Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

артель

2.
артель (ушкăн)

группа

1.
группа (см. ушкăн)

иккĕмĕш

числ. порядк.
второй
иккĕмĕш сорт — второй сорт
иккĕмĕш кунхине — на второй день
ушкăн иккĕмĕш вырăна тухрĕ — команда вышла на второе место

категори

2.
категория (ушкăн, разряд)
спорт категорийĕ — спортивная категория
пĕрремĕш категорири ресторан — ресторан первой категории

кăшăл

II. подр.

1.
подражание шелестящему шуму
пĕр ушкăн çерçи кăшăл! вĕçсе иртсе кайрĕ — с шумом пролетела стая воробьев
кăшăлл — усил. от кăшăл 1.

класс

3.
класс (уйрăм, ушкăн)
сĕтпе ӳстерекенсен класĕ — класс млекопитающих

комисси

1.
комиссия (пĕр-пĕр ĕç тума çирĕплетнĕ ушкăн)
аттестаци комиссийĕ — аттестационная комиссия
вĕренме илекен комисси — приемная комиссия
квалификаци комиссийĕ — квалификационная комиссия
ревизи комиссийĕ — ревизионная комиссия
шут комиссийĕ — счетная комиссия
çул уявĕ комиссийĕ — юбилейная комиссия
яланхи комисси — постоянная комиссия
комисси пайĕ — подкомиссия
комисси йĕркеле — создать комиссию  
комисси ту — создать комиссию

оппозици

1. полит.
оппозиция (пĕр ушкăн тепĕр ушкăн политикине хирĕç тăни)

оппозици

2.
оппозиция (хирĕç тăракан ушкăн)

парти

5.
партия (пĕр ушкăн тавар)
атă-пушмакăн çĕнĕ партийĕ — новая партия обуви

пĕшкĕн

нагибаться, наклоняться, склоняться (о человеке)
алăкран пĕшкĕнсе кĕр — войти в дверь пригнувшись
ача умне пĕшкĕн — склониться к ребенку
Пĕччен пуç пĕшкĕнет, ушкăн йыш ут утланать. — посл. Одинокий голову клонит, а кто в артели — на коня садится.

секта

1. рел.
секта (тĕп чиркӳрен уйрăлса кайнă ушкăн)
тĕн секти — религиозная секта

секта

2. перен.
секта (харпăр интересĕсемшĕн çеç тăрăшакан пĕчĕк ушкăн)

сослови

ист.
сословие (обществăлла ушкăн)

тренер

тренерский
аслă тренер — старший тренер
ушкăн тренерĕ — тренер команды

ушкăн

групповой, коллективный
ача-пăча ушкăнĕ — куча ребятишек
платниксен ушкăнĕ — артель плотников
халăх ушкăнĕ — толпа народа
хĕр ушкăнĕ — группа девушек
вăрман касакансен ушкăнĕ — партия лесорубов
ушкăнпа ĕçле — работать группой, артелью
Пĕччен пуç пĕшкĕнет, ушкăн йыш ут утланать. — посл. У одиночки голова к земле клонится, а коллектив коней седлает. (соотв. Где один горюет, там артель воюет).

ушкăн

4.
часть селения
околоток
анатри ушкăн — нижняя часть деревни

ушкăнăн

2.
стаей, косяком
ушкăнăн-ушкăнăн — то же, что ушкăн-ушкăн

ушкăн-ушкăн

1.
группами
группа за группой
ачасем ушкăн-ушкăн пухăнса тăнă — ребята собрались группами

ушкăн-ушкăн

2.
стаями
косяками
стая за стаей
ушкăн-ушкăн хур-кайăк иртет — фольк. косяками летят дикие гуси

финал

финальный
çурма финал — полуфинал
чĕрĕк финал — четвертьфинал
финал вăййи — финальная игра
финалти тĕлпулусем — встречи в финале
ушкăн финала тухнă — команда вышла в финал

фракци

I. полит.
фракция (уйрăм тăракан ушкăн)

элемент

3.
элемент (мĕнле те пулин социаллă ушкăн представителĕ)
ют элементсем — чуждые элементы

юланут

2.
всадник, верховой, конник
пĕр ушкăн юланут сиктерсе çитрĕ — прискакала группа всадников

ушкăн

8. диал.
раз
çумăр икĕ ушкăн çума пуçларĕ — дождь начинался дважды, дождь дважды принимался идти

ушкăн

◊
ушкăн та ушкăн — время от времени
ушкăн çумăр — проливной дождь

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сыхлăх

охрана, охранение; резерв, запас; покровительство, бдительность. Истор. Вăрçă пуçланниччен малтан Дмитрий Иванович пĕр ушкăн çарне Боброка парса сыхлăха (про запас, резерв) пĕр çывăхри вăрман хыçне кайса тăратнă. N. Пире хăвăн сыхлăхăнта (под покровительством) усра. N. Аннем вилсен, мана эсĕ хăвăн сыхлăхна (под покровительство) илнĕ. Кан. Ишчейкă çав бандита сыхлăха (на охрану) хăй пĕчченех юлать. || Оборона (неол.). Кан. Ĕçпе сыхлăх совечĕ, совет труда и обороны.

сĕрен

назв. обряда изгнания из жилищ душ умирающих. Н. Седяк. Кĕçнерникун каçпа ачасем „сĕрен тăваççĕ“. Ăна ак çапла тăваççĕ. Пухăнаççĕ çамрăкрах ачасем, пĕр-пĕрин хушшинчен начальниксем хурса пĕтереççĕ: пĕрне старшина тăваççĕ, голова тăваççĕ, староста тăваççĕ, казначей тăваççĕ, возовой тăваççĕ, музыканщик тăваççĕ, йăвăçран шатăрмак тăваççĕ, шатăртаттарса çӳреме. Унтан вара вĕсем хулăсем илсе килĕрен çӳреççĕ, çăкăр, çăмарта, укçа пуçтарса. Килсе кĕрсенех: сĕрен! тесе ушкăнĕпе кăшкăраççĕ, тата хулллисемпе: чир-чĕр кайтăр, тесе çапаççĕ. Купăс калаççĕ; шатăрмакпа шатăртаттараççĕ, ташлаççĕ. Хуллисем вĕсен пилеш йăвăççи пулать. Çак ачасем çĕрле çӳреççĕ. Пĕр-пĕр килле килсе кĕрсен, вĕсем хăйсем сăра ăсаççĕ, хăйă хăйсем çутаççĕ, сăрине те хăйсемех ĕçтереççĕ. Хуçасем голова’сем умĕнче, старшина умĕнче тĕк çех тăраççĕ ура çинче. Сăра ĕçкелесен, ташласан, вĕсене хуçасем параççĕ: укçа казначей’е, çăкăрне возовой’а, çăмартисене çăмарта пухакана параççĕ; вара хуçасене пуççапса тухса тепĕр киле каяççĕ. Пурин патне те çӳресен, вĕсем ялăн анат вĕçне тухса, çăмартисене пĕçерсе чӳклеççĕ те çиеççĕ. Укçисене валеçсе илеççĕ. Хăйсем вут урлă каçаççĕ, шатăрмакĕсене те çунтараççĕ. Ялта çăмарта, çăкăр, укçа пухса çӳренĕ чух тутара курсан, хуллисемпе голова'па старшина хушнă тăрăх хĕнеççĕ. Тутарсенчен укçа ыйтаççĕ; укçи пулмасан, тӳпеттейне илеççĕ. Сĕрене çапла тăваççĕ. ЧС. Пирĕн таврара пур чăваш ялĕнче те авалхи йăлапа сĕрен тăваççĕ. Ăна чир-чăр тасалтăр тесе тăваççĕ. Сĕрен эрне тенĕ чухах, сăрасем туса, пурне те хатĕрлесе, сĕрен кунĕ ĕçĕпĕр-çийĕпĕр тесе, хавасланса кĕтсе тăраççĕ. Ib. Тата ачасем сĕренте, кăшт катса çӳреме тесе, майăрсем, хĕвел-çавăрнăшсем, хура-мăйракасем, канфетсем илеççĕ. Сред. Юм. Сĕрен тесе мункун чухне килĕрен килле патаксĕмпе çапса çимĕçсĕм пуçтарса çӳренине калаççĕ. Етрух. Чăваш хушшинче епле сĕрен пуху пулни. Сĕрен пуху пулнă мункун эрнинче, е кĕçкерникун, е шăматкунсенче; тунă уна акă çапла: çамрăк авланман ачасем питĕ нумай пухăнаççĕ. У ушкăн çинче пĕри пĕр çĕклем хулă çĕклесе çӳрет, ытти ачасенче те пĕрер хулă чăвăклаттарса çӳреççĕ юрăпа. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасем те уя тухса вут питĕ выйлă хураççĕ: вутти урлă пур ачасем те сике-сике каçаççĕ, урлă та пирлĕ, вара сĕрене шатăртаттараççĕ, юрласа; унта вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. Юрри усен (вĕсен) акă çапла: „Пире сăра памасан, пички пăкки хуçăлтăр, пире чăкăт памасан, ĕне сĕтне типĕттĕр, пире çăмарта памасан, чăххи, кучĕ питĕрĕнтĕр!“ теççĕ. Хуллипе чăвăклаттараççĕ, сĕренĕпе, шатăртаттараççе: çапла хапхаран килсейрен кĕрсен юрлаççĕ; кăшин хулли хуçăлсан, у (вăл) тата çĕнĕрен хулă çĕклесе çӳрекенрен илет, вара кил хуçи кил карти варне сĕтелне усем пырас уммĕн хатĕрлесе лартать, унта пĕр витре сăра лартать, виçĕ çăмарта хурать, чăкăтне те, кулачĕне те хурать, пырса кĕрсен сăрине унтах ĕçсе яраççĕ, çăмартине, чăкăтне, кулачне сĕрен пуçĕ такмакне чикет, вара каллех чăвăклаттарса сĕрене шатăртаттарса килĕрен киле çӳреççĕ. Çӳресе пĕтерсен, каллех вут хĕрне тухаççĕ, çĕрле унта вара такмакран сĕрен пуç çăмартасене, чăкăтсене, кулачсен — пурне те пĕр пек валеçсе парать ачисене, унта çисе пĕтерейменнине ывăтса пĕтереççĕ: киремете çитер куна, тесе, киле илсе таврăнмаççĕ. Унтан вара хуллисене вут хĕрне пăрахса хăвараççĕ. Сĕрене ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. Ялта ачасем пĕр-пĕрин патне хăнана çӳреççĕ савăннипе вара кайран. Çапла чăвашсем киремете хисеплесе савăнаççĕ. Нюш-к. Сĕрен — назв. обряда, который заключается в следующем: на пасхе вечером парни ходят по деревне и под окнами поют: просят яиц и пр. Если не дадут ватрушек и пирогов, то говорят: пусть печь обвалится; если не дадут яиц, то говорят: пусть куры не несутся. Максимкино. Сĕрен бывает в субботу на пасхальной неделе. „Сĕрен каласа çӳреççĕ“. Сĕрен будто бы трещотка, которая трещит: „чăр-чар“. СПВВ. Сĕрен или вирĕм, особое игрище. N. Кашни ял чӳк тума тапратиччен чăн малтан сĕрен тунă (как бы начало всех жертвоприношений). Ст. Яха-к. Унтан вара пĕтĕм сĕренте çӳренĕ халăх уя, ял тулашне, сĕрен пăрахма каяççĕ. ЧС. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ, сĕрен хăваланă чух ташлама тесе. Ib. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтрă килмес: хăш ялта мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ, хăш ялта çимĕкре тăваççĕ, тата хăш ялта аслă уй-чӳкре тăваççĕ. Н. Ильм. Мункун иртсен тепĕр кунне тунтикун прик-виç ача пĕр çĕре пухăнаççĕ те сĕрен тăваççĕ. Унта ытти ачасем пухăнаççĕ. Вĕсем вара касă тăрăх çăмарта пухма каяççĕ. Çӳресен-çӳресен, пĕр-пĕр пӳрте кĕрсе пĕр-пĕрне чир-чĕр кайтăр тесе çапаççĕ... Унтан вара масар çине кайса сĕренне çĕмĕреççĕ те, вилнисене хываççĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем тата уй-чукĕ тунă каçах (в день уй-чук’а) сĕрен тăваççĕ. Вĕсем çав сĕрен тунипе: ялти усал-тĕселсене хуса кăларатпăр, теççĕ. Альш. Ача-пăчасем, çамрăксем, пĕрин патĕнче пăтă пĕçереççĕ, Чӳклеççĕ. Каçпа сĕрен хăвалаççĕ. Пурте патаксем, шăпăрсем, çавасем илеççĕ, тет. Шăк-шăк, шăн-шăн! пурин çуртне урам тăрăх шаккаса тухаççĕ, пĕр чăхха хире хăвараççĕ. ППТ. Пирĕн таврара чăваш ялĕсем кашни çул сĕрен тăваççĕ. Çав сĕрене вăсем кашни ял тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ: хăшĕ Питравра уй-чӳкĕнче тăваççĕ, хăшĕ çимĕкре, анчах мĕшĕн апла тунине пĕлместĕп. Пирĕн ялăн хамăрăн мункунта тăваççĕ. Ib. Мункун ернинче ытларикун ачасем тăрсассăн ирех апат тăваççĕ те сĕрен хăвалама хатĕрлеççĕ. М.-Яуши. Чăвашсем тата сĕрен тăваççĕ. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тенĕ чух тапранать. Вара шăматкун ир пĕр çын патне пухăнать. Унта вара ват çынсем пуçтарнаççĕ. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Тата унта ачасем те пуçтарнаççĕ, темĕн чул нуммай. Вара касакĕ ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. Ĕçлĕ çынсем ачасенчен ыйтаççĕ: хăнкăла пур-и йĕннисенче? теççĕ. Ачасем хăнкăласем чикеççĕ, йĕннисем çине кăтартаççĕ. Çав вăхăтра ваттисем сĕтел хушшинче лараççĕ сăра ĕçсе. Унтан виç çавра юр юрлаççĕ. Тата ваттисем ачасене вăт çапла кăшкăрма хушаççĕ: сĕрен. Тата тепре: хăнкăла! тесе кăшкăраççĕ. Хăнкăлана хăнкăла çиять, таракана таракан çиять, теççĕ ачисем. Унта шăпăр калаççĕ, ташлаççĕ. Касакăн аллинче улăмран тунă нухайка пур, çав нухайкапа кил хуçисене виçшер çапать, уна вăл, чир-чĕр кайтăр тесе, çапать. Унтан ачисем пурте ӳксе пуççапаççĕ кил хуçине: каçар, тесе. Ачисем вара кашни пӳртрен çу, сĕт, çăмарта, кĕрпе пуçтарса çӳреççĕ, ваттисем хушнă тăрăх яльпех çапла çӳресе пĕтереççĕ. Ваттисем кашни пӳртре сĕтел хушшинче лараççĕ. Ун чух вара вĕсен сăнĕсем вилнĕ çын сăнĕ пек пулать, куçĕсем хĕп-хĕрлĕ пулса каяççĕ. Вара çав каçах ял тулашĕнчи çырмана кайса пуçтарнă кĕрпепе пăтă пĕçерсе çияççĕ пурте. N. Малтан сĕрене лашасем ячĕç. Асан. Сĕрен, изгнание покойников. Ст. Яха-к. Пирĕн ялсем тата мункун тепĕр кунне, тунтикун каç, вилнĕ çынсене хывса сĕрен тăваççĕ. || Название инструмента, похожего на шăппăр, пузырь. Слеп.

çавăрăн

çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çимĕк

(с’и_мэ̆_к), назв. праздника, семик. Орау., К.-Кушки. Байглыч. Çимĕк, последний четверг перед троицей; в этом день проводили обязательное поминовение умерших. См. Магн. М. 185. Н. Седяк. Çимĕке чăвашсем эрне каç тăваççĕ, тройтсă умĕн. Çак каç вилнĕ çынсем киле таврăнать, теççĕ. Çăмарта пĕçереççĕ, кашни вилнĕ ачана пĕрер, çак çăмартасемпе выляса çӳрет, теççĕ. Хурăнташсене пуçтараççĕ, вара ĕçеççĕ, çиеççĕ. Хурамал. Çимĕке, акана иртерех пĕтерсессĕн, вырас çимĕкĕ умĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ, акана час пĕтереймесессĕн, вырăс çимĕкĕ (троица) хыçĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ. Аттик. Вĕсем пуринчен ытла çимĕк тенине мункун иртсен çичĕ эрнерен виçĕ кунччен пĕтĕм ĕçĕсене пăрахса уяççĕ. Тайба-Т. † Çимĕк çите пуçласан, хĕр пуçтарăнат урама; Хăят (назв. ярмарки в с. Кияти) çите пуçласан, хĕр саланат урамран. Сред. Юм. Çимĕке вилĕсĕм пыраççĕ. (Çимĕк ыран чôхне, ратил ыран тенĕ чохне, вилĕсĕм хăйсĕм вилнĕ киле пыраççĕ, тет). Якейк. Первайхи çимĕкчен çиччĕ шăва кĕрсен, е çич тьыха корсан, çын тепĕр çолталăкчен лайăх порнать, теççĕ. Ib. Çимĕкре пусăк пир кĕпи полсан та, çĕнĕ полтăр, мăнконта çĕтĕк полсан та, шорă полтăр. Регули 1198. Çимĕк тĕлĕнче килимарĕ вăл. Ib. 1188. Çимĕкренпе сумар выртать. Ib. Çимĕкчен онта порнатăп. СПВВ. ИА. Çимĕкрен чăваш хĕрĕсем вăйя тухаççĕ (начинают устраивать хороводы). Шурăм-п. Çуркунне, çемĕкчен шыва кĕме пуçларăн пулсассăн, çичче çитиччен кĕр, ахаль лайăх мар. Çимĕкчен е пĕртте кĕрес пулмасть, е çеччĕ кĕрес пулать. Ильково. Çимĕк виç эрне юлсан, çамрăк ачасем выляма пĕр-пĕр пушă вырăна тухаççĕ. N. Çимĕк çитеччен çиччĕ шыва кĕрес пулать, теççĕ. С. Дув. Çимĕк вăййи çичĕ эрне каç выляни килĕшет. Собр. † Çимĕк çич кун, терĕçе, çимĕк çич кун, терĕçĕ, ма çич эрне килмен-ши, ма çич эрне килмен-ши. ТХКА 34. Çимĕк сăрн ĕçме кăçал эпĕ хам арăмпа кукки патне карăм. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем: чарасах, терĕç. Т. И.-Шем. Вилнĕ çынсене çимĕкре хывас йĕрке. Çимĕк çитес умĕн вилнĕ çынсене сăра туса хураççĕ. Вăл сăрана çимĕкре ĕçмелли сăраран ăрасна тăваççĕ. Унтан çимĕк умĕн кĕçнерникун ирех икерчĕ пĕçереççĕ. Чăн пирвайхи икерчине хуçа арăмĕ алăк патне чашкăсăр, çуртасăр, ахаль анчах вилнĕ çынсене хывать, унтан икерчине çемйипе ларса çиеççĕ. Сăра тунă чух та, ăсли ĕлкĕрсен, ăслине малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем ĕçеççĕ, сăра сĕрнĕ чух та çапла тăваççĕ. Кăнтăрла сулăнса каçхи апат енне кайсан, кашни килĕре хăйсен çемйисемпе мункунти пекех алăк патне çуртасем çутса сĕтел лартса хываççĕ. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсен килĕсенче хăйсен çемйинчи вилнĕ çынсене хываççĕ. Унтан каçхи апат тĕлĕнче кашни килĕрен икшерĕн, виçшерĕн лаша кӳлсе урапа çине, тарантас пуррисем непременно тăрантас çине минтерсем хурса ларса, лакăмпа сăра илсе, эрек илсе, масар çине каяççĕ. Масар çинче ăратни-ăратнипе хăйсен вилнĕ çыннисене пытарнă тăприсем патне пырса хываççĕ. Кашни ăратне хăйсен вилнĕ çыннисене ытти çынсен вилнĕ çыннисенчен ăрасна çĕре — пурте пĕр çĕре пытараççĕ, çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. Хываççĕ тӳрех çĕре, çимĕçпе пĕрле тата, камăн пурри, симĕс сухан хывать, унтан эрекпе сăра хываççĕ. Кашни татса пăрахмассерен вилнĕ çынсене асăнса: çавăн умĕнче пултăр, çавăн умĕнче пултăр, эпĕр асăнатпăр, эсĕр ан асăнăр, сĕт-кӳлĕ пултăр умăнта, теççĕ. Унтан вара çавăлтех ăратнипе ларса ĕçсе çиеççĕ; ĕçеççĕ ӳсĕрĕличченех, вара çĕрле пулас умĕн таврăнаççĕ. || Троица. Череп. СТИК. Çимĕке (к тронце) пурте сăра тăваççĕ. Ib. Çимĕк иртсен хыт-сухана тухаççĕ. Т. IV. Çăва çине çимĕке кайса, вилнĕ çынна асăнса ĕçсе-çисе юрламасан, ташламасассăн, вăл выртнă чухне те хурлансах выртат (ему бывает горько), теççĕ. || Назв. однодневной ярмарки. N. Çимĕк нумай полат: Микон-кон (9 мая) çимĕк, Хораç-ту (Вознесение) çимĕк, Явăш-кон çимĕк (за три дня до троицы) Троски-кон çимĕк (в день троицы). Якейк. Сар-кайăк, сар-кайăк, йăмăксене кортăн-и? Корсаттăмч, калаçсаттăмч, çимĕкрен çимĕке чопатьчĕç. В. С. Разум. КЧП. Халăх утать çимĕке хуп-хура та шап-шурă. || Назв. рыбы. Шибач. См. çимек пулли.

çу

масло, жир. Календ. 1903. Çу уçлама хура алăпах (с грязными руками) пикенеççĕ. В. Олг. Орен (орэ_н) уçласан, çу ӳкет (сбивается масло). N. Ăна кашни кунах вулатăп та, чун пĕтĕмпех савăнса каять, пĕтĕм ăшчик çу пик ирĕлсе каят. N. Пĕре сехрине хăпартрĕç те (пугнули), пирĕн улпут кайран çу пек пулчĕ (стал как масляный, т. е. ласковый, мягкий). Бел. Гора. † Çу пек çемçе аллăмпа тытса пăхайăттăм (девушек). Сред. Юм. Пирĕн ĕç халь çу çинчи пик пырать. Наше дело на мази („как по-маслу“). Ib. Тунă ĕç çу пик. Кильд. Чĕлхи-çăварĕ — çу тути. Ее речи приятны как масло. Чураль-к. † Пирĕн ялта та хĕрсем пур, чĕп-чипер пăчăр пек, пăчăртасан, çу тохать. Собр. Нумай калаçса çу тухмаст, теççĕ. В многословии пользы нет. (Послов.) Юрк. Нуммай калаçсан та, çу тухмас-тăр çав. Собр. Хĕре чи первей венчет туса кил-хушши алăкĕ патне çитсессĕн чăкăтпа çу çитерсессĕн, хĕрĕ çу пек пулат, теççĕ. С. Алг. † Сĕтел лартса çу хуракан, ут куçĕ-тĕр (надо: вут-пуççи-тĕр) унăн чĕрисем. Пазух. Улатăртан илтĕм ула ĕне, нумай та тăмарăм, çу турăм. Янорс. Ураписене çу сĕрсе (подмазав) хатĕрлесе лартрĕ. Альш. † Эпир усала кайсассăн, тăшман çĕççи çу çинче (т. е. враги будут очень рады). || Сало, жир N. Çу нумай хывнă чĕрисене. Бюрганский. Манăн чĕре эсĕ çу хывнă пекех пулчĕ. Ты влил отраду в мое сердце. Юрк. Ăшăмра пĕр пĕрчĕ çу юлмарĕ-тĕр. Я совсем истосковался, высох от горя. ЧП. Çак тăвансем аса килсессĕн, ирĕлмĕ-шин чĕренĕн çăвĕсем (не растает ли жир сердца, т. е. не буду ли я томиться тоской). Альш. † Йĕрсе, хуйхăрса ан тăрăр, хуйхăран чĕресенче çу пулмĕ. Собр. † Ушкăн пыран кайăк-хур, çуначисем вĕçĕнчен çу юхат. N. Пирĕн чĕре çумĕнче пĕр чĕрĕк те çу çук-тăр. || Скоромное. В. Олг. Эс паян çу çиетĕн-и? Ешь ли ты сегодня скоромное. (То же у КС). Тораево. Çула çупа пурăнать, хĕлле типĕ. (Какая-то загадка).

çуй

çой (с’уj, с’оj), шум, гам; плач. Ск. и пред. чув. Çимĕк çуйĕ урамран çĕклентерет чĕрине. Ib. 26. Хĕвел тухса хăпарсан, туй халăхĕ çуй турĕ. Икково. Ашшĕ-амăшсем ойра ĕçлеççĕ, ачисем килте çой тăваççĕ. Сĕт-к. Çуй çавăрса порнаççĕ (час-час ятлаçаç, вăрçаç). Ерк. 131. Ушкăн-ушкăн яш-кĕрĕм, туйра пĕлет çуй тума; сăмаххисем тем тĕрлĕ куракана асăнма. В. Олг. † Ах той ачи, çой ачи! (бешеный). Ib. Пере той, хоçине çой („противно“). || Тumultus maximus, ужасный переполох. Н. Корм. БАБ. Преданне об изчезновении киреметей. Чувашин пахал землю, к нему подъехало пятеро татарских господ (пилĕк тутар улпучĕ), и поздоровались. На вопрос, куда они едут, татары отвечали, что они сирĕн хирти пилĕк киреметĕрĕн пуçлăхĕсем“ и убегают от притеснений и разорений (çуртăмăрсене, хăвасене касса, çунтарса ячĕçĕ, урлах сухаласа çӳреççĕ). Причина их несчастья следующая, у них был главный начальник (пуçлăх), который, водворившись у чуваш, распределил их по местам, а сам лег спать, сказав: я ложусь спать; „эсир мана, çуй киле пуçласан, тăратăр“. Те не поняли, что такое „çуй“. Прошло несколько лет. Однажды они пошли к своему начальнику и решили разбудить его и спросить, что такое çуй. Они сделали так и сказали: çуй килет, час тăр, папай! Старик вдруг проснулся, посмотрел на запад и сказал: погубили вы меня и себя; если бы вы не будили, то я спал бы до самого çуй’а и давал бы вам силу (çуй килечченех çывăраттăм; çуй тесе вăл тĕнче пĕтнине пĕлтернĕ, тет, иккен), а теперь вас отовсюду будут гнать и разрушать ваши жилища. Тут он умер. После этого положение киреметей стало невыносимым. Сила их пропала, жилища разрушили. Им пришлось убежать. Рассказав это, они сели в повозку и укатили. См. çуйлаш. Хурамал. Çынсем нумайăн çапăçнă чухне çуй пек шавлаççĕ, теççĕ. Ĕлĕк çуй тухсан, ялсене пыра-пыра çунтарса янă, выльăхĕсене пусса çисе пĕтернĕ, этеммисене вĕлернĕ, çыннисем хăшĕ-хăшĕ вăрмансене, çырмасене тара-тара пытанса выртнă, теççĕ.

çумăр

çомăр (с’умы̆р, с’омы̆р), дождь. См. çăмăр. СТИК. Тен çумăр çăват-и кĕçĕр; пĕлĕтсем хура-хура туха пуçларĕç. Смотри, как бы сегодня дождь не пошел, все собираются черные тучи. N. Икĕ уйăхран (через два месяца) аслă вăйлă çумăр килчĕ. ЧС. Вара аслати авăтăрĕ (= авăтрĕ) те, шултăра çумăр ячĕ, кĕтӳ те кӳртĕрĕ (= кӳртрĕ). N. Çумăр çумаллипе çăвать. Дождь идет все сильнее и сильнее. Янш.-Норв. † Çумăр килет хуралса, вăрман çине шуратса. ТММ. Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та, тарса пытанаççĕ. (Çумăр). Зап. ВНО. Çумăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. Ib. Çумăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать. Шурăм-п. Çумăр çӳпçерен янă пек çурĕ. Ib. Унччен те пулмарĕ, пĕр хĕринчен (с одного края горизонта) çумăр кăвакарса тухрĕ. Изамб. Т. Çумăр çуса иртсе кайсан, когда выпадет (или выпал) дождь. Регули 1367. Çомăр чарăнсанах, кайрĕ. Ib. 1080. Çак çомăрта порте йĕпенчĕç. Этот дождь помочил всех. Ib. 1061. Çомăртан (лапраран) каймарĕç. Не пошли, так как был дождь (была грязь). Ib. 806. Çомăр çуни лайăх мар. Ib. 412. Ыран çомăр полĕ (пожалуй будет). Ib. 410. Ĕнер-çомăрччĕ. Вчера был дождь. Сятра. Çомăр кĕрсе карă, тет, Холă кап çомăр çоат, тет. Ib. Кăнтăрлаки çомăр ниме те йорачас, тет (типсе каят), каçхи çомăр анчак калчая йорат. Ib. Ирек корак кăçкăрсан, çомăр полат, тет. Ib. Ой, чивер çомăр çоат, тӧр çомăр. N. Паян çумăр çĕре витерчĕ пулĕ (промочил небось). N. Çумăр витерчĕ мана паян (дал знать). N. Уяв вăхăтĕнче çумăршăн (чтобы выпал дождь) чӳк тăваççĕ, вăл чӳке ачасем тăваççĕ. Ст. Шаймурз. Иртнĕ çумăра юпах тьыхапа ан хăвала, теççĕ. (Послов.). Череп. Çумăр çапса çăват (хлещет). Ib. Çумăр тĕтет (льёт во всю). Ib. Çумăр çунтарат („жарит“). N. Пĕр карчăкпа пĕр старик пурăннă. Пурăнсан-пурăнсан, вăсен ача çуралнă. Вырăс йăлипе, пачăшкă хушнă тăрăх, вăсем ăна тĕне кӳртме чӳркӳве кума тупимасăрах кайнă; ялĕпе те пĕр çын тупиман, мĕшĕн тесен, кума пулас пулсан, чӳркӳве каймала: чăвашсем унта хăшĕ ĕмĕрĕпе иккĕ анчах кайнă: тĕне кĕме, вилсен. Кусене хирĕç пĕр шап-шур сухаллă пуçтаракан старик тухнă та: ăста каяттăр? тесе ыйтнă. Лешсем: ача тĕне кӳртме каятпăр та, пирĕн кума çук. Эсĕ пулмăн-ши? тенĕ. Старик хавас турĕ, ачана тĕне кӳртрĕç. Ача çитĕнет. Пĕре урамра выллянă чух, унтан пĕри: сан пуск-аçу кам? тесе ыйтнă. Лешĕ: пĕлместĕп, тенĕ. Юлташсем пурте кулса ячĕç. Ача вăтанса пӳрте кĕчĕ; амăшĕнчен: ман пуск-атти кам? тесе ыйтма тапратрĕ. Амăшĕ ăна мĕнле тĕне кӳртнине каласа кăтартнă. Вара ача ашшĕсенчен вăрттăн пуск-ашшĕне шырама кайрĕ. Çулпа утса кайнă чух, вăл пĕр хутаç çакса хирĕç пыракан старика курнă. Старик унтан: ста каян, тесе итсен, вăл: пуск-атти патне каятăп, тенĕ. Пуçтаракан: сан пуск-аçу эпĕ, ман пата пырас тетĕн пулсан, куçна хуп, тенĕ. Ача куçне хупрĕ. Уçсан, пĕр пит кетмер пӳртре тăнине курчĕ, тет. Пыск-ашшĕ ăна хунь пӳлĕмĕсене кăтартса çӳрет. Пĕр пӳлĕмре ача ала çинче такана ларнине курчĕ. Патнерех пырсан ала витĕр пăхрĕ те, халăх хĕрсе тыр вырнине курчĕ. Вăл халĕ пĕлĕт çинче пулнă. Ача тĕлĕнсех карĕ. Астумасăр такана çине пусрĕ те, таканари шу тăкăнчĕ-карĕ, ала витĕр юхса çумăр пулчĕ. Халăх хыпаланса кĕлте йăтма тапратăрĕ. Ак мĕнтен пулать çумăр. Б. Олг. Витререн (каткаран) çунă пак çурĕ çомăр. Ib. Тата вăл çомăр витрех вуртарчĕ. Кроме того, он заставил в дождь жать хлеб. N. Вăрман хыçĕнчен çомăр хăпăрать. Из-за леса идет сюда дождик. КС. Çумăр ӳккеле пуçларĕ (накрапывает), сăрат (кладку) тăвар. Артюшк. Çумăр чарăннччен, кунта кĕтсе ларар-ха! Спшрак. Эпĕр конта ларнă чох (пока мы здесь сидим), каллах çомăр çума поçланă. Сарат. Çумăрăн хӳри кăна çакланчĕ. Дождь задел только краем. Ib. Çумăр çитсе çапрĕ. Нагнал и вымочил дождь. Бюрг. Кураксем кранклата пуçласан, çумăр тухат, теççĕ. N. Çумăра яман накидкă. || В перен. смысле — о плачущем. Сред. Юм. Çумăр çăвать! (Йĕрекен çын çинчен калаççĕ). СТИК. Пĕр ушкăн çумăр çуса карĕ (т. е. он поплакал, пролил слезы. Гов. о маленьких).

тавран

круясным путем. Истор. Тата тепĕр ушкăн çарне тутарсене систермесĕр тавран Ордана çитех янă. || Так кричат на лошадей во время шишкования, когда их заворачивают в обратную сторону. N. Йĕтем юпи çумне вĕренĕ яваланса çитсессĕн, лашасене: тавран (тавраан, с двумя а)! тесе тавраççĕ (во время „авăн аштарни“).

тиен

быть погружаему. Кайсар. Пысăкрах сенĕк тыт, ăлав часрах тиенĕ. Цив. Çăртан пулă ячĕпе („по щучьему веленью“) вутă тиенсе çыхăнса киле ларса каймалла пултăрI || В перен. см. Альш. Пĕр килтен тапранат ик-виç урапа: ачи-пăчи, хăй тиеннĕ (т. е. уселись). Шел. II. 69. Лашапа урапа çине пĕр ушкăн арăм тиеннĕ те, Канашран ялалла анаççĕ. N. Пĕр урапа çине темиçенĕн тиенеççĕ те, урам тăрăх чуптарса çӳреççĕ. Букв. 1904. Унтан вара эпир туп-тулли тиенсе тухса кайрăмăр. Кан. Пурте чухăн çине тиенет. Вину во всем этом взваливают на бедняка. N. Ĕç сана тиенсе юлчĕ. (Письмо). Букв. 1886. Ăна курасшăн ан çун, вăл (бедствие) часах ĕнсе çине килсе тиенĕ.

ти-тат

подр. крику гусей. Собр. † Ушкăн-ушкăн хур килет, ти-тат тиякан пĕри те çук (ни один из них не гогочет). См. кикак.

тупă

(тубы̆), пушка. N. Тупă сасси çĕмĕрĕлсе тăрать. N. Тупă хытă пĕтерет этеме. N. Эпĕ тупă патĕнче. N. Пăшал вырăнне тупă çапать. N. Тупă ураписем сĕлĕ пĕрчи пек саланса кайнă. N. Пирĕн виçĕ тупă та татăлса карĕ чăтаймасăр. N. Варшавран тухнăранпа тупă сасси хулхаран кайман. БАБ. Тупă çап = туп атмак(тат.?). Менча Ч. Хĕçĕнчен те пулш сыхлăсăнччĕ, тет, туппинчен те пулин эсĕ упрăсăнччĕ, тет хăй. || Снаряд, бомба. N. Тупăсем ӳке-ӳке çурăлаççĕ. N. Тупă пăрахать (бомбы). N. Тупă килсе ӳкрĕ те, пĕр ушкăн (одно время) хăлха янăрса çӳрерĕ. N. Халь пĕр тупă ӳкет, халь тепре, çырнă çĕрте килсе ӳкет те, ал чĕтресе каят. N. Хĕрĕх пăтлă тупă.

тупăлха

(тубы̆лhа), назв. дерева. Хурамал. Тупăлха, таволга. N. Тупăлха — жимолость. Пшкрт.: тобылҕа, таволга. Юрк. Тупăлха, таволжанка. Зап. ВНО. Тупăлха, кустарник; из корней его вьют черенья для плетей, отличается своею гибкостью. Ib. Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрать-ши? Альш. Лаши епле — тур лаша, турти епле — хурама, пĕкки епле — тупăлха. Ib. Шывăн леш аяккинче юн пек хĕрлĕ тупăлха. Ib. Тупăлха теççĕ тата, пĕкĕ аваççĕ унтан. Богдашк. Каччăпа хĕр хушшине тупăлха шăтса тухинччĕ. Ст. Шаймурз. † Тупăлха та турта, турă лаша. Ст. Ганьк. † Сарă-сарă тупăлха, сакăр çĕртен хуçăлчĕ. К.-Кушки. Сирĕн аллăрти туйăрсем тупăлха-и, çĕмĕрт-и? СТИК. Вăл ку тупăлхаран шăхлинчĕ тăват, шăхăртма тытăнат. N. Тупăлха, дерево, красное, как кровь, твердое, не режет нож (нухайкка аври). Ала 71. † Ушкăн кăна, ушкăн, ай, тупăлха, хĕрлисене суйласа касрăмăр. Байгул. Туртисене тупăлхаран тутартăм. Т.- И.-Шем. Вилнĕ çынна çуса тупăка вырттарсан, ун сулахай аллине тупăлха (scr. тупăлăха) тыттараççĕ; тупăлха пулмасан — йĕплĕ хулă, вăл пулмасан — хыт-хура е хĕрлĕ эрĕм тыттараççĕ. Вăл патака ак мĕншĕн тыттараççĕ; çынна пытарсан, ун патне шуйттансем пырса сырăнаççĕ, вилнĕ çын вара шуйттансене хăй патĕнчен çав тупăлха патакĕпе хăваласа ярат, тет. У каждого будто бы есть „тупăлха“, оно сильнее всех других растений для изгнания злых духов. Вилĕ-йăли. Тупăлха — род ивняка, очень жесткое дерево, даже, говорят, будто оно в воде тонет. Кора совершенно красная. На базарах бывают плетенные кнутики из „тупăлха“.

тух

, тох, выходить, выезжать. N. Краснов алкумĕнчен тухнă, тет; мĕнпе çывăрнă, çавăнпа анчах тухнă, тет, пĕр япала та кăларман, тет. N. Уçланка тухрамăр. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илтĕм те тухрăм. Я взял одну лепешку и вышел (но: илсе тухрăм — вынес). Кан. Аçтăрхантан юлашки прахут октябĕрĕн 14—15-мĕш числинче тухмалла. N. Ачасем, ăрамра шыв тухсанах, тула тухаççĕ те, каçчен те пӳрте кĕресшĕн мар. СТИК. Ыран ута тухмалла çынсем çависене туптаççĕ. Люди, которые должны завтра выйти косить сено, заправляют косы. ПТТ. Ваттисем ахаль каламан пулĕ çав: çын тухиччен туха пĕлмест, тухсан кĕре пĕлмес, тесе. Токшик. Тула тухасран тухас килет. Истор. Ольгă çыннисем тухакана пĕр вĕлерсе тăнă. N. Çула тухсан тин мана калаçма ирĕк пулчĕ. Шел. 101. Тухман чун, сӳнмен вут, тенĕ пек, халĕ эп. N. Тух тула, сыс пӳрте. (Шутка). Яжутк. Тухĕç халĕ утсампа, çуха тарне кăларапăр. В. С. Разум. † Пусма умĕнчи вĕрене тухмассерен вĕрентет; ăна пĕлнĕ пулсассăн, тата саккăр лартăттăмччĕ. N. Вăл унта тухнă та, сасси тухнă таран: мĕн тăватăр эсир кунта? тесе питĕ хытă кăшкăрчĕ. Изамб. Т. Акă çул ялтан тухать, çавăнпа тӳрех каймалла. Çутт. 62. Хăйăр тухакан вырăн. N. Эсир ман ăшран та тохмастăр. Чув. пр. о пог. 275. Çĕлен-калта хĕвеле ăшăнма пит нумай тухнă пулсан, çăмăр час пулать. Если очень много змей и ящериц выходит греться на солнце, скоро будет дождь. Янтик. Çуркунне тула тухнăçеммĕн тухас килет (кунсем пит ăшăран). Ib. Тухман çын, человек ни разу не выезжавший в период какого-нибудь времени; говорят, если он выедет, то обязательно будет буран или дождь. N. Тухман çын утсем патне тухсан, çумăр пулать. Сред. Алг. Эпир ялтан тухас çук, ăс кĕмесĕр ан илĕр. || Т. VI. Вилнĕ çын куçне уçса выртсан, çуртран тата тухасса, теççĕ. || N. Пасара тырă тухми пулчĕ (тухма чарăнчĕ, привоз прекратился). || Выходить по счету, оказываться в должном количестве. N. Кĕлте тухмарĕ. Толст. Апат çиес умĕн амăшĕ çливисене суса пăхнă та, пĕр çырли тухман. N. Ну вăкăрри те (и бык-то...) питĕ мăнтăр пулнă, тет. Ашĕ хĕрĕх пăт тухрĕ, тет, çăвĕ вăтăр пăт тухрĕ, тет. N. Вара мĕн пур пухнине пурне те çапнă та, унăн çĕр пăта яхăн урпа тухнă (оказалось, вышло). N. Пĕр пилĕк-олтă пăт тохатьчĕ полĕ. || Причитаться. N. Халĕ кăштă укçа пур-ха, Праскура ĕкесем хуса кайнипе 1 т. 50 п. тухать. Вишн. 59. Эсир: ĕçленĕ чух пиртен нумай япаласем тухаççĕ те, çавăнта эпир туртăнатпăр, тенине илтнĕччĕ. || Расходоваться. N. Вара санан уччитлĕри шалу тухмас пулĕ. || Вылетать. ПВЧ 120. Атте килĕ, ай, сала пак, сала-кайăк, ай, тухас çук. || Выплывать. Орау. Çурхи шыв тулăх пулмарĕ кăçал, çавăнпа шывсем ăшăххипе сулăсем Атăла тухиман. || Вытекать. ПВЧ 95. Юман касрăм, ай, пыл тухрĕ, çăка касрăм, ай, çу тухрĕ. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, шăнкăртăм хирĕнче çăл тухат. || Истекать (о сроке). N. Çав ката (вăрман татăк) патĕнчи çĕрĕн пĕлтĕр, 1916 ç. срукĕ тухрĕ. || Впадать (о реке). N. Онкă çавала тохать. Онга впадает в р. Цивиль. Альш. Вăл кĕтесре Сĕвене Кăнла шывĕ юхса кĕрет. Кăнла шывĕ пысăк шывах мар. Шывĕ тухнă çĕртех, лапра, ялĕ ларат: Кăнла теççĕ. N. Вăл шыв Сăрра тухат. || Обнаруживаться, распространяться. Панклеи. Нумай та порнмарăмăр, пĕр икĕ эрнерен хай кам вăрлани тоххĕр (обнаружилось). || Образоваться. Ст. Шаймурз. † Хурамаран пĕкĕ аврăм, хĕвелпеле хушăк тухминччĕ. || Восходить (о солнце). Янтик. Эй, хĕвел, хĕвел! Юлашки кун сана пăхса юлатăп. Ĕнтĕ, эпĕ кайсан, эсĕ мансар пуçнех туха-туха (или: тухса) анса тăр. || Уродиться. N. Вăрлăхĕ те тухас çук. Чув. пр. о пог. 468. Çулла тĕтре пулах тăрсан, кăрăç нумай тухать. Если летом часто бывал туман, грибов уродится много. || Всходить (о хлебах). N. Калчасем тĕ ешĕл тухрĕçĕ. N. Тырăсам мĕле туххăрç? || О колосе. N. Ырашсем тата поç тохса тикĕсленчи вара? || Выйти замуж (украдкой). Юрк. Куç умĕнче сарă каччă, тухăп кайăп, мĕн тăвăн? Альш. Тимĕрсел чăвашне качча тухса (т. е. вăрттăн) килет, тет. || Выигрываться. N. Патша хĕрпе окçалла выляса окçа тохмарĕ — çилентĕм, тет Йăван. || Проходить. О земл. Çапла акнă хыççăн вăрлăх витĕнтĕр тесе, çийĕнчен сӳрепе анчах тухаççĕ. || Проходить (в дверь). || Приниматься. N. Çамрăкла ĕçрен юлакан ватăлла (ĕçе) тухать, тет. (Послов.). || Случаться (о пожаре). Шинар-п. Çавăн пек эпĕ астăвасса пирĕя ялта тăватă хут тухрĕ (пожар). N. Çа вăхăтра лапах манăн пиçмо тоххăрĕ. || Выгорать (о деле). Кан. Ну мĕнле? теççĕ пашелсем.— Мĕн мĕнли, ĕç тухмарĕ. N. Ăна тилмĕрсе мĕн тухасси пур. N. Эпĕ шухăшланипе ĕç тухмас ĕнтĕ. || Орау. Вăрман кăçан тухать сирĕн? Когда получите разрешение возить. Альш. Сирĕн кăçал вăрман тухат-и? Удастся вам нынче выхлопотать лес? || Скинуться. Панклеи. Попляканă çĕртех çак арçурин хĕреç тохнă-ӳкнĕ. || Выгружаться. Тайба. Т. † Атăлтан арпус тухат-ĕçке, тулса тухнă уйăх пек. || Выйти из употребления. N. † Порçăн тотăр полăтăм, эп хĕр поçĕнчен тохмăтăм. N. Пирĕн... юрамисĕре тухрĕç, улăштараççĕ çак хушăра. N. Арман тухрĕ, ун вырăнне пĕр çӳпĕ-çапă кăна тăрса юлчĕ. || Появляться. N. Вăл (корь) ачана анчах тухать. N. Çула ача чирĕ тухрĕ, тухтăра шыраса Ишеке çитрĕмĕр, Покровскине те çитрĕмĕр, хулана та çитрĕмĕр. || Проходить (о болезни). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухать, теççĕ. Шурăм-п. Чир тухса кайрĕ. || Окончить. Иваново. Эпĕр хамăр ялтан тухсан, манăн двухклассный школа каяс килетчĕ. || Кончиться, заканчиваться, оканчиваться. Изамб. Т. Час-часах хĕлле, раштав типпи тухсан, ĕçкĕ ĕçеççĕ. Альш. Çĕнĕ-кассăн вĕçĕнче çӳлти эрет тухнă çĕрте. Ст. Письмерь, Ставр. Кăнтăрлахи кĕлĕ мункун кунĕ хĕвел тухас умĕн тухать. Альш. Хăят кунĕ (16 июня) каçпа тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв тухат вара. Ib. Михайла эрни тухсан, тепĕр эрне хушшинче. Ст. Яха-к. Çăварни тухса кайнă чухне çынсем пурте çăварния ăсатса яраççĕ. Бюрг. Мункун эрни тухсан ытларикун. Календ. 1904. Вара çăварни тухиччен эрнипех сĕт, çу, çăмарта, пулă анчах çиеççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм мункуя эрни тухнă кун. || Настаиваться (о чае). Альш. Чейĕ тухаймарĕ-ха. Чай еще не настоялся. || Проходить, проезжать по более узкому месту, напр., по лесной дороге, по улице, по засеянному полю и пр. Трень-к. Пирĕн Чăкăртан киле таврăннă чух пĕр вĕтĕ вăрман витĕр тухмалла. Разум. Пĕр çĕрте çĕнĕ çул (дорога) икĕ халăх çĕрĕнчен пĕрин витĕр тухса каймалла полнă (должна была). Богдашк. † Урамăрсем вăрăм, тухма çук. N. Эпĕ пĕр чăрăш тĕлĕнчеччĕ те, чăрăш витĕр тохса тивĕрĕ мана. || Прибыть, приехать. Сред. Юм. Кăш прахутпа тохрăн? На котором пароходе приехал? || Быть изобретенным. Шурăм-п. Пăрахутсем тухсан (были изобретены) та, çавăн пекех пулчĕ. || Подниматься. N. Мăрьесенчен паян кунĕпе тĕтĕм тухать? || Достаться. Бгтр. † Ой тутри, хĕр тутри, тутри хĕрĕн пулсассăн та, укçи хамра тухнăскер. N. Халăх çине тухрĕç (анасем). Ала 6. Шăпа ячĕç, тет: çав çĕлен урлă каçма кама тухать, тесе. Изамб. Т. Эпир, аван çаран тухнисем, пăсма памарăмăр (не позволили переделять). N. Сана та ним те тухас çук. || Явиться. Синъял. † Турă çырни тухаччен атте патĕнче пурăнтăмăр. || Появляться (об облаках, зверях и пр.). Кн. для чт. I, 15. Каçхине çумăр пĕлĕчĕсем тухнă та, çумăр çăва пуçланă. Синерь. Мĕн пирĕн палумия тухрĕ (что это такое появилось, что ест наши яблоки), тесе калать, тет, ывăлĕсене. || Скипеть. Орау. Вуник минут анчах юлчĕ, сăмаварне лартмастăп та ĕнтĕ, унччен тухаймасть вăл. || Вернуться. Орау. Хам укçа та тухмарĕ. Ib. Пушмака кĕркунне тенкĕ те вунă пус панăччĕ. Хакĕ тухрĕ-ши унтанпа? || Набираться для продажи. N. Сĕлĕ тохмас сотмалăх. Орау. Ку шăмата пĕр пилĕкçĕр хăяр тухĕ-ши? — Мĕн пилĕкçĕрĕ, пĕр икĕçĕр тухĕ. Наберется ли к субботе 500 огурцов? — Где пятьсот, ладно если наберется двести. || Спориться (о деле). Юрк. Ĕçĕ (у него) кĕсем урлă та тухмаст (не выходит, т. е. они ему ни в чем не помогли). Ib. Вĕсенчен кăна ыйтнипе нимĕн те тухманниие курсан, ку татах урах май шыра пуçлат. || В. С. Разум. КЧП. Пьесси те вĕсен кулăшлăрахскер, çавăнпа лайăх тухрĕ. || Чхĕйп. Тата тупăк тунă чух тухнă турпаса пурне те пуçтарса илнĕ те... (собирали). || Стать, сделаться (кем либо). Шорк. Олпута тохнă, попа тохнă. N. Асла тух, мухтава тух. Сред. Юм. Учитĕле тухнă. Доучился до учителя и служит учителем. Рукоп. календ. Прокоп. Начара тух, вĕте тух, вака тух. N. Эмелçĕ хăй пĕлĕвĕ тăрăх асла тухать. N. Санăн варлă çынну, санăн тусу тăшмана тухсассăн, сана вилес пек хуйха ӳкермест-и? N. Вĕсем типсе пĕтсе кайнă хăравçа тухнă, ялан айăплă çын пек тăраççĕ. N. Эсĕ мĕнле чина тухан? || Превращаться, обращаться. N. Аскăнланса çӳрекен çын çемйине тĕрлĕ усалтан сыхлас вырăнне хăй тăшмана тухать. N. Навуса тухнă, обратилось в навоз (о железе). || СРОВ. 11. Ухмаха тухнă-и-мĕн ку çын? Она сошла с ума? || Увольняться, оставить службу. N. Вăл вырăнтан тухатех, теççĕ. N. Халĕ эпĕ вырăнтан тухрăм, ĕçлеме юрамаçть. || N. Пĕр министр ĕçĕпе айăпа тухнă пулсан, вăл айăп ытти министрсем çине те ӳкет. || Потерять образ. N. Ну тулĕк эс этемлĕхрен тухрăн, саншăн кулянап. Микушк. † Çын хурланă пуçăма эс хурласан (обракует, обидит), тухать çамрăк пуç çынлăхран („теряет всякое достоинство и выходит из числа людей“). || Дожить. || Быть в обращении (о деньгах). К.-Кушки. Ку укçа тухнăранпа çичĕ патша улăшăннă. С тех пор, как эти деньги были в обращении, сменилось семь царей. || Ослушаться, перечить. N. Эпĕ хушнинчен ан тухăр. СЧЧ. Çемьесем кирек хăççан та аслин сăмахĕнчен тухни çук. N. Эпĕ каланă сăмахран ан тух. N. Вĕсем сăмахĕнчен тухас мар. || Происходить, образоваться. N. Çак вĕрӳçĕ сăмах тухнă вĕр тенĕ сăмахран. || Вылезать, выпадать. Орау. Пакшан пырши тухнă, тет, хăй çапах тепĕр турат çине сиксе ларасшăн, тет. Чураль-к. Çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ (парни). N. Ăйхинчен вăраничченех ăна пĕтĕм ăшĕ-чикки тухса ӳкнĕ пек туйăннă. Орау. Темскер мăккăли шалтан мăкăрлса тухать (выходит изнутри тела наружу). || Встречать. Сунт. Лисука илме тухакан пулман. || N. Эпĕ кăçал тыр вырма тухаймарăм, икĕ эрне питĕ йывăр выртрăм (лежала, хворала). || Собраться. Альш. N. Вăл хайĕн начар çара-çунине, начар кĕсрине кӳлнĕ те, кайма тухнă. N. Эсĕ каймаллах тухнă-и? Ты совсем собрался? || Приводить. ТХКА 51. Çак çул хамăр яла тухать пулас. Çак çулпа киле каяр. || Начинаться. Ачач 4. Нимĕç вăрçи тухиччен пĕр çирĕм çул малтан. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Альш. Чăнах та ачи уйăрăлса тухат, е тухса качча каят. N. Ишсе тух, переплыви. Юрк. Тăрахтире кĕрсе лайăх яшкасем çисе тухат. О сохр. здор. Çапла вара пĕр чирпе хăш чухне ялĕпех чирлесе тухаççĕ. Артюшк. Вăл ту патне пынă та, лумпа çĕмĕрсе тухнă (пробил насквозь). Баран. 237. Çанталăк лайăх тăнă чух, çак çула ик-виç кун хушшинче ишсе тухаççĕ (проплывают). N. Кунта мĕн çырнине каласа тух. Произнеси (по порядку все те числа, которые здесь обозначены цифрами). N. Пухăва тухсан-тусан, хайхине пуянсем хутлăхне сĕтел хушшине кĕрсе ларма вырăн та пара пуçларĕç, тет. Орау. Пасар майĕпе кĕрсе тухсан-тусан тем пулĕ-ши: те парĕ, те памĕ ĕнтĕ ку вир-ял (деньги). N. Унта çапăçса кам мухтава тухин, ĕç халăхĕ мухтава тухать. Якейк. Кăк кăларнă чох, чакалтасан-чакалтасан, калаççĕ: халь кăк тоха пырать та-ха (корень при корчевании начал выходить). СТИК. Эп унпа кăшт калаçасшăнччĕ, темле тĕпелелле пăрăнтăм та, кайран пăхап — вăл туха кайнă. Микушк. Эпир пуснă вырăна тивлет пусса тухтăр-и? (Из свад. такмак’а). Изамб. Т. Эпĕ кĕмен! Вĕсем хăйсем вăрласа тухрĕçĕ. Кив-Ял. Емелкке кукăр туя илсе йыхăрса тухрĕ пухăва. Альш. Тепĕр тĕслĕ халăх: тутар, мăкшă, вырăс, хăйне ушкăн лара-лара тухнит (расселились). В. С. Разум. КЧП. Иртсе кайнă чух пирĕн пата кĕрсе тух. N. Пĕçерсе тухаççĕ. ТХКА 5. Аттерен уйăрлса тухнăччĕ. Янтик. Тăваткăл минтер, хăмаç пит, сарса тухăр сак тулли; çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. ЧС. Вара чӳклекен ăстарик пӳртри çынсене пурне те пĕрер курка сăра ĕçтерсе тухрĕ. (Ача ячĕ хуни). Ильмово. Вырăна çитсен, ăрам пек тăрса тухаççĕ те, такмаксем, сăвăсем калаççĕ. Юрк. Малтан çуна пуçланă çурт çунса пĕтиччен аллă-утмăл килле пĕтерсе те пăрахат (тухат). Истор. Пилĕк сахат хушшинче вĕсен мĕн пур карапне пĕтерсе тухнă. || Так гонят собаку. N. Тох, мар-тох (на собаку кричат). Тюрл. Тох! Пошла вон, цыма, тубо! (отгоняют собаку).

тăпăлха

то же, что тупăлха. КС. ЙФН. Тăпăлха турта ил, Мику. Зап. ВНО. Тăпăлха = тупăлха. Ib. Ун пахчннче тăпăлха ӳсет. Шихаз. † Ушкăн-ушкăн тăпăлха, хăçан туртана юрĕ-ши?

хирĕл

(_хи_рэ̆_л), валиться, падать. Трхбл. Собр. Çĕлен чăмса пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çулни). N. Хĕçĕ касса пырать, çарĕ хирĕлсе юлать. (Утă çулни). Т. II. Загадки. Çăрттан чăмах пырать, çарĕ хирĕлсе юлать. (Утă çулни). Собр. Çарттан сиксе пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çăлни). N. Уртемейĕ урăлса выртать, ачисем хирĕлсе выртаççĕ. (Мачча). || В переносн. смысле. Ачач 32. Нумай та иртмест, йăнăшса ахлатни, усал сăмахсемпе вăрçа-вăрçа ылханни çын ăшĕнчен асаплăн хирĕлсе тухать. || Усиленно работать (в пол. ном разгаре). Якейк. Хирĕлсе тыр выраççĕ; тыр вырса хирĕлеççĕ анчах (жатва в полном разгаре). N. Ĕлĕк çапла калатчĕç: Спас çитсен тырра хирĕлсех акаççĕ, тетчĕç. || Вымирать. Орау. Выльăхсем хирĕлеççĕ тесе калаçаççĕ Хирпуçĕнче (вилеççĕ). || Скандалить, ругаться, браниться, остервенеть. Ерех 9. Килне таврăнсан, вăрçма, хирĕлме тытăнать. || СТИК. Паян тем хирĕлсе илчĕ-ха вăл пĕр ушкăн. Сегодня он немножко выходил из себя. Сред. Юм. Эп ним те туман ôна та, çапах манпа пĕрмай хирĕлсе çурет-çке-ха ô. СПВВ. ФИ. Хирĕлни, луш вăрçă шыраса çӳрекен çын, пĕр чарăнмасăр вăрçса пурăнакан çын. КС. Паян халăх çинче хытă хирĕлчĕ вăл (ругался). N. Кинĕ, çавна курсан, пит хирĕле пуçланă, ватă çынна тем каласа вăрçса пĕтернĕ. Хурамал. Тем хирĕлчĕç кĕçĕр йытсем! (неизвестно чему). Ib. Йытсем кĕçĕр (иртнĕ çĕр) хирĕлчĕç (ял йытти пурте вĕрчĕ). Ib. Çынсем çапăçнă чухне калаççĕ: хирĕлеççĕ, теççĕ (пĕри пĕр çĕрте йăванса каять, тепри тепĕр çĕрте йăванса каять). || Задерживаться. Ст. Яха-к. Çук ĕнтĕ, сире ни киремет, ни кĕлĕ, ни çăлкуç тытман, анчах сирĕн килĕш-чиккине пĕр чӳке тасатманнинченех хирĕлсе тăрать. (Туй таврашĕ тасаттарни). || Упрямиться. Альш. Тем хирĕлет ĕнтĕ вăл, теççĕ (упрямится).

хисеп

(х’и_зэ_п), счет, количество, число. Юрк. Çапла илсе кайнисенчен пăсăк çынсем нумай тухнă та, хисепе тулман. N. Алла шĕвĕн тухсан, пĕр патак татки илсе, ун çине шĕвĕн хисеп тăрăх карт туса, çын патне пăрахаççĕ, тет. N. Вĕсем çапах куланай ытлашши парса тăман, хăй çĕрĕ хисепĕн анчах тӳленĕ. Баран. 90. Тăвĕ çӳлех мар, тӳрех виçсе хисеп тусан, виç-тăват çухрăм анчах. N. Халăхран уйрăм хисепреччĕ. N. Алăсăр, урасăр-хисеп илет. (Пăтавкка). Н. Карм. Аслă çул хĕрри пушăтлăх, иртсе çӳрен пĕлĕ хисепне. Пазух. † Самар шывĕсенĕн хисепĕ çук. || То, что причитается. Баран. 83. Вăл (подросток) çитĕннĕ çынпа тан ĕçлесе пырайман, çавăнпа хăй хисепне пĕтĕм ушкăн валли апат хатĕрлесе тултарать. || Время. Ст. Чек. Хисеп килеймен-тĕр-ха. Видно, еще не настало время. || Честь, почет. Альш. Хуçа вара хĕрсене, çав хисепе тунăшăн, килĕнчен тухса кайнă чухне пĕр пилĕк пус пек, вунă пус пек укçа парать. N. Мухтав та, хисеп те парса пилленĕ ăна. Турх. Вĕсем виççĕш пĕр пулса, ялан хисеп шыранă. || Почитание, благоговение. || Баран. 131. Тăм çĕрĕн çиелти сийĕнче пулать (встречается). Вăл минерал хисепĕнче çӳрет. || Мысль, ум. N. Ялан вăл пĕр ĕçĕшĕн тăрăшса ларать, мĕн тăвас ĕçĕ унăн хисеп çинче. Ст. Шаймурз. Калаçма хисеп кирлĕ, сӳс тӳме кисеп кирлĕ. (Послов.). || Участь. Баран. 186. Кайран-кайран вĕсене те лешсен хисепех çитнĕ. Регули 1295. Кăлăх хисепе ан попле ытлашши. Ib. 1282. Хисепе ма поплен? Ib. 1282. Пĕр хисепе ан кил.

хурла

хорла, мерить. Б. Олг. Чураль-к. Хĕрĕх чăрка пирĕм пур, халь кӳртем те халь хурлам, мана анне ятлас çук. Ст. Чек. Пĕре хурласа ярсан тепреччен: пирвайхин-че тăватă витре, тăват ушкăн, унтан виçшер витре вара, виç ушкăн сапаççĕ.

хуш

хош, велеть, повелевать, приказывать. А.-п. й. 89. Унтан хăйĕн тарçине çапла хушрĕ хăтăрса. Ib. 81. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хăвалама çав çынна. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашасене чарма хушать. Ib. 90. Тарçă тухать урама, кĕме хушать Сахара. Чăв. й. пур. 7°. Вăл хушмасăр çырман. Он писал не по личному усмотрению, а по приказанию. Юрк. Мана ĕнтĕ çын килсе хушас, вĕрентекен тетем çук. Ib. Мĕншĕн тухса каймастăн? Кай! Эпĕ сана киле кайма хушрăм, чармастăп, кай! — тет. Шорк. Эпĕ она вăрмана вотă патне кайма хошрăм. Я велел ему ехать в лес за дровами. N. Сирĕн унта ĕçе хушса тăраканни кам? (распорядитель). СЧЧ. Вăя (отец) вара çемьесене (нашей семье) пĕрне те чӳк тума хушми пулчĕ (стал не велеть). || Поручать, наказывать (что-нибудь сделать): Тораево. Пурне те ĕç хушса пĕтерчĕ тет (надавал поручений, работы). N. Çынна хушас ĕçе хам тăваттăм. Чубаево. Çавăнпа эпĕ аттепе анне мана ĕç тума хушмассерен, эпĕ çапла калаттăм: эсир мана хут вĕренме ярсан, эпĕ тума хушнă ĕçсене хавасланса тăвăттăм, теттĕм. N. Эпĕ сире йăвăр ĕç хушам. А.-п. й. 38. Сана йăвăр ĕçех хушмастăп. || Просить, приглашать, предлагать. N. Аннене яшка пĕçерме хушрăм. Альш. Пĕрре пупсем çӳреççĕ те, кусем патне кĕреççĕ, тет. Ку ача пупсене ларма хушат, тет. N. Тăвансене хушма та аптăранă ĕнтĕ (эпĕ). || Советовать. А.-п. й. 103. Чухăн сутьесем патне каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк отправился к судьям и сделал так, как советовала дочь. Ib. 104. Чухăн каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк пошел к судьям и поступил по совету дочери. N. Пирĕн Иван авланас тет. Эсĕ мĕн хушатăн? || Назначать. Орау. Ăна кĕçĕр хурала хушрĕç (в караул назначили). || Роить. Альш. Çӳлĕ тусем çинче çуртсем пур, вуникĕ те вĕлле хуртсем пур. Çуллен çур хушмантан ӳпкем пур. || Прибавлять. Собр. Тухсам, тухсам, Ухаххи, çур çула çитсессĕн çунат хушса вĕçтерес. Кан. Ĕне начар, ӳт хушмасть. N. Иккĕшĕ те чăрсăрланса вăй хушаççĕ пĕрмай. Микушк. Шав-шав вăрман, шав вăрман, мĕшĕн шавлать çав вăрман? Турат çумне турат хушасшĕн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕшĕн шавлать çав халăх? Чун çумне чун хушасшĕн (старается поддерживать свой род). Лашм. Кĕр каять те çур килет (хура чĕкеç), шур курница çумне çурт хушать; эпир кĕр каяс çук, çур килес çук, атте-анне çуртне хушас çук. Бес. чув. 23. Христоса ĕненекенсем ăна хăйсем шухăшласа кăларса Евангелиене хушса çырнă тенине те илтнĕ эпĕ. || Преувеличивать. Орау. Чăннине калаçать тесе ĕненмелли çук ăна, вăл пĕр сăмах çумне çĕр сăмах хушса калаçать. КС. Хошса кала, преувеличивать, прибавлять. || Приписывать. Янтик. Лаша вăррине, Иван, сана хушаççĕ. Кражу лошади, Иван, приписывают тебе. Сред. Юм. Мана вăрланă тесе хôшаççĕ, еп-ха патне те пыман. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса (приписывая неблагопристойное деяние какое-либо), е шуйттан тесе кӳрентермерĕн-и? N. Хăшĕ тата хăйсене пĕр-пĕр ушкăн çумне хушса, кама тĕл пулнă ăна ятласа çӳреççĕ. || Ревновать. N. Арăмне çын çомне хошать. N. Ехрем арăмне Ваçук çумне хушать. || Позволять. Юрк. Ачасене эрех ĕçме хушмаççĕ. Шел. II. 67. Хăй патĕнчех выртма хушрĕ. Пустил на ночлег к себе. || Произносить, сказать. С. Айб. Савнă тусăм пырать çулпала, çитсе сăмах хушса пулмарĕ. N. Сăмах хушайми пулнă. См. турткалаш. Сред. Юм. Эп онпа пĕр сăмах та хошман. Я с ним ни слова не говорвл. N. Патша мĕн ыйтсан та, вăл аран-аран, ирĕксĕр пĕрер сăмах хушса пынă (произносил, говорил). N. Куçма пуçне суллакаласа ăна тепĕр хут сăмах çумне сăмах хушса каласа парать. Юрк. Старикки çапла сăмах хушсан, ку часрах кушиле çине улăхса та ларат. НР. † Чун савнине курасчĕ, хушаясчĕ виç сăмах. Милого увидать бы, сказать бы ему три словечка. А.-п. й. 6З. Утах малалла. Эпĕ пули-пулми япала мар, сан пеккисемпе сăмах та хушмастăп,— тет йăмри мухтанса. || Примешивать. О сохр. зд. Çав çусене вара пăрçа, çăнăх, купăста пеккисем çине хушаççĕ. || Сложить (в арифметике). N. Кам виçĕ пус хошакан пор? N. Хушса, катса, хутласа, уйăрса (валеçсе), тата шăрçапа шутлама, тĕрлĕ сатачсем тума вĕрентнĕ. || Заменить. N. Пӳрте пĕрене хуш. || Прививать. Чув. календ. 1910. Çĕр çул ĕлĕкрех Европара чечче хушма тытăннă та, çав чиртен çынсене хăтара пуçланă. || Дозволить. Альш. Вунă çула çитсессĕн, пире ĕçе хушнă-тăр, вуник çула çитсессĕн, вăйя-кулла хушнă-тăр. Трхбл. Вуник çула çитсессĕн пире вăйя хушнă-тăр. Хурамал. Кунтан малашне чӳк тума мана турă ан хуштăр.

хăйне

сам по себе. Вилĕ йăли. Çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. N. Пойăс хăйне (сам по себе) вĕçет, ку хăйне калаçать (радио). N. Апла çав утмăл пĕр çăлтар пурте пĕрле чупса пыраççĕ-и, е кашнийĕ харпăр хăйне (каждая сама по себе) ăрасна çӳрет-и? — тетĕп. || Календ. 1903. Çавăнпа эпир чăвашсем валли календар çырма шухăш тытрăмăр. Баран. 25. Ĕлĕк улпутсем ухутана çӳреме тĕрлĕрен йытă нумай усранă. Вĕсемшĕн хăйне пĕр карта пулнă. || Баран. 145. Харпăр çын, хăйне уйрăм пурăнас пулсан, хăйне кирлине пурне те туса çитереймĕччĕ.

хăйсем

они сами, себя. Орау. Вăл сан пăяхаму ухмах пуль вăл, темтепĕр усал сăмах калаçать? — Çук, вĕсем хăйсем çапла. N. Пĕчик ачасем хăйсем пĕр ушкăн (отдельно) пухăнса вылянă. Баран. 182. Ăна (дань) вĕсем хăйсем килсе пуçтарса кайнă. Ib. 154. Пулăçăра çӳресе финнă çынни тинĕсе хăнăхса çитет. Балтий тинĕсĕ çинче вĕсем тивĕс ăстисем хăйсем. Бюрг. Ачи калат: хăйсем килте çук. Ib. Ку каят та тарçинчен: хăйсем ăçта? — тет. Кан. Çавăнпах вĕрентекенсене хăйсемшĕн анчах ĕçлеттерме пуçламалла. || Их, свои. N. Вĕсем хăйсен укçине çухатнă. Кама 3. Вассапа Маринен хăйсен сăмах, Кришшапа Евкенĕн (çамрăксен) хăйсен сăмах.

кĕретлетсе

явно, открыто, без стеснения. Вĕлле хурчĕ. 10. Пĕр ют хурт кĕрсе, чипер вăрласа тухсанах, тепринче (в другой раз) хăйпе пĕрле пĕр ушкăн ертсе пырать, кăсем тата темиçе ушкăн ертсе пыраççĕ, вара кĕретлетсе вăрлама пуçлаççĕ те, хуçисене пĕтерсе, мĕн пур пылне çаратса тасатсах каяççĕ. N. Нимĕçсем вăл çĕре çапла илсенех, вăл çĕрте пурăнакан француз çыннисем нимĕçсене пĕртте юратман, ялан кĕретлетсех хирĕç пынă. Оста-к. (Чеб. р.) «Кĕретлетсе, явно, дерзновенно». Сред. Юм. Кĕретлетсех çаратса тôхса кайрĕç (ограбили на яву).

тăххăрăнччен

знач. не выясн. Изамб. Т. Улăмланă чухне ушкăн пысăк пулсан тăххăрăнччен çапаççĕ.

тăшманлă

враждебный, вражеский. Утăм. Чĕнмесĕр тăчĕç чылайччен тăшманлă çилĕллĕ ик ушкăн.

тĕрлет

шуметь. N. Пĕр ушкăн сала кайăк тĕрлетсе вĕçсе хăпарса карĕç. Сам. 19. Кĕрĕт çумпе тĕрлетсе юр тусанĕ шăлăнать. Б. Олг. Аçатат, тĕрлетет, хытă аçатрĕ. Çутт. 2З. Тĕрлетсе, çапăçса, усал сăмахсем каласа çуйăхса çӳремелле мар. || Топать ногами. Сред. Юм. Мĕн тĕрлететĕр эсир онта. (Говорят играющим детям, когда они шархают, топают и кричат). || Ехать быстро (поднимая пыль). Хорачка. Тĕрлетсе карĕ виç лашапа (мăкăрлантарса). || Б. Олг. Олăм çонса карĕ тĕрлетсех, тет, тĕр-тĕр-тĕр çонса карĕ.

чĕре

сердце. N. Чĕре сикет, сердце бьется. N. Чĕре тапать, сердце бьется. N. Чĕре тапни, сердцебиение. N. Чĕре хуçăлать, серде надрывается. N. Чĕре сиксе ӳкрĕ, екнуло сердце. N. Эпĕ сире курсан, ырă тусăмсем, манăн чĕре тулчĕ савăнăçпа. Когда я увидел вас, добрые друзья, то мое сердце наполнилось радостью. Калашн. 19. Хуçана малтан вăл çапса ячĕ пĕтĕм вăйĕпе чĕре тĕлĕнчен. Образцы 9. † Тантăш юта кайсассăн, çав çунтарать чĕрене. N. Чĕрем хытă хуйхăрат кил-йышсенчен уйрăлсан. Ал. цв. 13. Мана эсĕ хăвăн чĕрӳнти хуйхăна каласа кăтарт. N. Сывă çынăн чĕри те, ӳпкисем те лаях ĕçлеççĕ. У здорового человека сердце и легкие работают хорошо. Ал. цв. 26. Анчах йăмăкин чĕри тӳсеймен. Дик. леб. 48. Хăранипе, пиччĕшĕсене хĕрхеннипе унăн чĕри çунать кăна! Сердце ее ныло от страха и от жалости к братьям. КВИ. Пĕр чунăн çеç хуйхăпа çав каç чĕри çурăлать. Ib. Савăннипе Сетнерин чĕри кăлт-кăлт сикет-çке. Ал. цв. 20. Чĕри хăйĕн хăранипе тытнă кайăк чĕри пек сикет. Ск. и пред. чув. 25. Ăна курсан чĕрисем хытă кăлт-кăлт сикеççĕ. Ал. цв. 13. Юратнă кĕçĕн хĕрĕ анчах хĕрлĕ чечеке курсан, чĕтĕресе кайса, чĕрине темĕскер сăхнă пек, йĕрсе ярать. Ск. и пред. чув. 16. Ырă юрри çăлтăрсен эпир пĕлмен вăйĕпе лăплантарчĕ хуйхинчен Уланкинĕн чĕрине. Ib. 21. Юманкканăн хăлхине çав сăмахсем кĕреççĕ, унăн вĕри чĕрине çите-çите тивеççĕ. Дик. леб. 46. Анчах патша ун сăмахĕсене чĕрине хуман. Но они (речи) не доходили до сердца короля. У. Я. Пĕлĕт пек ушкăн сурăх монгол хирте кĕтет, хăй чĕринчен пĕр юрă шайлать те кĕвĕлет. Ск. и пред. чув. 16. Уланки тус çав юрра хăлхисемпе илтеймест, чĕрипеле кулянса лайăххăн вăл ăнланать.

хĕрри

край. См. хĕр, хĕрĕ. N. Сĕтел хĕрри, край стола. НР. Шор хĕррипа отмашкăн... Чтобы ходить по краю болотца... Хурамал. Аслă çулсем хĕрри çырлаллă, çиессӳ килсен татса çи. По краям большой дороги много ягод, если захочешь поесть их, то сорви и ешь. Ib. Аслă çул хĕрринче сар пушăтлăх, çул çыннисем пĕлĕç хисепне. На краю большой дороги — желтые молодые липы, идущие будут знать им счет. N. Çаран хĕрринче çĕр-çырли, пĕр çупкамĕ пĕр ывăç. Ачач. 59. Ашшĕ пĕр-хĕрринче хар-р-р! хар-р-р! харлаттарса çывăрать. Ib. 50. Тимуш чей чашкине, хĕррисенчен ик алăпа та пит асăрхаса тытса, тути патнелле илсе пычĕ. N. Çак Тип-касăн хĕрринерех пĕр пĕчĕк латакайрах, вăтам пӳрт пур. А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. N. Ку хĕрринчи, тот, который (сидит, стонт) с этого края. N. Уй-хирсем тăрăх сасăллă суха: „Хĕррине те ну, ну! “ — илтĕнет пĕрмай. Янгорч. Суха тунă чух лашана: хĕррипе! тесе кăçкăрса пыраççĕ. Янтик. Ушкăн кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррипе эпир касрамăр. Ст. Шаймурз. Аслă çул хĕррисем пылчăклă. Альш. Кайăк юпа тăррине пырса ларат, юпа хĕррине лараймас вăл. || Опушка (леса). Оп. ис. ч. Н. Вăрман хĕррине çитсен, çынни: вăсси! вăсси! — тесе кăшкăрса ячĕ, тет. Когда они подошли к опушке леса, человек закричал: „Взы! взы“! || Берег. Бес. чув. З. Тутар ачисем çав çырман çӳлĕ хĕрринче, хăшĕ çара уран, хăшĕ çăпата сырса, хăшĕ кĕпепе кăна кăшкăрса, выляса, чупса çӳренĕ. ГФФ. Тем чол шыв хĕррипе отсан та, эпир шыва каяс çок. Сколько бы по бережку не ходили, в воду мы не упадем. Истор. Хĕвелтухăç йĕнчи çĕрсене Атăл хĕрри таранчченех туртса илнĕ. ЧП. Шурă Атăл хĕрри. Ст. Шаймурз. Тинĕс çинче пит вăйлă çил тухат, вара пичĕкене çыран хĕррине илсе юхтарса тухат. Орау. Шыв хĕррипе карĕ (если берег обрывистый, то: çыран хĕррипе карĕ), пошел вдоль берега. N. Хĕррисем (у реки Булы) кăш тĕлте тарăн, кăш тĕлте сăрт. || Употребляется в качестве послелога. А.-п. й. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. N. Картасем хĕрринче (под заборами) выртса çӳрекенскер. || N. Каç пулсан, вăрçă хĕррине ĕçлеме каяттăмч.

шайла

равнять, сравнивать. N. Сĕлĕ, çулленхинчен шайласан, пит аван пулчĕ. || Взвешивать. СПВВ. Хушрĕç пире юрлама, пирĕн çамрăк ăссене шайлама. || Уравновесить. КС. || Прикинуть на глазомер. Алших. Шайласа тултар. || Соображать, рассчитывать (напр., при покупке — как будет дешевле; при постройке — где лучше построить и пр.). Изамб. Т. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса, чул пек пулать. Çавăнтан шайласа, çынсем тăмран кирпĕçсем, савăт-сапасем тума вĕреннĕ. О сохр. здор. Пирĕн пӳрт лартнă чухне унăн аслашне çемье тăрăх шайласа тăвас пулать. || Складывать (песни). У. Я. Пĕлĕт пек ушкăн сурăх монгол хирте кĕтет, хăй чĕринчен пĕр юрă шайлать те кĕвĕлет. || Определить, расчитать. Рук. календ. Прокоп. Пирĕн арăмсем хăçан çăмăлланмаллине шайлаймаççĕ. О земл. Хăçан акассине ку ĕç патĕнче тăнă çын нумайĕшĕ хăй те шайлама пултарать. Календ. 1906. Тата çĕр çавракине шайласа та пĕлме пулать. || Разбирать. N. Халь хамăрăн та шайламаççĕ, топă номай переç. || Наблюдать. Çĕнĕ пурăнăç. Лайăх шайласа (сăнаса) пăхăр-ха хальхи çĕнĕ пурăнăçа! Вăл ĕлĕкхи пек-и? || Разрешать, обсуждать. Ск. и пред. чув. 39. Мăншу халăхĕ, хура ĕç çынни, хăйĕн ĕçĕсене пĕрле шайлама пĕтĕм Мăншу ялĕ вĕçĕ-хĕрринчи лутра пӳртсенчен пĕр çĕре, кайăк пуçтарăннă пек, пухăнса пырать. || Уважать. КС. Шайламасть, не уважает (— кураймасть, хĕрхенмест). || N. Ухçана шайламаççĕ.

шарлаттар

понуд. ф. от гл. шарла; шуметь. Питушк. Шарлаттарса йохать шыв (шумит). Сунт. Чулсем (жернова) сиксе тухса пек шарлаттараççĕ. Шар-шар-шар! шарлаттарни илтĕнет. || Сред. Юм. Хăмаçа çорса кăлар тессине шарлаттарса кăлар, теççĕ. || Изванк. Вăсенĕн ылханĕсем хăçан та хăçан шарлаттарса çунакан кăмакарн вут çине пĕр ушкăн тĕслĕрен тĕслĕ йăвăçсем шăтчăр та, вăсен ылханĕсем тин çак ачана çитсе çавăрса илччĕр. (Тĕпсаканче пăт чӳклени). || N. Самартан илнĕ сар лашам, юпа çумне кăкарсан, шарлаттарса кĕçенчĕ. Изванк. Эпир мура асатса, автансем пит хытă шарлаттарса автнă вăхăтра киле çитрĕмĕр. || Кан. Пĕри тата шарлаттарса утса пырать.

шупка

шопка, беловатый, бледный, полинялый (выцветший). ЧК. Ушкăн-ушкăн тупăлха, хăшĕ шупка, çав ытла. Яргуньк. Мăн улăхра çырлалăх, эпĕр пуçтартăмăр хĕрлине, çынсем валли шупки юлч. Собр. Рашча витĕр çул хыврăмăр пилеш йăвăç айĕнчен. Пилеш çупканĕ çакланчĕ, çавăнпа шупка пултăмăр. N. Шупка сăнлă, бледный. Завражн. Шопка, розовый. Нюш-к. Шупка хăмаç çип теççĕ, у хăмаç çип тĕснех лараймасть, тĕсĕ пăртик кайнă тени пулать. Шупка хăмаç çип пиçнĕ-пиçмен пилеш тĕслĕ. Б. Олг. Шопка çитсă илетĕп (хĕрлĕ мар, шорă мар). Тюрл. Шопка, мало крашеныЙ. || Назв. деревни в б. Чебокс. у.

шурă

шорă, белый. N. Пĕчĕкçеççĕ кушма — шурă кушма, пурте шур путекĕн кăчăкĕ. Толст. 5. Куçли калать: сĕт шурă, хут пек шап-шурă, тет. Суккăрри калать: шурă тĕс апла вăл хут пекех алăра шăлтăртатать-и-мĕн? тет. Зрячий сказал: „Цвет молока такой, как бумага белая“. Слепой спросил: „А что, этот цвет так же шуршит под руками, как бумага?“ Ядр. Ман тантăшсем ялт шурă, епле уйăрлса каям-ши. Ск. и пред. чув. 3. Тимĕр тылă ашĕнче шурă шуйттан ларать, тет. Пазух. 73. Чăлт шурăран тутăр эп кумтартăм. Чув. прим. о пог. З7. Хĕвел шурĕ тухсан, çав кун уяр пулать, малалла та уяр пулать. Если солнце восходит белое, то в этот день будет ясно и вперед будет ясно. N. Çамки çинче шурă пур (вăкăрăн). Н. Якушк. Улачанăн шурри пит çинçе, кам аллисем витĕр тухнă-ши? N. Шорринчен Хвекла саппун тутарнă, ытти япаласене тапратман-халь. Хош-Çырми. Тӳнес марччĕ шорă йор çине. Хорошо бы не свалиться мне на белый снег. НР. Анатран хăпарать шора пăрахот. Снизу идет белый пароход. Хош-Çырми. Икĕ шорă çăмарта пĕçертĕм, хăшĕ сывалассине пĕлмерĕм. Сварил я два яйца, но не знал, которое из них убудет. Ск. и пред. чув. 19. Шурут çырми варринче шурă шăмăсем выртаççĕ. Якейк. Çăмарта шорă тийиса шоратмасăр çияс мар. БАБ. Юрла-юрла ĕçер-е? Юртан шурă пулар-а? Давайте пить и петь песни, и сделаемтесь белее снега. Бугульм. Шурă çĕлĕк шур юр пек, хамăр тăван чунăм пек. N. Шурă юр пусарса тăракан чăрăшсем йăшăл та тумаççĕ. N. Ушкăн-ушкăн шурă пĕлĕт иртет... НР. Апай исе пачĕ шурă тутăр. Мать купила мне белый платочек. Хурамал. Манăн шурă кĕпе пĕрреççĕх, çуса çаксан, шурă юр пекех. У меня единственная белая рубашка; если выстирать ее и повесить, то она как белый снег. А.-п. й. 93. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Хурамал. Ăлăхăттăм çӳлĕ ту çине, çыру çырайăттăм шура чул çине. Взошел бы я на высокую гору и написал бы надпись на белом камне. Ib. Çӳлĕ тусем çинче шурă курнитса. На высокой горе — белая горница. Ib. Шурă иккен куянăн урисем, хĕрлĕ иккен тиллĕн урисем. Оказывается, у зайца ноги белы, у лисицы — красны. N. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтатчĕç. Çăмарта пăрахнă чухне те: чунна шурă чăхă ертсе çӳретĕр, тетчĕç. N. Кăвак кăвакарçăн чĕпписем — шурă кăвакарçăн сĕчĕсем, эпир аттепе анне ачисем. Бугульм. Кăвак кăвакарчăн пурте пĕр пек, çуначĕ шурри ăрасна. ЧП. Хĕрсем шуртан шурă кантăр тыллаççĕ. N. Эй, шура аппа, шурă аппа, чӳрече витĕр пăх аппа. ТХКА З0. Оксанă — хура куçлă, шурă ӳтлĕ, сар çӳçлĕ, яштак пĕвлĕ хитре хĕрччĕ те. || Альш. Çута-шурă, светло-белый. Ib. Витĕр шурă, цвет бумаги. Орау. Пĕр шурă чĕреллĕ (бледный) ача туйра вĕлерес пек ташлать. || По-белому (изба). О сохр. здор. Пӳртре хăрăм-тĕтĕм ан пултăр, çавăнпа пӳрте шурă тума кирлĕ (по-белому). Хурамал. Алăкăрсен умĕ улма йывăç, улмисем çукран илемĕ çук; пӳртĕрсемех шурă, саккăр сарă, савнă тăванăр çукран илемĕ çук. У вас на дворе растут яблони, но нет у них красы оттого, что на них нет яблок; изба у вас белая, лавки в ней желтые, но нет у нее красы оттого, что у вас нет милой родни. || В переносном значении. N. Эпĕр шурă тăвасшăн, çынсем хура тăвасшăн. Мы хотим сделать как-нибудь это приличным, а люди стараются сделать это нехорошим. || Честь? N. Сĕтел туртса си парат, питме шурă килĕ-и, тесе. || Снег. С. Айб. Уттарам-шин, чуптарам-шин аслă çулпа шурă пур чухне. || Хлебное вино (водка). Изамб. Т. Сахал пулсан: шуррине пар, тесе, тата ыйтаççĕ.

парка

(парга), ядреный, полный, здоровый. КС. Кăçал хăярсам пит парка шăтаççĕ. Шурăм-п. Кăçал ăвăс кăчки парка. В. Ив. Вăрлăхра çимĕç мĕн чухлĕ нумайрах, тырă çавăн чухлĕ паркарах ӳсет. Чув. пр. о пог. 61. Çĕнĕ уйăх парка пулсан, уйăхĕпех çăмăр пулать (хĕлле ăшă юр пулать). Если молодой месяц полный, весь месяц будет дождь (зимой будет снег). IЬ. 443. Хăмла çырли малтанхи парка пулсан, малтан акнă ыраш лайăх пулать. Если раньше поспевшая малина крупна, то раньше посеянная рожь будет хороша. ЧП. Хура-ах вăрман хуххине суйласа татрăмăр паркине (= шултăрине. КС.) Альш. † Хура вăрман хуххине суйларăмăр паркине. N. Урасем пит парка = урасем пит хулăн. Сред. Юм. Ôн ачи пит парка ӳсет-ха (растет плечистым, здоровым). КС. Уммасем кăçал парка ӳсеççĕ. Хурамал. Пирĕн тырă пит парка шăтнă (тĕм-тĕм шăтна, ушкăн-ушкăн шăтнă, лайăх пулнă). Ст. Чек. Парка ӳсет (уçăм), растет тучно, отлично. СПВВ. ИФ. Ку кĕпçе пит парка, теççĕ, Календ. 1904. Шултра пĕрчĕн тымарĕ парка, йышлă пулат, нӳр те нумай туртать, шăтасса, ӳсессе те парка шăтать, парка ӳсет. СПВВ. ФВ. Мăн, хулăм кĕпçене парка теççĕ. Изамб. Т. Кăçал тырă парка шăтăрĕ (= шăтрĕ, взошел роскошно). IЬ. Унăн ачи парка ӳсет. СПВВ. ЕХ. Парка = хулăн. Кудемер. Парка лаша, здоровая лошадь. Шибач. Парка çитĕнет сĕлĕ (крупный). IЬ. Çӳлти парка полчĕ, аялти каюллă полчĕ. || Выносливый (о лошади)? Хорачка. Парка ут (пĕтсе кайса, хоппи анчах йолса, хытă чопать).

пӳтек

(_пӳд'эк'), то же, что путек, ягненок. Т. VI. 37. Урай тулли пӳтек пар. (Чӳклеме кĕлли). Сред. Юм. Пӳтек, общее название телят по второму году; 2) ягненок (ярка) по второму году. Изамб. Т. Пирĕн пӳтекки-мĕнĕпе вунă сурăх. Ib. † Ушкăн-ушкăн шур сурăх, пӳтек çӳлĕн (по второму году) пӳтек тăват. У др. ягненок по второму году называется: çăвăр путек, путек-сурăх.

пĕррĕн-пĕррĕн

по-одному. Изамб. Т. Чăх тырă пĕрчине пĕррĕн-пĕррĕн çиет. Пазух. Ушкăн-ушкăн сала кайăк, ыр ял тĕлне çитсессĕн, пĕррĕн-пĕррĕн саланать; ушкăн-ушкăн яш ача, çирĕм иккĕ çитсессĕн, пĕррĕн-пĕррĕн саланать (расходятся по-одному).

кала

говорить, сказать, рассказать. В. Олг. Мĕн калатăн? Что скажешь? К.-Кушки. Хăш чух ик-виç сăмах калан та, пĕтсе те ларат. Скажешь иной раз два-три слова, и конец. Хурамал. Манран каласа пултăр, килме каларĕç: каятни, каймастни. Мое дело только сказать: велели притти, пойдешь или нет (это меня не касается). N. Он пек каламаççĕ пирĕн. Этого оборота у нас (в нашем говоре) нет. N. Эс апла никçан та ан кала (не скажи, не употребляй этого слова; «эс апла никçан та ан калаç», значило бы: «не говори в этом духе»). Юрк. Калама та çук (нечего говорить, что...; разумеется), ку вырăна часах çакланма (попасть) ĕмĕт тăвас çук (нельзя). Ib. † Сарă ачапа выля-выля, аллăм çыххи татăлчĕ. Аннене курсан, ан калăр. Калăсăр, калăсăр, калике (пусть вы скажете), манит парăп, хăтăлăп (избавлюсь от наказания). Трхбл. Пĕрре, иккĕ, вуниккĕ; кам каларĕ вуниккĕ? — Эп каларăм вуниккĕ. N. Эпĕ вĕсем Д. çĕрне каяс тесе каланине (как они говорили о том, что отправятся) илтсеттĕм. Якейк. Эс тем те калăн! Ты скажешь! (т. е. ты выдумаешь не знаю что). Сред. Юм. Калама тытăннă сăмаха каламас, вилме выртсан, час вилмес, тет. (Поговорка). Юрк. Çыруçă, вырăс çырăвĕнче ун пек паллăсене калама вĕреннĕскер, лешсем: «бзав», тесе калама хушсан, малтан ку, вăтанса, каламасăр тăрать (молчит). Изамб. Т. Унăн суккăр арăмĕ ултă ачипе тепле пурăнĕ. — Ан кала та (что и говорить)! ун пек ачасемпе юлакан арăмсĕм нумай пулĕç. N. Ăна паçăрах каламалаччĕ те... Это надо было сказать еще давеча. Сред. Юм. Ман çинчен: о çапла çӳрет (поступает, ведет себя), тесе кала пĕрех (попробуй-ка сказать про меня...), вара туйянан ху валли йыт çимен патакка. Ib. Ман çинчен он пик каланă пол (попробуй-ка сказать так про меня), çӳçна (= çӳçне) пĕр пĕрчĕ йолмиччен çăлса пĕтерĕп! Ib. Калас-калас тенĕ сăмахсĕм порччĕ, тăта çапах чарнса тăтăм. У меня были такие вещи («слова»), которые я непременно хотел высказать, но я удержался. N. Иван эсĕ мана Хусанта пурăнма хăварасшăн маррине килсе каларĕ. Иван сообщил мне, что ты не желаешь, чтобы я оставался в Казани. Регули 517. Вал каларĕ: килеп, тесе. Он сказал, что придет. N. Каласан та, ĕненес çук; вăл çапах та суя мар, чăн пулнă. Трудно этому поверить, и все-таки это правда! N. Уна каласси те çук. Об этом нечего и говорить, сеIаvа sansdire. Качал. Хай сысна тухрĕ ятлаçма: халĕ çатăп (= çиетĕп) сана; миçе калас сана: ан яр, тесе? (сколько раз тебе говорить, чтобы ты не пускал сюда коров?). N. Эп вунçичĕ пус укçа тупрăм! — Ан кала, пуйрăн! N. Кун пек вăрçă пулнине каламаççĕ. Не слышно, чтобы когда-либо была такая война. Карм. † Утçăм анмасть тарăн çырмана, чун тӳсеймест хытă (грубо) каласан. || Велеть, повелеть; советовать. Регули 11. Эп ăна килме каларăм. Я ему велел притти. Ст. Чек. Эп нумай калаçмастăп: пĕрре каласа тунă пултăр. Я долго не разговариваю: раз сказано (приказано), и должно быть сделано. Альш. Никамран ыйтмас-тумас вăл кун, никам каласса пăхмас (девушка): Микула кунĕ кĕвĕ каламала, тет те, утат. N. Епле торах каларĕ-ши мана пор çĕре те çитме! Регули 1069. Апай илме каланăшăн (каланăран) илтĕм. Т. Ку тĕттĕмре малала кайма каламăттăм эпĕ сана. В такую темь я не советовал бы тебе итти (ехать) дальше. Байгул. † Атте каларĕ хĕр пăхма, саррине те, вăрăммине, çӳç хĕрри кăтрине; ури çине пус, терĕ, хĕрне намăс ту, терĕ. Якейк. Тор ан калатăр (не приведи бог) онта порăнма! || Называть; упоминать. Утăм 1928, 76. Чăвашсем те япалана (предметы) пĕр пек каламаççĕ. Николаев. Çулăн пĕр енне калакан вырăн тăваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăн тепĕр ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурат. Унтан тытма(л)ла ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. N. Çав çын эпир калакан вырăнта пулнă. || Поучать, насталять. О сохр. здор. Ăна каласа вĕрентекен çук. Его некому научить, на ум наставить. || Полагать, предполагать. Ау 9°. Мана мĕншĕн кун патне илсе килтĕн? эпĕ ху валли тĕр, тесе каларăм, тесе калать, тет. || Играть на музыкальчом инструменте. Собр. † Тăмра илтĕм калама; тăмра кала пуçларĕ, инкесем ташлама пуçларĕç. Альш. Тата тепĕрне калакан шăпăр (под музык. инстр.) пиллесе хăварат, тет (старик, умирая, оставил в наследство третьему сыну...). Богдашк. † Купăс купăс калас пур, пĕр хĕлĕхне татас пур. || Играть т. е. издавать звук (о музык. инструменте). Бугульм. † Кали-калами купăсна калаттарсам лайăхрах. Поиграй-ка получше на твоей кое-как играющей скрипчонке. || Петь (в хороводах). Яптик. † Хурăн-варта хур пусрăм, вăрă тесе ан калăр; вăй пуçласа каларăм, шухă тесе ан калăр. Якейк. Тăхлач, йорлам, мĕн паран? Хреслĕ тенкĕ паратни? Эп илесшĕн каламас (= каламастăп). Альш. † Калăр, хĕрсем, хытăрах, вăй иртесси инçе мар. || Причитать, приговаривать. Макт З4. Качча каякан хĕр каласа йĕрекен сăмахсем. Шинар-п. Акă хăйсем мĕн кала-кала хуйхараççĕ, тет. || Обещать. Хуратл. См. ункай. || Отвечать (урок). Орау. Паян эп арихмеччик каларăм (отвечал). || Быть достаточным, доставать. В. Олг. Тата ху (положи) пĕр ластăк (немножко), каламаст-ха (не хватает на всех). || Стать достаточным (о вкусе). ЧП. Пирĕн сăра пит аван, пĕчĕкçĕ хăмла каламан (в ней маловато хмеля). Актай. Сĕт ямасăр шурă, тет, çу ямасăр тутлă, тет, тăвар ямасăр калат (и без соли солоно), тет. Сорм-Вар. Ку шӳрпене тăвар каламан (не досолена). СПВВ. Астивсе пăх яшкана, тăвар калать-и? К.-Кушки. † Пирĕн яшка пит аван, пĕчĕкçĕ тăвар калайман. || Отзываться (на вкус или на запах). Вирйал. † Пĕрне (один из калачей) çисе пăхрăм та, шерепет тути каларĕ. N. Шу тути калать. Имеет водянистый вкус. Ст. Айб. † Кăшт тутанса пăхрăм та, шерпет тути каларĕ (мед); кăшт чуп туса пăхрăм та, тути тутлă каларĕ (у парня). Юрк. Тĕтĕм тути каламас. Не отзывается дымом. N. † Çырлисем калĕç çĕр тути. (будут отзываться землею), пирĕн тăван калĕ пыл тути.

яркăлти

(jаргы̆лδи^ы), улепетывающий вперед от артели. СПВВ. КЕ. Яркăлти — пит хăвăрт утакан çын: çулпала пĕр ушкăн çын пырсан, вĕсен умĕнчен раснах пĕри малтан утса пырсан, ăна кайрисем яркăлти теççĕ.

ярт

(jарт), подр. короткому прямому движению. СТИК. Çап-çутă пăр çинче ура ярт шуса карĕ (скользнула быстро и коротко) те, лап персе антăм. СТИК. Лашана пушăпа шарт çапрăм та, ярт шăрса (короткою струею) ячĕ. IЬ. Ярт юхса тухрĕ (брызнула одна струя). || Подр. прямизне (первоначально — подр. яркой линии). Альш. Унтан тата тепĕри ял урлă пĕр хĕрринчен тепĕр хĕрринех ярт тӳрĕ тухса каят (тăкăрлăк). N. Ял урамĕ ярт выртат (= тӳп-тӳрĕ), куç çути тӳрех ӳкет. N. Вăрманта пручак ярт выртать(пăхсассăн). IЬ. Ярт тăсăлса выртнă. Во всю длину растянулся. КС. Ура ярт шуса карĕ (короткое движение). IЬ. Ана тăрăх ярт тăрăшпех (по всей длине) отса тохрăм та, пȏр çĕрти те пĕр пик аван ырашĕ. Микушк. Тата хапха урлă пиçиххи ывăтаççĕ, камăн яртах (прямо) чăсăлса выртăть, çавă вилет, теççĕ. (Гаданье). Хурамал. Ярт! чăсăлса çывăрать (урисене чăсса çывăрать). СТИК. Çĕлен ярт тăсăлса выртнă (тӳп-тӳрĕ тăсăлса выртат; выражает не звук, а прямоту предмета). || Подр. ясному выделению. Лашман. † Пирĕн савни таçтан палла, ушкăн халăх çинче ярт тăрать. Бугульм. † Шинлă урапа йĕрсем таçтан паллă, ăслă çулсем çинче ярт выртать. Пирĕн тăвансем таçтан паллă, ушкăн халăх çинче ярт тăрать. || Подр. широкой рыси. Собр. Хура лаша ярт, ярт, икĕ турти шарт, шарт. (Шыв юхни). || Метаф. N. † Пирĕн ялăн ачисем урам тăрăх ярт, ярт, ярт! (бегают, шляются). || Подр. поносу. || Беспрерывно. Сред. Юм. Çак ачапчасĕмпе тĕпĕртетсе, никçан та (постоянно) ларса ярт (в д. Беляевой — яр-уççăн) ĕçлемелле мар вит. Возясь (валандаясь) с этой ребятней, никогда не поработаешь без перерыва, без помехи. || Одиночкой, без других предметов вокруг себя. М. П. Петр. Ярт пӳрт анчах ларать, урăх нимĕн те çук.

лап

лощина, ложбина, низкое место, низменность, равнина. Ст. Чек. Унăн лапра тырă аван пулнă. В низине у него был хороший урожай. Ib. Юхлă лапĕнче. В низменности р. Яклы. Альш. Лапрах çĕрсенче чул сарса тухнă (устлано к.). Пазух, пирĕнех те хирсем пит лапах мар, пăлан тьыхи выртас çĕрсем мар. N. Лап çĕре анса, унта та çапла тем масарсем шыраса çӳрет. Собр. Асамат кĕперри лапра пулсан, çумăр пулат (противопод. чике?). || Кучка, местечко, участок. Хурамал. Пыраттăм-пыраттăм çулпалан, пĕр лап (= ушкăн) çырла тĕл пултăм. Юрк. † Çеçен хирĕ варринче çырла лапĕ, пĕрне татса çисе пулмарĕ. Ст. Чек. Кăмпа лапĕ, çырла лапĕ, „колония грибов, ягод“. || Низенький. В. Олг. Лап пӳрт, низенькая изба. || Плоский. Богдашк. † Лап мунчанăн тăррине тапнă-тухнă вĕлтĕрен. || Неуклюжий. || Плоский (о лаптях). Трхбл. Лап çăпата çутă пуç, çинçе пилĕк хура куç. (Ламппă). Рак. Лап çăпата, çутă куç. (Хăй çути). Альш. Лап çăпата, çутă куç. (Кăраççин). Т. II. Загадки. Лап çăпаталлă, çинçе пилĕклĕ, тăватă сăмсаллă, хĕрлĕ кикĕриклĕ. (Хăйă чикки). N. Лап çăпата, çинçе пилĕк, çутă пуç. (Хăйă чикки). Собр. Лап çăпата, çинçе пилĕк, хĕрлĕ сăмса. (Хăй чикки). N. Лап çăпата, çинçе пилĕк, çăлтăр куç. (Ламппă). || Повидимому, назв. сплошной, одинаковой вышивки. СТИК. Лап — название узора. Различные узоры у чуваш носят разные названия по сходству: 1) чăхă ури, 2) чĕрнелĕ ура, З) автан, 4) лап — сплошь без узоров.

валь

(вал’), подр. волнообразному движению сильно развевающегося предмета. ЧС. Пиртен анатра вут, валь, валь, валь туса, сăнсăрăн çунать. Шибач. Валь, валь, вальщ çонать (вот). ЙӨН. Кулина (имя девицы) кĕпи катан пир, Çĕнь-Ушкăн çинче валь-вазь-валь, вылянчĕ.

вар

(вар), зарывать. Ч. С. Аçа çапса вĕлернĕ çынна çĕре варса (зарывая в землю), пăртак сывлăш тухмалăх шăтăк хăварсан, чĕрĕлет, тет. М. Д. Хумăш тĕпне кайса вар (зарой). Изамб. Т. Çĕр айне укçа вараççĕ. Зарывают в землю деньги. Вĕлле хурчĕ. 10. Çак çӳп-çапсене, хурт виллисене çĕр айне варас (пытарас) пулать. НТЧ. Пыршисене (овечьи) çĕре чавса вараççĕ. (Моленье киремети). Орау. Хурт тытакансам малтанхи хурт çăвăрне яланах пылчăка вараççĕ, тит. Альш. Унта-кунта çынсем ушкăн-ушкăн çӳреççĕ сӳнтерсе: ăçта тăпра сапаççĕ, ăçта тăпра ăшне вараççĕ (на пожаре). Хыпар. № 21, 1906. Илнĕ кунах, тĕклĕ-хурлăхан вăрлăхĕсене нӳрĕ çĕрне тултарнă ешчĕк ăшне акрăм та, ешчĕкне юр ăшне варса хутăм. Сиктер. † Тăван аппа пухрĕ, шур тутăрпа çыхрĕ, варăш тĕпне варчĕ. Байгул. Амăшĕ çисе ярсан, ку мĕн пур пек шăмăсене пурне те пуçтарчĕ, тет те, шурă тутăрпа чӳркесе, хăмăш варрине кайса варчĕ, тет. Сир. 116. Эпĕ юр шывĕпе çăвăнса тасалса алăсене шап-шурă туса хурсан та, çапах эсĕ мана пылчăк çине вăрса (в рукоп. варса) кӳртĕн, хам çийĕмри тумтирĕме хамран чĕрĕнмелле тăвăн. || В перен. см. N. Чаплăлăхăма çĕре вартăр. || Смешивать? СПВВ. НК. Ăслапа çĕпрене варса йӳçĕтеççĕ те...

ыр-хаяр

(х̚аjар), назв. духов. Аттик. Çĕрле çӳрекен ыр-хаяр, кăнтăрла çӳрекен ыр-хаяр, çакна ĕççе-çисе кайтăр. (Из наговора против «лăп-лап). Цив. Е... ха... мĕн!!! ыр-хаяр çакланнă-çке-мĕн сана! (Из записи А. Етрухина «Чăваш чирĕ», 2) Следующий отрывок взят из не оконченной рукописи М. В. Шевле «Авалхи чăваш ялисем» (1907 г.). Авалхи чăвашсем, Христос тĕнне кĕнĕ пулин те, хăйсен тĕнне хытă тытнă, ăна халĕрех-çих пăрахнă. Авалхи чăвашсем ĕненнĕ тăрăх пĕрех турă пулман, вĕсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăршар турă пулнă. Вĕсем пурте пĕртан пулман, первайхи ушкăнрисем аслисем пулнă, иккĕмĕш ушкăнрисем кĕçĕнтереххисем, виççĕмĕш ушкăнрисем тата кĕçнерехисем пулнă, такки çапа еречĕпе пынă. Тăта кашни ушкăнра уйрăм асли пулнă, ун хыçĕнчен кĕçнерехисем пулнă. Çапа ĕнтĕ пирĕн авалхи чăвашсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăр турă, мĕн пурĕ 81 турă. Вĕсен хушшинче аслисем, кĕçнисем пулнине астусан, вĕсем 81-те турă пулман пулмалла, вĕсен хушшинчен нăмайĕшĕ святой пеккисем, ангел пеккисем-çих пулнă пулмалла, анчах ĕлĕкхи вавашсем вĕсене пурне те пĕрле турăсем тенĕрен, эпир те турăсем тейĕпĕр. Кашни туррăн хăй пăхса тăракан япала пулнă: Акă вĕсем: 1) Таса пĕр турă, пуринчен асли. 2) Пӳлĕхçе, пĕр турăран кĕçни. З) Тур-Амĕш. 4) Пихампар, пĕтĕм çынсене пĕлсе тăракани. 5) Хĕрлĕ-Çыр пĕртак пурнарахпа Св. Николая пĕлтернĕ, ĕлĕк тем тăвакан пулнă, паллă мар. 6) Çĕр-Йыш. 7) Çĕр-Ашшĕ. 8) Çĕр-амĕш. 9) Çĕр Сулу, çĕре сулса парсан илекени. Кама та пулин çиленсен, илĕ вăрççан, таса çĕрте вăрçнине каçар, манан (siс!) ан шыра, çавăнтан кайса шыра тесе тухса çăнăх вĕçтернĕ. Иккĕмĕш ушкăнĕ. 1) Ывăл-хĕр çуратакая турă. 2) Ывăл-хĕр çуратакан амĕш. З) Ывăл-хĕр çуратаканăн Пӳлĕхçи, тоже пĕлсе тăракани. 4) Хунхаççи (так и в черновике рукописи), ӳсен япаласене хуяаттаракани пулнă пулмалла. 5) Хумхаççи, хумхантарса лартакани. 6) Вĕри хĕвелтен сыхлакани. 7) Çил-ашшĕ. 8) Çил-амĕш. 9) Тăвăл çил çӳретекени. Виççмĕш ушкăн. 1) Тыр-пул çуратакан турă. 2) Тыр-пул çуратакан амĕш. 3) Тыр-пул çуратакан Пӳлĕхçи. 4) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан турă. 5) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан амĕш. 6) Выльăх-чĕрлĕх çуратаканăн Пӳлĕхçи. 7) Вĕлле хурт çур такан турă. 8) Вĕлле хурт çуратакан амĕш. 9) Пӳлĕхçи. Тăваттăмĕш ушкăн. 1) Хăмла хăпартакан турă. 2) Хусанта аслă алăкра выртакан ырă. З) Сĕвере выртакан ырă. 4) Шупашкарта выртакан ырă. 5) Аслă (илĕ кив) киремет. 6) Аслă Киремет Ашшĕ. 7) Аслă киремет Амĕш. 8) Аслă киремет хаярĕ. 9) Тӳр-кĕлли. Хусанти, Сĕвери, Шупашкартн ырă, тесе, святой ӳчĕсене каланă пуль. Киремет тесе çынна тытса хутлакан турра каланă, вăл пит усал пулнă, ăна тул çăнăхĕнчен сарçупа çăрса юсман туса панă. Киремет хаярĕ, киремечĕ хушсан, пырса хутлакани пулнă. Тӳр-кĕлли тоже çавăн майли пулнă. Пиллекĕмĕш ушкăн. 1) Çĕнĕ киремет. 2) Çĕнĕ киремет ашшĕ. З) Çĕнĕ киремет амĕш. 4) Çĕнĕ киремет хаярĕ. 5) Çил çунач. 6) Çил хаяр. 7) Хĕвел ашшĕ. 8) Хĕвел амĕш. 9) Хĕвел çунач. Улттăмăш ушкăн. 1) Çĕр-шу кĕтен. 2) Уй пăхакан. З) Шыв вăтăш. 4) Итем сыхчи. 5) Хĕрт-Сурт. 6) Турă умĕнче çӳрекен. 7) Хĕрлĕ-Çыр ырри. 8) Кĕлĕ алăк умĕнче тăракан. 9) Кĕлĕ алăк уçакан. Çиччĕмĕш ушкăн. Ку ушкăнта таврари ырăсене асăннă, çавăнпа эп кунта хамăр таврари ырăсене çырап. 1) Хыçалти Аслă ырă. 2) Юнсарти ырă. 3) Шултрари ырй. 4) Уй пуçĕнчи ырă. 5) Кив масар. Кив масар тесе Йĕршер панчи, тĕне кĕмен чăвашсене чикнĕ масара калаç. Вăл масар халь те пур, унта вилнĕ çын тăпри çине лартнă тем пысăкĕш чулсем халь те мăкланса выртаç. Çав чулсем айне тухатакан çынсем, çӳçсем, кĕпе çухисем вăрттăн касса, тата урăх япаласем те пуçтарса кайса чикеç, теççĕ юмăç карчăксем. Таврари ырăсем тесе вак-твек турăсене каланă. Вĕсене парне памасăр юраман, вĕсем парне памасан çулта-йĕрте вĕсен тĕлĕнчен иртсе кайнă чух хăратса çынна чирлетме пултарнă, парне ларакана тĕрлĕ усалтан сыхланă. 6) Аслă-Вупкăн, выльăхсене пăхса тăнă. 7) Арçӳри. 8) яхăх (ярăх?), кĕсен-çăпан кăларакани пулнă, ăна воздушный (хĕрлĕ пилĕклĕ) пренĕк пăрахнă, хĕш-чух çуршар, чĕрĕкшер пуслăхсем или нухратсем парахнă. 9) Турă-Сулу, турра сулса панине илекен. Саккăрăмĕш ушкăн. 1) Чĕлпĕр тытакан. 2) Итем перекечĕ. З) Уй перекечĕ. 4) Перекет амĕш. 5) Перекет ашшĕ. 6) Перекет паракан. 7) Шултра алапа шыв ăсса килекен. Чӳк тума хур или путек пуснă. Пусас япалана малтан шыв сапса силлентернĕ, силленет пулсан, Ырă ăна пахил илнине, силленмес пулсан, пахил илменине пĕлтернĕ. Силлентерме сапакан шыва Шултра-алапа шыв ăсакани илсе пынă. 8) Тăваççи. 9) Тăтхаççи. Ку кайранхи ик ырă мĕн тăваканисем пулнине юмăç карчăксем те пĕлмеç. Тăххăрăмĕш ушкăн. Ку ушкăнти турăсем мĕн-мĕн ятлисене, вĕсем мĕн япаласене пăхса тăнисене пĕлекен çынна эп ку таранччĕн тĕл пулман-ха, çавăнпа вĕсем çинчен нимех те калама пуятараймастăп. Хам шухăшпа ку ушкăнта тĕрлĕ лăп-лапсене, кăçта килчĕ унта, пахчасенче-мĕнте пулнă йăрăхсене, киреметсене, ар-çӳрисене, ячĕсене каласа асăннă пуль, теп. Авалхи чăвашсен праçниксем те хальхисем пулман. Мун-кун та аслă кĕçнерни кун пулнă. Кашни эрнере вĕсен пĕр праçник пулнă эрне кун, хальхи вырсарни кун вырăнне. Тата чӳксем пулнă. Ак вĕсем: Тăхăр хуран, Çӳлти кĕлĕ, Вăрăм пăтă, Çич кас масарпе аснакан чӳк, Çĕнĕ-тыр-пул чӳкĕ, Хĕрт-сурт пăтти, Сăра чӳк, Вупкăн çӳк, Çăмăр чӳк. Авалхи чăвашсен хальхи поптавраш вырăнне кашни ялта, тĕрлĕ чӳк йĕркисене пĕлекен çын пулнă, ăна чăваш мулли тенĕ. Чăваш мулли ахал, çынах пулнă, ăна никам та суйламан, кам кĕлĕ-йĕркисене лайăхрах пĕлнĕ, çав мулла пулнă. Мулларан урăх, кĕлĕ йĕркисене пĕлекени юмăç карчăксем пулнă. Вĕсем çын чирлесен чӳксем тунă, арçӳрисене çакăр тураса пăрахнă, тухса киреметсене, йăрăхсене сулнă. Вĕсем уншĕн укçа е пĕр пĕр япала илнĕ. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа, алăк'' патнелле пахса пĕтĕм турра асăннă. Мулла, калпакне хул-айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă, унпа пĕрле ыттисем те хĕш чухне мĕн çимĕс те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх сăхнă, унччен сăх сăхман.

ытла

(ытла; в Якей. произносят итла), лишвий. С. Мокш. Çак пӳртре мĕн ытла? (Çӳпĕ ытла). Что в этой избе лишнее? — Сор. (Заг.). С. Тим. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! хĕр ĕмĕрне пурăнтăм, ытла сăмах пулчĕ пуль, — каçар ĕнтĕ çаккăнта! (Хĕр йĕрри). Якей. Мăкăнь чечек хĕрлĕ чечек, хăшĕ шопка вăл ытла (лишний), — эпĕр хамăр çанашкал. Ст. Чек. Çавра кӳл варринче тĕм тупăлха — хăшĕ-ех те шупкка, çав ытла; эпĕр виççĕн-тăваттăн пĕр тăван — хăшăмăр телейсĕр, çав ытла. Ч. Й. Аттеçĕм те аннеçĕм! Ху çуратнă чунă (ваше дитя) хăшĕ ытла? Хăшĕ телейсĕр çав ытла (лишнее). N. Ытла пулсан, ура айне тăвăр. Если лишнее, бросьте нод ноги (растопчите). Сред. Юм. Ытла сăмаха хамăртан, ачасĕнчен, атте-аннерен полсан та, Тôр каçартăр. (Произносят во время молитвы). Т. VI. 1. Ытла чĕлхерен.... сыхла. Спаси нас от излишних речей (т.-е. от нашей собственной болтливости. Моленье). Бижб. Эпир иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. Альш. Çеçен хиртен мĕн ытла? — Шур тăрăлă чечек ытла (лишний). Атте-аннерен мĕн ытла? — Пĕве çитнĕ хĕр ытла (дишнйя). (Хĕр йĕрри). † Çеçен хирте мĕн ытла? — шур тăрăлă чечек ытла, атте килĕнче мĕн ытла?, — пĕве çитĕннĕ хĕр ытла. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, — хăшĕ шупка вăл ытла; эпĕр иккĕн-виççĕн пĕр тăван, хăшĕ телейсĕр, вăл ытла. † Атте-аннерен мĕн ытла, ман çамрăк пуç — çав ытла. || Слишком. Особенно. Якей. Вăл ытла начарах та мар, теççĕ. Он не слишком беден. Рег. 1414. Ытла эсĕ мохтаватăн. Старак. Эс ытла та-çке! Ты уж слишком! (т.-е, допускаешь лишнее, хватаешь через край, вольничаешь). Собр. 327. Çынна ытла ан кала: Турă парсан, ар пулĕ. Не хай человека: он, бог даст, выростет мужем (т.-е. настоящим мужчиною, как надо быть). Собр. 315. Çынна ытла ан кала, хăна лекĕ. (Посл.). Орау. Ытла тем-те-пĕр хăтланать. Выдедывает весьма разные безобразн. вещи. Старак. Эс ытла та чĕре (ч’э̆_рэ) кĕрсе каятăн-çке! Ты ищешь повода к ссоре. Старак. Ста каççа кас (каяс), ытла шыв, ора йĕпенет! Как тут перейти, уж очень много воды, промочишь ноги! Сборн. † Йывăçран тӳмме касса тума, эпир ытла платник мар (мы не настоящие мастера). IЬ. Ытла! Нет, брат, дудки! (больно ты хитёр, меня не заманишь!). † Хăр саврăр та, хăр кайрăр — ытла пулчим сарă ача? Объясняют так: «разве очень по вкусу пришелся (или: люб пришелся) русый парень?» N. Çульçă вăйлă çунатчĕ, эпир вара ытлах та (особенно) хĕпĕртетпĕр. || Излишествующий. Н. Леб. Йăнăш пултăм чĕлхерен, ытла пултăм куркаран. Я стал ошибаться в речах, я перехватил лишнего в ковшичках. II Больше. ДФФ. Пилĕк килтен ытла мар. Не более пяти домов. IЬ. Çур ял ытла. Больше половины деревни. IЬ. Ĕçкĕ тусан, пирĕн пата хĕрĕхшер мăшăр ытла хăна пыраччĕ. Рег. 1415. Вăл пире контан ытла (больше этого) ĕçлеме (тума) каламарĕ. Собр. 306°. Ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, сиртен ытла савнă çыннăм çук (нет человека, более любимого, чем вы). Изамб. Т. унăн куçĕ ĕне жуçĕнчен ытла мар (не больше). О сохр. зд. 54. Вир кĕрпи ытти кĕрпесенчен начартарах; çавăнпа ăна пăтăран ытла яшка çине яраççĕ (больше в похлебку, чем в кашу). Завражн. Воннă çиччĕрен виççĕ ытла. Десять больше семи на три. Юрк. Вăл вилсен, панккăра унăн çĕр пин ытла укçи юлнă (больше ста тысяч рублей). Орау. Çавăн чухнехинчен ытла. Больше, чем тогда. Ядр. Хунар ăшĕнче çуртаран та ытла çутатса тăрать, тет. Орау. Унта пĕр пилĕк çухрăм ытла пулĕ-ха. Наверное, туда больше пяти верст. Аттик. Учӳк чухне пĕр çур ял та ытла каять пулĕ, ӳчӳк çиме. Юрк. Вăйлă туйра вунăшар тăрантас та ытла пулать. N. Пирĕн ял пуçланни ĕнтĕ виçĕ çĕр çул та ытларах, теççĕ (побольше, чем триста лет). Пирĕн ял пуçланни икçĕр çул ытларах, тесе калаççĕ ваттисем. Стеф. Пиртен пĕр пилĕк çĕр çул ытларах ĕлĕк. Хып. 06, № 28. Сăмахпа пурне те тăваççĕ, ĕç тăва пкçласан вĕсем ытларах хăйсем çинчен тăрăшĕç. || Лучше, дороже, труднее Ман кунтан ытла (лучше этого) сăмахăм çук; çитмен пулсан, çитерĕр (добавьте), ытла (лишнее) пулсан, каçарăр (простите). Тимĕрçен. Вуниккĕн те явнă чĕн пушă-аври патĕнчи чĕнĕ, çав(ă) ытла. Пирĕл атте-анненĕн мĕн ытла? Вунçиччĕри хĕрĕ, çав(ă) ытла (лучше, дороже всего). Д. Бюрганский. Пире вăл та темĕнтен ытла. Для нас и это весьма дорого (важно и пр.). Алешк. Сапл. Кĕске утăсене çуласси, çулассинчен ытла (труднее) пухасси; хамăр тăвансене курасси, курассинчен ытла (дороже) калаçасси. Альш. Атте-аннерен мĕн ытла (дороже)? Пĕве çитнĕ хĕр ытла. || Ытла! Не может быть! КС., Курм. и др. || Очень, весьма, совсем. Юрк. Эсĕ, чăнах, пĕр-ик хут вуласан, ытла аванах вулăн (будешь читать совсем хорошо). Ист. 153. Ытла аван пурăнананскер пĕр чирлемесĕр-тумасăр вилнĕ. || Иногда, повидимому, употребл. вместо «ыт», в смысле: если вдруг... Качал. Хĕре калать Йăван: пыйтă пăх-ха, тит; ытла çывăрса кайсан, сылтăм ураран атă хывса виççĕ чыш (тит).

икелле

(иг’эл’л’э), делать что-либо в виде желудей. К. С. Тăна (глию) икеллесе хунă = икелĕн-икелĕн туса хунă. IЬ. Пӳрт çумăнче пĕр ушкăн ача, тăмпа вылянине курах карăм: хăйсем тăмне хи-итре, икелле-икелле хунă! (сделали в виде желудей).

укăлча

(угы̆л'ζ'а), околица. К.-Кушки. СПВВ. Укăлча — униче-ял тавра хире выльăхсем тухса каймантан карта тытнине калаççĕ. Собр. 327. Укăлчана тăрăх тилĕ юртат, тара (= тарай) тутăрне витĕнсе. Изамб. 34 Ачисем ăна укăлча патĕнче кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Ушкăн-ушкăн чавка килет, хăш укăлча çине ларĕç-ши? Чув. песни 21. † Укăлча-çатан тӳрĕ пулсан, ял илемне çав кӳрет. Юрк. 15. Ял ятне çитсен, укăлча вĕрлĕкĕ урлă каçнă чухне, амăшийĕн çăварĕнчен хай пăрçи ăнсăртрăн тухрĕ-ӳкрĕ, тет..

улăхтар

понуд. ф. от улăх. N. Сухăна урапа çине улăхтарса ларт. Изамб. Т. Унтан вара пурине улăхтараççĕ (ставят сруб). Собр. Пӳрт улăхтарни (ставка на мох). Изамб. Т. 42. Ушкăн (артель, грунпа) йышлă пулсан, сăвăрнă чухне хăшĕ-пĕри улăм улăхтарать.

ушкăн

ошкăн, толпа, группа, стая. Изамб. Т. Хам çумри укçа çак сирĕн ушкăна (толпу) илме çитет. N. Çавăнтах тата пĕр çаран урлă урăх ушкăнсем пулнă. Çав ушкăнтн пĕр ачи эпир унта выртнине пĕлнĕ те, пире хăратма пынă. Бес. чув. 1. Кăшт тăрсан, çак ушкăн иртсе кайнă çулпах тепĕр ушкăн лав хăпармалла пулчĕ. IЬ. Акă ĕнтĕ у... ялĕ чиркĕвĕ умĕнчен ер ушкăн иртсе кайрĕ, вăл, кĕпер çине анса, тăвалла хăпара пуçларĕ. Ч. П. Хĕр ушкăнĕ. Беседы и шутки. Çавă ырă çынсем ушкăнĕ пур инкек-синкек лекнĕ çынсене пулăшса тăрать. Янтик. † Ушкăн-кăна ушкăн тупăлха, чăн хĕррине эпир касрăмăр; ушкăн-кăна ушкăн сарă хĕр, чăн саррине эп илтĕм. Альш. Ларать пĕр ушкăн вăрман. || Общеетво, часть общества. Мошк. † Çак ял ушкăнче (в этой деревне) çӳрерĕм, сирĕн пек ыр çынсем тупмарăм. || Компания. Ч. С. Ачасем пурте тăрсан (проснулись), Тимахви старик: ах турă, ачасем, эпĕ пит хăрушă тĕлĕк куртăм: кĕçĕр эпир, çак хамăр ушкăнрисем, пурте пĕрле пулса, пĕр пĕчĕкçĕ юман касрăмăр, ахăр ялта кам-та-пулин вилет пулĕ, терĕ. || Артель. N. Выçă аптăранă çынсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе (артелями) ыйткаласа çӳреччĕç. || Селение, часть селения. НАК. Пирĕн патăмăрта Аты-касси ятлă виçĕ ял пур: пĕрине, хушăран вырăссем пурăннăран, Вырăсла-Ушкăн-Аты-касси теççĕ, тепĕрине Кив-Ушкăн-Аты-касси теççĕ, виççĕмĕшне, пирĕн яла, Çĕнĕ-Ушкăн-Аты-касси теççĕ. N. Анатри ушкăн, тури ушкăн (назв. концов деревни = кас). || Связка. N. Вăл тăрать та — кăмака çине хăйă ушкăнĕ çыхса хунă, тет, — çавна илет те, сăкманпа чĕркесе, хăй выранĕ çине выртарать. Изамб. Т. Мăлтан ушкăн-ушкăнпа пит хытă (туго) çыхаççĕ (липовую кору). || Раз. N. Анне пире тепĕр ушкăн пăхрĕ те, виçĕ хут вăрăммăи сывласа ячĕ те, унăн сывлăшĕ тухса карĕ. Ст. Чек. Унтан виçшер витре вара виç ушкăн сапаççĕ. || Прием (раз). КС., И.П.Т. Малтан пĕр ушкăн ярса силленмесен, татах вара: çырлах! пил ту! çырлах! Пил ту! тесе, каллах çурăм тăрăх хăлхи шăтăксе ярать. (Уй чӳкĕ. Юрк. Икĕ тăшмăнсем пĕр ушкăн вăрççа илчĕç. || Часть. Толстой. Унăн (у нее) пĕр ушкăн пырши йăтăнса тухса, типĕ çулçăсем тăрăх сĕтĕрĕнсе пырать. || Время (от времени). Белая Гора † И, ушкăн та ушкăн ăш çунать; хăш вăхăта çитсен сӳнĕ-ши? Альш. † Хамăр тăван аса килсессĕн, ушкăн-ушкăн куç-çулĕ юхать-çке. || Кучка. N. Вăл ял патĕнче пĕр ушкăн çăка йывăçĕсем ӳсеççĕ. || Вереница. Дик. Леб. 42. Сасартăк вĕсенчен карап ушкăнĕ пулать-тăрать (они обратились в корабли).

ушкăн-ушкăн

групами, стаями, кучками и т. п. Байгул. † Ушкăн-ушкăн туплăха, туллăх çĕрте ӳсет вăл. Н.И.И. Ушкăн-ушкăн хăмла шертисем шăкăртатса лараççĕ. Бижб. Ушкăн-ушкăн тупăлха; хăшĕ шупка, вăл ытла.

ушкăнлăх

партия. Альш. || Назначенный для всей партии. Щорк. Ошкăнлăх çăккăр — хлеб на всю партию. || Состояние в группе, в артели. N. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнлăхран уйăрăлчĕ: ай-хай таптăш Хĕветуç, çак вăйăран уйрăлчĕ.

ушкăш

повидимому, описка вм. ушкăн. И. И Т. Тата йыттисем, хайхи хывса пăрахнисене çинĕ чухне, хăйсем тепĕр ушкăш саççим тĕрлĕ сасăпа тĕрлĕ çĕрте харкашша тулашаççĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

артель

сущ.жен.
эртел, ушкăн; плотницкая артель платник эртелĕ

банда

сущ.жен. (син. шайка)
ушкăн, эшкер; банда грабителей вăрă-хурах ушкăнĕ

батарея

1. сущ.жен.
батарея (темиçе тупăран тăракан ушкăн); зенитная батарея самолётсене перекен батарея

бригада

сущ.жен.
1. бригада (пĕрле ĕçлекен ушкăн); плотничья бригада платниксен бригади
2. бригада (полкран пысăк çар чаçĕ); бригада морской пехоты тинĕс пехотин бригади

бюро

сущ.нескл.сред.
1. бюро (ертсе пыракан ушкăн); профсоюз ное бюро профсоюз
бюровĕ
2. бюро (организаци); адресное бюро адрес бюровĕ

вид

2. сущ.муж.
1. тĕс (биологи классификацийенчи ушкан); виды растений ӳсен-тăран тĕсĕсем
2. (син. разновидность, тип) тĕс, евĕр, ушкăн; виды спорта спорт тĕсĕсем ♦ несовершенный вид глагола глаголан вĕçленмен тĕсĕ; совершенный вид глагола глаголăн вĕçленнĕ тĕсĕ (вырăс чĕлхинче)

группа

сущ.жен.
1. ушкăн, йыш; группа всадников юлан утсен ушкăне; общественные группы обществăри ушкăнсем
2. группа; учебная группа вĕренӳ группи (пĕрле вĕренекен студентсен ушкăнĕ) ♦ группа крови юн тĕслĕхĕ; группа инвалидности инвалидлăх пусăмĕ

группировка

сущ.жен.
1. ушкăнлав; ушкăнлани, ушкăнланни
2. ушкăн, пĕрлешӳ; группировка войск çарсен пĕрлешĕвĕ

депутация

сущ.жен.
депутаци (пĕр-пĕр ыйтăва татса пама халăх суйласа янă ушкăн)

жюри

сущ.нескл.сред.
жюри (ăмăртура çĕнтерекенсене палăртакан ушкăн); жюри конкурса конкурс жюрийĕ

звено

сущ.сред.; множ. звенья
1. сыпăк, сыпă, пай; звено забора карта сыппи; звено цепи сăнчăр унки
2. звено, ушкăн; звено овощеводов пахча çимĕç ӳстерекенсен ушкăнĕ; звено самолётов самолётсен звени

идеология

сущ.жен.
шухăшлăх (общество е пĕр-пĕр класс, ушкăн ăс-тăнĕнчи шухăшсен пуххи)

класс

2. сущ.муж.
1. класс (вĕренекенсен ушкăнĕ; вĕсем ларакан пӳлĕм); учащиеся младших классов кĕçĕн классенче вĕренекенсем; переходить из класса в класс класран класа куç
2. (син. категория, подразделение) ушкăн; тĕс; классы морских судов тинĕс карапĕсен тĕсĕсем; класс млекопитающих сĕтпе ӳстерекенсен ушкăнĕ (биологире)

команда

сущ.жен.
1. (син. приказ, повеление) хушу; хушни; дать команду остановиться чарăнма хуш
2. (син. отряд) ушкăн; пожарная команда пушар ушкăнĕ
3. (син. экипаж) команда; команда корабля карап команди
4. команда (спортсменсен ушкăнĕ); футбольная команда футбол команди

комиссия

сущ.жен.
1. комисси (пĕр-пĕр ĕç тума уйăрнă ушкăн); комиссия по трудовым спорам ĕçри тавлашусен комиссийĕ; избирательная комиссия суйлав комиссийĕ
2. комисси (тавар сутта илни); сдать вещи на комиссию япаласене сутма пар

компания

сущ.жен.
1. компани (суту-илӳ е промышленность пĕрлешĕве); акционерная компания акционерсен компанийĕ; строительная компания строительство компанийĕ
2. ушкăн, эртел, йыш; отдыхать компанией ушкăнпа кан; он не из нашей компании вăл пирĕн йышран мар

круг

сущ.муж., множ. круги
1. çавракăш, çаврашка, ункă; начертить циркулем круг циркульпе çавракăш ӳкер; дети встали в круг ачасем карталанса тăчĕç
2. кого или какой йыш, ушкăн, хутлăх, хушă; в кругу друзей туссем хушшинче ♦ круг обязанностей пур тĕрлĕ тивĕçсем (пĕр çыннăн); голова кругом идёт пуç анраса каять (ĕç-пуç нумаййипе)

кружок

сущ.муж.
1. çаврашка; встать в кружок çавран карталанса тар
2. кружок, ушкăн; школьный кружок литературы шкулти литература кружокĕ

оппозиция

сущ.жен.
оппозици (хирĕç тăракан вăй, ушкăн); парламентская оппозиция парламентри оппозици

отряд

сущ.муж.
отряд (пĕр тĕллевпе пĕрлешнĕ ушкăн); партизанский отряд партизан отрячĕ; отряд геологов геологсен отрячĕ; командир отряда отряд пуçлăхĕ

партия

сущ.жен.
1. парти (политика организацийĕ); социал-демократическая партия социал-демократсен партийĕ; либерально-демократическая партия либерал-демократсен партийĕ; коммунистическая партия коммунистсен партийĕ
2. парти, ушкăн (пĕр ĕçри çынсен пĕрлешĕвĕ); поисковая партия шырав ушкăнĕ; партия спасателей çăлавçăсен ушкăнĕ
3. ушкăн; поступила новая партия товаров таварăн çĕнĕ ушкăнĕ килсе çитрĕ
4. парти, вăйă; сыграть партию в шахматы шахматла пĕр вăйă выля
5. парти, роль; партия скрипки сĕрме купас партийĕ; спеть партию Онегина Онегин ролĕнче юрла

разбиться

глаг. сов.
1. çĕмĕрĕл, ван; çĕмĕрĕлсе кай, ванса кай; чайная чашка упала и разбилась чей курки ӳксе ванчĕ
2. пайлан, уйрăл; школьники разбились на группы шкул ачисем ушкăн-ушкăн уйрăлчĕç

семья

сущ.жен., множ. семьи
1. çемье, кил-йыш; член семьи çемьери çын; многодетная семья нумай ачаллă çемье; семья Петровых Петровсен кил-йышĕ
2. йыш, пуслăх, карта, ушкăн; семья волков пĕр пуслăх кашкăр; семья груздей кăрăç карти; пчелиная семья хурт йышĕ (пĕр вĕллери) ♦ семья языков хурăнташлă чĕлхесен йышĕ

слой

сущ.муж., множ. слой
1. си, хут; слой почвы тăпра сийĕсем
2. (син. группа) ушкăн, йыш; разные слои населения халăхăн тĕрлĕ ушкăнĕсем

стая

сущ.жен.
ушкăн, кĕтӳ, касу; стая волков кашкăр кĕтĕвĕ

толпа

сущ.жен., множ. толпы
халăх, ушкăн, йыш, эшкер; толпа ребятишек ача-пăча ушкăнĕ; народ валит толпой халăх кĕпĕрленсе пырать

фейерверк

сущ.муж.
фейерверк (уяв ячĕпе илемлĕ ракетăсене ушкăн-ушкăн яни)

шайка

сущ.жен.
ушкăн, эшкер; бандитская шайка хурах ушкăнĕ

экспедиция

сущ.жен.
экспедици (шырав, тĕпчев ĕçĕ тăвакан ушкăн); археологическая экспедиция археологи экспедицийĕ; к месту падения самолёта направлена спасательная экспедиция самолёт ӳкнĕ çĕре хăтару экспедицийĕ янă

эскадрон

сущ.муж.
эскадрон (утлă çарта — рота шайĕнчи ушкăн)

ячейка

сущ.жен.
1. (син. дырочка) шăтăк; куç; ячейка сети тетел куçĕ
2. (син. подразделение, часть) ячейка, ушкăн; сыпăк; семья — основная ячейка общества çемье — обществăн тĕп сыпăкĕ

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

артель

артель, ушкăн; сельскохозяйственная артель ялхуçалăх артелĕ; артель инвалидов, инвалидсен артелĕ.

дружина

дружина (1. авалхи Руçре княҫӑн ҫывӑх ҫыннисем, князь ҫарӗ; 2. ушкăн, отряд; пионерская дружина пионер (сен) дружини.

компания

компани (пӗрле мӗн те пулин тӑвакан ушкăн).

ватага

эшкер, шавлă ушкăн; ходят ватагой йышлăн кĕпĕрленсе çӳреççĕ.

вереница

карта, ушкăн, умлă-хыçлă пыракан йыш; дикие гуси улетают вереницей кайăк хур карталанса вĕçсе каять.

общество

общество, ушкăн, пĕрлешӳ; общество потребителей потребительсен (коопераци) пӗрлешӗвӗ; спортивное общество спорт обществи; в обществе друзей туссем хушшинче.

община

община 1. пĕрле, пӗр йĕркеллĕ пурăнакан ушкăн; 2. патша вӑхӑтӗнче ҫӗрпе усă курас, куланай тӳлесе тӑрас тӗлӗшпе пӗрлешнӗ хресченсен ушканӗ.

толпа

ушкăн; толпой, толпами ушкăнăн-ушкăнăн, кĕпĕрленсе (çӳреççĕ).

фракция

фракци (организациленнĕ пĕр шухăшлă ушкăн (парламентра).

бригада

бригада (темиçе полкран тăракан çар чаçĕ; производствăра, колхозра пĕр-пĕр ĕç тăвакан ушкăн).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

артель

ж. 1. артель (çынсем ушкăнпа ĕçлеме пĕрлешни); сельскохозяйственная артель ялхуçалăх артелĕ; 2. прост. эрттел; ушкăн; ходить целой артелью эрттелпех çӳре.

буфер

м. буфер (1. вагонсен, автомашинăсен — çапăнса ванасран сыхлакан пружинăллă диск; 2. перен. пĕр-пĕринпе кĕрешекен икĕ лагерь хушшинче тăракан ушкăн).

ватага

ж. разг. эшкер, ушкăн.

втереться

сов. 1. сĕрĕнсе (е сăртăнса) кĕр; втереться в кожу ӳт ăшне сĕрĕнсе кĕр; 2. разг. (пробраться куда-л.) хĕсĕнсе кĕр, сĕртĕн, хĕрĕн; втереться в толпу ушкăн хушшине хĕсĕнсе кĕр; втереться в чужую компанию ют ушкăна çулăх; ◇ втереться и доверие шанчăка кĕр.

выступить

сов. 1. (выйти вперёд) тух, мала (е умне) тух, тухса тăр; выступить из толпы ушкăн хушшинчен тухса тăр; 2. (отправиться) тух, тапран, тапранса тух, тухса кай; выступить в поход похода тух; выступить из лагеря лагерьтен тапранса тух; 3. (выйти за пределы — о реке, воде) çырантан тух, сарăлса кай, ейĕве кай; 4. (проступить) тух, тапса тух; выступил холодный пот сивĕ тар тапса тухрĕ; 5. (публично исполнить) халăх умне тух (сăмахпа, юрăпа, ташăпа т. ыт.); выступить с докладом доклад ту; выступить в главной роли тĕп роле выля; выступить с чтением стихов сăвă вуласа пар.

галерея

ж. галерея (1. çуртăн пĕр енне е йĕри-тавра туса çаврăннă балкон; 2. театрти çӳлти ярус; 3. çĕр айенчен чавса тунă çӳремелли вырăн; 4. искусство произведенийĕсене кăтартмалли çурт; 5. перен. ярăм, карта, ушкăн).

горстка

ж. разг. см. горсть; горстка соли пĕр ывăç тăвар; горстка храбрецов паттăр ушкăн.

горсть

ж. 1. (руки) ывăç; брать горстью ывăçласа ил; 2. (количество чего-л.) ывăç; горсть орехов пĕр ывăç майăр; 3. перен. пĕчĕк ушкăн.

группа

ж. в разн. знач. ушкăн, йыш, группа; группа охотников сунарçăсен ушкăнĕ; группа общественного контроля обществăлла контроль группи; зачислить в группу группăна ил (е йышăн).

группировка

ж. 1. по гл. группировать(ся); 2. (группа) ушкăн, пухă; группировка вражеских войск тăшман çарĕсен пуххи.

групповой

прил. ушкăн ⸗ĕ [⸗и], ушкăнла; групповая игра ушкăнпа выляни; групповые занятия группăсем çине пайланса вĕренни.

гурьба

ж. разг. ушкăн, эртел, эшкер; шумная гурьба ребятишек ачасен шавлă ушкăнĕ; ходить гурьбой ушкăнпа çӳре.

гуща

ж. 1. (густой остаток) çăра юлашки, çăри; пивная гуща сăра çăри; 2. (чаща) чăтлăх, вĕтлĕх; гуща леса вăрман чăтлăхĕ; 3. (скопление людей, предметов) хушă, варри, пухăнчăк; втиснуться в гущу толпы ушкăн варрине хĕсĕнсе кĕр; ◇ гадать на кофейной гуще тĕрлĕрен шутласа пăх (чăннине пĕлмесĕр).

дивизион

м. дивизион (1. артиллерири е утла çарти уйрам подразделени; 2. пĕр йышши çар карапĕсенчен тăракан ушкăн).

дружина

ж. дружина (1. авалхи Руçре — княçăн чи çывăх тарçисенчен йĕркеленĕ отрячĕ; 2. Хĕвеланăç Европăри çĕршывсенче — йăх пуçлăхĕ тавра пухăннă отряд; 3. патша çарĕнчи ополченецсен чаçĕ; 4. хăйсен ирĕкĕпе перлешнĕ ушкăн, отряд).

каста

ж. каста (1. Индире тата Хĕвелтухăçĕнчи ытти хăшпĕр çĕршывсенче хăйсен йăхне, профессииĕ тата привилегисене кура ыттисенчен уйрăм тăракан общество ушкăнĕ; 2. перен. ытти çынсене хăйсемпе хутшăнтарман ушкăн).

категория

ж. 1. филос. категори; категория времени вăхăт категорийĕ; категория причинности сăлтавлăх категорийĕ; 2. (разряд или признак предметов) категори; грамматические категории грамматика категорийĕсем; категория имени грам. ят категорийĕ; 3. (разряд, группа) ушкăн, категори; мясо первой категории пĕрремĕш категори аш-какай.

клика

ж. ушкăн, шайка (хăйсен пайтишĕн пĕрлешнĕскерсем).

когорта

ж. когорта (тачă пĕтĕçнĕ ушкăн).

коллектив

м. коллектив, йыш, ушкăн, пĕрлешӳ.

компанейский

прил. разг. йыша хавас; он человек компанейский вăл йыша хавас çын; на компанейских началах ушкăн укçипе тăвакан (е ирттерекен).

компания

ж. 1. (общество, группа лиц) ушкăн, эртел; пойти в кино всей компанией кинона ушкăнĕпех кай; 2. (торговая или промышленная) компани, юлташлăх; акционерная компания акционерсен компанийĕ; 3. (общее обозначение участников — на письме сокращённо «К^°») компани, ушкăн; Кунст и К^° Кунст тата К°, Кунст тата унăн компанийĕ (е ушкăнĕ); не компания кому-л. юлташ мар, мăшăр мар; водить компанию с кем-л. туслаш, ерсе кай; поддержать компанию компание хутшăн.

круг

м. 1. çавракăш, çаврăм; площадь круга çавракăш лаптăкăшĕ; 2. (сомкнутая цепочка людей) карта, вăйă карти; стать в круг карталанса тăр; 3. (окружность) çаврашка, ункă, çаврăм; начертить круг çаврашка ӳкер; самолёт делал круг над городом самолёт хула çийĕн вĕçсе çаврăнчĕ; 4. (предмет круглой формы) кăшăл; круг колбасы колбаса кăшăлĕ; 5. перен. (перечень чего-либо): круг вопросов ыйтусем; 6. перен. (область, сфера): круг занятий ĕç-хĕл; 7. перен. (группа людей) ушкăн, йыш, хушă, хутлăх; в кругу своих товарищей юлташсем хушшинче; в кругу семьи килйышра; 8. мн. круги (общественные группировки людей) ушкăнсем; хушă; правящие круги ертсе пыракан ушкăнсем; в военных кругах çар çыннисем хушшинче; ◇ на круг вăтамран, вăтам шутпа; голова идёт (или пошла) кругом 1) (о головокружении) пуç çаврăнса (е пăтранса)каять; 2) (о растерянности) анраса кай, аптраса ӳк; Полярный круг Поляр унки.

куча

ж. 1. купа; кăшăл (зерна); куча хвороста çатрака купи; куча пшеницы тулă кăшăлĕ; 2. (беспорядочное скопление людей, животных) ушкăн; люди и кони смешались в одну кучу çынсемпе лашасем пĕрле хутшăнса кайнă; 3. разг. (множество) пĕр купа, пĕр лав; пĕр кĕтӳ, туллиех; куча дел пĕр купа ĕç; куча людей пĕр кĕтӳ халăх; ◇ валить все в одну кучу см. валить.

кучка

ж. 1. пĕчĕк купа; 2. (небольшая группа людей) пĕчĕк ушкăн.

маленький

прил. 1. пĕчĕк; маленький домик пĕчĕкçĕ пӳрт; 2. пĕчĕк, йышлă мар, йышсăр; маленькая группа пĕчĕк ушкăн; 3. (незначительный) пĕчĕк, кăшт-кашт, пули-пулми; маленькое огорчение кăшт кӳрентерни; 4. (малолетний) пĕчĕк, çамрăк, вĕтĕ; маленькие дети вĕтĕр-шакăр ача; 5. в знач. сущ. маленький м., маленькая ж. пĕчĕкки (ача); мое дело маленькое маншăн пурпĕрех, мана апла та, капла та юрать.

многоголосый

прил. 1. нумай саслă, шавлă; многоголосая толпа шавлă ушкăн; 2. муз. темиçе сасăллă, темиçе сасăпа юрлакан (хор).

наряд

м. наряд 1. (мĕн ĕç тумаллине кăтартса пани); наряды по ремонту пути çул юсамалли нарядсем; 2. наряд (тавар пама е яма хушса çырнă хут); выписать наряд наряд çырса ил; предъявить наряд наряд кăтарт; 3. воен. (группа, подразделение) наряд (ятарласа служба ĕçне тума уйăрса янă ушкăн); сторожевой пограничный наряд чикĕри хурал нарячĕ; 4. воен. наряд (çар çыннине панă задани); дать наряд вне очереди черетсĕр наряд пар.

общество

с. 1. общество; коммунистическое общество коммунизм обществи; буржуазное общество буржуалла общество; 2. ушкăн, пĕрлешӳ; спортивное общество спорт обществи; общество потребителей потребительсен пĕрлешĕвĕ; 3. (среда, общественный круг) халăх, çынсем, ушкăн; в обществе своих друзей хăйĕн тусĕсем хушшинче; уметь держать себя в обществе хăвна халăх çинче тыткалама пĕл.

оппозиция

ж. 1. (противодействие кому-чему-л.) оппозици (тепĕр политикăна е теприсен политикине хирĕç тăни); быть в оппозиции к кому-чему-л. хирĕç тăр, килĕшмесĕр тăр; 2. оппозици (çакăн пек хирĕç тăракан парти е ушкăн); парламентская оппозиция парламентри оппозици.

орава

ж. разг. ушкăн, эшкер, кĕтӳ.

партия

ж. 1. парти; Коммунистическая партия Советского Союза Совет Союзĕнчи Коммунистсен партийĕ; член партии парти членĕ; 2. (группа лиц) ушкăн, парти; партия лесорубов вăрман касакансен ушкăнĕ; геологическая партия геологсен партийĕ; 3. (количество чего-л.) ушкăн; партия товаров пĕр ушкăн тавар; большими партиями пысăккăн, нумаййăн; 4. муз. парти; теноровая партия тенор партийĕ; 5. (в игре) вăйă, парти; сыграть партию в шахматы пĕр парти шахмăтла выля; 6. уст. мăшăр; он для тебя не партия вăл сана мăшăр мар; сделать выгодную партию пуян мăшăр туп.

плеяда

ж. йыш, ушкăн; плеяда революционеров революционерсен ушканĕ.

по

предлог. 1. с дат. п. (при обозначении предмета, места, пространства, на поверхности которого происходит действие) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗па [⸗пе], çине, çинче, тăрăх; гладить по голове пуçран шăл; идти по улице урам тăрăх ут; разложить по столу сĕтел çине сарса хур; спускаться по лестнице пусмапа ан; 2. с дат. п. (при обозначении предмета, места, пространства, в пределах которого происходит действие) тăрăх, ⸗а [⸗е], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; гулять по саду садра уçăлса çӳре; рассадить по местам вырăнĕсене лартса тух; ходить по театрам театрсем тăрăх çӳре; 3. с дат. п. (следуя направлению чего-л.) май, майăн, ⸗па [⸗пе]; по солнцу хĕвеле май; по следам зверя кайăк йĕррипе; 4. с дат. п. (в соответствии, согласно с чем-л.) ⸗са [⸗се ], ⸗па [⸗пе], тăрăх, кура; по совету врачей врачсен канашĕпе; по собственному желанию хăвăн ирĕкӳпе; судить по внешности çипуçне кура хакла; по любви юратса; 5. с дат. п. (указывает предмет, лицо, качество, свойство, характеризуемые со стороны тех или иных признаков, связей, отношений) енчен, тĕлĕшĕнчен, ⸗па [⸗пе]; ⸗ли, ⸗лăскер [⸗лĕскер]; родство по матери амăшĕ енчен тăван килни; старший по возрасту çулĕпе чи асли; по имени Владимир Владимир ятлăскер; 6. с дат. п. (указывает на предмет, посредством которого совершается действие) ⸗па [⸗пе], тăрăх; отправить по почте почтăпа яр; ориентироваться по компасу компас тăрăх çул туп; 7. с дат. п. (вследствие, в результате чего-л.) пирки, пула, ⸗нипе, ⸗ран [⸗рен]; по болезни чирлĕ пирки; по необходимости кирлĕрен, кирлĕ пулнипе; не по своей вине хăй айăпĕпе мар; 8. с дат. п. (при указании на цель) ⸗ас [⸗ес] тĕлĕшпе, ⸗па [⸗пе]; ⸗ма [⸗ме]; ⸗акан [⸗екен]; группа по борьбе с бандитами вăрă-хурахсемпе кĕрешекен ушкăн; по делу ĕçпе; 9. с дат. п. (при указании круга, вида, области деятельности) енĕпе, ⸗па [⸗пе], тăрăх, ⸗ĕ [⸗и]; исследование по физике физикăпа тунă тĕпчев ĕçе; специалист по русскому языку вырăç чĕлхи специалисчĕ; приказ по полку полк тăрăх панă приказ; по профсоюзной линии профсоюз енĕпе; 10. с дат. п. (при указании на отрезок времени, срок) ⸗серен; кашни..; ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗те] чух; по вечерам каçсерен; по целым дням кунĕ-кунĕпе; 11. с дат. п. ⸗шăн [⸗шĕн]; соскучиться по дому килшĕн тунсăхла; по ком камшăн; 12. с дат. и вин. п. (при указании количества чего-л., поровну распределяемого) ⸗ар [⸗ер], ⸗шар [⸗шер], ⸗шарăн [⸗шерĕн]; по тридцати вăтăршар(-ăн); по три яблока виçшер панулми; копить по копейке пĕрер пусăн пух; 13. с вин. п. (в знач. предлога «до») таран, ⸗ччен; по грудь кăкăр таран; по сей день паян кунччен; 14. с дат. п. (при указании места) ⸗ра [⸗ре], ⸗че; по левую руку сулахайра; по эту сторону стола сĕтелĕн ку енче; 15. с вин. п. прост. (при указании на направленность действия) ⸗а [⸗е]; патне; по грибы кăмпана, кăмпа татма; по воду шыва, шыв ăсма; 16. с пред л. п. (в знач. «после») хыççăн, ⸗сан [⸗сен]; по окончании школы шкултан вĕренсе тухсан; по уходе кайнă хыççăн; 17. с личн. мест, валли; это не по тебе ку сана валли мар; ◇ по мне (по моему мнению) маншăн пулсан; по Сеньке и шапка çӳпçи май хупăлчи.

подгруппа

ж. ушкăн пайĕ, пĕчĕкрех пай.

полк

м. 1. воен. полк; гвардейский полк гварди полкĕ; целым полком полкĕпех; 2. перен. разг. (толпа, множество) ушкăн, халăх; ◇ нашего полку прибыло пирĕн йыш хутшăнчĕ.

поток

м. 1. юхăм, юханшыв, шыв; горный поток ту шывĕ; шарлак; 2. перен. купа, капланчăк, кĕпĕрленчĕк; потоки слов сăмах купи; потоки товаров купи-купипе тавар; 3. (группа учащихся) ушкăн; 4. тех. поток (вĕçĕмсĕр производство); ставить на поток потокпа туса кăларма тытăн.

преступный

прил. айăплă, усал, закона хирĕçле, вăрă-хурăхла; преступная шайка вăрă-хурахла ушкăн; преступные действия айăплă ĕçсем.

прослойка

ж. 1. (тонкий слой) сий, хушă; 2. перен. (группа) ушкăн; социальные прослойки социаллă ушкăнсем.

разбивка

ж. 1. аркатни, аркату, çĕмĕрни; разбивка льда пăра аркатни; 2. (распределение) пайлани, уйăрни, ваклани; разбивка на группы ушкăн-ушкăн пайлани; 3. (распланировка; посадка) уйăрни, пайлани, палăртса тухни, лартса тухни, туса тухни; разбивка садовых участков сад вырăнĕсене палăртса тухни; 4. (устройство) туни, майлани, карни; разбивка лагеря лагерь туни; 5. полигр. сайралатни, уйăрни; разбивка строк в наборе наборти йĕркесене сайралатни.

разгруппировать

сов. кого-что ушкăн-ушкăн уйăр (е пайла).

разгруппироваться

сов. ушкăн-ушкăн уйăрăл (е пайлан).

разделиться

сов. 1. пайлан, валеçĕн, уйрăл; разделиться на группы ушкăн-ушкăн уйрăл; 2. (разделить имущество) уйрăл, уйрăлса тух; 3. (разойтись в чём-л.) уйрăл, тĕрлĕ пул; мнения разделились шухăшсем тĕрлĕ пулчĕç.

разноязычный

прил. тĕрлĕ чĕлхеллĕ, нумай чĕлхеллĕ; разноязычная толпа тĕрлĕ чĕлхеллĕ ушкăн.

разряд

м. 1. (класо, группа) ушкăн, пай, разряд; разряд растений ӳсентăрансен ушкăнĕ; 2. (степень квалификации) разряд; высший разряд аслă (е пысăк) разряд; спортивный разряд спорт разрячĕ; 3. мат. разряд (цифра вырăнĕ).

род

м. 1. (в первобытном обществе) ăру; 2. (поколение) йăх, несĕл; из рода в род несĕлтен несĕле; 3. биол. (группа) ушкăн, йăх; 4. (разновидность_у сорт) сорт, тĕс; всякого рода товары темĕн тĕрлĕ таварсем; 5. (способу образ) май, мел; род жизни пурнăç майĕ; 6. лингв. несĕл; категория рода несёл категорийĕ; ◇ род оружия (или войск) хĕçпăшал (е çар) тĕсĕ; от роду çуралнăранпа; ему от роду двадцать лет вăл çуралнăранпа çирĕм çул çитрĕ, çирĕм çул тултарчĕ; род людской этемлĕх; в этом роде çавăн пекрех; своего рода хăйне йышши; без роду, без племени йăхсăр-несĕлсĕр, хăр пĕччен; в некотором роде хăйне евĕр; мужской род (мужчины) арçынсем; (ему) на роду написано см. href='/s/написать'>написать.

свести

сов. 1. кого-что (вниз) çавăтса ан (е антар); свести корову к воде ĕнене шыв хĕррине çавăтса ан; 2. кого-что (увести на другое место) пăр, пăрса кăлар, илсе тух; свести лошадь с дороги лашана çул çинчен пăр; 3. кого-что, разг. (отвести) (çавăтса) кайса яр, леçсе яр, илсе кай; свести детей в ясли ачасене яслине кайса яр; 4. кого-что, разг. (привести в одно место) пухса кил, ертсе кил; 5. кого-что с кем-чем, разг. (помочь встретиться) тĕл пултар, пĕрлештер, паллаштар; 6. что кем, разг. (установить знакомство, дружбу и т. п.) : свести дружбу туслаш; свести знакомство паллаш; свести компанию ерсе кай, пĕр ушкăн пул; 7. что (сдвинуть, соединить) пĕрлештер, пĕтĕçтер, сыпăнтар, хĕстер; свести доски пола урай хăмисене хĕстер; 8. что, спец. (завершить постройкой) тăрла; свести кровлю тăррине тăрла (вит); 9. обычно безл. что (скорчить; сжать) туртса (е хуçлатса) ларт (шăнăр); 10. кого-что во что (соединить вместе, в одно целое) (пухса) пĕрлештер; 11. что (обобщить, подытожить) пĕрлештер, пĕтĕçтер, шутласа (е танлаштарса) пăх; свести расход с приходом тăкакĕпе тупăшне танлаштарса пăх; 12. что к чему, до чего, на что (сокращая, довести до чего-л.) çитер, чакар, чакарса (е пĕчĕклетсе, сахаллатса) çитер, хăвар; свести расходы к минимуму тăкаксене май пур таран чакар; 13. что (направить — о разговорах, мыслях) илсе пыр, парса яр, куçар (калаçăва); 14. что (перерисовать) куçар, куçарса (е йĕрлесе) ӳкер; 15. что (вывести, устранить) яр, кăлар, пĕтер, тасат; свести пятно вараланчăк вырăна яр; ◇ свести концы с концами вĕçрен вĕçе çитер (е çыхăнтар); свести с ума ăсран кăлар, ухмаха ерт; свести счёты с кем-л. 1) (о денежных расчётах) тӳлесе тат, татăл; 2) (отомстить) тавăр.

секта

ж. секта (1. рел. тĕп чиркӳрен уйрăлса çĕнĕ тĕн вĕрентĕвне йышăннă çынсен ушкăнĕ; 2. перен. хăйсене ыттисенчен уйăрса, пĕчĕк ушкăн интересĕсемпе кăна пурăнакан çынсем).

сектант

м. сектант (1. тĕн сектинче тăракан çын; 2. пĕчĕк ушкăн интересĕсемпе кăна пурăнакан çын).

скопление

с.1. по гл. скопить; 2. (множество чего-л.) ушкăн, кĕпĕрленчĕк.

созвездие

с. астр. çăлтăр ушкăнĕ, ушкăн çăлтăр.

сообщество

с. 1. (объединение) ушкăн, пĕрлешӳ; тайное сообщество вăрттăн ушкăн; 2. биол. ушкăн, йыш; сообщество пчёл вĕлле хурчĕсен йышĕ; ◇ в сообществе с кем-л. пĕрле.

среда

ж. 1. хутлăх, сий; воздушная среда сывлăш хутлăхĕ; питательная среда тутлăхлă сий; фильтрующие среды фильтрлакан сийсем; 2. (совокупность условий) условисем, тавралăх; окружающая среда тавралăх; географическая среда географи условийĕсем; 3. (совокупность людей) ушкăн, хушă; в среде учащихся вĕренекенсем хушшинче.

стая

ж. в разн. знач. кĕтӳ, ушкăн, карта; стая волков кашкăр кĕтĕвĕ; стая журавлей тăрна карти; стая ребятишек ушкăн ача, пĕр кĕтӳ ача.

тёплый

прил. 1. ăшă; тёплая комната ăшă пӳлĕм; 2. перен. (сердечный) ăшă, ăшă кăмăллă, кăмăллă; тёплая встреча ăшă тĕлпулу; ◇ тёплая компания савăнăçлă ушкăн; тёплое местечко см. местечко.

толпа

ж. 1. ушкăн, эшкер; по улице движется огромная толпа урамра тем чухлĕ халăх кусать; 2. в знач. нареч. толпой ушкăнпа, кĕпĕрленсе; стоять толпой ушкăнпа тăр.

тысячный

числ. 1. пинмĕш; тысячный километр пинмĕш километр; 2. (состоящий из тысячи, тысяч) пинлĕ; тысячная толпа пин çынлă ушкăн; 3. (получаемый от деления на тысячу) пинмĕш; тысячная доля секунды çеккунтăн пинмĕш пайĕ.

фаланга

ж. ист. 1. фаланга (авалхи грексен çуран çар йĕрки) 2. перен. (ряд, шеренга) рет, карта, ушкăн; 3. (община, коммуна) ушкан, эртел; 4. фаланга (Испанири фашистла парти); 5. анат. пӳрне сыппи (е сыпăкĕ); 6. (ядовитое животное) фаланга (наркăмăшлă кăпшанкă).

фракция

ж. фракци, ушкăн; парламентская фракция парламентри фракци.

цветник

м. 1. чечеклĕх, цветник; развести вокруг дома цветник пӳрт тавра чечек лартса тух; 2. перен. чечек пуххи, илĕртмĕш ушкăн (ача-пăча, хĕр арăмсем çинчен).

цепочка

ж. 1. вăчăра, вĕтĕ сăнчăр; цепочка от часов сехет вăчăри; 2. (ряд, вĕреница) карта, умлăн-хыçлăн (е вĕçе-вĕçĕн) пыракан ушкăн; цепочка машин вĕçе-вĕçĕн пыракан машинăсем.

цикл

м. цикл 1. (пĕр-пĕр тапхăрти пĕр-пĕринпе çыхăннă процессем е ĕçсем); производственный цикл производство циклĕ; биологический цикл биологи циклĕ; 2. цикл, ушкăн, ярăм; цикл концертов концертсен ярăмĕ; цикл лирических стихов лирикăлла сăвăсен ярăмĕ.

шайка

ж. шайка, ушкăн, эшкер; воровская шайка вăрă ушкăнĕ.

шествие

с. 1. утни, пыни, çӳрени (ушкăнпа, халăхпа); первомайское шествие майăн пĕрремĕшне хисеплесе утни; 2. (процессия, группа людей) халăх, ушкăн, çынсем (пĕр-пĕр ĕçпе пыракансем); траурное шествие траурлă ушкăн; 3. перен. чего (развитие) аталану, ӳсĕм.

шумный

прил. шавлă, шăв-шавлă; шумная компания шавлă ушкăн; шумная улица шавлă урам; ◇ шумные согласные лингв. шавлă хупă сасăсем.

эстафета

ж. спорт. эстафета (1. пĕр ушкăн тепĕр ушкăнпа черетленсе ăмăртни; 2. çав ăмăртăва хутшăнакансем пĕр-пĕрне тыттаракан япала); ◇ принять эстафету у кого-л. малалла тăс (пĕр-пĕр ĕçе).

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

авангард

авангард, малти ушкăн (çарăн, халăхăн, класăн); идти в авангарде малта пыр

актив

1. актив (пĕр йышри чи пуçаруллă ушкăн) 2. актив (организации шутра тăракан пĕтĕм укçи-тенкипе пурлăхĕ); материальные активы пурлăх активĕсем (банкри укçа та çав шутах кĕрет)

арьергард

арьергард, кайри ушкăн (çарăн, халăхăн, класăн)

бригада

1. бригада (ĕçри ушкăн); производственная бригада производство бригади 2. бригада (полкран пысăкрах çар пĕрлешĕвĕ); танковая бригада танк бригади

группа

1. ушкăн; группа преступников преступниксен ушкăнĕ 2. виçе, пусăм; группа инвалидности инвалидлăх пусăмĕ

группировка

ушкăн, пĕрлешӳ; оппозиционные группировки оппозици ушкăнĕсем

идеология

идеологи (общество е пĕр-пĕр класс, ушкăн ăс-тăнĕнче палăракан тĕп шухăшсен системи); коммунистическая идеология коммунизм идеологийĕ; борьба двух идеологий икĕ идеологи кĕрешĕвĕ

инвалид

инвалид, чăлах; инвалид войны вăрçă инваличĕ; инвалид труда ĕç инваличĕ; инвалид с детства ачаран чăлах; инвалид первой группы пĕрремеш ушкăн инваличĕ; трудоустройство инвалидов инвалидсене ĕçе вырнаçтарни

каста

каста (ытти çынсенчен ютшăнакан обществалла ушкăн); религиозные касты тĕн кастисем

клан

клан (тăванлăхпа çыхăннă ушкăн, йăх); гангстерские кланы гангстерсен кланĕсем; конфликты между кланами клансем хушшинчи хирĕçӳсем

класс

1. класс (обществăра хăйне уйрăм вырăн йышăнакан пысăк ушкăн); рабочий класс рабочи класс; класс крестьян хресчен класĕ; средний класс вăтам класс; борьба классов классен кĕрешĕвĕ 2. класс (вĕренекенсен ушкăнĕ); переходить из класса в класс класран класа куç 3. класс, пусăм, виçе; каюта первого класса пĕрремĕш класс каюти

клика

эшкер (путсĕр тĕллевпе пĕрлешнĕ ушкăн)

комиссия

1. комисси (пĕр-пĕр ĕç тума çирĕплетнĕ ушкăн); мандатная комиссия мандат комиссийĕ; счётная комиссия шутлав комиссийĕ; парламентские комиссии парламент комиссийĕсем; комиссия законодательных предположений законсем сĕнекен комисси; приёмная комиссия в вузе аслă шкула вĕренме йышăнакан комисси; юбилейная комиссия юбилей комиссийĕ 2. комисси (тавар сутма илни, япаласем сутса пани); брать на комиссию автомобили автомобильсем сутта ил

команда

1. команда, ушкăн; спасательная команда çăлавçăсен ушкăнĕ; учебная команда вĕренӳ команди; 2. команда (техника хатĕрĕнче ĕçлекенсен йышĕ); команда теплохода теплоход команди 3. команда (спорт коллективĕ); сборная команда страны çĕршывăн пĕрлешӳллĕ команди

компания

1. компани (промышленность е суту-илӳ пĕрлешĕвĕ); акционерная компания акционерсен компанийĕ; строительная компания строительство компанийĕ 2. ушкăн, эртел, йыш; компания друзей туссен эртелĕ; отдыхать компанией ушкăнпа кан

кружок

кружок, ушкăн; школьные кружки шкул кружокĕсем; литературный кружок çыравçăсен ушкăнĕ; записаться в кружок кружока çырăн

куст

куст, ушкăн (темиçе администрацин единици); куст районов районсен ушкăнĕ

лобби

лобби (власть органĕнче пĕр-пĕр ушкăн интересĕсене хутĕлекен çынсем)

миссия

мисси, элчĕлĕх (пĕр-пĕр ĕçпе янă яваплă ушкăн); дипломатическая миссия дипломати миссийĕ; военная миссия çар миссийĕ

оппозиция

оппозици (пуç пулса тăракансене хирĕç ушкăн); парламентская оппозиция парламентри оппозици; перейти в оппозицию оппозицие куç

преемственность

çыхăнулăх, тытăнкăлăх, вĕçе-вĕçлĕх; преемственность власти власть çыхăнулăхĕ (вăл урăх ушкăн аллине куçманни); преемственность политики политика тытăнкăлăхĕ

секта

секта (тĕп чиркӳрен уйрăлса тухнă ушкăн)

сословие

сослови (обществăри хăйне уйрăм правăллă тата тивĕçлĕ пысăк ушкăн); мещанское сословие мещен сословийĕ; купеческое сословие купцасен сословийĕ

экспедиция

экспедици (ятарлă тĕллевпе янă ушкăн, отряд); военная экспедиция çар экспедицийĕ; научная экспедиция ăслăлăх экспедицийĕ

фракция

фракци (парламентри, партири харпăр тĕллевĕсене пурнăçлассишĕн кĕрешекен ушкăн)

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

тулли

[tully]
plena
çăвар тулли — buŝo plena je io
тулли мар яваплă "Сăвар" ушкăн — societo kun limigita respondeco "Suvar"
пӳрт тулли çын — domo plena de homoj
тулли ярса пар — plenverŝi
тулли теçетке — kompleta deko
тулли хисеп — plena nombro, entjero
тулли уйăх — plena luno
туллин — plene, tute
туллин пурăн — plenvivi
тултар — plenigi
вăл вуннă тултарать — li (ŝi) fariĝas dekjara

ушкăн

[ушкън]
aro, grupo, partio, kolektivo, teamo, kompanio
ача-пăча ушкăнĕ — infanaro
ушкăнпа ĕçле — labori kun grupo
тĕрĕк чĕлхисен ушкăнĕ — familio de tjurkaj lingvoj
ушкăн-ушкăн — grupe, are
ушкăнла / ушкăнлат — grupigi
ушкăнлан — grupiĝi
ушкăнлă — grupa, kolektiva
ушкăнлăх — grupeco, kolektiveco
пуçару ушкăнĕ — iniciata grupo
футбол ушкăнĕ — futabala (piedpilka) teamo
ӳкерӳ ушкăнĕ — filmogrupo

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Kommando

komantă; uşkăn
команда, ушкăн

Trupp

uşkăn, otrjat
ушкăн, отряд

Zelle

pĕcĕk uşkăn, jacejkkă
пĕчĕк ушкăн, ячейка

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Мăшкăл кур

Мăшкăл кур 1. позориться / опозориться, срамиться / осрамиться; 2. подвергаться / подвергнуться глумлению, издевательству.
1. Тĕнчере хĕрĕх çичĕ çул пурăнса та кун пек чĕр мăшкăл курманччĕ. В. Алентей. Хам та айван çав. Виçĕ кун хушшинче икĕ мăшкăл куртăм: малтан Шатра Михаларан, кайран çак тăманаран. М. Кипек. 2. Вăрман варринчи мăшкăл курнă ял Шăнкăрав сассипе юлать çӳçенсе. С. Элкер. Уй-хирте пĕр ушкăн кашкăр Çисе янă пуп пирки Курĕç хурлăх, курĕç мăшкăл Манăн виçĕ савнă кин. Я. Ухсай.

Çĕр çĕмĕр

Çĕр çĕмĕр [çĕмĕрттер] оглушительно, громко шуметь, поднимать сильный шум.
Пирĕн каччăсем уявсенче купăс каласа, çĕр çĕмĕрсе ташлама хавас. А. Артемьев. Кĕлте турттаракан ачасем çĕр çĕмĕрсе юрлаççĕ. В. Ухли. Пĕр ушкăн салтак юланутпа Килет инçетрен çĕр çĕмĕрттерсе. С. Элкер.

Çумăр çăвать

Çумăр çăвать проливает слезы, плачет.
Пĕр ушкăн çумăр çуса кайрĕ.

Тĕллев ларт

Тĕллев ларт ставить / поставить цель [задачу] какую, перед кем-чем, что делать.
Паллă ĕнтĕ, марксизм хăй умне тĕнче çинчен ăнлантарма кăна мар, ăна улăштарма тĕллев лартнă. Тăван Атăл. Çав хушăрах командовани отряда икĕ ушкăна уйăрчĕ, кашни ушкăн умне уйрăм задача, уйрăм тĕллев лартрĕ. Я. Муратов.

Урра йăт

Урра йăт [çĕкле] побрасывать вверх, качать кого.
Тусăмсем мана сырса илчĕç те урра йăтма пуçларĕç. А. Артемьев. Юрла-юрла шавласан, Çакă ушкăн Колчака Урра йăтма тапратать. И. Тăхти. Эпир, каччăсем, паллах ĕнтĕ, çав тери савăнтăмăр. Якура урра та çĕклерĕмĕр. Хв. Уяр.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

альянс

ç.с. Организацисен (тĕсл., политика пар-тийĕсен), патшалăхсен е çынсен ушкăнĕ пĕр-пĕр тĕллевпе вăхăтлăх чăмăртанни. Вĕсем ... Жан Кусто çĕршывĕн яш-кĕрĕмĕпе тахçанах çыхăннă-мĕн, малашне альянс (пĕрлĕх) туса хурасшăн. ÇХ, 1998, 46 /, 4 с. Вулакансем «Альянс» ушкăн солисчĕсемпе паллаштарма ыйтса çыру хыççăн çыру яраççĕ. Т-ш, 1999, 8 /, 12 с. Çак «вăртахлăха» (альянса) хăй вăхăтĕнче Ф.Тютчев питĕ ăнăçлă питленĕ. Х-р, 13.04.2000, 2 с.). — Çурçĕр Атлантика альянсĕ (Х-р, 13.04.2001, 3 с.)

аудиокассета

ç.с. Сасă çырса илмелли тата магнитофон ăшне лартса итлемелли магнитлă хăюпа йĕнни. Çакскер гаража кĕрсе автомагнитола тата 7 аудиокассета хĕстерсе тухнă. Х-р, 5.02.1997, 2 с. Эпĕ вĕсене... «А.Красновăпа Р.Грачева юрлаççĕ» аудиокассета парнелетĕп. Т-ш, 1999, 48 /, 7 с. «Юрату» [ушкăн] тăватă аудиокассета, 65 минута тăсăлакан видеокассета кăларнă. Х-р, 11.08.2000, 4 с.

клип

ç.с. Видеоклип (туп.). Ыран суйлав тенĕ каç Ельцинăн юлашки клипне [телевиденипе] пачĕç. ÇХ, 1997, 28 /, 2 с. Çак ... юрăпа ӳкернĕ икĕ клипа телевиденипе кăтартнă ĕнтĕ. Т-ш, 1998, 9 /, 12 с. «Юрату» ушкăн ... Чăваш телевиденийĕпе пĕрле пилĕк клип ӳкернĕ. Х-р, 11.08.2000, 4 с. — клип кăлар (Т-ш, 1998, 9 /, 12 с.); клип кур (Т-ш, 1998, 6 /, 5 с.); клип пăх (ÇХ, 2001, 49 /, 8 с.); клип презентацийĕ (ÇХ, 2001, 47 /, 5 с.); клипсенче ӳкерĕн (Х-р, 29.04.2003, 3 с.).

команда

1. Ç.п. Суйланас тĕллевлĕ çыннăн е пĕр-пĕр пуçлăхăн таврашĕ, çывăх йышĕ. Премьер команда пухать [Пуçелĕк]. Х-р, 26.01.1994, 1 с. Министр канашлăва пухăннисене хăйĕн çĕнĕ командипе паллаштарчĕ. Х-р, 6.03.1998, 1 с. Н.Федоров команди В.Шурчанов командине пĕр листовкăпа та вараламан. Х-р, 28.03.1998, 7 с. Кăлава... хăйĕн командипех килчĕ, хĕрлĕ хăю касрĕ. К-н, 2002, 16 /, 19 с. 2. Ç.п. Пĕрлехи тĕллевсене пурнăçлама пĕтĕçнĕ ушкăн. Н.Григорьевăн (вăл Шурчановпа пĕр командăра) вара хăйĕн рабочийĕсене тӳлемелли парăм та питĕ пысăк. Х-р, 25.12.1997, 3 с. Федераци центрĕнче регионсемпе ăста ĕçлеме пĕлекен команда çаплипех çук. Х-р, 6.08.1998, 3 с. Çак команда комбинат укçине хăйĕн кĕсйине чикмесен, «Химпромри» вăтам ĕç укçи ... темиçе хут пысăкрах пулмалла. Ч-х, 1999, 27 /, 6 с.

лобби

п.с. Хăйне кирлĕ пек йышăнусем тумашкăн тӳре-шарана (туп.) тата саккун кăларакансене вăйăм кӳрекен ушкăн; хистев ушкăнĕ. Президента [Ельцина] тӳнтерле витĕм кӳресрен шикленнĕ «Химпромăн» хăватлă лоббийĕ ... Федорова Советсен çурчĕ умĕнчех тăратса хăварнă. Х-р, 15.09.1992, 3 с. Çакă кĕ-пĕрнаттăрсен Думăри лоббине çеç кирлĕ мар. Х-р, 7.10.2000, 1 с. «Енчен те Президент пулсан» эпĕ лобби йăлине кăклама тăрăшăттăм. ÇХ, 2003, 8 /, 7 с.

на-наец

ç.с., калаç. «На-на» шоу-ушкăн (туп.) солисчĕ. На-найçăсене те хăй вăхăтĕнче никамах та палламан. Т-ш, 1998, 4 /. «На-наецсем» — С.Бабурин вице-спикер пулăшуçисем. ÇХ, 1999, 10 /, 8 с. Республика кунне уявлама Мускав мэрĕ те килчĕ. Пĕччен те мар, футбол командипе тата «на-наецсемпе». ÇХ, 1999, 49 /, 2 с. «На-наецсем» Америкăра Çĕнĕ çултанпа пурăнаççĕ. Х-р, 7.06.2000, 3 с. — на-найçăсен концерчĕ (Т-ш, 26.01.1996, 9 с.); «на-наецсемпе» туслă пул (ÇХ, 2001, 47 /, 5 с.).

на-найçă

ç.с., калаç. «На-на» шоу-ушкăн (туп.) солисчĕ. На-найçăсене те хăй вăхăтĕнче никамах та палламан. Т-ш, 1998, 4 /. «На-наецсем» — С.Бабурин вице-спикер пулăшуçисем. ÇХ, 1999, 10 /, 8 с. Республика кунне уявлама Мускав мэрĕ те килчĕ. Пĕччен те мар, футбол командипе тата «на-наецсемпе». ÇХ, 1999, 49 /, 2 с. «На-наецсем» Америкăра Çĕнĕ çултанпа пурăнаççĕ. Х-р, 7.06.2000, 3 с. — на-найçăсен концерчĕ (Т-ш, 26.01.1996, 9 с.); «на-наецсемпе» туслă пул (ÇХ, 2001, 47 /, 5 с.).

оперушкăн

ç.с., кĕск. Милици операцийĕсене хутшăна-кан йыш; оперативлă ушкăн, оперативниксен ушкăнĕ. Оперуш-кăн ĕçне те, рейдсене те, преступниксене тытнă çĕре те хутшăнма тивет. Т-ш, 1999, 1 /, 11 с. Милиционерсем — оперушкăн — тӳрех инкек пулнă çĕре. К-н, 1999, 4 /, 7 с. Сирпĕтнĕ хваттере çийĕнчех милици оперушкăнĕ çитнĕ. Ар, 2002, 44 /, 1 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

комиссия

(хальхилле комисси) канаш тумалли ушкăн. Июнĕн 26 кунĕнче П[атшалăх] П[ухăвне] çĕр ĕçĕ çинчен канаш тумалли ушкăн (комиссия) хăй ĕçне панă [Хыпар 1906, № 26:409].

общество

ушкăн. <…> ялти ушкăн (общество) çапла пухăннă укçасенчен кăшт библиотека валли уйăрса хурсан ытла та лайăх пулĕччĕ [Çулталăк 1910:44].

парламент

акăлчансен халăх суйласа янă çынсен пухăвĕ; патшалăхăн аслă пухăвĕ; дума. Пĕтĕм халăх пĕр майлă тăнă: улпутсем, пуп таврашĕсем, халăх суйласа янă çынсем* хушмасăр куланай тӳлес мар тенĕ. *Вĕсенĕн пухăвне парламент тенĕ, вăл пирĕн дума пек [Хыпар 1906, № :573]; Стюарт ятлă йăх патшара тăнă чух Англия парламентĕнче* икĕ ушкăн тавлашнă <…>. *Парламент тесе англичансем Патшалăх Пухуне калаççĕ [Хыпар 1906, № 41:632]; <…> пĕтĕм патшалăх валли тухакан пĕрлехи законсене пĕтĕм патшалăхăн аслă пухăвĕпе (парламентпа) килĕшсе кăларать вăл (император. – Э.Ф.) <…> [Автономия 1906:6]; Патшалăха халăх хăй тытса тăракан патшалăхсенче хăш патшалăхра пĕтĕм халăх хăех кăларать, хăш-хăш патшалăхсенче халăх хăй хушшинчен парламента (думăна) суйласа янă çынсем урлă кăларать [Ширновой 1917:15].

партия

(хальхилле парти) ушкăн; пĕр шухăш пулса законсене хăйсем пĕлнĕ пек тăвас тесе пĕрлешнĕ ушкăнсем. Халĕ Россияра кирек мĕнле ушкăна пырса перĕнсен те эсĕ мĕнле ушкăна (партияна) хутшăнан тесе ыйтаççĕ [Хыпар 1906, № 13:202]; Конституционно-демокра­тическая партия** (кадеты) вăл çĕр ĕçне мĕнле тумаллине хăйсем шухăшланă пек Думара каласа кăтартнă <…>. **Партия тесе пĕр шухăш пулса законсене хăйсем пĕлнĕ пек тăвас тесе пĕрлешнĕ ушкăнсене калаççĕ [Хыпар 1906, № 33:509].

патрул

(хальхилле патруль) урам тăрăх çӳрекен ушкăн-ушкăн салтак. Урамсем тăрăх ушкăн-ушкăн салтаксем (патрулсем) çӳреççĕ [Хыпар 1907, № 14:107]; Урамсем тăрăх утлă салтаксен ушкăнĕсем (патруль) çӳреççĕ [Хыпар 1907, № 14:107].

председатель

аслă çын; комисси пуçĕ. Унтан пур ушкăн Патшалăх Пухăвĕнчи аслă çын (председатель) валли, ăна пулăшма 4 юлташ тата секретарь суйлама тапратнă [Хыпар 1906, № 19:291]; Ку ĕçе малтан пăхса тухнă комиссиян пуçĕ (председатель) Долженков Думана çав 6 миллиона пама йăлăнать [Хыпар 1907, № 14:102].

программа

1. пĕр-пĕр ушкăн мĕн-мĕн тума, мĕнле тумаллине çырнă хут; мĕнле ĕç тумалли, вăл ĕçсене епле тумалли. Вĕсен хăйсен программысем пур. ¹Программа çине пĕр-пĕр ушкăн мĕн-мĕн тума, мĕнле тумаллине çыраççĕ [Хыпар 1906, № 25:401]; Унтан Св. Синод программа*** çырнă та церковный школасем тăва пуçланă. ***Программа – мĕнле ĕç тумалли, вăл ĕçсене епле тумалли [Хыпар 1906, № 33:514]. 2. школасенче ачасене мĕнле вĕрентмелли. Вара патша алă пуссанах Синод çав школасенче ачасене мĕнле вĕрентмеллине (программа) çырса кăларнă [Хыпар 1907, № 8:57].

совет

ĕçлекенсем суйласа тунă ушкăн. Ĕçлекенсем суйласа тунă ушкăн (совет) ĕçĕ [Хыпар 1906, № 41:647].

социал-демократ

патшалăх йĕркине улăштарас тиекен ушкăн. Комитетра пĕр социал-демократ, пĕр социалист-революционер* пулнă. *Социал-демократсем тесе патшалăх йĕркине улăштарас тиекен ушкăна калаççĕ; вĕсем хуласенче ĕçре çӳрекен çынсене улăштарсан улăштараççĕ тесе шанса тăраççĕ; социалист-революционер – ĕçри çынсемшĕн те, хресченсемшĕн те тăрăшакан ушкăн [Хыпар 1906, № 41:647].

союз

ушкăн. Тĕн тĕлĕшĕнчен – кам еплине тытас тет, çавна тытма юрать … унта ушкăнсем (союзсем) тума та, нумайăн пĕр сăмахлă пулса ĕçлеме те ирĕк [Çулталăк 1906:15]; Патшалăхра пурăнакан пур халăхшăн та калаçма, кĕнеке-хаçет çине çырма, пуçтарăнса калаçма ушкăнсем (союзсем) тума ирĕк пултăр [Хальхи 1906:19].

съезд

ушкăн. Сут йĕркине пирĕн патшалăхра халĕ пĕр енчен – мировой судьясем (тӳресем), мировой судьясен съезд (ушкăн) туса тăрать … [Çулталăк 1906:44].

чиркӳ I.

ĕненекен ушкăн. Халĕ эпĕ сирĕншĕн асап курса савăнатăп, хамăн ӳтĕмпе асапланса Христос Хăй ӳчĕшĕн курнă хурлăха тултаратăп, унăн ӳчĕ – Чиркӳ (ĕненекен ушкăн) пулать [Кол. 1:24]; Вăсене пурне те пĕрле вырăс чĕлхипе Чиркӳ (Церковь) тенĕ; вăл сăмах чăвашла Христос тĕнне тĕрĕс тытса тăракан халăх тени пулать [О боге 1891:120].

Çавăн пекех пăхăр: