Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

авăт

2.
трещать, стрекотать, верещать (о насекомых)
шăрчăк авăтать — 1) сверчок верещит 2) кузнечик стрекочет

цикада

зоол.
цикада (кăнтăрти шăрчăк евĕр кăпшанкă)

чăрăклат

1.
стрекотать
шăрчăк чăрăклатать — сверчок стрекочет

шăрчăк

I.

1.
сверчок
кузнечик
уй шăрчăкĕ — кобылка
кăмака хыçĕнче шăрчăк авăтать — за печкой стрекочет сверчок
курăк хушшинче шăрчăксем сиккелеççĕ — в траве прыгают кузнечики

шăрчăк

2. прост.
саранча

шăрчăк

3. перен.
человек с кривыми ногами, кривоногий человек

шăрчăк

◊
шăрчăк курăк — бот. недотрога обыкновенная
шăрчăк пĕççиллĕ урапа — рессорный тарантас

шăрчăк

II.
вспыльчивый, нервный, раздражительный
Шăрчăк çыннăн турти кĕске. — погов. Вспыльчивый человек — что конь в коротких оглоблях (т. е. быстро выходит из себя).

шăрччан

то же, что шăрчăк II.

çип

нитяный
арланă çип — пряжа
йĕтĕн çиппи — льняная пряжа
капрон çиппи — капроновые нитки
кĕр çиппи — нитки для нитченок
кумă çиппи — нити основы
мулине çиппи — нитки мулине
пасар çиппи —  фабричные нитки
пурçăн çип — шелковые нитки
пушкар çиппи — шпулечные нитки
синтетика çип — синтетическая пряжа
çăм çиппи — шерстяная пряжа
çĕлен çип — суровая нитка
ураççи çиппи, урлă çип — нитки для утка
шăрчăк çиппи — нитки в мотке
çип перчи — нитка, ниточка, нить
çип çăмхи — клубок ниток
çип ури — моток ниток
çип хутăрĕ — мотушка ниток
çип чăлха — нитяные чулки
йĕппе çип пек — как иголка с ниткой (неразлучны)
çип арла — прясть пряжу
çип арлакан хапрăк — прядильная фабрика
çип пĕвет — окрашивать пряжу
çип пăтла — лощить пряжу (чтобы сделать ее скользкой при тканье)
çиппе туртса тух — сметать на живую нитку
Çинçе çипрен çăмха пулать. — погов. И из тонкой нити образуется клубок.
Çип ăçта çинçе, çавăнтан татăлать. — посл. где тонко, там и рвется.

курăк

◊ бот.
аслати курăкĕ — анютины глазки
ие курăкĕ — плаун
кăчăр курăкĕ — болотный хвощ
чакăр курăкĕ — болотный хвощ
мăк курăкĕ — лишайник
нухрат курăкĕ — полевая ярутка
пыл курăкĕ — львиный зев, медуница
сарамак курăкĕ — первоцвет
супăнь курăкĕ — мыльнянка
тикĕт курăкĕ — гвоздика
хăйăр курăкĕ — песчанка
чапăр курăкĕ — чабрец
чăкăт курăкĕ — просвирняк
чĕкеç курăкĕ — подорожник
шăнăр курăкĕ — подорожник
чикен курăкĕ — герань
кашкăр курăкĕ — герань
шартла курăкĕ — хлопушка
шалтăрма курăкĕ — хлопушка
шатра курăкĕ — пастушья сумка
шăрчăк курăкĕ — недотрога
шĕпĕн курăкĕ — чистотел
шур курăк — шалфей

шăрчăк

III.
пряжа, намотанная крестом
шăрчăк хывса арла — прясть, наматывая пряжу крестообразно

мăнă

◊
мăнă кăрлач — уст. январь
мăнă кĕрӳ — старший дружка жениха (на свадьбе)
мăнă мăран — увалень, большой и неуклюжий человек
мăнă пăта — крюк в стене (из дубового сука)
мăнă пыршă — анат. сычуг
мăнă сăвăр— зоол. байбак

мăнă сăмах —
1) непристойная брань
мăнă сăмахпа ятлаç — сквернословить, непристойно выражаться
2) слухи, сплетни, пересуды

мăнă тӳрт — лоботряс (о взрослом парне, играющем с маленькими детьми)
мăнă хăях — бот. рогоз
мăнă хурчка — диал. сокол
мăнă шăрчăк — диал. стрекоза
мăнă шăши — диал. крыса
мăнна хур — зазнаваться, чваниться
мăнна хыв — зазнаваться, чваниться

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сыра

наматываемый, наматывающий (о нити на веретено). [Срв. образов.: йĕр — йĕре, макăр — макăра, кар — кара]. Янтик. Çупса йĕтĕн арларăм, сыра йĕки тултартăм. Ст. Шигали. † Çупса йĕтĕн арларăм, сыра йĕки тултартăм, сыра йĕки тăпăлчĕ, мантан савни сивĕнчĕ. П. Яндоуши, Б. Крышки. Сыра йĕки — веретено, на которое наматывается нить при ручной пряже не только непосредственно навиваемая из кудели, но и с другого веретена, на которое намотаны нити временно и слабо. Нити в последнем случае назыв. шăрчăк.

çулăх

(с’улы̆х), приставать, привязаться. Чăвашсем. 12. Унта ырăсем çулăхмĕ-ши? Кунта вилĕ пымĕ-ши? Кама 51. Шăрчăк! Ман хĕр патне çулăхма-и? Хорачка. Ман çомня çолăхрă, нимпе те орăлмарă çа çын. Альш. Ан çулăх, ан çыпçăн. Ерк. 122. Хĕвел çутти йăл пăхсан, мĕнле чĕр-чун савăнмĕ? Маттур каччă çулăхсан, мĕнле сар хĕр çаврăнмĕ? N. Вара сана ниепле чир-чĕр те çулăхаймĕ. Тогда к тебе никакая болезнь не пристанет. СПВВ. Вăл çулăхать — ерет, тытать, усал çулăхать. N. Вăпăр çулăхнă. Чăвашсем 2. Вăл такана çине çĕçĕ хураççĕ; çĕçĕ хумасан: усал çулăхать, теççĕ. N. Нимĕнле усал-тĕсел те, çын пăсни, хаяр сывлăш ун çумне ан çулăхтăр. Б. Олг. Отин (чит. один) ман çомне (= çома) çолăхат (всё привязывается). Ст. Чек. Ача çуралсан, пӳсĕр çулăхасран çӳхе çĕре çулчине (лист „шур эрĕм“) çыхса хураççĕ. || Путаться, связываться. Шорк. Вăл çавăн арăмĕ çомне çолăхнă, тет, тем (говорят, будто он спутался с его женой; в Сред. Юм.— çавăн маткине çыпăçнă). Ст. Чек. Ан çулăх. Не связывайся. Ib. Унпа çулăхса ан çӳре. Не путайся с ним. Альш. Кама пырса çулăхнă! С кем сошелся! Çулăхнă çулăхмаллинех! Нашел с кем связаться. Собр. Упаран хăтăлнă, кашкăра çулăхнă, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ахаль мар ку, шта та полин çолăхнă полмалла (ему попало), ытла нумай окçа тыткалать. (Янт окçая топни, вăрлани). КС. Усал çынна (çынпа) çулăхрĕ. Напал на плохого человека, || Накинуться, напасть, налететь. Ск. и пред. чув. 46. Ăна: пĕве пĕвеленĕ çĕре пĕрре те пымастăн! тесе, çулăхрĕç. || Захватить силою. Сĕт-к. || Охватить. Кан. Çунакан ленттăран çулăм часах пĕтĕм театтăра çулăхса илнĕ. || Заниматься каким-либо делом. Кан. Лаша патĕнче çулăхса çӳреме çав тери юратать вăл.

таткалан

разбиться на куски, растрескаться. N. Çырмари пăр сурăлчĕ, таткаланчĕ, шывĕ тулнипе хирти юр кая та пуçларĕ. КС. Алă таткаланнă. Руки растрескались (от весеннего ветра). Ib. Уяр çул çĕр таткаланса каять (трескается мелкими трещинами). Тăв. 48. Тăрна куç пек тăра шыври Кулине мĕлки таткаланса ирĕлет. Ав, ав! Кулине ун татă кĕсене хумпа пĕрле хăмăшлăха васканине халь те курать. Ст. Чек. Тепĕр кунне пит таткаланса каят (кожа). || В переносн. см. N. † Ял ялĕнчи хĕрĕсем, шăрчăк çинĕ çырла пек, таткаланса çӳреççĕ.

Хура шăрчăк уйĕ

назв. поля. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ.

хăвар

(хы̆вар), оставлять, оставить. А.-п. й. 4. Пĕрне тăварса, пĕрне кăна хăвартăмăр — туртать. Ib. 112. Тирне хăвараççĕ те, улăм тултарса каллех кӳлсе тăратаççĕ. N. Ялта çĕнĕрен прикăвăр туса каллех ял çине хăварчĕç. А.-п. й. 105. Сутьесем чухăн каланине чăн тенĕ, ĕнене чухăна хăвармалла сут тунă. Судьи признали ответы бедняка правильными и за ним оставили корову. Ib. 91. Улпут хăйĕн тарçине лаши патне хăварчĕ. N. Атте-аннене йăвăра хăвартăм (оставил в тяжелом подожении). КВИ. Мĕн хăварнă вăл хăй килĕнче? Что кинул он в краю родном? Хора-к. Çӳçăма-пуçăма салатрĕ, çийĕма-пуçăма хăвармарĕ. Ала 86°. Пуçларĕç лешсем чупма, чана карчăка таçта çитиччен хăварчĕ (обогнала). N. Ваçак ним тума та аптăранă, кайман юмăç хăварман, пĕри те тĕлне тупса параканни пулман. БАБ. Çавăнпа ăна пирĕн ялсем пĕр чӳк таврашĕнчен те хăвармаççĕ (т. е. зовут всегда). N. Саранча шăрчăк хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. N. Арăслана ку малтан хăварса хăварсах пынă. Сред. Юм. Тыр тĕл-тĕл ешлĕ пôлсан, хăварса пырса выраççĕ. Изамб. Т. Пӳрт чуречисене хăвармарĕ (пăр). Альш. Вĕр-çĕнĕрен кĕрĕк çĕлетрĕм: унăнах та хăнтăрне шыра-шыра кĕмен аслă лавккана хăвармарăм. А.-п. й. 42. Хапхине хупмасăрах хăварчĕ хăй. N. Унăн пĕр сăмахне те итлемесĕр хăвармастăмăр. || Прекращать. Бес. чув. Салтакра пурăннă чух вăл вулассине пĕрте хăварман. || Бес. чув. Ун умĕнче унăн ытларах та хăйне хăй аяла хăварасси килмен. || N. Вĕрентес тĕлĕшрен хĕрачасене те арçынсенчен ан хăварăр. || Обойти. Изванк. Çăмăр урăх çĕре çуса пирĕн çие çумасăр ан хăвартăр. (Моленье). Капк. Икровсем шĕвĕртсе хăварма та пултарĕç. Пазух. 56 † Пĕр-ик çавра юрă ай юрласшăн хăвармарăм сирĕн кăмăлăра. || Отложить. Бес. чув. 15. Аслă шăматкуна хăварчĕ. N. Вăл ĕçе вăрăма хăвармĕç. N. Тепĕр куна хăвармăп та-ха. || Освобождать. N. Шкула илсе каясран ачине е укçа парса, е пыл-мĕн, е тата урăх япала парса хăварнă. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. 11. Ыран мана хăшăр та пулин вĕсем патне леçсе хăвараймăр-ши? тетĕп. „Не отведете ли завтра который-нибудь из вас меня к ним?“ — спрашиваю я. Ib. Тата мĕн те пулин ĕçлесе хăвармалли пур-и? Есть еще какая-нибудь работа, которую я могла бы сделать ао ухода? Ib. Авланса хăвар. Перед уходом женись. Ib. Ямшăк ачасене тӳрех пуштă хапхи патне антарса хăварчĕ. Ямщик ссадил детей у самых ворот почты. Ib. Йытă çулла калать, тет: ай, хĕлле пăртан пурт туса хăварас-мĕн! — тесе калать, тет; хĕлле калать, тет: ма шăмăран çулла пӳрт туса хăвармарăм! — тесе ӳкĕнет, тет. Собака раскаивается летом в том, что не построила зимою дома изо льда, а зимою - в том, что не выстроила летом дома из костей. А.-п. й. 113. Урапине çапах пăрахса хăвармасть. Ib. 35. Пăхăр-ха, тилĕ тăрнава вĕлерсе хăварнă,— тесе, тăрнана çавăра-çавăра пăхаççĕ. Ib. 77. Унтан арча çине тăприне тапта-тапта варса хучĕ те, паллă ан пултăр тесе, çулçăсем витсе хăварчĕ. Затем накидал земли и плотно утрамбовал. А чтобы не оставалось никаких следов, наложил сверху листьев. Собр. † Ямшăк çуни çунатлă, ларса тухам терĕм те, çунаттипе çапса хăварчĕ, мĕн тăвас. Иваново. Çав куннех ăна ашшĕ чăпăрккапа çаптарса хăварнă, тет. Н. Шинкусы. Чикан вара сирĕншĕн пĕрех хут пăхса тасатса хăварам (пăсташа) эппин тесе салтăнса ларчĕ. Сюгал-Яуш. Кукки каларĕ: айта хам каçарса хăварам, терĕ. N. Вара мана ӳкерсе хăварчĕ те, валалла чупса кайрĕ. Юрк. Ху виличчен ывăлна авлантарса хăвар, теççĕ. Орау. Кам шуйттанĕ пăсса хăварнă-ши хушша? N. Эпĕ вакун çинчен ӳкерсе хăвартăм картуса: çил вĕçтерсе хăварчĕ. N. Тырă мĕнле акса хăвартăр? Кан. Иккĕшне те туяпа хĕнесе хăварнă. N. Эпĕ шăтăксене аслатса хăвартăм. N. Пумилкке тунă чухне вара вăл чĕреспе чашка хире çемĕрсе хăвараççĕ. КВИ. Эп те вара хурланса, икĕ чуна асăнса, урхамаха вырттартăм, чӳклерĕм те хăвартăм.

кустар

костар (-тар), понуд. ф. от гл. кус, кос, катить, катать, скатить, скатывать; покатить; прикатить; пускать вскачь. N. Урай тăрăх пĕр ывçă пăрçа кустарса ятăм. Альш. † Сар ачанăн карттусне кукăр-макăр кустартăм. Богдашк. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана çитертĕм (докатила). || Орау. Таканапа пăрçа кустартăмăр та, пăрçа ăшалаççĕ-ха халь (жарят). Юрк. Çăкăр пĕçернĕ хыççăн пысăк кăмакана паранкăсем кустараççĕ (бросают). Пиçсен, ăна тăвар сапса çăкăрпа çиеççĕ. || Юрк. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса (катая, рассучивая) çӳп-çӳхе тăваççĕ. N. Йĕтĕрпе тăла кустараççĕ (катают). N. çăмха кустар. Беляева. Ут (у др. утă) кустар (скатывают сено в валы). N. Урапине кустарсан, вĕçет. N. Çол орлă костарса лартса (дорогу замело снегом). N. Хальхинче вырăс пупа тата чăнкăрах çĕртен (с еще более крутого места) кустарса антарса панă (скатил). Якейк. Сасартăк хватлă çил тоххĕр те, çынсене лаши-орапи-мĕнĕпех, кăстăрмач пак костарса, çавăрса исе карĕ. || О быстрой езде. Макка 189. Унтан вара, вилнĕ çыннине пытарсан, пит хытă кустарса таврăнаççĕ (во весь опор). Истор. 112. Ăна хирĕç юланутпа кустарса кайнă (покатили верхом). Ст. Чек. Çын килелле кайсанах, вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса, кустарса çӳренĕ, тет. N. Эпир пит хытă кустарса килтĕмĕр (выртмаран). Бел. Гора. † Вылятрăмăр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр (лошадей). N. Унччен те пулман (вдруг), Иван шăнкăравпа пачăшкă умне кустарса пынă. Толст. Ачасем çавăрăнса пăхнă та, кустарса пыракан кайăкçа (охотника) курнă. Ib. Тутарсем те ăна курнă та, ун патнелле кустара пуçланă. Б. Яныши. Пусăкраххисем учĕсене тытрĕç те, килелле кустара пуçларăмăр. БАБ. Ăçта каяссине хамăр та пĕлместпĕр терĕçĕ, тет те, пурте, павуска ăшне ларса, кустара пачĕçĕ, тет. || Быстро жать хлеб? Якейк. Ку пĕчĕк аная костарса анчах кайăпăр вăт. Ib. Тырри шуламлă та, костарса анчах карăмăр. || Выкладывать чем, vestire. М. Тув. † Пирĕн Тумккă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. Н. Лебеж. † Виççĕмĕш вĕретĕм сăрине, хĕрĕх хăлаç нӳхрепне, ăшне шăвăç кустарнă, пичĕкесĕр янă, тет. N. † Вырăсла та çӳçме эп кастартăм, йĕри-тавра ука кустартăм. N. † Йĕс турапа пусса турарăм, çинчен шăрчăк ук(а)сем кустартăм. Янтик. Чăпăрккана малтан ик кантраран яваççĕ, унтан вара ун çинчен тата тепĕр кантра явса пыраççĕ; çав виççĕмĕш кантрана явнине „кустарса явас" теççĕ. || Выпроводить. КАЯ. Унтан мана хуралăç, ват мучи, хултан тытса: мĕлле çак Макçăм ывăль-хĕр кирек ăçта çитнĕ, унта çапкаланса çӳреç-ши! Халь урнă йăтă Тюмине тулланă, тет-ха, тата туллаттарас килет-и-мĕн кĕсен? тесе, кустарса ячĕ (выпроводил). || Scortari. Альш. Кустарат вăл ( = чупат). Она распутничает. || Случать. Янтик. Иван кĕсрине кустарма (чуптарма) кайнă. Ст. Чек. Кустарнă. Случили (корову и пр.) || Соблазнить. Абыз. † Астартăм та кустартăм, кусар вĕçне хыптартăм. Байгул. † Илĕртрĕмĕр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр. || Поддакивать. Собр. Усал çынпа хăй урапи çине ларса кустарас пулат (надо гладить по шерсти. КС.), теççĕ. (Послов.). СПВВ. ИФ. Кустарас — илĕртсе вăл калаçнă майпа калаçса пырас. N. Тĕрĕс, тĕрĕс, Кĕркури хăта, лайăх йĕркепе пăхса ӳстернĕ ачасем нихçан та ашшĕ-амăшĕ ирĕкĕнчен тухса çӳремĕçĕ, ашшĕ-амăшне вĕсем темĕн тĕрлĕ асла хурса пурăнĕçĕ, тесе, Кĕркури майĕ кустарса пынă хăнисем (поддакивали). || О мятели Сятра. Çол орлă костарса лартса. Дорогу замело. Ib. Çол орлă (или: çола) шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Дорогу замело, и дороги нет. || Пускать (лошадь) в галоп. Цив.

кăшт

(кы̆шт, кŏшт), немного. N. Хĕлип сасă паллисене (буквы) пĕлнĕ, вулама та кăшт пĕлнĕ. Сред. Юм. Тепăртак кăшт çиç (= кĕлччиç) пар-ха! Дай-ка еще немножечко! ЧС. Кăшт тăрсан (немного погодя), хайхи çумăр çитрĕ те (подоспел), аслати пушшех пит хытă авăта пуçларĕ (гром стал греметь еще сильнее). Ир. Сывл. 32. Йывăç çинчи шăрчăк çеç кăшт чăрманма ӳркенмест. N. Ати каланипе кăшт чĕре лăпланчĕ. N. Çын арăмĕпе пĕрле кăшт та ан лар, тет. Кан. Кăçал вăхăтра çăмăр пулманнипе тырăсем кăшт начар пулчĕç. Емельк. Кăшт сăлтăкĕ (изьян) пур (напр. о лошади, о человеке). Çĕнтерчĕ 21. Кăшт пурăнсан, Тĕрлемес стантсине те шуррисем çунтарса ячĕç. Орау. Кăшт шăнтнипех ура шăвакан пулчĕ: ӳксе, сăмсана çĕмĕрессĕнех туйăнать (весьма краткое «ă»). Только немножко подморозило, а уж стало скользко: того и гляди упадешь и расквасишь себе нос. || Тихонько, слегка, чуть-чуть. Юрк. Кăшт чуп туса илет. Целует (его) слегка. Ib. Пурте пухăнсан, хай хатĕрлесе хунă лашсем (= лашасем) çине ларса тухса, хĕрĕ ăçта тухса тăма пулнă çĕре кăшт (быстро, незаметно) вăрттăн кайса тăраççĕ. (Самокрутка). Микушк. Вăл пуçне кăшт кăларма (высунуть) тăрсан, ача ăна касать-пăрахать. || Как раз. Юрк. Вăл хăçан накăратсем илнине килтисем пĕлсе тăрса, çав вăхăтра кĕсем кăшт Чĕмпĕре пырса çитеççĕ. Ib. Эпир çитес уммĕн кăна, пĕр пăрахут кăшт пырса чарăнчĕ (подошел к пристани). Альш. Вăл тухнă çĕре, инçе те мар, тет, тăватă вăрă кăшт пĕр майра хĕрне кăшкăртса (ее тащили, а она кричала) киле параççĕ, тет. Ib. Ку вăрă ачи вăл вăхăтра кăшт итлесе тăрат, тет. См. Paas. 70.

кĕрĕ çĕклени

особый способ тканья. Кĕвĕсем. Анкартинче кӳлĕм (озерцо) пур, сарса прахна тутрăм пур. Вăл тутарăн тăршшĕнче кĕрĕ çĕклени пĕрехçех. ЧП. Тутăр тăрăх (= тăрăхĕ) хушшинче кĕр çĕклени пĕртте çук. Ст. Чек. Кĕрӳ ларакансем шăрчăк татнă, кăчухне кĕр çĕкленĕ, теççĕ. N. Сурпанăн пулать кĕр çĕклени.

тĕл

определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.

тĕртлет

смеяться в нос. СТИК. Мĕн тĕртлетсе ларатăр, ытла çын умĕнче те вăтана пĕлместĕр-ĕçке (особый смех в нос, с остановкой, вăрттăн кулни). Орау. Мĕн эсĕ паян тĕртлетсе çӳрен? Что ты расфыркался. || КС. Тĕртлетсе (е: тĕртлеттерсе) çӳрет, недоволен и выражает походкою и движениями. || Сам. 78. Алăк панче кĕтесре пĕччен шăрчăк тĕртлетет.

тринки-тринки

подр. прыжкрм стрекозы. Çутт. 65. Тринки-тринки сикекен шăрчăк тусăн юрласа çу иртни те сисĕнмен.

чершĕ

то же, что черĕш, чевĕш, тяжи на оглоблях. СПВВ. Турă урхамахсенĕн кăмăлĕшĕн шăрчăк укасенчен чершĕ турăм.

шăрчăк

сверчок, кузнечик, стрекоза, саранча. Кипек. Шăрчăк — стрекоза, летает над водой. N. Шăрчăк авăтсан, ăшă пулат, теççĕ. Орау. Сахачĕ шăрчăк пек алтать. Ала. 108. Шăрчăк мăян çисен, тырă полмасть, теççĕ. N. Ял-ялĕнчи хĕрĕсем шăрчăк çивĕ çырла пек. Изамб. Т. Шăрчăк — кукăр уралă çын. || Сердитый, злопамятный, кто дерется из-за пустяков, щепетильный. Алдиар. В. Олг. Онашкал шăрчăк çын çок (коштан, всюду лезет). Б. Олг. Шăрчăк — кутăн çын. СПВВ. Шăрчăк çын — шăрчах çын. СПВВ. МС. Ятлаçнă чухне: эсĕ ай-ай пит шăрчăк, теççĕ. Якейк. Амăшĕ ачи кĕпине сапланă чох çип пĕр çĕре похăна-похăна ларсан калат: пăх-жа, эс епле шăрчăк, сан кĕпӳне сапламалла та мар, тет. КС. Шăрчăк, скоро сердящийся и зачиняющий драку или ссору. N. Шăрчăк — çиллес. Йӳç такăнт. 10. Кĕтерук (Ухвинене). Тавай ял шăрчăккине ярар. Ib. 57. Çитменнине тата шăрчăка вĕренеççĕ. Янш.-Норв. Ун пек чухне вара лаша мĕнле пынă çапла каяс пулать, шăрчăк пеккисем çул çинчен пăрăнса анчах юлччăр.

шăрчăк

особый род мотушки ниток, крестообразное наматывание ниток на веретенно при пряже. В. Олг. Толст. Çав пар карнă хашака шăрчăк теççĕ. Петрунка. Шăрчăк çиппи — хура çип, шăрчăклама час пулмас. Хурамал. Вăрăм çипе пӳрнесемпе шăрчăк турăм (чăркарăм). Н. Седяк. Шăрчăк — алă çине çип чăркани. СТИК. Вăл шăрчăк хывса авăрлат. Она прядет, наматывая отдельно на веретено в нескольких местах. Сред. Юм. Кĕнчеле арланă чохне йĕке çине пăртак арлаççĕ те, тепĕр хут ал çине шăрчăк хорса, ал çинчен еке çине хытарса çăмхалаççĕ. Питушк. Шăрчăк — йĕке çине çăмхалани. Ib. Шăрчăк сӳтмелле тавлашаççĕ. Хăшĕ кая юлаканне пуçран шаклатать; „каска айне пултăн!“ тесе. Городище. Шăрчăк акă мĕн вăл. Йĕкене авăрласа тултарсан, тата нумайрах çип кӳртес тесе, урăх йĕкепе пĕчĕкçен авăрласа тултараççĕ. Сăмахран, Альтя виç шăрчăк авăрланă, теççĕ. Чăв. к. Шарчăк — пĕр татăк кустарса хунă çип е ука. Ст. Чек. Шăрчăк ука шăрчăклă пулат. Чăв. к. Саккаслатса çӳçме кастартăм, çинчен шăрчăк ука кустартăм. СПВВ. Урам урлă каçнă чух ылттăн ука шăрчăкĕ эпĕ тупрăм. Тайба-Т. Тăри тăрса вĕçрĕ куртăр а, утăрсе утланса чупрăр-а; çакă ял хĕр-сăри килчĕ — куртăр-а, ĕçĕрсе пăрахса чупрăр-а, шăрчăкăрсе татса ырăр-а. Ст. Чек. Кĕрӳ ларакансем шăрчăк татнă, кăчухне кĕр çĕкленĕ, теççĕ.

шăрчăкла

свертывать в особый моток (нитки). В. Олг. Янасал (Алик. р.). Йĕтĕн çиппи хура çип, шăрчăклама час пулмасть. СК. Çип шăрчăкла (наматывать на пальцы). Сред. Юм. Йĕке çинчен пӳрне çине çип куçарассине шăрчăклас теççĕ; çиппине пӳрне çине куçарнине шăрчăк теççĕ. N. Васкаса арланă чох сĕвеме йĕке çине хытă çăмхалаççĕ, чылай арласан екери çипе пӳрнесем çине шăрчăклаççĕ (наматывают), вара йĕке çине сыралаççĕ, т. е. наматывают, но более плотнее, чем первый раз.

нуша

(нужа), беда, несчастье. ЧП. Çамрăк пуçа нуша килсессĕн... N. Ку нуша пуçран кайрĕ. Тĕнче нуши чисти витрĕ. || Необходимость, нужда. Юрк. Аван пурăнасси-мĕнни, нушашăн çын патне каймастăпăр çав, тет. N. † Эпир ӳсе-ӳсе çитĕннĕ чух, патша нуши ӳкрĕ ман пуç çине. N. † Çирĕм икке çитнĕ ачусене суйлаççĕ-ĕçке патша нушине. || Мученье. N. Лашасем çинче эпĕ нумай нушасем курса пĕтрĕм. Янтик. † Хĕрпе каччă выртнă чух, кĕçĕн чух, нушине манаççĕ. ТММ. Эпĕ курнă нушана шăши, шăрчăк куртăр.

палтан

(-д-), неизв. сл. в загадке. Собр. Шăрчăк сучка йĕс палтан. (Хулха алки).

перекет туни

назв. обряда. Изванк. Уя тухсан, тулли пичкене перекет тума пар. (Моленье). Питушк. Тырă сăвăрнă чуне первейхи кăшăла перекет тăваççĕ: виç хутчен çавăрнать хĕвел майлă кĕреçене тытса, çӳлелле утать (бросает) кăть те кăть (понемногу): перекет торă патăр, шăши çини (с'иνи^ы), шăрчăк çини торă пуçтар, ан пăрах, перекет торă патăр. Анкартне кĕртсессĕн, анкарти перекеч пар, кĕлете кĕртсессĕн, кĕлет перекеч пар, торă тохăçне пар çима ĕçме.

пиртĕклĕ

здоровый, крепкий, прочный. Икково.|| Скупой. 2-е Ялдры. || Несдержанный, быстро теряющий равновесие, не в меру горячий. Саруй. Пиртĕклĕ çын — шăрчăк çын (задира). Кумаркино. Пиртĕклĕ çын — час чĕрре кĕрекен, тавлашма юратакан, чăкăрташ. Бишево. Пиртĕклĕ — тот, кто постоянно киснет, дуется. Ib. Пиртĕклĕ çын — уçă çын мар.

ат

(ат), i. q. авăт. Шоля. Пӳртекӳнче атан атать. В сенях поет петух. (Загадка: conitus). Синъял. Шăрчăк çула пӳртре атсан, çумăр пулат, теççĕ. Говорят, что если летом будет верещать в избе сверчок, то будет дождь.

пустар

заставлять наступить, давить; позволить наступить и пр. Ск. и пред. 21. Халиччен çынна култарман, ури çине пустарман. Альш. † Хусахсем те утланнă хура ут ялан тумхах çинчен пустарат. Юрк. † Утлантăм та кустартăм эпĕ турă утма, шурă мулкаç çине пустартăм. Çĕнĕ Пурăнăç. Унта (туда) пире ярса та пустармаççĕ (не допускают совсем). || Отдать материю в набойку. Золотн. || Заставить валять, дать валять. || Печатать. Истор. Москвара вĕсене кура кĕнекесем пустарма тытăннă. N. Çапла алăра çӳрекен хай хутсем станпа çаптарма юрăхлă пулсан, эпир вĕсене пурне те станпа пустарăттăмăр. || Отделать, обить, обшить, вышить. Бигильд. † Тимĕр-кăвак лаша çинче йĕс пустарнă йĕнер пур, теç(çĕ). В. Байгул. Эпир тытас тытмине шуçпа пустарса хывнă, унта ылтăн çĕрĕсĕр тытас çук. ЧП. Çинчен шăрчăк ука пустартăм. Юрк. † Тытса хăпарас карлăкне йĕс пустарнă. N. Апи, хăна валли кивĕ кĕрĕк çине хура пустарса...

пĕр

(_пэ̆_р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан = килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδи^ын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.

авăт

(авы̆т), canere (de quibusdam avibus dicitur, veluti de gallo, de aquila, de noctua, de coturnice, de ortygometra, de cuculo, de luscinia); coaxare (de ranis); tonare (de fragore caeli); stridere (de cicada). Петь (о некоторых птицах, как-то: петухе, орле, сове, перепелке, коростеле, кукушке, иногда и о соловье): квакать (о лягушке); греметь (о громе); трещать (о сверчке и кузнечике). Якей. Çор çĕр çитсен ялта пор атан та авăтать. В полночь в деревне поют все петухи. Ib. Çăмăра сиссен атансам хытă авăтаççĕ. Петухи поют громко, когда почуют дождь. Бурунд. Ăмăрт-кайăк авăтса ярсассăн хирти тырă-пулăсем хумхăнать. Когда заклекчет орел, заколышется полевой хлеб. Альш. Ăмăрт-кайăк чĕпписем авăтса ярсан хирти тыр-пул хумханать. Когда заклекчут орлята, заколышется полевой хлеб. Синьял. Пӳрт тăрне тăмана кисе авăтсан мĕн те пулсан инкек пулать ĕнтĕ, теççĕ. Если на крыше дома закричит сова, то, говорят, непременно будет несчастие. Альш. † Вуник кукку пĕр карăш авăтаççĕ пĕр харăс. Двенадцать кукушек и один дергач кричат все в один голос. Альш. † Шурта шăпчăк авăтать, хăмăш пĕве янăрать. В болоте поет соловей, оглашая своим пением стволы тростника. Якей. Çăхă авăтсан лайăх мар, теççĕ. Если курица запоет петухом, то, говорят, зто не к добру. || Якей. Çор-конне шапасам хытă авăтеă чохне тыр акма вăхăт. Весною, когда сильпо квакакя лягушки, пора сеять хлеб. Землед. Шапасем авăта пуçласан сĕлĕ акма вăхăт çитет. Когда начинают квакать лягушки, наступает время для посева овса. Якей. Кăмака хыçĕнче шăрчăк авăтать. За печкою верещит сверчок. Якей. Çĕрепех мăнаçи авăтрĕ. Всю ночь гремел гром. Л. Кошк. Çĕрĕпе аслати авăтрĕ. Id.

киремет кĕтӳçи

охранитель мольбищ. Макка 203. Киремет кĕтӳçи вăл киремет хуралçи пулать. Киремет кĕтӳçи вăл хăйне панă киреметне пăхса тасатса тăрать çулталăкра пĕре вăл тасатат, тасатсан кайран, пĕре кайса чӳклет. Ыран чӳклеме каймалла тенĕ чухне каçран мунча кĕрсе тасалса, шур кĕпе тăхăнса тăрат. Ирхине вара юсман пĕçерсе, шур тутăрпа çыхса каять. Киремечĕ патне çитсен, карти ăшне кĕнĕ чухне пĕре ӳксе пуççапать. Карти ăшне кĕрсен, юсманĕсене чуклемелли çĕре хурат те, чӳклеме тытăнать. Чӳклесе пĕтерсен, пĕр-икĕ пус укçа пăрахса хăварат. Киремете тасатса чӳклемесен, ялта ăрам та тасатмаççĕ. Киремете тасатмасăр ял хушши тасатсан, тырă-пулă пулмасть, теççĕ, хирте шăрчăк нумай пулать, теççĕ.

кура

смотря на; из-за; по причине; соответственно. N. Тен, эсир аван вырнаçсан (устроитесь на новом месте), сире кура тата ыттисем пырĕç. Орау. Ăна, пĕчĕккĕ тесе, ан кала эсĕ, вăл хăне кура мар. Ib. Усалăн кăмăлĕ те питне-куçне кура. У него, негодяя, и характер в рожу (т. е. соответствует его внешности). Ib. Хăй, хăне кура мар, шăрчăк пек чăлт-чăлт анчах сикет. Петушится не по достоинству своему, хотя сам — ничтожество. N. Çулне кура мар пысăк. Велик (телом) не по годам. Хăй çулне кура мар ăслă. Умён не по летам. N. Пĕр-пĕрне кура мар. Чубаево. Пĕр вăхăтра, хам аптратнине кура, атте пĕрре çапла каларĕ: школа кайса пăхас пуль, Виктăра хут вĕрентме леçес. Юрк. Калама та çук, хăваттирĕм хакне кура (по ее цене) пит аван. ТММ. Кил йышне кура пыран çын. Изамб. Т. Пуçне кура (соответственно) китăн (у кита) çăварĕ те пит пысăк. Ст. Чек. Хăна кура мар йывăç аван! Не по себе дерево клонишь! (о женитьбе). Ib. Кăмăлне кура телейĕ. По характеру и счастье. (Послов.). Н. Кунаш. † Ким чече, ким чече, киле кура пĕр кура... еtс. Бишб. Кăвакал кӳллине кура (соображаясь с глубиною озера) чăмат. Чураль-к. Хытă пăтă çимĕтĕм, çывне кура (из-за масла) çиетĕп. Микушк. † Укăльча тулашĕнчи лас хурăн («кудрявая старая береза»), ласне кура пас тытнă; пирĕн пек çамрăк ачасене йăвашне кура (вследствие их смиренства), çын çиет (про них сплетничают).

ăйăхлă

(ы̆jы̆хлы̆), имеющий сон. Орау. Якур пит çăмăл ăйăхлă, вăл шăрчăк алтнипе те вăранать пуль. У Егора очень легкий сон; он, вероятно, может проснуться и от трещания сверчка.

вĕлтĕр

подр. сложному, мелкому и частому волнообразному колебанию. Шел. 20. Çӳлте тарай тутрисем вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçеччĕç. Ядр. † Лен(т)тĕ хăю варли-ччĕ; вĕлтĕр вĕçсе тухин-ччĕ, çуна çине ӳкин-ччĕ! Турх. Ун умĕнчен (перед ним) шăрчăк вĕлтĕр тăвать: утă айне кĕрет те, çухалать. Хыпар № 25, 1906. Пĕр эпĕ анчах чавса (у др. чавси) çĕтĕк кĕпепе, çĕтĕк-çатăк сăхманпа вĕлтĕр-вĕлтĕр çӳретĕп. Тĕлĕнмелле! Юрк. † Улăхмăттăм çӳлĕ ту çине, вĕлтĕр вĕçен укçи пур. Альш. Ыраш пусси хĕррипе татăк кутлă кĕсрипе (на куцой кобыле) вĕлтĕр-вĕлтĕр чуптарать. (Маленькая лошаденка бежит мелкими, но быстрыми шажками). Ст. Айб. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр пӳркенчĕк, вĕççе ӳкессĕн туйăнать (в Янш.-Норв. «вĕççе ӳкмин лайăх-чĕ»). Синьял. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçмешкĕн вĕрене çулçи мар эпир. М. П. Петр. Вĕлтĕр-вĕлтĕр, подр. колеблющемуся полету древесного листка. Альш. Тухса пĕтеççĕ пурте (выходят из круга через «ворота»), каллах çавра, пĕр хутлă-кăна карта пулать хай вăйă (хоровод). Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕлтĕртетсе-кăна тăрать вăйă. СТИК. Хăш чухне юр лапкăн-лапкăн (хлопьями) çăват. Хĕвеллĕ кун вара, çӳлелле пăхсан, хурт ушкăнĕ пек вĕлтĕр-вĕлтĕр веççе анакан юрсене куратăн. См. МКП. 58.

йĕс-тура-курăкĕ

или шăрчăк-курăкĕ, герань луговая. Рак., Кайсар. 102. Йĕс-тура-курăкĕ (шарчăк курăкĕ).

вырăслат

сделать на русский лад. Обыкн. употр. в ф. соед. деепр. П. П. Т. Ун чухне вара вырăслатса пурăнаканнисем те асăнса (поминая) та пулин çиеççĕ. (Çăпата çунтарни). С. Дув. † Вырăслатса çӳçме кастартăм, çинчен шăрчăк ука кустартăм. Ч. П. Вырăслатса хапха эп тутартăм (т. е. тесовыс ворота).

ука

(уга), позумент. Чертаг. Альш. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке; качча купăс калать-çке: хĕр илĕртме çӳрет-çке. Юрк. † Çӳçĕмсене вырăсла кастартăм, вăр çавăрса, чăн ука тыттартăм. Юрк. † Ылттăн ука-шăрçасем пасарта çук. Ука и шăрçа здесь две разные вещи? М. Туваны. † Пирĕн Тумккă хĕрĕсем катар кутлă шупăрпа, симĕс тĕслĕ саппанпа, ука янă пыçхипа. Чув. сб. I, 91. † Ай-хай, сарă утçăм, сарă çилхеçĕм, ылттăн ука шел мар çитлеме. Якейк. † Ай, пичи, хĕр кортăм: сар ока пак çӳçĕ пор, ленттĕ-хăйю сăнĕ пор, йăс пăралок кĕлетки, çормала пуçлă çăнати, покранимер копарчи. Шаймурз. 429°. Ука пĕрнĕ енчĕк. Кĕвĕсем. Елшел ачи шав ука, çути ӳкрĕ хĕр çине. Кĕвĕсем. 77. † Çак тăвансем пирĕн таçтан паллă, куç харшийĕ хура, çӳçĕ ука. Хорачка. Пасартан илеччĕ (= илеççĕ) çутă ока (оҕа). Якейк. Ока пĕрчĕк çӳçĕ пор. Ч. П. Сарă ука пек çӳçме ӳстертĕм. Ч. П. Ылттăн ука шăрчăк. Юрк. † Маттур хĕрсем чĕнтер яваççĕ, чĕнтер яваççĕ, ука çавăраççĕ. Якейк. † Ока пĕрчи çӳçĕ пор (у девушки. Свад. песня). Альш. Çиччĕн явнă укаçăм, çипне тирнĕ нухратçăм. || Ука — какая-то часть растения zea mais (кукурузы). || Личн. яз. имя женщины. Рекеев., Рысайк.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

кузнечик

сущ.муж.
шăрчăк (уйри); кузнечики стрекочут шăрчăксем чĕриклетеççĕ

саранча

сущ.жен.
саранча (йышлă ĕрчесе тыр-пула пĕтерекен шăрчăк)

сверчок

сущ.муж.
шăрчăк (килти)

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

трещать

-щу, -щишь несов. 1. шатăртат (пăр), нăртлат, çатăртат (пăшал сасси), чăрлат (шăрчăк); 2. перен. япăхлан, юхăнса çит; дело трещит по всем швам ĕç япăхланса çитрĕ, пăчланса ларать; 3. перен. нумайччен пĕр чарăнмасăр калаç, пакăлтат; голова трещит разг. пуç çурăлса тухас пек ыратать.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

заноза

1. ж. шăрпăк; всадить в руку зановоу алла шăрпăк кĕрт; 2. м. и ж. прост. (задира) шăрчăк, шăртламас, чăкраш çын.

занозистый

прил. разг. 1. (не гладкий) шăрпăклă, катрашка, саваламан; 2. перен. (придирчивый) шăрчăк, чăкраш, чăкăлташ.

кузнечик

м. шăрчăк.

недотрога

1. м. и ж. шăрчăк, шăртлă (е шăртламас, кĕске турталлă) çын; 2. ж. бот. шăрчăк курăк.

нервный

прил. 1. анат., физиол. нерв ⸗ĕ [⸗и]; нервная система нерв системи; 2. (раздражительный) час шăртланакан (е çилленсе каякан), шăрчăк; нервный человек шăрчăк çын.

раздражительный

прил. вĕчĕркке, вĕчĕх, çилленчĕк, шăрчах, шăрчăк; раздражительный человек вĕчĕркке çын.

рессора

ж. рессора, сиктĕрме, шăрчăк.

сверчок

м. шăрчăк.

цикада

ж. цикада (кăнтăрти шăрчăк евĕр кăпшанкă).

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

шăрчăк

чикерткә

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

шăрчăк

«сверчок», «кузнечик», «стрекоза»; Замахш. чеӳртке «саранча»; алт., тел., леб. сӓгӓрткиш (Радлов IV, 445) «кобылка», «саранча»; алт. В сегирткиш (абак), «блоха»; алт. В сыгырчык, кирг. чегиртке, туркм. чекиртге, узб. чегиртка, казах., к. калп. шегиртке, ног. шегертки, тат. шорчек, хак. сыгырчах «кузнечик», «сверчок», «стрекоза». Насекомые эти получили свое название в одних языках по характерному треску, издаваемому самцами, а в других их названия образовались от глагола со значением «прыгать»; чув. шăрчăк из шăхăрчăк «свисток» (шăхăр «свистеть»); АФТ, ойр., хак. сыгыр, тат., карач., ног., к. калп. сызгыр «свистеть», «стрекотать», «верещать»; алт. В сегир, секир «прыгать», «скакать», «плясать»; ср. перс. (афг.) (чирчирак) «сверчок».

шăхăр

«свистеть»; АФТ, ойр. сыгыр, ног., к. калп. сызғыр «свистеть»; см. шăрчăк; кирг. ышкыр, казах. ыскыр.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

саранча

шăрчăк. Тĕтĕм ăшĕнчен çĕр çине саранча (шăрчăк) тухрĕ, ăна çĕр çинчи скорпионсем пек ирĕк панăччĕ [Послания 1903:242].

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

кĕсре шăрчăкĕ

см. шăрчăк

кил-çурт шăрчăкĕ

см. шăрчăк

сăрă шăрчăк

см. шăрчăк

симĕс шăрчăк

см. шăрчăк

уй шăрчăкĕ

см. шăрчăк

упа нăрри

медведка — gryllotalpa grullotalpa [шăрчăк йышши кăпшанкă]

цикада

цикада — lyristes plebeja [кăнтăрта пурăнакан шăрчăк евĕр «юрлакан» кăпшанкă]

шăрчăк

сверчок — gryllus [тӳрĕ çунатлисен йăхĕнчи кăпшанкă]; кĕсре шăрчăкĕ кобылка — chorthippus albomarginatus; кил-çурт шăрчăкĕ домовой сверчок — acheta domestica; căpă шăрчăк серый кузнечик — decticus verrucirorus; симĕс шăрчăк зеленый кузнечик — tettigonia viridissima; уй шăрчăкĕ полевой сверчок — gryllus campestris; юрлакан шăрчăк певчий кузнечик — tettigonia cantans

шăрчăк кайăк

сверчок — locustella naevia [шăрчăк пек юрлакан вĕçен кайăк]

юрлакан шăрчăк

см. шăрчăк

Çавăн пекех пăхăр: