăмах ирĕклĕхĕ; сильные слова çирĕп (е хаяр) сăмахсем; честное слово тупа та, чăнах та; другими словами урăхла (е тепĕр майлă) каласан; одним словом пĕр сăмахпа каласан; слово в слово тĕп-тĕрĕс, пĕр сăмах улăштармасăр; слово за слово сăмах çумне (е хыççăн) сăмах; на словах сăмахпа; по словам каланă тăрăх, сăмахĕ тăрăх; со слов илтнĕ тăрăх; без дальних слов ытлашши сăмах вакламасăр; в двух (или в кратких, коротких, нескольких и т. п.) словах пĕр-ик сăмахпа, кĕскен; в полном смысле слова чăннипех; к слову прийтись чĕлхе вĕçне кил; к слову сказать сăмах май каласан; от слов а до слова пĕр сăмах сиктермесĕр; с первого слова пĕр сăмахран, тӳрех; с чужих слов çын сăмахĕ тăрăх; дар слова; 1) (красноречие) сăмах ăсталăхĕ; 2) (дар речи) калаçма пултарни; игра слов сăмах вăййи; набор слов сăмах купи; плетение слов ирон. (о стиле) сăмах авкалани; слов (слова) нет тавлашмалли çук; нет слов, как ... сăмахпа каласа пама çук; бросать слова на ветер сăмах вĕçтер; взять (брать) свои слова обратно хăвăн сăмахна каялла ил; глотать слова сăмах çăт (ăнланмалла мар хăвăрт калаç); замолвить слово за кого-л. хута кĕрсе сăмах кала (е хуш, чĕн); тратить слова понапрасну (или попусту, зря и т. д.) пустуй калаç, пуш сăмах вакла; бросаться словами см. бросаться; играть словами; 1) сăмах вылят; 2) ытарлă кала, юптар; поминать добрым словом см. поминать; верить на слово сăмаха шан; висеть (или держаться и т. п.) на честном слове аран-аран тытăнса тăр; ловить на слове (или словах) сăмаха çыпçăн, сăмахран сăлтав ту; быть господином (или хозяином) своего слова хăвăн сăмаххупа ху хуçа пул; не говоря худого (или дурного) слова сив сăмах каламасăр, чĕрре кĕмесĕр; не добиться слова см. добиться; не лезть за словом в карман см. лезть; он не может (или не умеет) связать двух слов вăл икĕ сăмах та çавăрса калама пултараймасть; не находить слов для чего-л., слов для чего-л. не хватает сăмах тупаймасăр аптраса тăр; поймать на слове сăмаххипе тыт; перейти от слов к делу сăмахран ĕçе куç; живого слова не услышишь никампа калаçса илме çук; слово не воробей, вылетит — не поймаешь посл. сăмах çерçи мар, çăвартан тухсан тытаймăн.

слыть

несов. 1. кем, каким, за кого-что шутлан, палăр; он слыл умным вăл ăслă çын шутланнă; 2. кем, разг. (быть известным под каким-л. прозвищем) чĕн, те.

смолчать

сов. ан чĕн, ан шарла, чĕнмесĕр (е шарламасăр) ирттерсе яр.

созвать

сов. кого-что 1. чĕн, пуçтар, пух, чĕнсе пух (е пуçтар); 2. (собрать участников собрания, совещания и т. п.) пух; созвал сессию сесси пух.

соревнование

с. ăмăрту, ăмăртни; социалистическое соревнование социализмла ăмăрту; вызвать на соревнование ăмăртăва чĕн; лыжные соревнования йĕлтĕрçĕсен ăмăртăвĕ.

стократ

нареч. çĕр хут (чĕн).

титуловать

сов. и несов. кого титулпа чĕн (е кала).

требовать

несов. 1. что, чего, с неопр. и без доп. (просить, добиваться) ыйт, хуш хисте; требовать пропуск пропуск ыйт; требовать уплаты долга парăм тӳлеме хуш; 2. чего (нуждаться) кирлĕ; ⸗ла [⸗ле]; сарай требует ремонта сарая юсамалла; излечение требует времени сывалса çитме вăхăт кирлĕ; 3. кого (вызывать) чĕн, пыма хуш (е ыйт); директор требует вас к себе директор сире хăй патне чĕнет.

тыкать

несов. кого, прост. (обращаться на «ты») эслет, «эсĕ » тесе чĕн.

тяж

м. спец. 1. (ремень, трос) чĕн; 2. (в упряжке) тевĕш, турта пăявĕ.

тянуть

несов. 1. кого-что турт, туртса пыр; тянуть канат вĕрен турт; тянуть жребий шăпа турт (е яр); 2. (обладать тягой) турт; печка хорошо тянет кăмака лайăх туртать; 3. что (натягивать) кар; тянуть телефонную линию телефон линийĕ кар; 4. что, с чем и без доп. (медлить) тăс, вăраха яр, тăсса пыр; тянуть с ответом ответ парассине тăс; 5. кого-что (звать с собой, манить) турт, чĕн, илĕрт; меня тянет в театр мана театр илĕртет; меня тянет ко сну манăн çывăрас килет; 6. (весить) турт, тай; ящик тянет пять килограммов ещĕк пилĕк килограмм таять; 7. безл. чем (о запахе, о струе воздуха) кĕр, пер, кил, сап, сарăл; тянет сыростью чĕрĕ шăршă кĕрет; от окна тянет холодом чӳречерен сивĕ çапать; 8. (протяжно петь или говорить) тăс, тăсса кала (е юрла); он тянет слова вăл сăмахсене тăсать; 9. (удлинять) чăс, тăс, вăрăмлат; тянуть проволоку пралук чăс; ◇ тянуть время вăхăта тăс; тянуть за душу асаплантар, тарăхтар; тянуть за язык кого-л. калама хуш, вăйпах калаттар.

хомутик

м. 1. уменьш. хомут пĕчĕк хăмăт; 2. тех. ункă; ременной хомутик чĕн пиçиххи унки.

хранить

несов. что 1. (сохранять, беречь) упра, усра, сыхла, тыт; пăх; хранить деньги в сберкассе укçана перекет кассинче тыт; 2. (соблюдать) тыт, упра; хранить обычаи йăласене тытса пыр; хранить клятву тупа тунине ан ман; ◇ хранить в памяти асра тыт; хранить в сердце чĕрере упра; хранить молчание ан чĕн, ан шарла; хранить спокойствие лăпкă пул; хранить в тайне ан пĕлтер, ан кала.

чай

м. 1. чей; грузинский чай Грузи чейĕ; зелёный чай симĕс чей; 2. (чаепитие) чей ĕçни; во время чая чей ĕçнĕ чух; дать на чай чейлĕх пар; пригласить на чашку чая хăнана чĕн.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

чĕн

чакырырга

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

чĕн

[ĉenj]
voki, inviti, nomi
тухтăра чĕн — voki kuraciston
телефон патне чĕн — voki al telefono
чĕнсе ил — alvoki, forvoki
хăнана чĕн — inviti viziti, inviti veni gaste
чĕнсе калани — deklaro, alparolo
мана Этнер тесе чĕнеççĕ — oni min nomas Etner

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

auffordern

sĕnse cĕnes
сĕнсе чĕн

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

кунча

«голенище», «паголенок»; уйг. конжи, узб. кунж, кирг., тур., алт. И конч, ойр. коныч, тув. хончу, кумык, хонч, азерб. гунчу, туркм. гонч, казах., к. калп., ног. коныш, башк. куңыс, тат. хуныч «голенище». Происходит от названия кожи: АФТ кӳн, к. калп. кӧп «кожа, выделанная для обуви»; см. чĕн.

чĕн

«сыромятная кожа»; МК, Замахш., уйг., азерб., казах., к. калп., ног., алт. В кӧн, АФТ, тат., башк. кӳн, узб. кун, туркм., тур. гӧн, тув. хӧм «кожа».

чĕн

1. «заговорить», «промолвить»; 2. «звать», «приглашать»; азерб. дин «заговорить», «промолвить» (?).

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Канаш пар

Канаш пар давать / дать совет кому-чему, какой, советовать / посоветовать кому-чему.
— Хĕн пулсан, ху патне Мĕкĕте юлташна чĕн, пулăшĕ, — канаш пачĕ председатель. В. Алентей. Унпа çĕнĕрен тĕл пулсан, пĕрне-пĕри палласа илсен, Анна Михайловна, ман алла хытă чăмăртаса, вăхăтра канаш панăшăн тав турĕ. В. Паймен.

Сăмах чĕн

Сăмах чĕн 1. говорить / сказать слово кому; 2. возражать / возразить кому.
1. Ик-иçĕ минут иртрĕ пулĕ вăл сăмах чĕниччен. В. Паймен. Çынсем пĕр сăмах та чĕнмерĕç. Ю. Айташ. 2. Эпĕ те шăла çыртса ларатăп, пĕр сăмах та чĕнместĕп. А. Талвир. Аптраса ӳкнĕ чиновник хирĕç нимĕн те тавăрайман, пĕр сăмах чĕнмесĕр аяккалла утса кайнă. И. Иванов.

Çупкă çи

Çупкă çи [туш] получать / получить пощёчину [оплеуху] от кого.
Çапла пуян ывăлĕ чухăн хĕртен çупкă çисе курчĕ. В. Паймен. Тепĕр чухне тавлашкаланă мăрсапа, анчах куншăн кашнинчех чĕн саламат туяннă, çупкă çинĕ. К. Турхан. Эпĕ хĕре аван мар сăмах каларăм, çавăнтах çупкă туянтăм. Э. Волошина.

Хирĕç чĕн

Хирĕç чĕн возражать / возразить кому.
Командир умĕнче тăракан Кудинов пĕр сăмах та хирĕç чĕнмерĕ. В. Бурнаевский. Нина илтрĕ агрономăн сассине, пуçне кăртах çĕклерĕ. Анчах хирĕç чĕнмерĕ. А. Ĕçхĕл. Урасмет хăй яла сайра килет, анчах килсе тухрĕ-тĕк, чăтса тăр вара, хирĕç чĕнме ан хăй. К. Турхан.

Чей ĕçме

Чей ĕçме (чĕн, кĕр, пыр т. ыт. те) на чашку чая (пригласить, зайти, прийти и т. п.).
— Эп сан пата пĕр-пĕр чух чей ĕçме кĕреп-ха, — сывпуллашрĕ секретарь хуралçăпа. А. Емельянов. — Микка!... Мĕншĕн пирĕн пата чей ĕçме пымарăн? А. Талвир.

Чĕвен тăр

Чĕвен тăр становиться / стать та дыбы.
Пĕри йăваланса лар, тепри сăмах ан чĕн — мĕн пулĕ пиртен? Хаярланас пулать. Чĕвен тăма вĕренес пулать. Хв. Уяр. Вара... çак çĕр çын, кĕпĕрнери çĕр яла саланса, чăваш ялĕсене чĕвен тăратма пултараççĕ, тесе ĕмĕтленетчĕ. В. Паймен. Чĕрем чĕвен тăрать тапса поэзишĕн. П. Хусанкай.

Ята варала

Ята варала 1. пачкать репутацию [имя] чью; 2. бесчестить / обесчестить что.
1. Сирĕншĕн суд манăн ята варалас çук. М. Трубина. Тукай пурлăхне тытса илес тесен, Тукай ятне варалас пулать. К. Турхан. 2. — «Свобода» сире шăпăрлансене! Чĕн пушăпа, йĕмĕрсене антарса, çунтармалла пулнă кашнине революци ятне вараланăшăн. П. Осипов. Çак паллă çеç: Тăван çĕршывшăн Чăн паттăр шеллемен юнне, Вараламан ятне, Чĕр-сыввăн Чĕркуçленмем тăшман умне. Г. Орлов.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

дискотека

п.с. Çамрăксем ятарлă вырăна пухăнса, кĕвĕ ярса ташлани; ташă каçĕ. Вокалпа инструментсен ансамблĕсемпе дискотекăсем пирки те каласа хăварас килет //Я-в, 1985, 1 /, 2 с. В. Станьял тĕрлĕ мероприятисем сĕнет, ... вĕрентӳрен пуçласа юрă-ташă, дискотека, фестивальсем таранах. Х-р, 10.12.1996, 3 с. Кашни кунах, хĕрпе каччă пек, клуба, дискотекăсене каяттăмăрччĕ. Вăл дискотекăна ертсе пыратчĕ. ÇХ, 1999, 3 /, 10 с. Çур çĕр иртни пĕр сехетченех шавласа кĕрлет дискотека. ПÇ, 2.09.2000, 4 с. — шавлă дискотека (ÇХ, 1997, 50 /, 8 с.); чăваш дискотеки (К-н, 2001, 20 /, 8 с.); — дискотека ирттер (ÇХ, 1998, 46 /, 5 с.); дискотекăра паллаш (ÇХ, 1998, 47 /, 8 с.); дискотекăна чĕн (ТА, 2002, 5 /, 16 с.).

кӳнтелен

ч.с. Мĕн пулса иртнине куçăн курнă çын (е урăх сăпат); свидетель, тынă. Священниксемпе старейшинăсем Ииусуса айăпласа явап тыттарасшăн тăрăшаççĕ, ... икĕ суя кӳнтелене тара тытаççĕ. ЯБ, 1990, 12 /, 58 с. Милици сотрудникĕсем ... тĕпчев ирттереççĕ, кӳнтеленсемпе калаçаççĕ. Х-р, 5.05.1997, 2 с. Эйзин юратăвĕн кӳнтĕленĕсем (свидетелĕсем) — çут çанталăк пулăмĕсем, хĕвел, уйăх, пĕлĕт, çăлтăр... В.Абрамов, 1998, 11 с. Тăранман çăткăнсем ... кӳнтеленсене хăварма хăранă. ÇХ, 2000, 27 /, 4 с. — кӳнтеленсене суда чĕн (ЫХ, 2001, 20 /, 2 с.); кӳнтĕлене тĕпче (Х-р, 16.08.2001, 3 с. ).

кӳнтĕлен

ч.с. Мĕн пулса иртнине куçăн курнă çын (е урăх сăпат); свидетель, тынă. Священниксемпе старейшинăсем Ииусуса айăпласа явап тыттарасшăн тăрăшаççĕ, ... икĕ суя кӳнтелене тара тытаççĕ. ЯБ, 1990, 12 /, 58 с. Милици сотрудникĕсем ... тĕпчев ирттереççĕ, кӳнтеленсемпе калаçаççĕ. Х-р, 5.05.1997, 2 с. Эйзин юратăвĕн кӳнтĕленĕсем (свидетелĕсем) — çут çанталăк пулăмĕсем, хĕвел, уйăх, пĕлĕт, çăлтăр... В.Абрамов, 1998, 11 с. Тăранман çăткăнсем ... кӳнтеленсене хăварма хăранă. ÇХ, 2000, 27 /, 4 с. — кӳнтеленсене суда чĕн (ЫХ, 2001, 20 /, 2 с.); кӳнтĕлене тĕпче (Х-р, 16.08.2001, 3 с. ).

кĕнтелем

ч.с. Мĕн пулса иртнине куçăн курнă çын (е урăх сăпат); свидетель, тынă. Священниксемпе старейшинăсем Ииусуса айăпласа явап тыттарасшăн тăрăшаççĕ, ... икĕ суя кӳнтелене тара тытаççĕ. ЯБ, 1990, 12 /, 58 с. Милици сотрудникĕсем ... тĕпчев ирттереççĕ, кӳнтеленсемпе калаçаççĕ. Х-р, 5.05.1997, 2 с. Эйзин юратăвĕн кӳнтĕленĕсем (свидетелĕсем) — çут çанталăк пулăмĕсем, хĕвел, уйăх, пĕлĕт, çăлтăр... В.Абрамов, 1998, 11 с. Тăранман çăткăнсем ... кӳнтеленсене хăварма хăранă. ÇХ, 2000, 27 /, 4 с. — кӳнтеленсене суда чĕн (ЫХ, 2001, 20 /, 2 с.); кӳнтĕлене тĕпче (Х-р, 16.08.2001, 3 с. ).

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

йыхăр

чĕн. Чăнах та, пуçаруллă чăвашсем йăхăрнă (чĕннĕ) тăрăх чăваш халăхĕ пĕрлешме пуçларĕ [Комиссаров 1918:28].

Çавăн пекех пăхăр: