Шырав: __

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

ав

I.

1.
гнуть, сгибать
турат ав — пригибать ветку
авса антар — согнуть
авса хур — пригнуть

ав

2.
гнуть
плести

сатан ав — плести плетень
тупан ав — гнуть полозья
авнă пукан — плетеный стул

ав

3. перен.
склонять (на свою сторону)
уламывать разг.
нумай калаçрăм, çапах аврăм ăна — я долго говорил и все-таки уломал его

ав

4.
сломить, одолеть
Туслăха нимĕнле вăй та авайман. — посл. Дружбу никакая сила не сломит.

ай

I.

1.
общее обозначение низа, нижней части чего-л.
— перевод зависит от характера предмета:

низ, подножие и т. д.

ай

нижний
вăрман айĕ — подлесок
кăмака айĕ — подпечек
çăм айĕ — подшерсток
çурт айĕ — низ дома
ту айĕ — подножие горы
хапха айĕ — подворотня
хул айĕ — подмышка
хуран айĕ — кострище под котлом
ай кĕлет — нижний этаж сарая
ай пăл-тăр — нижний этаж сеней, подсенье
ача айĕ йĕпеннĕ — ребенок подмочил пеленки

ай

2.
общее название отходов
— перевод зависит от их характера:

охвостье, очески, остатки и т. д.
ала айĕ — высевки
кантăр айĕ — остатки после уборки конопли
машина айĕ — отходы переработки на машине (напр. шерсти, зерна)
шăрт айĕ — очески под чесалкой

ай

3. в роли служ. имени:

айăн, айĕн, айпа, айĕпепод кем-чем-л., из-под
ман айăн — подо мной
çумăр айĕн пыр — идти под дождем
хурăн айĕн çул турăм — фольк. я проложил тропку под березами
ту айĕпе туннель тăваççĕ — под горой прокладывают туннель
куç айĕн пăх — смотреть исподлобья  
куç айĕпе пăх — смотреть исподлобья  

ая, айăма, айна, айнепод кого-что-л.
ман ая  — под меня
ман айăма — под меня
сан ая — под тебя
сан айна — под тебя
кĕпер айне — под мост
кăранташ сĕтел айне ӳкрĕ — карандаш упал под стол
ая ту — 1) завалить, погрести 2) одолеть, победить  

айра, айăмра, айăнта, айĕнчепод, внизу
ман айра — подо мной
ман айăмра — подо мной
сăрт айĕмче — под горой
айра хула курăнать — внизу виднеется город

айран, айăмран, айăнтан, айĕнчениз-под
сан айран — из-под тебя
сан айăнтан — из-под тебя
пукан айĕнчен — из-под стула
айран тух —
1) выбраться из-под кого-чего-л.
2) перен. освободиться из-под влияния

ай


алă айĕнче — под руками, тут же
алă айне лек — попасть в руки, подвернуться
мĕн алă айне лекнĕ — что попало, что подвернулось
айĕн çи — наговаривать, клеветать
айран кала — говорить намеками

сăмах айне ту
1) одержать верх в споре
2) заговаривать зубы, отвлекать разговорами внимание от чего-л.
сăмах айне пулчĕ — забыли за разговором (о предмете обсуждения)
айне пул — оказаться внизу, быть побежденным

Кушака çĕнсе шăши айне пулнă, теççĕ. — посл. Одолев кошку, поддался мыши.
айне шыв кĕмен — он не видел горя (букв.под него вода еще не подтекла)
ая яр —  1) мочиться под себя  2) перепугаться

ай

II. частица

1. вопр.
ли, разве, или
ай эсĕ вăраннă та? — разве ты уже проснулся?
ай урăх кĕнеке парас-и сана? — или дать тебе другую книгу?

ай

2. побуд.
же
ай, ĕçер-и, ай, çиер-и, виличчен пĕрле, ай, пурăнар-и — фольк. давайте же будем пить и есть, будем жить дружно до самой смерти ~~

ай

III. межд.

1.
выражает испуг, боль
ай, ой, ах, ох

ай, алла пĕçертет! — ой, жжет руку!
ай, йытти çыртать! — ай, собака кусается
а-ай, ыратать! — ах, как больно!

ай

2.
выражает упрек, порицание, досаду, сожаление, иронию
ой, ай, ну, эх
ишь

ай, мĕнле ăнланмастăн çак эсĕ! — эх, как же ты не поймешь!
ай, ан суеçтер! — ой, не выдумывай!
ай-ай, эсĕ пит чее! — ишь какой ты хитрый!
ай-ай-ай, намăс мар-и сана макăрма? — ай-ай-ай, и не стыдно тебе плакать?

ай

3.
выражает радость, удивление, восхищение
ах, ох, эх, ну

ай аван та кунта! — эх и хорошо здесь!
ай чипер те-çке хĕрĕ! — ну и красивая же девушка!
ай-ай, кăçал тырă вăйлă пулнă! — ох и хорошо уродились в этом году хлеба!

ай

4.
выражает сожаление, сочувствие
ах, ох, эх

ай, ачам, ывăнтăн пулĕ? — ах ты, маленький мой, устал, наверное?

ак

I.

1.
сеять, засевать
çуртри ак — сеять яровые
тăваткал тĕмĕн ак — сеять квадратно-гнездовым способом
акмалли лаптăксем — посевные площади
акмалли норма — норма высева
акнă курăксем — сеяные травы
акса ту — сеять, выращивать, возделывать
çерем çĕрсем çинче ытларах тулă акса тăваççĕ — на целинных землях возделывают преимущественно пшеницу
акса хăвар — засеять, обсеменить (землю)
ыраша пилĕк кунта акса хăварчĕç — рожь посеяли за пять дней
Мĕн акнă, вăл (çавă) шатать. — посл. Что посеешь, то и взойдет. (соотв. Что посеешь, то и пожнешь).
Пăр çине пăрçа акрам. (Çăлтăрсем). — загадка Я высеял на лед горох. (Звезды).

ак

2. перен.
транжирить, растрачивать
хулара пин тенкĕ акса килчĕ — он растратил в городе тысячу рублей

ак

II.
см. акă I.

ак

III.
см. акă II.

ал

I.
см. алă

ал

II. диал.
пахать новь
çерем ал — поднять целину
Алман ана çинче шăтман хурăн. (Суя). — загадка На невспаханном поле стоит невыросшая береза. (Ложь, выдумка).

ам

дет.

1.
подражание лаю собак
гав

ам

2. подр. —
о хватании ртом, съедании чего-л.

ам

ам

ам-ам —
1) усил. от ам 1.
йытти ам-ам тет — гав-гав лает собака
2) собака

ан

I.  

1.
ширина
пир анĕ — ширина холста
кĕпе анĕ аслă — рубаха очень широка
тăххăр хĕçĕн анĕ аслă, касса пӳклесси час пулмĕ — фольк. холст из девяти пасм очень широк, не скоро раскроишь и сошьешь

ан

2.
полотнище (ткани)
пилĕк ан тӳшекĕ — перина из пяти полотнищ

ан

3.
полотно, полотнище
алăк анĕ — полотно двери
пăчкă анĕ — полотнище пилы

ан

II. глаг.

1.
спускаться
— перевод зависит от характера движения:
опускаться, сходить, слезать, падать, слетать и т. д
Атăл тăрăх ан — спускаться вниз по Волге
самолет çĕре анса ларчĕ — самолет приземлился
пуйăс çинчен ан — сойти с поезда
лаша çинчен анмасăр — не сходя с коня
сукмак анаталла анать — тропинка сбегает в низину
хурсем шыва анчĕç — гуси сошли в воду
анса кай — 1) спуститься, сойти 2) провалиться
шатана анса кай — провалиться в яму 3) утонуть

ан

2.
идти, приходить, приезжать (в направлении сверху вниз)
пирĕн пата анăр каçхине! — приходите вечерком к нам! (обращение к живущим на более возвышенном месте)

ан

3.
закатываться, заходить (о солнце и луне)
садиться (о солнце)
хĕвел анас умĕн — перед заходом солнца

ан

4.
появляться, разливаться (о воде)
çырмасене шыв аннă — в оврагах появилась вода

ан

5.
идти (о пище)
ĕçлесен апат лайăх анать — поработаешь — и поешь с аппетитом
нимĕн те анмасть — ничего в рот не идет

ан

6.
с деепр. др. гл. выступает в роли вспом. гл.
с общим значением движения вниз:

аванса ан — провиснуть, прогнуться
кашта авансах аннă — балка сильно прогнулась
вĕçсе ан — слететь (напр. о птице)
ишĕлсе ан — свалиться, обрушиться
йăтăнса ан — свалиться, обрушиться
çыран ишĕлсе аннă — берег обрушился
кусса ан — скатиться (напр. о камне)
сиксе ан — спрыгнуть
татăлса ан — сорваться, упасть, растянуться
тăрăнса ан — упасть вниз головой
хуçăлса ан — сломаться, подломиться (напр. о ветке)
чупса ан — сбежать (сверху)
куççуль шăпăртатса анчĕ — слезы покатились градом
шуçса ан — сползти
юхса ан — стечь (о жидкости)
ярăнса ан — скатиться
йĕлтĕрпе сăртран ярăнса ан — скатиться на лыжах с горы

ап

подр. —
об энергичном хватании

цап

ап! ярса тытрĕ алăран — он цап меня за руку

ар

I.

1.
мужчина

ар

мужской
яш ар — молодой мужчина
ар пул — стать мужчиной
ара çит — возмужать, достигнуть совершеннолетия
ар çулне çит — возмужать, достигнуть совершеннолетия
Ар çинчи кантра çĕрмест. — посл. Веревка, что на мужчине, не сгнивает (соотв. Мужчина не прощает обид).
Ар çуначĕ — ут. — посл. Крылья мужчины — конь.

ар

2.
муж, супруг
глава семьи

ар

мужнин, мужний разг.
арпа арăме — муж с женой
Ар епле, йыш çапла. — посл. Каков батька, такова и семья.

ар


ар вăрлăхĕ — сперма
ар хатĕрĕ — мужской половой орган
ар ывăлĕ-хĕрĕсобир. люди, род людской

ар

II.
удмурт

ар

удмуртский
арсем — удмурты
ар çынни — удмурт
ар ялĕ — удмуртская деревня

ас

I.

1.
память
ас пĕтни — потеря памяти
аса ил — вспоминать
аса илтер — напоминать
аса кил — приходить на память
аса ӳк — припоминаться, вспоминаться
аса ӳкер — припоминать, вспоминать
асра тăр — оставаться в памяти
асра тыт — помнить, держать в памяти
асран кай — забываться, ускользать из памяти
асран кайми — незабываемый
асран çухат — забыть, предать забвению
асран тухмасть — не забывается, не выхбдит из памяти
самантлăха та асран ямастăп — я ни на минуту не упускаю из виду

ас

2.
ум, разум, рассудок
ача-пăча асĕ — детский ум
асра та çуки — в мыслях не было
ача ас пĕлекен пулчĕ — ребенок стал понятливее

ас

II.
ас (вĕçевçĕ) [фран. as]
сывлăш асĕ — воздушный ас

ас

III. глаг.

1.
озорничать, шалить, баловаться
аснă ача-пăчана чар — успокоить расшалившихся детей

ас

2.
разыграться, расшуметься
бушевать, неистовствовать
(о стихиях)
тулта тăман асать — на дворе бушует вьюга
ĕлĕк ялта пушарсем аснă — раньше в деревнях часто бушевали пожары

ас

3.
распространяться (о болезнях)

ас

4.
развратничать, предаваться разврату
асса пурăн — вести распутную жизнь

ат

I.

1.
то же, что аш II. 1.
вуник аршăн юр атма çил çунатлă ут кирлĕ — фольк. чтобы пробраться по снегу глубиною в двенадцать аршин, нужен ветрокрылый конь

ат

2.
запутывать, спутывать
лаша тилхепине атнă — лошадь запуталась в вожжах

ат

II.
разбаловаться, расшалиться, стать шаловливым
ачасем атса кайнă — дети слишком разбаловались

ат

III. диал.
делать
Атсан атă пулать, пуссан пушмак пулать, теççĕ. — посл. Смастерить — будет сапог, свалять — будет валенок. (соотв. Дело мастера боится).

ау

межд.
ау
ау! ăçта эсир? — ау! где вы?

ах

I. миф.
злой дух

ах

II. дет.
вода (питье)

ах

III. межд.
выражает боль, испуг, радость, сожаление, гнев и т.п.

ах, ох, ай, ой
ах, эпир с^атар^ке! — ой, мы же горим!
ах, эсĕ апла-и-ха? — ах, ты так?
ах, чĕлхи кун! — ох и остер он на язык!
ах темесĕр сывлăш тухмасть. — погов. не охнувши не вздохнешь (о трудной жизни)
ах-ах — усил. от ах III.
ах-ах, мĕн тăвас-ши? — ой-ой-ой, что же делать?
ах турă! — господи!, батюшки!
ах тур-тур! — господи!, батюшки!

аш

I.
мясо

аш

мясной
ăшаланă аш — жареное мясо
ĕне ашĕ — говядина
кăвакал ашĕ — утятина
лаша ашĕ — конина
мулкач ашĕ — зайчатина
пăлан ашĕ — оленина
пăру ашĕ — телятина
сурăх ашĕ — баранина
сысна ашĕ — свинина
çуллă аш — жирное мясо
çусăр аш — постное мясо
тăварланă аш — солонина
хур ашĕ — гусятина
чăх ашĕ — курятина
аш апачĕ — мясная пища, мясное
аш консервĕ — мясные консервы
аш кукли — пирог с мясом
аш лĕкки — пенка (на мясном бульоне)
аш яшки — мясной суп
аш шӳрпи — мясной суп
аша пар — сдавать на мясо (скотину)
Тĕпсĕр катка аш тулли. (Пӳрнеске). — загадка В бездонной кадке полно мяса. (Наперсток).

аш

II. глаг.

1.
месить грязь
идти, утопая, увязая
(в грязи, в снегу)
ашса пыр — идти, увязая
юр тăрăх ан ашса çӳре! — не лазай по глубокому снегу!

аш

2.
топтать, вытаптывать
калчана выльăх ашса пĕтернĕ — скотина истоптала посевы
йăран çинче ан ашеа çӳре! — не топчи грядки!

аш

3.
рысить, бежать рысью

аш

4. диал.
жить богато, в довольстве

вв

1.
подражание жужжанию напр. веретена
тихому рокоту, напр. мотора

йĕке вв туса çаврăнать — жужжит веретено; с жужжанием вертится веретено

вв

2. межд.
брр
вв, сивĕ-çке! — брр, как холодно!

ву

подражание свисту летящего предмета, напр. стрелы

га

га («гектар» сăмаха кĕскетсе калани)
вунă га тулă — десять га пшеницы

до

муз.
до (мусăк гамминчи пĕрремĕш нота)

ей

скалиться разг.,
щерить, скалить зубы,
осклабляться прост.
вăл тутине ейсе пăрахнă — он расплылся в улыбке
мĕн шăлна ейсе тăратăн? — что ты скалишь зубы?

ен

1.
сторона
аял ен — нижняя сторона
сылтăм ен — правая сторона
сулахай ен — левая сторона
пĕр еннелле — в одну сторону
пур енчен те — со всех сторон
тĕрлĕ енчен — с разных сторон
урам леш енче — на той стороне улицы

ен

2.
сторона, поверхность чего-л.
пит ен — лицевая сторона
тулаш ен — наружная поверхность
шал ен — внутренняя поверхность
медалĕн тӳнтер енĕ — перен. оборотная сторона медали
Пĕр енĕ хир, тепĕр енĕ вăрман. (Кĕрĕк). — загадка Одна сторона — поле, другая сторона. (Шуба).

ен

3.
бок
пĕр енчен тепĕр енне çаврăнкала — переворачиваться с боку на бок

ен

4.
сторона (противостоящая другой)
тăшман енне — на сторону врага
пĕр енчен те сĕтев паман — ни с одной стороны не было придачи (при обмене)

ен

5. перен.
черта, качество, свойство, сторона
паха ен — ценное качество
лайăх енĕсене кăтарт — показать хорошие стороны чего-л.

ен

6.
сторона, местность, край
тăван ен — родной край
Çĕпĕр енче — в Сибири
мал ен — 1) передняя сторона 2) восток
кай ен — 1) задняя сторона 2) запад
кай енсем — жители западных районов (Чувашии)
кайăксем ăшă енне вĕçсе кайрĕç — птицы улетели в теплые края

ен

7.
сторона, линия родства
анне енчи тăвансем — родственники со стороны матери
вăл мана атте енчен турту тивĕт — он мне приходится родней с отцовской стороны

ен

8.
в роли послелога:
енне — по; из-за, по причине; с (со)
аптранă енне — не зная, что делать; находясь в растерянности
пĕлмен енне — по незнанию
чун тарăхнă енне — со злости

енчен — в отношении
вĕренес енчен — в отношении учебы
укçа-тенкĕ енчен — в отношении финансов

ен

9. в роли служ. имени

еннек, ко; на; в
кĕр енне — к осени
каç енне — к вечеру
ватлăх енне — к старости

ер

1.
связываться разг.
спутываться с кем-чем-л. прост.
кампа ерсе кайнă эсĕ? — с кем ты связался?
Ăсла ерсен, ăслă пулатăн, ухмаха ерсен, ухмах пулатăн. — посл. Свяжешься с умным — умным будешь, свяжешься с дураком — дураком будешь. (соотв. С кем поведешься, от того и наберешься).

ер

2.
приставать, примыкать, присоединяться к кому-чему-л.
следовать за кем-чем-л.
вăл пирĕн çумма ерчĕ — он примкнул к нам

ер

3.
принимать участие в чем-л.
приобщаться к чему-л.
ĕçе ер — приобщаться к работе

ер

4.
приставать, прилипать
пушмака пылчăк ернĕ — к ботинкам пристала грязь
Армана кайсан, çăнăх ермесĕр пулмасть. — посл. Идя на мельница, не получится не испачкаться в муке.

ер

5.
приставать, прилипать прост. (о болезни)
ăна грипп ернĕ — он заразился гриппом, он подхватил грипп

ер

6.
вступать в интимную связь
ерсе пурăн — сожительствовать

ие

миф.
злой дух

ик

см. икĕ

ил

1.
брать, взять
алăпа ил — брать рукой
сĕтел çинчен кĕнеке ил — взять со стола книгу
вилкăпа пĕр турат хăяр ил — подцепить вилкой ломтик огурца

ил

2.
убирать что-л. откуда-л.
аллуна ил-ха — убери-ка руку
илĕр кунтан япалăрсене! — уберите отсюда свои вещи!

ил

3.
брать (с собой)
киле илсе ĕçле — брать работу на дом
çула апат ил — взять в дорогу провизию
хупа мĕн илетĕи? — что ты возьмешь с собой?
ача хăйне çӳреве илменшĕн пăшăрханчĕ — мальчик огорчился, что его не взяли в поход

ил

4.
брать
кивçен ил — брать взаймы
тара ил — брать в аренду
пиччене çара илчĕç — брата взяли в армию
Çынăнне иличчен хăвăнне пуçтар. — посл. Чем чужое брать, свое подбери.

ил

5.
купить, покупать, приобретать
йӳнĕпе ил — купить по дешевке
машина ил — приобрести машину
мĕн хакпа илтĕн куна? — за сколько ты это купил?
Ута шăлне пăхса илеççĕ, хĕре куçран пăхса илеççĕ. — погов. Коня выбирают по зубам, а невесту — по глазам.

ил

6.
получать
аслă пĕлӳ ил — получить высшее образование
пенси ил — получать пенсию
çыру ил — получить письмо
вăл кăçал орден илнĕ — он в этом году получил орден
совхоз пысăк тупăш илет — совхоз получает большую прибыль

ил

7.
принимать
ĕçе ил — принять на работу
института вĕренме ил — принять в институт
пионера ил — принять в пионеры
усрава ил — принять на воспитание
бригада пысăкрах обязательство илчĕ — бригада приняла повышенные обязательства

ил

8.
взимать, взыскивать
алимент ил — взыскивать алименты
налук ил — взимать налоги
штраф ил — штрафовать
манран виçĕ тенкĕ ытлашши илнĕ — с меня взяли лишних три рубля

ил

9.
брать, захватывать
овладевать
чем-л.
тыткăна ил — взять в плен
тăшман хулана илеймерĕ — враг не смог захватить город

ил

10.
пронизывать, пробирать
брать

çил витĕрех илет — ветер пронизывает насквозь
ăна пуля та илмест — его и пуля не берет
чуллă тăпра кĕреçе — илмест каменистую почву лопата не берет

ил

11.
брать, добиваться своей цели
вăл вăйпа мар, ăспа илет — он берет не силой, а умом

ил

12.
снимать
йĕнер ил — снять седло (с лошади), расседлать
çĕлĕк илсе саламла — приветствовать, сняв шапку

ил

13.
в форме деепр. илсе в сочет. с др. глаголами образует составные глаголы:
илсе ан — снести вниз
илсе кай — увезти, унести кого-что-л.
илсе кĕр — ввести, внести что-л. внутрь чего-л.,
илсе кил — принести, привезти (сюда)
илсе пар — 1) подать, передать кому-л. 2) купить кому-л.
илсе пыр — 1) принести (туда) 2) поднести (напр. кусок ко рту)
илсе çӳре — 1) носить, иметь при себе 2) водить, брать с собой
илсе тух — вынести, вывезти откуда-л.
илсе хур — 1) переложить (на другое место) 2) взять что-л. про запас, заблаговременно

им

уст.
снадобье, лекарство

ип

уст.

ип

1.
польза, выгода, прок
ип кур — получить пользу, выгоду

ип

2.
хороший результат, благополучный исход

ир

I.

1.
утро

ир

утром
тĕтреллĕ ир — туманное утро
хĕвеллĕ ир — солнечное утро
ир енне — под утро
ир пуçласа каçчен — с утра до вечера
унта ыран ир кайăпăр — туда пойдем завтра утром
Ир такăнсан — каçчен. — погов. Каково будет утро, таков и весь день (букв. Споткнешься утром — и так весь день).

ир

2.
рано
ирех — рано утром
вăл никамран ир тăрать — он встает раньше всех
Ир тăракан кайăк тулă пĕрчи тупнă. — посл. Ранняя пташка сыта бывает (букв. находит пшеничное зерно).

ир

3.
рано
преждевременно

вăл ир ватăлчĕ — он рано состарился
кăçал хĕл ир ларчĕ — в этом году зима установилась рано

ир

II. глаг.

разминать
— перевод зависит от свойств предмета:
размешивать, месить, раздавливать и т. д.
тăм ир — разминать глину
чуста ир — месить тĕсто
помидорсене такам ирсе пĕтернĕ — кто-то, передавил помидоры

их

межд.
выражает удивление, восхищение

эх
ух

их, вĕçтерчĕç! — ух, как они помчались!

иш

I.

1.
плавать
плыть

юхăма хирĕç иш — плыть против течения
ишсе кай — поплыть, уплыть
ишсе каç — переплыть
Шыва кĕмесĕр ишме вĕренеймĕн. — посл. Не окунувшись в воду, плавать не научишься.

иш

2.
грести
кĕсменпе иш — грести веслами, идти на веслах

иш

3.
брести по снегу, по грязи

иш

II.

1.
разрушать, рушить, обрушивать, разваливать
çурта ишсе антар  — разрушить дом
Пĕчĕк юханшыв та çырана ишет. — посл. И маленький ручеек размывает свой берега.

иш

2.
мять, топтать
курăка иш — мять траву

ку

1. мест. указ.
этот
эта, это, эти

ак ку — вот этот
ку кĕнекесем — эти книги
ку эрнере — на этой неделе
ку таранччен — до этого времени, до сих пор
ку хутĕнче — на сей раз
ку чухне — в настоящее время
ку чухнехи самана — современная эпоха
ку яхăнта — за последнее время
ку хушăра — за последнее время
ку яхăнта çумăр пулманччĕ-ха — за последнее время дождей не было

ку

2. мест. указ
такой
ку тери — до такой степени
ку тĕрлĕ — такой
кун пек —
1) такой
кун пек чухне — в таких случаях
2) так
тек кун пек ан хăтлан! — впредь так не поступай!

ку

3. в знач. сущ.
это
кам ку? — кто это?
ку ман ĕç мар — это не мое дело
кунсăр пуçне — кроме этого
кунпа пĕрлех — вместе с этим, вместе с тем
ку çеç те мар — мало того, в довершение всего
ку пулма пултараймасть — этого не может быть, это исключено
куна никама та ан кала — никому этого не говори
мĕнле пулчĕ ку? — как это случилось?
уншăн ку ахаль иртмест — это ему не пройдет безнаказанно

кӳ

1.  подр. —  
о сильном запахе, ударяющем в нос
о холоде

таçтан çунăк шăрши кӳ килет — откуда-то несет горелым
кӳ-ӳ — усил. от кӳ 1.
унран тапак шăрши кӳ-ӳ çапать — от него сильно пахнет табаком

кӳ

2. подр. —
о сильном проявлении чегд-л.
хĕр кӳ хĕрелсе кайрĕ — девушка сильно покраснела

лӳ

частица усил.
даже, и
лӳ те тумасть — он и внимания не обращает, и в ус не дует

ля

ля (музыка гамминчи улттăмĕш нота)

ма

разг.

1.
почему, отчего, по какой причине
ма макăратăн? — почему ты плачешь?
ма нимĕн те калаçмастăн? — почему ты ничего не говоришь?

ма

2.
зачем, для чего
что

ма ара? — зачем же?
ма çав териех васкатăр? — зачем вы так спешите?
ма çумăр айĕнче йĕпенсе тăратăн? — что ты мокнешь под дождем?

ма

3.
разве, неужели
чипер çын ма апла хăтлантăр — разве порядочный человек так поступит
сывă ача ма ун пек макăртăр? — неужели здоровый ребенок будет так плакать?

ма

4.
как, как же
ма-ха сире пĕлес мар! — как вас не знать!

ма

5.
что, а (отклик на обращение)
— Искентер! — Искендер!
— ма? — что?

ма

6. частица усил.
а что
вот

ма, каятăп та килетĕп акă — а что, возьму вот и съезжу

ма

7. частица отриц.
да нет
ма, вăл ун пек усал çын мар — да нет, он не такой плохой человек

ма

8.
ма тесен, ма тесессĕн
союз
потому что
потому как
разг.
ăна пурте пĕлеççĕ, ма тесессĕн вăл тахçанах кунта пурăнать — его всезнают, потому что он давно здесь живет

ме

на разг.
мейĕр — нате разг.
ме, тутанса пăх — на, попробуй

ми

ми (музыка гамминчи виççĕмĕш нота)

на

I.
то же, что нана

на

II. частица разг.
см. ме
на, возьми
на эппин — ну, ладно, возьми
найăр — нате разг.
найăр, илсе кайăр — нате, унесите

на

III.
возглас, которым подзывают собак

ни

I.

1. союз соед. повторяющийся
ни... ни...
ни сана, ни мана — ни тебе ни мне
ни унта, ни кунта — ни туда ни сюда
ни вăл каламарĕ, ни эпĕ ыйтса пĕлеймерĕм — ни он не сказал, ни я не спросил

ни

2. частица отриц.
не
ни йăваш, ни хаяр — не тихий и не злой
ни ĕçмест, ни çимест — он не ест и не пьет

ни

II.
подражание жужжанию, писку, напр. насекомых,
пиликающим звукам, напр. скрипки

ни-ни — усил. от ни II.

но

возглас, которым понукают лошадей
но
но, кайрăмăр! — но, поехали!

ну

I.

1. межд.,
выражает побуждение, а также удивление, негодование и т. д.

ну
ну каяр ĕнтĕ! — ну пойдем!
ну маттур та иккен эсĕ — ну и молодец ты, оказывается
ну тата! — ну еще!

ну

2. частица неопр.
да ну, ну, неужели
ăна орден панă — ну? — его наградили орденом— (да) ну?

ну

3. частица,
служит для усиления выразительности

ну

ну, мĕн каламалли пур! — ну, что там говорить!
ну мĕнех вара! — ну так что же!
ну, çула тапранма вăхăт — ну, пора трогаться в путь

ну

4. частица усил.
ну, вот, так и (в знач. начал, давай)
ачи ну кулать, ну кулать — мальчик так и заливается смехом

ну

5. частица,
выражает неполное согласие, допущение

ну, положим, допустим

эсĕ пирĕнпе пыратăн-и? — ну, пыратăп — ты пойдешь с нами? — допустим, пойду

ну

II.

то же, что но

ой

межд.

ой

1.
выражает испуг, боль, страдание
ой

ой, кам ку? — ой, кто это?
ой, алла хытă ан чăмăрта-ха — ой, не жми так сильно руку

ой

2.
выражает радость, восхищение, удивление
ой

ой, Парижа каятпăр эпир! — ой, мы едем в Париж!

ой

3.
выражает сожаление
ой

ой, каçарăр мана! — ой, простите меня!

ом

физ.
ом (электро сопротивление виçмелли виçе)

ох

межд.
выражает испуг, боль, чувство облегчения

ох

ох, пуç ыратать! —ох, голова болит!
ох, тинех канатăп ĕнтĕ — ох, наконец-то я отдохну

па

I.
па (ташă çаврăнăçĕ)
кăткăс па — сложное па

па

II.
то же, что пай III.

пу

подражание звуку выпускаемого пара, воздуха, попыхиванию

пӳ

1.
туловище, фигура, стан
лутра пӳ — короткое туловище
кĕске пӳ — короткое туловище
çинçе пӳ — тонкий стан
пĕтĕм пĕвĕпе — всем телом, туловищем
Алă тунине пӳ çĕклет. — посл. За то, что сделано руками, расплачивается туловище.

пӳ

2.
рост
вăрăм пӳ — высокий рост
пĕвĕ манăнни пекех — с меня ростом
пĕве кай — вытянуться, вырасти
пӳ çӳллĕшĕ — в рост человека

пӳ

3.
возраст
пĕве çит — достичь совершеннолетия
пĕве çитнĕ каччă — совершеннолетний парень

пӳ

4.
стебель
ствол

хăмăш пĕвĕ — стебель камыша
юман пĕвĕ — ствол дуба

пӳ

5. уст.
длина, протяженность, протяжение
пĕр ана пĕвĕ — длина одного загона

ре

муз.
ре (музыка гамминчи иккĕмĕш нота)

си

I. (сий)

1.
пласт, слой
атмосфера сийĕсем — слой атмосферы
геологи сийĕсем — геологические пласты
сухалакан си — пахотный слой
чĕлхе лексикинчи тĕрлĕ сийсем — различные слой лексики

си

2.
слой, прослойка (социальная)
ĕççыннисен анлă сийĕсем — широкие слой трудящихся
çынсен маргинал сийĕсем — маргинальные слои населения

си

3. диал.
промежуток (времени), некоторое время
çил пĕр си шăпланчĕ — ветер на некоторое время утих

си


çулталăк сийĕсем — годовые кольца (на срезе дерева)

су

I.

1.
считать
суса кăларма çук — невозможно сосчитать, несчетно много
суса тух — пересчитать (всех, все)

су

2.
чтить, почитать, уважать
аслисене сума су — почитать, уважать старших

су

3. уст.
заговаривать

су

4. диал.
читать
кĕнеке су — читать книгу

су


аяк пĕрчине суса тух — пересчитать ребра кому-л.

су

II.
доить
ĕне су — доить корову
суса ил — выдоить
суса пĕтер — выдоить
сăвакан ĕне — дойная корова
сумалли апарат — доильный аппарат
тин сунă сĕт — парное молоко

сӳ

I.

1.
драть, сдирать, ошкуривать
лупить
шелушить

курăс сӳ — драть мочало
кивĕ шпалера сÿ — содрать старые обои
пушăт сÿ — дратьрить березу, снять с березы бересту

сӳ

2.
сбрасывать
сдирать, срывать, снимать

çил-тăвăл пӳрт тăррине сӳсе пăрахнă — буря сорвала крышу дома

сӳ

3. перен.
сдирать, грабить
пирĕнтен çĕршер тенкĕ сӳсе юлчĕç — с нас содрали по сто рублей

сӳ

4. прост.
наяривать, жарить, шпарить
хĕрсем ташша сĕвеççĕ кăна — девушки лихо пляшут

сӳ

II.

1. подр. —
о нервной дрожи, ознобе

чун сӳ турĕ — душу охватило волнение
сӳ! çӳçенсе кайрĕ шăмшак — тело охватила нервная дрожь

сӳ

2. подр. —
о порыве ветра, волне запаха

сӳ кайрĕ нефть шăрши — сильно запахло нефтью
сӳ çитсе перĕнчĕ çил — налетел порыв ветра

та

(те)

та

I. союз

1.
и, да
при повторении и... и...
в отрицательных оборотах ни... ни...
шыв тарăн та таса — вода глубокая и чистая
икĕ ывăл та пĕр хĕр — два сына и одна дочь
кай та часрах таврăн — иди да побыстрее возвращайся
унта та, кунта та — и здесь и там, и там и сям
вăл унта та, кунта та çук — его ни там ни здесь нет

та

2.
и, да и
эпĕ манса кайнă, вăл та астумасть — я позабыл, да и он не помнит

та

3.  
употр. для связи названий единиц измерения
веса, длины, времени и т.д.

виçĕ метр та вунпилĕк сантиметр — три метра пятнадцать сантиметров
пилĕк сехет те çирĕм минут —
1) пять часов двадцать минут (о протяженности во времени)
2) двадцать минут шестого

та

4.
выражает многократную повторяемость или интенсивность событий, действий, явлений
вулать те вулать — он знай себе читает, он все читает

та

5.
но, а, да
çыраеса çыртăм та, йнăшсем нумай пулчĕç — написать я написал, но ошибок оказалось много
Чавса çывăх та çыртма çук. — посл. Близок локоть, да не укусишь.

та

6.
хоть и, хотя и
хотя..., но

йывăр пулсан та ĕçе тăвас пулать — хотя и трудно, но работу надо выполнить

та

7.
если даже
эпир каламасан та вăл пурпĕр пĕлет — он все равно узнает, если даже мы и не скажем

та

8.
так как, потому что, ибо, поскольку
эпĕ ун çинчен илтмен те нимĕн те калама пултараймастăп — поскольку я об этом не слыхал, ничего не могу сказать

та

9.
так что, поэтому, и поэтому
вăл чирлĕрех те хытă утаймасть — он не совсем здоров, поэтому идти быстро не может

та

10.
в сочет. с вопр. местоимениями и наречиями
при деепричастиях на
-сан (-сен):
как бы ни, кто бы ни, чтб бы ни, когда бы ни, где бы ни и т. п.
кăм пулсан та — кто бы ни был
ăçта пулсан та пире ан ман — где бы ты ни был, нас не забывай
хăçан килсен те кунта халăх нумай — когда ни приди — здесь много народу

та

II. частица

1.
и, даже, даже и
вăл сăра та ĕçмест — он даже пива не пьет
вĕсем патне ан та кай — к ним лучше и не ходи

та

2.
уж, вот уж,
уже, вот уже

вăл чупса та çитрĕ — он уже прибежал
икĕ уйăх та иртрĕ — вот уже и два месяца прошло

та

3.
весь, всё, все
çу каçа та килсе курмарĕ — за все лето он ни разу не приехал
виççĕшĕ те вĕренеççĕ — все трое учатся

та

4.
в составных местоимениях и наречиях:
кам та пулин — кто-нибудь, кто-либо
мĕн те пулин — что-нибудь, что-либо
ăçта та пулин — 1) где-нибудь, где-либо 2) куда-нибудь, куда-либо
ăстан та пулин — откуда-нибудь, откуда-либо
хăçан та пулин — когда-нибудь, когда-либо

та

5.
в сочет. с пулин
хоть, хоть бы, хотя бы

пĕр кун та пулин кĕтер-ха — подождем хоть один день

та

6.
в отриц. оборотах — со значением усиления
ни пĕр кун та уяр пулмарĕ — не было ни одного погожего дня
ниçта та каймастăп — я никуда не пойду
нихçан та — никогда
никам та — никто
нимĕн те — ничто
нимĕнле... те — никакой
мана нимĕнле эмел те кирлĕ мар — мне не нужно никакого лекарства

те

1.
говорить
сказать

мĕн терĕ-çав? — что он сказал?
статьяна вуласа тухрăм, терĕ — он сказал, что прочитал статью
атте пыраймасть, те — передай, что отец не может прийти
радиопа çумăр пулмасть, терĕç — по радио сообщили, что дождя не будет
тем текен те пур — говорят разное

тейĕр
1) скажите, передайте, сообщите:
килте çук, тейĕр — передайте, что его нет дома
2) думайте, считайте
хуçи хытă ан тейĕр — не думайте, что хозяин скупой, не сочтите хозяина скупым

те

2.
называть, именовать
колибри текен кайăк — птица, называемая колибри
çакна чăвашла мĕн теççĕ? — как это называется по-чувашски?

те

3.
в сочет. с прич. на -ас (-ес) др. глагола:
хотеть, желать, намереваться
унта каяс тетĕп — я хочу пойти туда
вăл вулас теменччĕ — он не хотел было читать

тесе
1) говоря, называя;
обзывая

упа тесе мăшкăлла — дразнить, обзывая медведем
2) желая, стремясь;
с целью, с намерением;
для того, чтобы

вăл ĕçе кĕрес тесе хулана килнĕ — он приехал в город с намерением поступить на работу
3) мне казалось;
я думал, что

сана килте çук пуль тесе — я думал, что тебя нет дома

тесенесли захотеть, при желании
ĕçлес тесен ĕç тупăнать — при желании работа найдется
килес тесен кил — если хочешь, приезжай

те


тейĕпĕрвводн. сл. допустим, предположим
эсир ăна пĕлмен тейĕпĕр — допустим, вы этого не знали

темерĕннедаром; на то и
çĕвĕç темерĕн — çĕлерĕ те пăрахрĕ  —  взял и сшил — недаром он портной

тенĕ пекех
1) чуть ли не, почти что, едва ли не;
кашни кун тенĕ пекех — чуть ли не каждый день

тени
1) то, что говорят, считают, думают;
распространенное мнение, предположение

вăл усал тени тĕрĕс пулмарĕ — мнение, что он злой человек, не оправдалось
2) употр. для подчеркивания значения предыдущего слова:
тир тени чăтăмлă пулмалла — коли уж это кожа, так должна быть прочной

тетякобы, будто; говорят, что
пурăннă, тет, карчăкпа старик — фольк. жили-были, говорят, дед да баба

теççĕ
1) якобы, будто; говорят, что
вăл килмен теççĕ-ха — 1) говорят, что он еще не приехал
2) при ссылке на пословицы и поговорки: говорят, говорится
Çăмарти чăххине вĕрентмест, теççĕ. — посл. Говорят, что яйца курицу не учат.

те

II. союз
не то..., не то...
то ли..., то ли...

те кашкăр, те упа — не то волк, не то медведь
те каймалла, те каймалла мар — то ли нужно идти, то ли нет

те

III. см. та I.

ту

I. сущ.

1.
гора

ту

горный
чăнкă ту — крутая гора
ту айлăмĕ — горная низина
ту арки — подножие, подошва горы
ту тĕпĕ — подножие, подошва горы
ту йăранĕ — горная гряда
ту йĕлтĕрĕ — горные лыжи
ту йĕлтĕрçи — горнолыжник
ту каççи — горный перевал
ту качаки — горный козел
ту пичĕ — склон горы, косогор
ту çамки — склон горы, косогор
ту çынни — горец
ту таки — горный баран
ту хĕрри — обрыв
ту хушăкĕ — ущелье, расщелина
ту хырçи — горный хребет

ту

2.
гора, горка, снежная горка
ту çинчен ярăн — кататься с горки

ту

3.
верховье
туран ан — спуститься с верховья (по воде)

ту

4.
запад

ту

западный
сил туран вĕрет — ветер дует с запада
эпир ту енчисем — мы из западных селений (Чувашии)
турикас — 1) западная улица, западная часть деревни 2) верхняя часть деревни

ту


ту шăлтăрми бот. горный погремок
ту эрĕмĕ бот. полынь цитварная

ту

II. глаг.

1.
делать
мĕн тăватăн? — что ты делаешь?, чем ты занимаешься?
анализ ту —
1) делать анализы (в лаборатории)
2) анализировать (напр. статью)
йăнăш ту — делать ошибки, ошибаться
сăтăр ту — наносить вред, вредить
суд ту — вершить суд, судить
усал ту — делать, творить зло
ырă ту — делать, творить добро
тума шухăшла — намереваться делать что-л.

туса пĕтер —
1) завершить, кончить делать что-л.
уй-хир ĕçĕсене туса пĕтер — завершить полевые работы
2) понаделать, сделать много чего-л.
йăнăшсем туса пĕтер — понаделать ошибок

туса пыр —
1) прийти, сделав что-л. предварительно
шкула сапатсем туса пыр — явиться в школу, приготовив уроки
2) делать что-л. регулярно, систематически, постоянно
сăнавсене куллен туса пыр — регулярно вести наблюдения

туса çитер —
1) завершать, доделывать, доканчивать
2) успевать делать что-л.

туса тултар — понаделать, сделать много чего-л.
кукăль туса тултар — понапечь пирогов

Ут тăвать те вăкăр çиет. — посл. Конь производит, да бык изводит (о расходовании средств, добытых чужим трудом).

Вĕлле хурчĕ пĕччен нумаях пыл тăваймĕ.
посл. Одна пчела много меду не насобириет.

Ĕçне тумасăр ан мухтан — погов. Не сделав дела, не хвались. (соотв. Не говори гоп, пока не перепрыгнешь).

ту

2.
делать, строить, возводить
ӳпле ту — построить, сколотить будку
вите ту — строить конюшню
ещĕк ту — делать, сбивать ящики
кăмака ту — складывать печку

ту

3.
делать, готовить, изготовлять
чӳлмек ту — делать горшки
сăра ту — варить пиво

ту

4.
производить, выпускать какую-л. продукцию
станок ту — производить станки
трактăр тăвакан савăчĕ — тракторный завод, тракторостроительный завод, завод по производству тракторов
туса кăлар — выпускать
çĕнĕ йышши пусма туса кăлар — выпускать новый сорт ткани

ту

5.
строить, созидать, создавать
коммунизм ту — строить коммунизм
пурлăх-ырлăх ту — создавать материальные блага

ту

6.
разрабатывать, составлять
проект ту — разрабатывать проект
отчет ту — 1) делать отчет, отчитываться 2) составлять отчет
сăмах кĕнеке ту — составлять словарь
сăмах кĕнеке тăвакансем — составители словаря
список ту — составлять список
ӳкерчĕк ту — делать чертеж

ту

7.
делать, назначать, ставить (на должность)
директор ту — назначить директором
партизансем ăна хăйсен командирĕ тунă — партизаны сделали его своим командиром

ту

8.
образовывать, создавать, организовывать
автономи ту — образовать автономию
дивизи ту — сформировать дивизию
влаç органĕсене ту — создать органы власти
комисси ту — образовать комиссию

ту

9.
организовывать, проводить
демонстраци ту — проводить демонстрацию
ĕçкĕ ту — собирать гостей
пуху ту — проводить собрание
туй ту — справлять свадьбу
уяв ту — праздновать, справлять праздник

ту

10.
рожать, рождать
производить потомство

ача ту — рожать
хер ту — родить дочь
ывăл ту — родить сына
ĕне тына тунă — корова принесла телку
кĕсре тиха тунă — кобыла ожеребилась
çăвăр ту — приносить детенышей
сысна çăвăр тунă — свинья опоросилась
йытă çăвăр тунă — собака ощенилась
çăмарта ту — нести яйца, нестись (о птицах)

ту

11.
плодоносить
çимĕç ту — плодоносить, давать плоды
улмуççи кăçал панулми тумарĕ — в этом году яблоня не плодоносила

ту

12.
в сочет. с прич. на -малла (-мелле)
делать необходимым, делать возможным
вуламалла ту — делать так, чтобы можно было читать (напр. улучшить освещение)
пурнете хире тухмалла ту — обязать всех выйти в поле на работу
штраф тӳлемелле ту — оштрафовать, присудить к штрафу
Мĕншĕн мана хурлăх курмалла тунă-ши? — фольк. Почему же мне суждено только горе мыкать?

ту

13.
в сочет. с формами на -мăш (-мĕш), -анçи (-енçи)
делать вид, притворяться
курмăш ту — делать вид, будто не видел
илтмĕш ту — притворяться, будто не слышал
куланçи ту — деланно смеяться

тӳ

1.
толочь, дробить, крошить
вир тӳ — толочь просо
тăвар тӳ — дробить соль
тӳсе хур — натолочь впрок
Тăваттăн тĕвеççĕ, пĕри авăсать. (Лаша). — загадка Четверо толкут, один веет. (Лошадь: ноги и хвост).

тӳ

2.
толочь, мять
сӳс тӳ — мять пеньку
тӳнĕ çĕрулми — мятый картофель
Сӳс тӳме кисĕп кирлĕ, калаçма хисеп кирлĕ. — погов. Чтоб толочь пеньку, нужен пест, а чтоб беседовать, нужно взаимное уважение.

тӳ

3.
рубить, шинковать
купăста тӳ — рубить капусту

тӳ

4. разг.
колотить
тузить, дубасить

ăна вирлĕ тӳсе хăварнă — его сильно отдубасили

уа

подражание плачу ребенка,
уа

пĕчĕк ача уа! уа! тесе макăрать — ребенок плачет уа, уа!

уй

I.

1.
поле

уй

полевой
сăнав уйĕ — опытное поле
тулă уйĕ — пшеничное поле
уй ĕçĕ — полевые работы
уй тупи — наиболее возвышенная часть поля
уй чӳкĕ  — уст. рел. моление об урожае в поле с дароприношениями
уй юпи — полевой столб (на перекрестке дорог)
Уй куçлă, вăрман хăлхаллă. — посл. Поля глазасты, а леса ушасты.

уй

2. физ.
поле
Çĕрĕн магнит уйĕ — магнитное поле Земли

уй


уй тăманибран. полевая сова (болван)
уй тункатибран. полевой пень (истукан)

уй

II.
диал.
намерение, желание
кăмпана кайма уй пур — я хочу сходить по грибы

уй

III. межд.

1.
выражает изумление
о, ой

уй, çӳлĕ — ой, как высоко!

уй

2.
выражает возмущение,
фу

уй, намăса та пĕлмест! — фу, он стыда не знает

ум

I.

1.
перед, передняя часть чего-л.
фасад

ум

передний
кăмака умĕ — шесток печи
кĕлет умĕ — крыльцо амбара
чӳрече умĕ — подоконник
ум кăлар — устраивать крыльцо (на выступающих концах бревен сруба)

ум

2. разг.
грудь

ум

грудной
◊ ум çакки — женское нагрудное украшение
пуçĕ умне усăннă — голова его опущена на грудь

ум

3.
грудь, нагрудная часть одежды
кĕпе умĕ тĕрĕллĕ — грудь рубахи расшита

ум

4. уст.
участок, загонка
ум ту — разбить участок на части (напр. для сева)

ум

II. в роли служ. имени:

умра, умăнта, умĕнче — перед кем-чем-л., впереди, спереди
ман умра — передо мной
куç умĕнчех — на глазах, перед глазами

умĕнперед, до, накануне, в канун
кун умĕн — перед этим
уяв умĕнхи кунсем — предпраздничные дни  

умран, умĕпе, умĕнченмимо кого-чего-л., перед кем-чем-л.
çурт умĕпе ачасем иртсе кайрĕç — мимо дома прошли дети  

умма, умна, умнеперед кем-чем-л., к кому-чему-л.
ман умма тăр — встань передо мной
машинăна пӳрт умне тăратнă — машину поставили перед домом

ун

см. унăн

ур

I.
диал.
ров

ур

II. глаг.

1.
беситься, заболевать бешенством (о животных)
урнă йытă — бешеная собака
урса кай — взбеситься

ур

2. перен.
беситься, буйно вести себя
тарăхнипе ур — беситься от злобы

ур

3. перен.
неистовствовать
бушевать

тинĕс урса кайрĕ — море разбушевалось

ус

опускать
алла ус — прям. и перен. опустить руки
кантра вĕçне ус — квесить конец веревки
пуçа ус — 1) опустить голову 2) перен. впасть в уныние
çунат ус — прям. и перен. опустить крылья
усса яр — опустить, спустить

уç

1.
открывать, раскрывать
распахивать

алăк уç — отворить дверь
рояль ус — раскрыть рояль
хапха уç — раскрыть ворота
уçса кĕрт — впустить
çăвар уç — 1) открыть рот 2) перен. заговорить
куç уç — 1) открыть глаза 2) перен. проснуться
янках уç — открыть настежь  
яри уç — открыть настежь

уç

2.
отпирать, отворять
пӳлĕм уç — отпереть комнату
çăра уç — отпереть замок

уç

3.
раскрывать, разворачивать
распечатывать, вскрывать

кĕнеке уç — раскрыть книгу
çыру уç — распечатать письмо
кĕленче уç — откупорить бутылку

уç

4.
открывать, основывать, учреждать, создавать
столовăй уç —
1) открыть столовую (с началом рабочего времени)
2) открыть столовую (новую)

уç

5.
открывать
пускать

газ уç — открыть газ
кран уç — открыть кран

уç

6.
открывать, начинать
каçалăк уç — пройти первую полосу, начать жатву
навигаци уç — открыть навигацию
съезд уç — открыть съезд

уç

7.
открывать, делать открытие
çĕнĕ саккун уç — открыть новый закон

уç

8.
расчищать
канав уç — расчистить канаву
шыв уç — 1) открыть, пустить воду 2) расчистить путь воде (весной, после ливня)

уç

9.
пахать (новь), поднимать
çерем уç — поднимать целину

уç

10.
причесывать, расчесывать
çӳç уç — расчесать волосы
Кăтра çӳçлĕ çынна йĕс турасăр уçас çук — посл. Кудрявого без медного гребешка не расчешешь. (к упрямому должен быть особый подход)

уç

11. перен.
выявлять, обнаруживать, раскрывать
разоблачать

кам тунине вăлах уçрĕ — он нашел, кто это сделал

уç

12. перен.
решать, разрешать
ыйтăва уçса пар — разрешить вопрос

уç

13. перен.
разъяснять, объяснять
раскрывать

ĕçе уçса пар — ввести в курс дела
герой сăнарне уçса кăтарт — раскрыть образ героя

ут

I.
конь, лошадь

ут

конский, конный, лошадиный
ут вити — конюшня
ут выльăх — собир. кони, лошади
ут карти —загон для лошадей
ут кĕтĕвĕ — табун лошадей
ут купарчи — круп лошади
ут таврашĕ — сбруя
ут хатĕрĕ — сбруя
ут кӳл — запрягать лошадь
ут утлан —садиться верхом на коня
утпа кай — поехать верхом
Ырă ут тихаран паллă. — посл. Доброго коня узнаешь еще жеребенком.

ут


ут кăшкарĕбот. конский щавель
ут куçĕ — 1) нарост 2) бот. калужница болотная
ут тути — свинушка (гриб)

ут

II.  глаг.
идти, шагать
килелле ут — идти к дому
тухса ут — пойти, направиться куда-л.
çуран ут — идти пешком
утса каç — перейти вброд
уткаласа çӳре — прогуливаться
утса пыр — идти, шагать
ути-утми пыр — идти еле-еле, лениво
Пăхма çывăх та утма инçе. — посл. Посмотреть близко, да идти далеко.
Ура утсан, çул юлать. — посл. Дорога будет пройдена, если ноги шагают.

утакан экскаватор — шагающий экскаватор

ух

I. глаг.

1.
стирать
кĕпе ух — стирать белье

ух

2. диал.
мыть
пуç ух — мыть голову

ух

3. диал.
тереть, протирать, натирать чем-л.
алла спиртпа ух — протирать руки спиртом

ух

II. глаг.

1.
махать, помахивать, кивать, мотать
лаша пуçне ухса тăрать — лошадь стоит, мотая головой

ух

2.
шевелить, трепать
çӳçне çил ухать — ветер треплет его волосы

ух

3. перен.
задирать
пуçне ухса çӳрет — он ходит, задрав голову

ух

III. межд.

1.
выражает удивление, восхищение

ух

ух, сивĕ! — ух, холодно!

ух

2.
выражает испуг,
ой

ух, хăратрăн мана! — ой, как напугал ты меня!

уя

1.
различать, разграничивать, подходить дифференцированно
нимене уямасăр — невзирая ни на что
пĕр уямасăр — без всякого стеснения

уя

2.
быть разборчивым в чем-л.
апат-çимĕç уя — быть разборчивым в еде

уя

3.
различать, распознавать (органами чувств)
куç тĕсе уями пулчĕ — глаза перестали различать цвета

уя

4.
беречь, жалеть
хăйне хăй уямасть — он не бережет себя

уя

5.
соблюдать что-л., следовать чему-л.
орфографи правилисене уяса çыр — писать, соблюдая орфографические правила

уя

6.
чтить, почитать
паттăрсене асăнса уя — чтить память героев

фа

муз.
фа (музыка гамминчи тăваттăмĕш нота)

фу

межд.
фу
фу, пăчă! — фу, как душно

ха

межд. разг.
выражает удивление, возмущение
ба, батюшки
вот ведь, вот оно как
гляди-ка

ха, эсĕ вăйлă мĕн! — ба, ты, оказывается, сильный!
ха, хирĕçлеме хăять тата! — смотри-ка! смеет еще возражать!
ха! мĕн чухлĕ халăх пуçтарăннă! — батюшки! сколько народу собралось!

хă

межд.

1.
выражает затруднение или нерешительность
гм
хă, мĕн калас-ха... — гм, как сказать...

хă

2.
выражает иронию, сомнение, недоверие
хă, тупăннă паттăр! — подумаешь, смельчак нашелся!
хă, тупнă кулянмалли — вот еще, нашел чему печалиться!

хе

то же, что ха 1.

ху

I. мест.
личн.-возвр.

1.
ты сам
ты сама

ху кам пулатăн эсĕ? — кто ты сам будешь?
ху пĕлнĕ пек пурăн — живи как сам знаешь
куна ху тĕллĕнех турами? — ты это сделал сам, самостоятельно?
хăвна мĕнле туятăн?—  как ты себя чувствуешь?

ху

2.
твой, свой
ху чĕлхӳпе калаç — говори своим языком
ху япалусене пуçтар! — собери свой вещи!
Ху кăмăлу юлсан та, çын кăмăлĕ тупăнтăр. — погов. Себя обидь, а другого уважь.

ху

II. диал.

гнать, погонять
хуса кай — угнать
хуса кăлар — выгнать
сурăхсене картана хуса кĕрт — загнать овец в загон

ху

III. межд.

выражает укоризну, досаду, отвращение

фу, уф, ах, ба!

хӳ

1.
огораживать, загораживать
хӳме хӳ — огородить забором, загородить
хӳмелли пĕренесем — бревна для заграждения

хӳ

2.
наносить, наметать, надувать
юр хӳсе тултарнă — нанесло много снегу

чи

I.
частица,  
служит для образования форм превосходной степени

самый, весьма
наи-

чи авалхи — самый древний
чи вăрăм кун — самый длинный день
чи кĕске — самый короткий
чи малтан — 1) с самого начала 2) прежде всего
чи пысăк — наибольший, максимальный
вăл чи юлашки килчĕ — он пришел самым последним

чи

II.

1. подр. —
о быстром взлете, напр. птиц

чи! кай — быстро взлететь

чи

2.
подражание писку птичек

чу

подр. —
о быстром взлете кого-чего-л.

Чу! кайăп, ылтăн та кĕмĕл пулса анăп. (Тырă сăвăрни). — загадка Взлечу высоко-высоко и упаду в виде золота и серебра. (Веяние зерна).

ша

межд.
разг.

баста, точка, конец
ша, урăх мана улталаймăн — баста, больше ты меня не обманешь!

ши

1.
подражание свисту
ши-ши — подражание повторяющемуся свисту
пульăсем ши-ши тăваççĕ — то и дело свистят пули

ши

2. подр. —
о быстром росте растений

хăмла ши кайнă — хмель быстро пошел в рост

шу

1.
скользить
йĕлтĕрпе шуса пыр — скользить на лыжах
йĕлтĕрсем икĕ еннелле шуса кайрĕç — лыжи разъехались в разные стороны
пăр çинче ура шăвать — на льду ноги скользят
шуса ӳк — поскользнуться и упасть

шу

2.
ползать
ползти

хырăмпа шу — ползти на животе
пластунла шу — ползать по-пластунски
шуса çӳрекеннисем — зоол. пресмыкающиеся
шуса кĕрсе кай — заползти

шу

3. перен.
ползти, медленно идти, двигаться
тӳпере пĕлĕтсем шăваççĕ — по небу медленно плывут облака
вăхăт питĕ вăраххăн шăвать — время движется очень медленно

шу

4.
соскальзывать, выскальзывать
алăран шуса тухса ӳк — выскользнуть из рук
тутăрĕ çурăмĕ çинелле шуса аннă — платок у нее сполз, съехал на спину
çĕр шуса анни — оползень

шу

5. разг.
исчезать, ускользать, скрываться
смываться
прост.
вăл тухса шурĕ пулмалла — он, видимо, улизнул

шӳ

I.

1.
мокнуть, разбухать, набухать (от воды)
çĕр çумăрпа шӳсе кайнă — земля отсырела от дождей

шӳ

2. разг.
полнеть, толстеть, раздаваться, расплываться (о человеке)

шӳ

II.

1.
подражание свисту
пульăсем шӳ! шӳлеççĕ — пули так и свистят

шӳ

2. подр. —
о появлении чувства страха, ужаса

чун шӳ! туса кайрĕ — меня охватил ужас

ыр

I.
см. ырă

ыр

II. глаг.

уставать, утомляться
ыриччен ĕçле — работать до усталости
урасем ырчĕç — у меня ноги устали
инçе çулта ырмалăх пур — долгий путь утомляет
ырса çит — выбиться из сил
Ыр ут кӳлекен ырман тет. — посл. Не устает тот, кто ездит на добром коне.

ыт

I.  (ытă)

нечет разг.

ыт

нечетный
ыт хисеп — нечетное число
урамăн ыт енĕ — нечетная сторона улицы
ыт е тĕкел? — чет или нечет?

ыт

II. союз разг.
чем
ыт ĕçсĕр лариччен кĕнеке вула — чем сидеть без дела, читай книгу

ых

межд.
выражает злость, недовольство

ах, эх, ух

ых, усал! — ах ты, негодный!
ых, сивĕ — ух, как холодно!

ыш

межд.
выражает сильный озноб

брр

ых, сивĕ — брр, как холодно!

эв

межд. дет.
при обращении к младенцу

агу

эй

межд.

1.
употр. при обращении
эй
эй, кам пур унта? — эй, кто там есть?

эй

2.
выражает удивление, восторг
ах, ох, ух

эй, çырли мĕнешкел тутлă! — ах, как вкусны ягоды!
эй, хаярччĕ-çке вĕсен йытти! — ух, и злая была у них собака!

эй

3.
употр. при возражении,
а также выражает досаду, недовольство, злость

э, ну, ну и, ох, уж

эй, мĕнех вара! — ну, что такого!
ан ятласамăр чăрмантарнăшăн— эй, мĕн ятламаллн пур! — не сердитесь за беспокойство — ну, на что тут сердиться!
эй, ха:-ха ман çумран — ну, отстань же ты от меня, наконец

эй

4.
в знач. усил. частицы
ну, ну и, так, как, вот
эй, çумăрĕ такса ячĕ! — ну и дождь полил!
эй, тапратрĕç ташлама! — как начали они плясать!

эк

межд.
выражает недовольство, отвращение, омерзение, брезгливость

вот, вот ведь
ну, ну и

эк, йĕрĕнчĕк! — вот противный
эк, килмерĕ! — не пришел ведь вот!

эп

см. эпĕ

эс

см. эсĕ

эт

разг.
ябедничать, наушничать, доносить

эх

межд.

1.
выражает сожаление, жалость, участие;
упрек

эх

эх, мĕн каласси пур! — эх, что и говорить!

эх

2.
выражает восторг, радость, восхищение
эх, ах

эх, хĕрĕсем хӳхĕм-çке! — эх, и красивы же девушки!
эх, мĕн чухлĕ çăлтăр тӳпере! — эх, сколько звезд на небе!

эх

3.
при обращении, просьбе
ах
эх, аттеçĕм-аннеçĕм! — фольк. ах, отец мой, моя матушка!

юл

1.
оставаться, быть, находиться где-л.
киле юл — оставаться дома
тĕпне юл — остаться (в доме) наследником
хĕл каçма яла юл — остаться на зиму в деревне
хыçа юл — остаться сзади
вăл иккĕмĕш çула юлнă — он остался на второй год (в том же классе)
эсир кайăр, эпĕ юлатăп — вы идите, а я останусь
сывă юлăр! — будьте здоровы! (говорится при прощании)

юл

2.
оставаться, сохраняться, не исчезать
асра юл — остаться в памяти
вăхăт сахал юлчĕ — времени осталось мало
киле çитме виç çухрăм юлчĕ — до дома осталось три километра
бензин юлманпа пĕрех — бензина почти не осталось
Юлнă ĕç çине юр çăвать. — посл. Оставленная на потом работа снегом заносится.

юл

3.
оставаться, оказываться, становиться
ĕçсĕр юл — остаться без дела
ват хĕре юл — остаться старой девой
парăма юл — остаться в долгу
çука юл — обеднеть
тăлăха юл — остаться, стать сиротой
ухмаха юл — оказаться в дураках
хуйха юл — опечалиться, стать печальным
ку вăл тахçанах манăçа юлнă — это давно забыто, предано забвению

юл

4.
отставать
çынран ан юл — не отставать от других
вĕренӳре юлса пыни — отставание в учебе
каярах юлса вăран — проспать (букв. проснуться с некоторым опозданием)
вăл хальхи модăран юлмасть — она не отстает от современной моды

юл

5.
спасаться, уберегаться, избавляться от кого-чего-л.
избежать чего-л.
чĕрĕ юл — остаться в живых
тухтăрсем пулăшнипе вăл вилĕмрен юлчĕ — он выжил благодаря врачебной помощи

юл

6. чаще в отриц. ф.
пропускать
ĕçрен ан юл — не пропускать работу, работать без прогулов
пирĕн купăсçă пĕр туйран та юлмасть — наш гармонист не пропускает ни одной свадьбы

юм

ворожба, гадание, колдовство
юм юмла — ворожить, гадать, колдовать
юм карчăк — ворожея, колдунья

юн

1.
кровь

юн

кровяной
кровавый

артери юнĕ — артериальная кровь
вена юнĕ — венозная кровь
хĕрлĕ юн çаврашкисем — красные кровяные тельца  
юн группи — группа крови
юн кĕвелĕкĕ — сгусток крови
юн пусăмĕ — кровяное давление
юн çаврăнăшĕ — кровообращение
юн таппи — пульс
юн тултармăшĕ — кровяная колбаса (домашнего изготовления)
юн тымарĕсем — кровеносные сосуды
юн шывĕ — сукровица
юн ил — 1) взять кровь на анализ 2) взять кровь заколотого животного
юн кайни — кровоизлияние
юн кĕвелнĕ — кровь свернулась
юн пар — сдавать кровь (о донорах)
юн сур — харкать кровью
юн тăк — перен. 1) лить кровь (врага) 2) проливать (свою) кровь
юнпа пĕвен — окраситься кровью
юн яр — сделать вливание крови
пичĕ-куçĕ чĕп-чĕрĕ юн — у него все лицо в крови
сăмсаран юн кайрĕ — из носа пошла кровь
аманнă çын юн нумай çухатнă — раненый потерял много крови
Юнĕ пур та чуне çук. (Палан). — загадка Кровь есть, а души нет. (Калина).

юн


турă юнĕрел. причастие
юн шĕветекен курăк —  бот. вербейник монетчатый

юп

I.
см. юпă

юп

II.
доброжелательность, хорошее отношение к кому-л.
юп кур — любить, хорошо относиться к кому-л.
юп курса пурăн — жить хорошо
юп ту — 1) хорошо относиться к кому-л. 2) сочувствовать кому-л.

юп

III.
юла юп — см. юла

юп

IV. глаг.

уклоняться
увиливать
разг.

юр

I.

снег

юр

снеговой, снежный
ĕмĕрхи юрсем — вечные снега
йĕпе юр — мокрый снег
кĕрпеклĕ юр — крупинчатый снег, крупа
сĕлкеш юр — шуга
тин çунă юр — свежевыпавший снег
хăрпăк юр — порбша
шăн юр — наст
юр кĕлетке — снежная баба, снеговик
юр кĕрчĕ — сугроб
юр перчи — снежинка
юр пике — снегурочка
юр сййĕ — снежный покров
юр тăвайкки — снежная горка
юр тыт — задерживать снег (на полях)
юр тытни — снегозадержание
юр хыр — сгребать снег, очищать от снега
ура айĕнче юр кăчăртатать — под ногами похрустывает снег
лапка-лапка юр çăвать — идет крупный снег
юр çуса лартрĕ — выпал снег, снег покрыл землю
юр кайса пĕтрĕ — снег полностью сошел
çуркуннепе юр йăшнă — к весне снег стал рыхлым

юр

II. см. юрă

юр

III. глаг.

1.
месить, замешивать
чуста юр — замесить тесто
тăпăрча хăймапа юр — перемешать творог со сметаной

юр

2.
забалтывать (корм скоту)
Килте йытта юрманнине ялта яшка пĕçернĕ. — погов. У себя дома корм собаке не месил, а в людях похлебку сварил (т.е. дома ничего не делает, ленится, а напоказ все делает).

юр

3.
заправлять
майонезпа юрнă салат — салат, заправленный майонезом

юр

4. перен.
неспешно рассказывать, медленно вести повествование
юмах юр — рассказывать сказку


тинкĕле юр — заваривать толокно

юс

I.

1.
горностай
шур юс — белый горностай

юс

2. перен.
хитрец, изворотливый человек
ловкач, проныра
разг.
пройдоха прост.


шăши юсĕзоол. ласка

юс

II. глаг.

1.
лишаться, терять, утрачивать
выльăхран юс — лишиться скотины (от падежа)
чирленĕ хыççăн вăл чĕлхерен юсрĕ — после болезни он потерял дар речи

юс

2.
отбиваться, откалываться
отчуждаться

выльăх килтен юснă — скотина отбилась от дома
юлташсенчен юс — отколоться от друзей

юс

3.
ошибаться, обманываться в ком-чем-л.

юс

4.
терять уважение
разочаровываться
в ком-чем-л.
охладевать к кому-чему-л.

ют

1.
чужой, посторонний, пришлый
ют çын — чужой человек
ют ялсем — 1) чужие деревни 2) человек из другой деревни

ют

2.
чужой, не свой
ют выльăх — чужая скотина
ют çын арăмĕ — чужая жена

ют

3.
чужбина, чужая сторона, чужие края

ют

чужой, дальний
ютра пурăн — жить на чужбине
ютран кил — приехать с чужой стороны

ют

4.
иностранный, зарубежный
чужеземный

ют патшалăхсем — иностранные государства
ют патшалăх çынни — ностранец
ют патшалăх ĕçĕсен министерстви — министерство иностранных дел
ют чĕлхе — иностранный язык

ют

6.
враг, недруг

ют

вражеский
вражий
уст.
тăван çĕре ютран тасат — очистить родную землю от врага, от врагов

ют

6.
чуждый, враждебный
ют идеологи — чуждая идеология

юх

1.
течь, литься
пичĕ тăрăх тар юхать — по его лицу струится пот
сурантан юн пĕрĕхсе юхать — из раны хлещет кровь
юхман кӳлĕ — непроточное озеро
юхса тул — натечь, наполниться
юхса тух — вытечь
пӳрт тăрринчен тумла юхать — с крыши падает капель
пурнăç пĕр пек юхса пырать — перен. жизнь течет потихоньку
Пĕр кӳлле тăватă çăл юхса кĕрет. (Ĕне суни). — загадка Четыре ключа втекают в одно озеро. (Доение коровы).

юх

2.
плыть
идти

юханшыв тăрăх сулăсем юхаççĕ — по реке плывут плоты
тӳпере пĕлĕтсем юхаççĕ — в небе плывут облака

юх

3.
сыпаться, высыпаться, осыпаться
хăйăр юхать — песок сыплется
ыраш михĕрен юхса тухнă — рожь высылалась из мешка

юх

4.
линять
выпадать
(о шерсти, волосах)
кушакăн çăмĕ юхать — кошка линяет
унăн çӳçĕ юхма тытăннă — у него стали выпадать волосы, он стал лысеть

юх

5.
гноиться
çапан юхать — из нарыва идет гной

юх

6.
плыть, плавно двигаться (во время танца)
юхса ташла — плыть в танце

яв

1.
вить, свивать
плести

вĕрен яв — вить веревку
чечексенчен пуç кăшăлĕ — яв плести венок из цветов
çивĕт яв —заплетать косы
Темлĕ вăрăм явсан та, вĕрен вĕçĕ тухатех. — посл. Какую длинную веревку ни вить, а конец выйдет.

яв

2.
охватывать
витене çулăм явса илчĕ — пламя охватило конюшню

як

I.
як (ĕне евĕр чĕрчун)

як

ячий
як кĕтĕве — стадо яков

як

II. подр. —
о быстром, резком движении

як сиксе тăр — быстро вскочить

ял

село, деревня, селение

ял

сельский, деревенский
колхозлă ял — колхозная деревня
кӳршĕ ял — соседнее селение
пасарлă ял — базарное село
тăван ял — родная деревня
ял варри — середина деревни, центр села
ял пурнăçĕ — сельская жизнь
ял совечĕ — сельский совет
ял хапхи — въездные ворота (у околицы)
ял хушшннче — в деревне, на деревенских улицах
ялти строительство — сельское строительство
Килти кукша яла тухать. — посл. Нелады в семье становятся известными всей деревне. (соотв. Шила в мешке не утаишь).
Ялта çерçи вилмен. — погов. Воробей в деревне не умрет (с голоду).

ял

2. чаще во мн. числе с определением:
родом из какой-л. деревни
хамăр ял — 1) своя деревня 2) земляк, односельчанин
эсĕ хăш ялсем? — из каких ты мест?
ку пирĕн ялсем — он мой односельчанин
ял çынни — деревенский житель

ял

3.
то же, что ялйыш
ял çине тухса çӳре — бывать на людях, на миру
ял мĕн калĕ! — что скажут люди!


ял каскăнĕ — бездельник, шатун
ял йытти — бездельник, шатун

ям

I. уст.
курение, перегонка дегтя
ям лар — заниматься перегонкой детя
ямпа лар  заниматься перегонкой дегтя

ям

II. уст.
ям

ям

ямской
ям çулĕ — ямская дорога
ям чуп — заниматься ямским извозом

ян

I.

1.
подражание далеко разносящимся звукам
шăпчăк юрри ян каять — далеко разносится пение соловья
улăхра çава сасси ян та ян илтĕнет — с луга доносится звон кос
чăпар куккук авăтать, аслă улăха ян ярать — фольк. кукует пестрая кукушка, голос ее разносится по ширбким лугам

ян

2.
подражание гулкому звуку удара, напр. по пустой бочке

ян

II. разг.
то же, что янкăр

яп

1. диал.
быть в запустении, находиться в запущенном состоянии

яп

2. подр. —
о быстром хватании
яп ярса тыт — быстро схватить

яр

I.

1.
пускать, выпускать, упускать
перестать держать

алăран яр — выпустить из рук
тилхепене лăнчă яр — отпустить, ослабить вожжи
яр алла! — пусти мою руку!
вăл витрене çăла янă — он упустил ведро в колодец

яр

2.
пускать, отпускать, позволять уйти, идти
киле яр — отпустить домой
кĕтӳ янă — стадо распущено (после пастьбы)
отпуска яр — предоставить отпуск
шкул ачисене каникула янă — школьников распустили на каникулы

яр

3.
посылать, направлять, отправлять
командировкăна яр — послать в командировку
посылка яр — отправить посылку
укçа ярса пар — переслать деньги, послать денежный перевод
хăта яр — засылать сватов
экспедици яр — направить экспедицию

яр

4.
класть, положить во что-л.
кĕсъене мăйăр яр — положить в карман орехи
миххе тырă яр — сыпать в мешок зерно, наполнять мешок зерном
çырава ещĕке яр — опустить письмо в ящик

яр

5.
закладывать при приготовлении пищи
— перевод зависит от характера продукта:
сыпать, засыпать, класть, наливать, заправлять и т.д.
ăсла çине хăмла яр — заправить сусло хмелем (при пивоварении)
кĕрпе яр — насыпать крупы
яшкана купăста яр — положить в щи капусту
тăварне ытларах янă — пересолили, посолили излишне

яр

6.
лить, наливать
вливать

ала çине шыв ярса пар — полить на руки воды (при умывании)
витрене шыв яр — налить в ведро воды
калеме чернил яр — заправить ручку чернилами
юн яр — мед. вливать кровь

яр

7.
пускать, запускать
пĕвене пула яр — запустить в пруд рыбу

яр

8.
ставить, забрасывать, закидывать
вăлта яр — закинуть удочку
сĕке яр — поставить вершу
тетел яр — забросить сеть

яр

9.
пропускать
атă шыва ярать — сапоги промокают, пропускают воду
шыв яман пусма — водонепроницаемая ткань

яр

10.
пускать в ход, вводить (в строй), приводить в действие
заводить
(какой-л. механизм)
çĕнĕ предприятисене ĕçе яр — вводить в строй новые предприятия
станока ĕçе яр — привести станок в действие, запустить станок
телевизор яр — включить телевизор

яр

11.
пускать, гнать
лашана сиккипе яр — пустить лошадь вскачь
машина чи пысăк хăвăртлăхпа яр — гнать машину на предельной скорости

яр

12.
откладывать, отсрочивать, оттягивать
ĕçе каçчен ямарăмăр — мы затянули работу до ночи
Паян тăвас ĕçе ырана ан яр. — посл. Не откладывай на завтра то, что можно сделать сегодня.

яр

13.
выводить, удалять (пятна)
счищать, стирать
сĕтел çинчи чернил тумлатнă вырăнсене яр — счистить чернильные пятна на столе

яр

14.
удлинять
отпускать, припускать

кĕпе аркине кăштах ярас пулать — подол платья нужно немного припустить

яр

15.
сваливать, переваливать на кого-что-л.
вăл ялан айăпне çын çине ярать — он вечно сваливает свою вину на других

яр

16. разг.
распродавать, сбывать с рук
йӳнĕпех яр — распродать по дешевке

яр

17. разг.
ударить, огреть
туяпа яр — огреть палкой

яр

18. прост.
выпивать, закладывать, зашибать

яр

19.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением завершенности действия:

ассăн сывласа яр — глубоко вздохнуть
ăсатса яр — проводить кого-л.
ĕçрен кăларса яр — уволить с работы
кулса яр — засмеяться
çăтса яр — проглотить
çисе яр — съесть
такса яр — 1) просыпать 2) пролить
хăваласа яр — прогнать
шăхăрса яр — засвистеть
юрласа яр — запеть

яр


алла вăрăм яр — проявлять алчность, зариться
алла ирĕке яр — дать волю рукам
алла ярса ил — взять в свои руки
асран ан яр — постоянно думать о ком-чем-л.
ăша хĕлхем яман во рту маковой росинки не было
куçран ан яр — не выпускать из поля зрения
намăса яр — выставлять на посмешище
пуç яруст. сослать (в ссылку)
пуçа лăш яр — опустить голову
салам яр — приветствовать (в письме)
çăвар тутине яр — вызывать неприятное ощущение во рту
ташша яр — пуститься в пляс
тымар яр — пускать корни, укореняться
хваттер яр — сдавать жилье, пускать на квартиру
хунав яр — пускать побеги (о деревьях, кустах)
чĕлхене яр — распустить язык
шухăша яр — повергнуть в раздумья
ыйха яр — спать мертвым сном
юрра яра пар — распевать песни, заливаться
ятна ан яр — не урони свою честь
ят яр — опозорить, осрамить, обесчестить
ярса пус — шагнуть
ярса тыт — схватить, задержать

яр

II.
1. подр. —
об открывании настежь

чӳречесене яр уçса пăрах — открыть окна настежь

яр

2. подр. —
о плавном, скользящем движении

пăрçинче ура ярах шуса кайрĕ — нога поскользнулась на льду

яр

3. подр. —
о покачивании

йывăç тăррисем çилпе яр та яр авăнаççĕ — вершины деревьев покачиваются на ветру

ят

1.
имя, название
кличка (животного)
урам ячĕ — название улицы
Сеспĕл ячĕпе хисепленекен колхоз — колхоз имени Сеспеля
паллă ят — известное, знаменитое имя
ячĕ кăна — одно название (о чем-л. плохом)
ят хур — дать имя, назвать, наречь

ят

2.
звание
майор ятне ил — получить звание майора

ят

3.
доброе имя, добрая слава, честь
ырă ят хăвăрт сарăлать — добрая слава о человеке быстро распространяется
Ырă çын вилсен, ят юлать. — посл. После смерти доброго человека остается его имя.
ячĕ çĕрнĕ — он замарал свое доброе имя

ят

4.
худая слава
унăн ял çине ят тухрĕ — по деревне о нем пошла худая слава
ята кĕр — обесславить себя

ят

5.
порицание, выговор
мана ят тиврĕ — я получил выговор
ят пар — объявить выговор
ят туян — получить выговор

ят

6. лингв.
имя

ят

именной
пайăр ят — имя собственное
пайар мар ят — имя нарицательное
паллă ячĕ — (имя) прилагательное
хисеп ячĕ — (имя) числительное
япала ячĕ — (имя) существительное
ят сăмахсем — имена, именные части речи

ят

7. уст.
надельная душа (лицо мужского пола)
ятран тӳленĕ куланай — оброк с души

ят

8. уст.
надел (земли) на душу или на едока
пĕр ят çĕр — надел на одну душу

яш

1.
молодой
яш вăхăт — молодые годы

яш

2.
неженатый, холостой
яш каччă — холостой парень
яш чухне — в молодости, в годы холостой жизни

яш

3.
стройный, прямой

яш

стройно, прямо
яш пӳ-силлĕ çын — стройный человек
яш хурăнсем — стройные, прямые березы

яш

4.
тонкий
гибкий

яш хулă — гибкий прут

яш

5.
то же, что яшт

ӳк

1.
падать, сваливаться
пуç хĕрлĕ ӳк — упасть вниз головой
çĕре ӳк — упасть на землю
тăнсăр пулса ӳк — упасть в обморок
шăтăка ӳк — свалиться в яму
йывăç ӳкрĕ — дерево повалилось
Ан тĕкĕнех, ӳкетĕп. (Тумлам). — загадка Не тронь меня, а то я упаду. (Капля, капель).

ӳк

2.
падать, идти (об осадках)
юр ӳкет — падает снег
ирсерен вăйлă сывлăм ӳкет — по утрам выпадает обильная роса

ӳк

3.
падать (о лучах света, о тени)
кантăкран çутă ӳкет — из окна падает свет

ӳк

4.
выпадать
сходить

шăлсем ӳке пуçланă — зубы начали выпадать
чĕрне ӳкет — 1) ногти сходят 2) копыта сходят (у животных)

ӳк

5.
падать, снижаться, понижаться
хаксем ӳкеççĕ —цены падают
чылай таварсен хакĕ ӳкнĕ — цены на многие товары понизились

ӳк

6.
составлять, равняться
утăм тăршшĕ пĕр метра ӳкет — длина шага составляет около одного метра

ӳк

7.
обходиться во что-л. (о цене, стоимости)
хакла ӳк — обходиться дорого
цех пер кун ахаль тăни пиншер тенке ӳкет — остановка цеха на один день обходится в тысячи рублей

ӳк

8.
сбавлять цену, уступать в цене
пĕр тенкĕ те ӳкмест — он не уступает ни рубля

ӳк

9.
дохнуть, падать (о скоте)

ӳк

10.
напасть
кĕтӳ çине кашкăр ӳкнĕ — на стадо напал волк

ӳк

11.
обнаружить, отыскать, напасть
йытă йĕр çине ӳкрĕ — собака напала на след

ӳк

12.
выходить, получаться (на фотографии)
ӳкерчĕк çинче эсир лайăх ӳкнĕ — вы хорошо вышли на снимке

ӳк

13.
сбиваться (о масле)
çу лайăх ӳкрĕ — масло сбилось хорошо

ӳк

14.
грянуть, приключиться, случиться (о беде)
пристать (о болезни)
ачана сар ӳкнĕ — ребенок заболел желтухой
пуç çине пысăк хуйхă ӳкрĕ — на меня свалилось большое несчастье

ӳк

15. разг.
переходить
переметнуться
(на чью-л. сторону)

ӳк

16.
печататься, быть написанным, напечатанным, опубликованным
статья хаçат çине ӳкнĕ — статья напечатана в газете
Хут çине пĕр ӳксен каймасть. — посл. Что попало на бумагу, то не сотрется. (соотв. Что написано пером, того не вырубишь топором).

ӳк

17.
возникать, появляться
пуçа çĕнĕ шухăш ӳкрĕ — у меня (в голове) возникла новая идея

ӳк

18.
начинать
сухалама пусă варринчен ӳк — начать пахать с середины поля
çĕнĕ каçалăка ӳк приступить к работе — на новом участке (при жатве, косьбе)

ӳк

19.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. гл.
с общим значением интенсивности или завершенности действия:

вăтанса ӳк — застесняться
вĕриленсе ӳк — 1) вспылить, разгорячиться 2) быть в жару
кайса ӳк — упасть навзничь, повалиться
катăлса ӳк —отколоться, отломиться
кулянса ӳк — загоревать, опечалиться
савăнса ӳк — обрадоваться
сиксе ӳк — 1) спрыгнуть, соскочить 2) накинуться, насесть
çитсе ӳк — добежать, добраться

тухса ӳк  —
1) выпасть
шĕрĕп тухса ӳкнĕ — гайка выпала
2) перен. вылететь, слететь (с работы)
татăлса ӳк — оторваться (напр. о пуговице)

хăраса ӳк — перепугаться
хыпаланса ӳк — всполошиться, засуетиться
чирлесе ӳк — неожиданно, вдруг заболеть
чĕтресе ӳк — задрожать, содрогнуться

ӳс

1.
расти, развиваться
ача сывă ӳсет — ребенок растет здоровым
вăл ялта çуралса уснĕ — он родился и вырос в деревне
ӳссе кай — разрастись
ӳссе çит — дорасти
усе киле — по мере роста
Туратсăр йывăç ӳсмест. — посл. Дерево не растет без ветвей. (соотв. Каждое дерево в сук растет).

ӳс

2.
расти, произрастать
пирĕн тăрăхра хурăн ӳсет — в нашей полосе произрастает береза
тундрăра ӳсекен ӳсентăрансем — тундровые растения, флора тундры

ӳс

3.
расти, подниматься
хулан çĕнĕ районĕсем ӳсеççĕ — растут новые районы города
ӳссе лар — 1) вырасти (о растениях) 2) подняться (о сооружениях)
çĕнĕ çурт часах ӳссе ларчĕ — новый дом поднялся очень быстро

ӳс

4.
расти, увеличиваться (количественно, в объеме)
выльăх-чĕрлĕх йышĕ ӳсрĕ — поголовье скота возросло
ĕç укçи ӳсни — увеличение заработной платы
ĕç тухăçлăхĕ ӳсет — растет производительность труда
хăрушлăх ӳсет — опасность увеличивается
ӳссе пыр — возрастать, увеличиваться (постепенно или постоянно)

ӳс

5. перен.
расти, развиваться
культура тĕлĕшĕнчен ӳс — развиваться в культурном отношении

ӳс

6.
расти, усиливаться, возрастать
халăх ăнланулăхĕ нумай ӳсрĕ — намного возросла сознательность народа

ӳс

7.
улучшаться, совершенствоваться
продукци пахалăхĕ ӳсет — улучшается качество продукции

ӳт

1.
тело
плоть
уст.
ӳчĕ çук — очень худой, бесплотный
тачка ӳт — мягкие ткани, мякоть
ӳт кĕмест — он не поправляется
вăл ӳт çухатнă — он спал с тела, похудел
Ырхан ӳт хăй шӳрпинчен хăй вăтаннă, тет. — погов. Постное мясо устыдилось своего навара.

ӳт

2.
труп, тело
вилĕ ӳт — труп
ӳтне кунта пытарнă — он погребен здесь

ӳт

3.
кожа

ӳт

кожаный
хĕрелсе кайнă ӳт — покрасневшая кожа
хĕрлĕ ӳтлисем — краснокожие
хура ӳтлисем — чернокожие, негры
хура ӳтли — ченокожий, негр
хура ӳтли — краснокожий
шурă ӳтлисем — белокожие, белые
ӳт илни — заживление раны
ӳт хывни — заживление раны

çи

I.

1.
верх, вершина, верхняя часть

çи

верхний
нӳхреп çийĕ — погребница (помещение над погребом)
ту çийĕ — вершина горы
çи кашта — верхний брус (в строениях)
çи чӳлĕк — верхняя супонь (у хомута)

çи

2.
поверхность, внешняя, наружная сторона

çи

поверхностный, внешний, наружный
çĕр çийĕ — поверхность земли
шыв çийĕ — водная гладь, поверхность воды
çи çунат — надкрылья (у насекомых)
çи питти — внешность, наружность (человека)
хĕрсен çи тулли тенкĕ — девушки увешаны монистами
çие тух — пробиваться на поверхность (напр. о всходах)
Çийĕнчи кĕпине хывса пама хатĕр. — погов. Готов отдать последнюю рубашку.

çи

3.
кровля, крыша
сарай çийĕ — крыша сарая
çурт çилĕх чус — тес на крышу дома

çи

4.
время, пора, сезон
ака çийĕ — посевная
ĕç çийĕ — рабочая пора, страда (обычно уборочная)
кăмпа çийĕ — грибной сезон
утă çийĕ пуçланчĕ — началась сенокосная пора

çи

5. в роли служ. имени:

çире, çирен, çийĕн, çийĕпенад, поверх; по-над обл.
пирĕн çире — над нами
телемаш хула çийĕн çĕкленсе тăрать — телебашня возвышается над городом
шыв çийĕн тĕтре юхать — над водой стелется туман

çи


çине кĕр — входить в пай
çине тăр — настаивать
çине тăрса — настойчиво
çийĕнче пур хĕрарăм — беременная женщина
çие юлни — зачатие

çи

II. глаг.

1.
есть, кушать
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çисе тух — выйти из-за стола (после еды)
вилкăпа çи — есть вилкой
ĕçсе çи — пить и есть, угощаться
ирхи апат çи — завтракать
каçхи апат çи — ужинать
кăшт çикеле — перекусить
пирĕнпе çиме лар! — садись с нами кушать!
çиме ларт — посадить за стол, накормить
çиме тутлă — хороший на вкус
çиме юрăхсăр — несъедобный
çисе кур — попробовать, отведать уст.
çакна çисе пах-ха — попробуй-ка вот это
çисе тăран — наесться, насытиться
çисе тултар — разг. объесться
çисе яр — съесть, поесть (все)
каюра хурт-кăпшанкă çисе пурăнать — крот питается насекомыми
ача чĕчĕ çиет — ребенок сосет грудь
йытă çимен! — бран. пес бы его съел!
йытă çиесшĕ! — бран. пес бы его съел!
Çиекен лаша çултан юлман, тет. — погов. Хорошо питающийся конь в пути не отстанет.
Çулла çу çиет, хĕлле типĕ тытать. (Кустăрма). — загадка Летом ест масло, а зимой постится. (Колесо (телеги)).

çи

2.
точить, грызть, проедать, прогрызать
пĕренене шĕкĕ çинĕ — бревно источено жуком-дровосеком
пальтона кĕве çинĕ — пальто проедено молью
çисе шăтар — проесть, проточить

çи

3.
есть, разъедать, разрушать
çиекен сĕлтĕ — хим. едкая щелочь
çиекен шăршă — едкий запах
кислота ӳте çиет — кислота разъедает кожу
Тимĕре тутăх çисе ярать, чĕрене хуйхă пĕтерет. — посл. Железо разъедает ржавчина, а сердце губит горе.

çи

4.
размывать, уносить (водой)
шыв çырана çисе кайнă — вода размыла берег

çи

5.
сдувать, уносить (ветром)
юра çил хытă çиет — снег сметает ветром

çи

6.
тероть, истирать, протирать
сĕрмен кустăрма тĕнĕле çиет — немазанное колесо истирает ось

çи

7.
раздражать, разъедать
вызывать резь
зудеть
разг.
тĕтĕм куçа çиет — дым ест глаза
çан-çурăм çиет — тело зудит

çи

8. уст.
кормиться, жить
çĕр çисе пурăн — кормиться землей, получать доходы от земли

çи

9. перен.
бранить, есть
хаять, злословить
сплетничать

çынна çи  — злословить о человеке
упăшкине çимеллипех çиет — она поедом ест мужа
институт çинче ăна çиеççĕ — в институте о нем ходит дурная молва

çу

I.

масло
сало
жир

çу

масляный
сальный
жировой

ăш çу — нутряное сало
выльăх çăвĕ — животные жиры
кантăр çăвĕ — конопляное масло
машина çăвĕ — машинное масло
пула çăвĕ — рыбий жир
сарă çу — топленое масло (коровье)
сивĕ çу — топленое масло (коровье)
сĕрмелли çусем — смазочные масла
сысна çăвĕ — свиное сало
техника çăвĕсем — технические масла
тип çу — постное масло
услам çу — сливочное масло
ӳсентăран çăвĕ — растительное масло, растительные жиры
хĕвелçаврăнăш çăвĕ — подсолнечное масло
хур çăвĕ — гусиный жир
шăратнă çу  — топленое сало
яшка çăвĕ — топленое сало
çу арманĕ — маслобойка
çу савăчĕ — маслозавод
çу мăкăлĕ — анат. жировик, жировая опухоль
çу парĕ — 1) сальные железы 2) сало, жир (в тканях тела)
çу промышленоçĕ — масло-жировая промышленность
çу савăчĕ — масленка
çу çурта — сальная свеча
çу тĕпĕ — вытопки
çупа ăшала — жарить на масле
çу çап — сбивать масло
çу ӳкмест — масло не сбивается
çу хыв — нагуливать жир (о животных)
çупа кайса пылпа килĕр! — счастливого пути и благополучного возвращения! (букв. поезжайте по маслу, приезжайте по меду)
Çупа çĕрĕк çăпата та тутлă. — погов. С маслом и старый лапоть вкусен. (соотв. Мужик с медом и лапоть съел).

çу


çу йывăççибот. маслина (дерево)
çу тупанĕ — мягкая часть копыта
çу хуранĕ — молочные железы (у коровы)
пиçнĕ çу — олифа
пурнăç пыл та çушутл. благодать (о безбедной жизни)

çу

II.
лето

çу

летний
ăшă çу — теплое лето
иртнĕ çура — прошлым летом
çу каçа — в течение лета, за лето
çу каçипе — все лето
çу каçипе çумăр çурĕ — все лето шли дожди
çу каçиччен — 1) все лето, в течение всего лета 2) за лето, за летний период
çу кунĕсем — летние дни
çу тăршшĕнче — в летний период
су типĕ килчĕ — лето выдалось сухое
çăва тух дожить до лета
Хĕл пуçтарать, çу салатать. — посл. Зима копит, а лето расходует.

çу


çу уйăхĕуст. май (букв. месяц лета)

çу

III. уст.

некрещеный (о чувашах и марийцах)

çу

IV. глаг.

1.
мыть
алă çу — мыть руки
пит çу — умываться
сурана çуса çых — промыть и перевязать рану
супăньпе çу — мыть с мылом
урай çуса тух — вымыть пол
Çуса та яраймăп, шăлса та яраймăп. (Ĕмĕлке). — загадка Ее и не смоешь, ее и не сметешь. (Тень).
Алла алă çăвать. — посл. Рука руку моет.

çу

2.
стирать
кĕпе çу — стирать белье
(кĕпе) çумалли машина — стиральная машина
çуса тасат — 1) отмыть, отчистить 2) выстирать, отстирать
çуса яр — 1) отмыть, отчистить 2) выстирать, отстирать

çу

3.
смывать, размывать
шыв çырана çуса кайнă — вода размыла берег

ăв

1.
тереть, растирать
кантăр вăррине ывăçра ăвса тасат — очищать конопляное семя, растирая в ладонях

ăв

2.
размельчать, размалывать, толочь
ăвнă тапак — толченый табак (нюхательный)

ăв

3.
хлестать, лупить разг.

ăй

межд. разг.
выражает недовольство, отвращение

у
ăй, ăнманскер! — у, негодник!

ăм

межд. разг.
выражает недоумение, сомнение, нерешительность

гм

ăм, çаплах-ши вара? — гм, так ли это на самом деле?

ăн

I.
сознание, рассудок, чувство
ăна кĕр — прийти в сознание, очнуться
ăна кĕрсе çитрĕ — к нему полностью вернулось сознание
ăна килсе кĕчĕ — он пришел в чувство
ăн çухат — потерять сознание
ăнсăр пул — потерять сознание
ăнсăр вырт — лежать без сознания
ăна кĕрт — 1) приводить в сознание 2) вразумлять перен.

ăнран кай —
1) потерять сознание
ăнран кайса ӳк — упасть в обморок, лишиться чувств
2) изумиться, прийти в изумление перен.
сана кунта курнипе ăнран кайрăм — я пришел в изумление, увидев тебя здесь
3) выбиться из сил
ăнран тух — потерять рассудок

ăнран яр —
1) измучить, донять, истерзать
мана ыйтусемпе ăнран ячĕç — меня замучили вопросами
2) довести до потери сознания
3) свести с ума;  задурить голову разг.
4) оглушить, ошеломить

ăн

II. глаг.

1.
удаваться, идти успешно, получаться, ладиться, спориться
везти

унăн пур ĕç те ăнса пырать — у него все спорится в руках
ĕç ăн ăнмасть — дело не ладится
ĕç ăнасси хамăртан килет — успех дела зависит от нас самих
унăн пурнăçĕ ăнать — ему везет в жизни

ăн

2.
хорошо уродиться (о хлебе, плодах)
быть обильным (об урожае)
кăçал тырă ăнса пулчĕ — в этом году хлеб хорошо уродился

ăн

3.
быстро размножаться, плодиться, разводиться
кролик питĕ ăнать — кролики быстро плодятся

ăн

4.
выживать, сохраняться в живых (о детях)

ăн

5. диал.
настраиваться (о музыкальных инструментах)

ăс

I.  

1.
ум, разум, рассудок
интеллект

ăс

умственный
интеллектуальный

ача-пăча ăсĕ — детский разум
вичкĕн ăс — проницательный ум
çивĕч ăс — острый ум
халăх ăсĕ — народная мудрость
харпăр хăй ăсĕпе — по собственному разумению
этем ăсĕ — человеческий разум
ăс вăй-хăвачĕ — могущество разума
ăс тĕлĕшĕнчен — в умственном отношении  
ăс ил — набраться ума
ăс пух — набраться ума-разума
ăс çитер — сообразить, уразуметь
куна тума мĕнле ăс çитертĕн эсĕ? — как у тебя хватило ума сделать это?
ăс пăтрашать — рассудок помутился, голова идет кругом
ăсĕ çитмест — у него не хватает ума
ăс çухат — лишиться рассудка
ăса вĕрент — учить уму-разуму, наставлять
ăсра — мысленно, в уме
ăсра шутла — считать в уме
ăспа — разумно, с умом
ăспа ĕçле — работать с умом
ăспа виçмен — безрассудный
ăспа калаç — говорить разумно
Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть. — посл. Если будешь вести себя разумно, то тебя не станут порицать старые люди.
Ирхи ăс каçхинчен лайăхрах. — посл. Утренний рассудок лучше вечернего. (соотв. Утро вечера мудренее).

ăс

2.
мысль
мнение, убеждение

çăмăл ăс — легкомыслие
пирĕн ăспа — по нашему мнению
ăс вылят — быть легкомысленно настроенным
вăл урăх çын ăсне тытнă — он поддался чужому влиянию

ăс

3.
совет
ăс пар — 1) давать совет 2) наставлять, поучать, вразумлять
ăс ыйт — просить совета, советоваться
ăсран катăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсран тайлăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсĕ кĕске — у него ум короток
ăс туп — умудриться, придумать способ (сделать что-л.)
ăса илейместĕп — в толк не возьму, ума не приложу
ăса кĕр — поумнеть, взяться за ум
ăса кĕрт вразумлять, образумливать

ăсран кай, ăсран тух —
1) сойти, спятить с ума, лишиться рассудка, помешаться
2) быть без ума от кого-чего-л.

ăсран кăлар, ăсран яр —
1) лишить рассудка, довести до сумасшествия
2) свести с ума, увлечь

ăсран тайăл — тронуться разг., спятить прост.

ăс

II. глаг.

1.
черпать (напр. воду)
шыв ăсма кай — идти за водой
шыв ăсса кил — сходить за водой
çырмаран шыв ăс — черпать воду из ручья
ăскăчпа çăнăх ăсса — ил зачерпнуть муку совком
Ăсмассерен аш турамĕ кĕмест. — посл. Не каждый раз, как зачерпнешь, попадает в ложку кусок мяса. (соотв. Не все коту масленица).

ăс

2.
цедить, наливать
пичкерен сăра ăсса тух — нацедить пива из бочки

ăт

уст.

1.
выигрывать (в игре)

ăт

2.
перенимать
подражать, копировать

вăл ашшĕ йăлисене ăтса юлнă — он перенял привычки отца

ăф

межд.
уф
ăф, питĕ шăрăх! — уф, как жарко!

ăш

1.
внутренность, внутренняя часть

ăш

внутренний
пӳрт ăшĕ — внутренность дома

ăш

2.
внутренности
нутро
прост.
чрево уст.
внутренний
нутряной
прост.
ăш çу — нутряное сало, смалец
ман ăша сивĕ витрĕ — я промерз насквозь
эпĕ паян ăша пĕр хĕлхем те яман — я сегодня ничего не ел, у меня сегодня во рту маковой росинки не было
йывăр йăтса ăша тапрат — надорваться, поднимая тяжести
Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар. — посл. Нутро человека нельзя вывернуть, как рукав шубы. (соотв. Чужая душа — потемки).

ăш

3.
то же, что ăшчик 2.

ăш

4.
сердцевина, мякоть (плода)
арбуз ăшĕ хĕп-хĕрлĕ — арбуз красный-красный

ăш

5.
начинка
фарш

кукăль ăшĕ — начинка пирога
ăшне тултарнă пăрăç — фаршированный перец
кукăль ăшне купăста хур — начинять пирог капустой
Ăшне хумасăр тулне çупнă. — погов. Защипать пирог, не положив начинки.

ăш

6.
подкладка
çĕлĕк ăшĕ — подклăдка шапки

ăш

7.
ум, память
вăл манăн ăшăмра та çук — 1) у меня и на умĕ этого не было 2) я совсем запамятовал
ăшра вула — читать про себя
ăшра кулса ил — усмехнуться про себя
ăшра шухăшла — думать про себя
ăша хыв — 1) усваивать (изучаемое) 2) принимать к сведению
ăшра тыт — держать в уме, в голове
ăшран тухмасть — не выходит из головы, с ума нейдет прост.

ăш

8.
душа, сердце
ăш вăркать — сердце ноет, на душе неспокойно
ăшăм çунать —1) у меня сильная жажда 2) душа моя горит
ăшĕ выртрĕ — 1) он насытился (наелся и напился) 2) ему полегчало; его душа успокоилась
санпа калаçсан ăш выртрĕ — после разговора с тобой у меня на душе стало легко
ăш пăтранать — 1) тошнит, тошно разг. 2) на душе неспокойно
унтан ăшăм писрĕ — я питаю к нему отвращение
ăш ырă марра сисет — сердце чувствует недоброе
хунхăпа ăш çурăлсах тухать — сердце готово разорваться от горя
ăш çунтармăш — причина переживаний
хура ăшлă этем — человек с черной душой
ăш çуннине пусар — успокоить душу
ăша ил — 1) вдохнуть в себя (при курении) 2) принимать близко к сердцу
ăша кайса тиврĕ — за сердце, за душу задело
ăша кĕр — 1) влезть в душу 2) запасть в память
çав кун ĕмĕрлĕхех ăша кĕрсе юлчĕ — на всю жизнь запомнился мне этот день
ăша пусар — успокоить душу
ăша çунтар — терзать душу
ăшра лăпкă мар — на душе неспокойно

ăш

9. в роли служ. имени:

ăшнев, во, внутрь
çырăва кĕнеке ăшне хур — положить письмо в книгу
кунча ăшне чик — спрятать за голенище
юр ăшне пут — завязнуть, утонуть в снегу

ăшĕнчев, во, внутри, в глубине
хутаç ăшĕнче — в мешкĕ
вăрман ăшĕнче тилĕ юртать — фольк. в глубине леса бежит лисица

ăшĕнчен из, изнутри, из-под
шыв ăшĕнчен — из воды
аллуна çанă ăшĕнчен кăлар — вытащить руку из рукава

ăшшĕнчерез, сквозь что-л.
вăрман ăшшĕн пыр — идти лесом

ĕк

подражание иканию

ĕм

1.
сосать
кăкăр ĕм — сосать грудь
ĕмекен çура — сосун, подсосок
чĕчĕ ĕмекен — сосун
ĕмсе ил — 1) пососать 2) всосать
ĕмсе кăлар — высосать

ĕм

2.
курить, потягивать, сосать [трубку]
вăл чĕлĕмне ĕмсех ларать — он все посасывает свою трубку

ĕн

1.
опаляться, обгорать
пригорать

алса вутпа ĕнсе кайнă — рукавицы обгорели на огне

ĕн

2.
выгорать, сгорать (на солнце)
курăк ĕнсе ларнă — трава вся выгорела

ĕр

возглас, которым отгоняют овец

ĕç

I. сущ.

1.
работа, труд

ĕç

рабочий, трудовой
ал ĕçĕ — 1) ручная работа 2) рукоделие
ăс-хакăл ĕçĕ — умственный труд
вăл-хая ĕçĕ — физический труд
вăй çемми ĕç — посильная работа
токарь ĕçĕ — токарное дело
коммунизмла ĕç бригади — бригада коммунистического труда
коммунизмла ĕç шкулĕ — школа коммунистического труда
литература ĕçĕ — литературная работа, работа литератора
ăслăлăх ĕçĕ — 1) научный труд 2) научная работа, научное сочинение
ăслăлăх тĕпчев ĕçĕ — научно-исследовательская работа
общество ĕçĕ — общественная работа
çураки ĕçĕсем — весенне-полевые работы
пултарулăх ĕçĕ — творческая работа
тухăçлă ĕç — производительный труд
уй-хир ĕçĕсем — полевые работы
ялхуçалăх ĕçĕсем — сельскохозяйственные работы  
ĕç вăйĕ — рабочая сила
ĕç вырăнĕ — рабочее место
ĕç дисциплини — трудовая дисциплина
ĕç законодательстви — трудовое законодательство
ĕç кабинечĕ — рабочий кабинет
ĕç кĕнеки — трудовая книжка
ĕç килĕшĕвĕ — трудовое соглашение
ĕç кунĕ — рабочий день
ĕç норми — норма выработки
ĕçри паттăрлăх — трудовой героизм
ĕç резервĕсем — трудовые резервы
ĕçсĕр тăни — простой в работе
ĕç тумтирĕ — спецовка, рабочая одежда
ĕç тухăçлăхĕ — производительность труда
ĕç укçи — заработная плата
ĕç урокĕ — урок труда (в школе)
ĕç хавалĕ — трудовой порыв
ĕçри хавхалану — трудовой энтузиазм
ĕç хатĕрĕсем — 1) средства производства 2) инвентарь
ĕçе юрăхлă халăх — трудоспособное население
ĕçе хăнăхтар — приучать к труду
ĕç ăнса пырать — работа спорится
Мĕн чухлĕ йыш, çавăн чухлĕ ĕç. — посл. Какова семья, такова и ее работа.
ĕç вилсен те виç кунлăх юлать. — погов. Говорят, что работы и после смерти останется на три дня.
Арçын ĕçĕ ана çинче, хĕрарам ĕçĕ сĕтел çинче. — посл. Труд мужчины на ниве, труд женщины — на столе.

ĕç

2.
работа, служба

ĕç

рабочий, служебный
ĕç адресĕ — служебный адрес
ĕçе вырнаçтар — устроить на работу, трудоустроить
ĕçе ил — принять на работу, назначить на должность
ĕçе кĕр — 1) с.-х. вступить в страду 2) поступить на работу
ĕçе тух — выйти, явиться на работу, на службу
ĕç шыра — искать работу
ĕçрен кăлар — снять с работы, освободить от должности

ĕç

3.
дело

ĕç

деловой
ĕç çырăвĕ — деловое письмо
ĕçсĕр лар — сидеть без дела
ĕç тухрĕ — дело выгорело, удалось
ĕç тухмарĕ — дело сорвалось, не удалось
ĕçе тытăн — приниматься за дело
ĕçе яр — 1) пустить в дело, в оборот 2) ввести в строй
ĕçпе çирĕплет, ĕçре кăтарт — доказать на деле
эпĕ ĕçпе килтĕм — я пришел по делу

ĕç

4.
профессия, занятие, дело
алăсти ĕçĕ — ремесленничество, кустарничество
çар ĕçĕ — военное дело
вĕрентекен ĕçĕ — 1) труд учителя 2) профессия учителя
эсĕ мĕн ĕçре? — кем ты работаешь?
хăвна килĕшнĕ ĕç суйласа ил — выбрать себе занятие по вкусу

ĕç

5.
работа
диплом ĕçĕ — дипломная работа
пичетленĕ ĕç — печатная работа

ĕç

6.
дело
происшествие, событие
поступок

ĕнерхи ĕç — вчерашнее происшествие
ирсĕр ĕç — грязный поступок
пурнăçри пысăк еç — большое событие в жизни
революциллĕ еçсем — революционные события
ĕçсем аталанни — развитие событий

ĕç

7. мн.
ĕçсемдела
ĕçсем мĕнле? — как дела?
унăн ĕçсем начар — его дела плохи

ĕç

8.
услуга
ĕç туса пар — оказать услугу

ĕç

9. юр.
дело
уголовнăй ĕç — уголовное дело

ĕç

10. грам.
действие
ĕç паллисем — признаки действия
глагол — ĕçе кăтартакан пуплев пайĕ — глагол — часть речи, обозначающая действие

ĕç


капла ĕç тухмасть! — так [дело] не пойдет!
çăмăл ĕç — малая нужда
сана мĕн ĕç! — тебе какое дело!

ĕç

II. глаг.

1.
пить
ăш каниччен ĕç — напиться, утолить жажду
тĕкĕшсе ĕç — пить, чокаясь с кем-л.
шаклаттарса ĕç — пить, чокаясь с кем-л.
шыв ĕç — пить воду
эмел ĕç — принять, выпить лекарство
ĕçмелли шыв —  питьевая вода
ĕçес килет — мне хочется лить
ĕçсе пăх — отпить, попробовать (какую-л. жидкость)
ĕçсе тăран — напиться
Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, шăнкăрч чĕппи шыв ĕçет. — фольк. Ручей звонко журчит, а скворчонок воду пьет.

ĕç

2.
устраивать пиршество, пировать
ĕçкĕ ĕç — созывать гостей, пировать
сăра ĕç — 1) пить пиво 2) устраивать пиршество
ĕçсе çи — 1) пить и есть 2) пировать
Йышпа ĕçлеме лайăх, туспа ĕçме лайăх. — погов. В коллективе хорошо работать, а с друзьями — пировать.

ĕф

подр. —
о дуновении на что-л. с целью остудить

частица разг.
то же, что 1.

частица

1.
ли
эсĕ ку кĕнекене вуласа тухнă-и? — прочитал ли ты эту книгу?
хуçасем килте-и? — дома ли хозяева?
пурте пухăнчĕç-и? — все ли собрались?

2. в сочет. с та (те)
неужели
кайрĕç те-и? — неужели они уже ушли?

3.
разве
эпĕ курмастăп-и ăна? — разве я это не вижу?

4.
ли... ли
либо... либо
или... или

паян-и, иран-и, çавах тухса каймалла — сегодня ли, завтра ли все равно надо уезжать
юр çăват-и, çумăр çăват-и — будет либо дождь, либо снег

5.
пусть
вал кайтăр-и ĕнтĕ — пусть уж он уйдет
ку ĕçе вăл тутами — пусть эту работу сделает он

6.
может быть, возможно
авось
разг.
чĕнсе пăхар-ха, килĕ-и — давай позовем его, авось придет
çурçĕр тĕлне çитейĕпĕр-и — может быть, к полуночи доберемся

7.
употр. для подчеркивания вежливой просьбы
при глаголах на
-самăр (-семĕр):
иртсе ларсамăр-и — проходите, пожалуйста, садитесь
çисемĕр-и — кушайте, пожалуйста

8.
то ли..., то ли
хăранăран-и, тĕлĕннĕрен-и, вăл тăпах чарăнса тăчĕ — то ли от испуга, то ли от удивления, он тут же остановился

уя

7.
праздновать
уяв уя — праздновать, справлять праздник

ар

III.
ар (çĕр виçи) = 100 кв. м.

уç

14.
освежать, придавать бодрости, бодрить
мухмăр уç — 1) опохмелиться разг. 2) протрезветь
ыйхă уç — снимать сон
сивĕ шыв уçса ярать — холодная вода освежает

çи

10. перен.
грызть, терзать, мучить
тунсăх чĕрене çиет — сердце грызет тоска

ер

7.
пристраститься к чему-л., увлечься чем-л.
ĕçке ернĕ çын — спившийся человек, алкоголик

юх

7. перен.
литься, течь (о речи, словах)
сăмах-юмах пĕр такăнмасăр юхать — речи льются без конца

юх

8. перен.
мчаться, быстро двигаться
лаша çил пек юхрĕ — конь помчался вихрем

ют

7.
неизвестный, незнакомый
ют çĕрте — на незнакомом месте
ют сасă илтĕнчĕ — послышался незнакомый голос

ят

9.  в роли служ. имени

по случаю, в честь
çĕнĕ çул ячĕпе саламла — поздравить по случаю нового года
çул уявĕ ячĕпе ĕç вахтине тăр — встать на юбилейную трудовую вахту

ят


ятран парнеленĕ сехет — именные часы
унăн ят тухрĕ — наступила его очередь
ятран чĕн — 1) звать кого-л. по имени 2) пригласить персонально
ячĕшĕн кăна ту — сделать что-л. кое-как, для отвода глаз

ен


чикĕ леш енче — за границей, за рубежом
пĕр енченвводн. сл. с одной стороны
тепĕр енченвводн. сл. с другой стороны
пĕр енчен, вăл калани тĕрĕс — с одной стороны, он прав
пĕр енлĕ — 1) односторонний 2) односторонне
ыйту çине пĕр енлĕ пăхни — односторонний подход к вопросу

те

IV. см. та II.

юл

7.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
астуса юл — запомнить
ăнланса юл — понять
вĕлтлетсе юл — промелькнуть
вĕренсе юл — выучиться
хăтăлса юл — спастись
пĕлсе юл — узнать
ӳксе юл — выпасть (при движении)

юл


çын айне юл — уступить кому-л., оказаться побежденным
никамран та ӳксе юлмасть — он никому не уступает
унăн ача юлнă — она забеременела
унăн хырăм юлнă — она забеременела
çие юлни — зачатие
пилĕк-çурăм юлмарĕ — спина заболела (от тяжелой работы), я наломал себе спину
кунтан юлтăр — пусть будет это в последний раз, да будет конец этому
шăхăрса юл — остаться ни с чем

çу

4. разг.
льстить кому-л.
подлизываться
к кому-л.
çуса калаç — подхалимничать

çу


челхене çу — смочить горло, выпить (спиртное)
пыра çу — смочить горло, выпить (спиртное)
куççулĕпе пите çу — умываться слезами, горевать

çу

V.

идти, лить, падать (об осадках)
йĕпхӳ çăвать — падает изморось. моросит
пăр çăвать — идет град
çумăр çуса иртрĕ — прошел дождь
çумăр чĕреслетсе çăвать — дождь льет как из ведра, идет проливной дождь
çумăр юхтарса çăвать — дождь льет как из ведра, идет проливной дождь
тăман çăвать — идет снег
юр çăвать — идет снег
юр çуса лартнă — нанесло много снегу

çу


тăхлан çăвать — пули так и сыплются

çи

11. разг.
переносить, терпеть
патак çи — выносить побои
мĕн, çупкă çирĕн-и? — что, получил пощечину?

çи


куçпа çи — поедать глазами, жадно смотреть
пуçа çи — погубить
Пырна пула пуçна çийĕн. — посл. Из-за горла голова пропадет (жадность губит).

ăш


ăшне хырăм — прожорливый человек
ăша вĕçтер — напугать, встревожить
ăша кантар — утолить жажду
ăш каниччен — до полного удовлетворения (насыщения, утоления жажды)
ăшне яр уст. — дать в, придачу что-л.
ăшăм пиçрĕ — я намучился, намаялся
ăшне витер — пронять, сильно подействовать на кого-л.
ăш хыпрĕ — меня одолела жажда

ӳк


чăм шыва ӳк — сильно вспотеть
шухăша ӳк — погрузиться в раздумья
сăнран ӳк — осунуться, спасть с лица
ураран ӳк — дойти до изнеможения

яв


сӳтсе яв — обсуждать, рассматривать (какой-л. вопрос)
ура явса лар — сидеть нога на ногу, бездельничать
ура явса ӳкер — дать подножку

ие


ие курăкĕбот. плаун
ие чăмланă çын — 1) паралитик, парализованный человек 2) немощный человек

си

II. муз.
си (музыка гамминчи çиччĕмĕш нота)

ай

5.
употр. в роли экспрессивной вставки в песнях:
ай чĕвĕл те чĕвĕл хура чĕкеç кĕр каять те çур килет — ой как черная ласточка-щебетунья улетает осенью и возвращается весной~~~~

уй

3.
выражает сожаление
ах, ох

уй, мĕскĕн! — ах, бедняжка!

та

7.  
выражает неожиданность
а...уж, а...уже, уже

пăхать — ачасем унта çук та — смотрит он — а ребят (там) уже и нет

та


сахалтан та — самое меньшее, по меньшей мере, минимум
сахалтан та çĕр çын пуçтарăннă — собралбсь по меньшей мере сто человек
нумайран та — самое большее, максимум

пӳ


пӳ яр — доставать дно (погружаясь вниз ногами)
пӳ çитмест — глубоко так, что не достать дна

ӳт


ӳт илтерекен курăкбот. 1) чистотел (трава) 2) алоэ
ӳте кĕрцерк. разговляться

ĕн


ĕнсе пурăн — жить бедно, бедствовать

ĕм


ĕмсе пурăн — жить за чужой счет
куçа ĕм — завораживать, очаровывать

ĕç

3.
выпивать, пьянствовать
напиваться

ĕçсе тултар — сильно напиться, перепиться
ĕçсе суп — сильно напиться, перепиться
ĕçсе ӳсĕрĕл — стать пьяным, напиться
ĕçсе яр — 1) выпить (все) 2) пропить
укçана ĕçсе яр — пропить деньги

ĕç


çын юнне ĕç — жить за чужой счет (букв. пить чужую кровь)

ум


умăнта пултăр! — да будет перед тобою (формула поминания усопших)
умран юличчен çи — наесться до отвала

ют


çичĕ ют
1) чужие люди (не родственники)
2) чужеземец, человек (люди) с чужой стороны
3) дальняя, чужая сторона
ютран тăван — неродной çын, неродная дочь

ав


пилĕк ав, сурам ав
1) гнуть спину (горб); работать как вол
2) выпрашивать;  клянчить разг.

ав

II.
см. авă

ан


вар аннимед. грыжа
вăл çĕр шăтăкне анса кайма хатĕр — он готов провалиться сквозь землю (от стыда)
кайран хуть тĕнче йăтăнса антăр — после нас — хоть потоп (букв. пусть хоть весь мир обрушится)

ан

III. частица отриц.,

употр. при глаголах в повел. накл.

асту, шăнса ан пăсăл — смотри, не простудись
ан васка! — не спеши!
унта ан кайнă пул! — не смей ходить туда
ан ятлăр ĕнтĕ чăрмантарнăшăн — простите нас за беспокойство
ан чĕн тенĕ сана! — сказано тебе— молчи!
манран ан ютшăн эсĕ — ты не чурайся меня
ан та кала! — и не говори! (выражает подтверждение, согласие)


ан тив! —
1) не трогай!
ан тив ачана! — не тронь ребенка!

2) союз уступ.
пусть
ан тив, эпĕ вилем, анчах тăшмана парăнмастăп — пусть я умру, но врагу не сдамся

тӳ


ташша тӳ — отплясывать

юн

2. диал.
среда
юн каçĕ — канун среды
юн пасарĕ —базар, собирающийся в среду, базар по средам

ил

14.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
астуса ил — вспомнить
вăрçса ил — поругаться
ĕмсе ил — высосать
кайса ил — принести откуда-л.
канса ил — отдохнуть немного
кăларса ил — 1) вынуть, вытащить (из кармана) 2) украсть
кĕтсе ил — 1) встретить кого-что-л. 2) дождаться кого-чего-л.
макăрса ил — всплакнуть
палласа ил — узнать кого-либо
пăхса ил — взглянуть
питĕрсе ил — запереть
пухса ил — собрать что-л.
тухăçлă тырпул пухса ил — собрать хороший урожай зерновых
çавăрса ил — окружить
çиçсе ил — сверкнуть
çиçĕм çиçсе илчĕ — молния сверкнула
çырса ил — списать
çыртса ил — откусить
татса ил — оторвать (напр. пуговицу), сорвать (напр. яблоко)
тĕртсе ил — 1) толкнуть 2) задеть (словом)
тытса ил — отнять, взять силой
туртса ил —  отнять, взять силой
ӳкерсе ил — срисовать
чĕнсе ил — вызвать, пригласить
ыталаса ил — обнять

ил


алла ил — прибрать к рукам
аса ил — вспомнить
ăша ил — 1) проглотить 2) воспринять 3) думать, беспокоиться о ком-л., чем-л.
вăй ил — окрепнуть, набраться сил
куç илмесĕр пăхать — он смотрит, не сводя глаз
мур илесшĕ!бран. черт побери!
сăмах ил — взять слово, выступить
ташша ил — отплясывать, плясать вовсю
ху çине ил — брать на себя (какое-л. дело)
сурана ӳт илнĕ — рана затянулась
куçа шур илнĕ — глаз затянуло бельмом
шыв илнĕ — затопило, залило водой что-л.
чуна ил — выматывать душу
ят ил — прославиться, прослыть кем-чем-л.

яр

4. подр. —
о быстром росте

хырсем яр ӳссе кайнă сосны — быстро вытянулись

яр

5. в качестве усил. частицы:
яр уçă алăк — распахнутая дверь
яр çутă çулăм — очень яркое пламя

ту

14.  
в сочет. с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола:
илемлетсе ту — украшать, разукрашивать
авса тунă пукан — гнутый стул
чавса тунă кимĕ — долбленая лодка, долбленка

ту

15.
в сочет. с заимствованными из русского языка формами инфинитива
образует составные глагольные формы:

евит ту — объявлять, заявлять
венчет ту — уст. венчать
списать ту — списать (с баланса)

ту


кавар ту — вступать в заговор, сговариваться
канаш ту — совещаться
кăмăл ту — изъявить желание, готовность (что-л. сделать)
килĕшӳ ту — заключать соглашение
тав ту — благодарить
теп ту — разорить, уничтожить
укçа ту — делать, зашибать деньги
хапăл ту — 1) проявить радушие, приветствовать (прибытие гостя) 2) воспринять с одобрением (напр. предложение)
хур ту — наносить обиду
чăрмав ту — чинить препятствия
шӳт ту — шутить
ятне ту — делать для вида, делать для показа

су

III.
растирать (в порошок)
кирпĕч су — растирать кирпич (в порошок)

ав

III.
подражание лаю собак
гав

ар

IV.  диал.
перехватить бегущего
çавна арса илер-и? — давай его перехватим!

му

подражание мычанию
му

юх


юхмалла икерчĕ — блины из жидкого теста

ер


ерекен чирсем — инфекционные болезни
çука ер — обеднеть, обнищать
юра ер — обеднеть, обнищать
ухмаха ер — сойти с ума

уç


Америка уç — открывать Америку
вăрман уç — делать вырубку в лесу
кăмăла уç — доставить радость
куçне уç — открыть кому-л. глаза на кого-что-л.
çул уç — открыть дорогу кому-чему-л.
чуна уçса кăтарт — открыть душу кому-л.

ут

III. диал.
то же, что ывăт

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ей

эх
о

ей пичче-пичче — эх, брат, брат
ей тăвансем — (о) братья

ил

брать, получать
çĕлĕкне пуçĕнчен илнĕ — снял шапку
сутса ил, сутăн ил — покупать
илсе кил — приносить
илсе пар — отдать
илсе пăрах — скидать
илсе пыр — носить, приносить
выльăхсем  илсе пыр — привести животных
илсе кай — уносить, уводить, увлекать
илсе тухса пăрах — выносить; увлекать
илсе ывăт — сбросить
илес тавара йӳн илме пар — при покупке товара дай купить дешево
парса ил — схватывать
татса ил — отделить
епир анана татса илтĕмĕр — мы отделили часть загона
шухăшласа илетĕп — надумывают, вздумаю
туртса ил — отнять
хирĕç тухса ил — встретить
илӳ — лихва

им

I.
лекарство
им илсе килтĕм — принес лекарство
им-çам — всякие лекарства

им

II. (частица желания при глаголе)
о если бы
асăнăпăрин çичĕ кун — вот семь дней как мы задумали выехать

ир

утро
рано
утром

ирех — рано утром
çапла епир мĕн ирхине ирех тухнă çынсем — таким образом, мы, выйдя с самого раннего утра...
иртерех — пораньше
ирхи — утренний
ирхи тăм — утренняя роса
ирхи апат — завтрак
инкек ирĕн каçăн сирĕлсе пирĕн пата ан килтĕр — пусть несчастье отвращается от нас и утром и вечером и не постигнет нас
ирлĕ-каçлă — утром и вечером
ирхĕнехи-ирхи — утренний, ранний
ирĕн-каçăн, ирлĕ-каçлă, ирлĕн-каçлăн — утром и вечером (каждое утро и каждый вечер)

иш

плавать; плыть; айĕнче çĕтĕрле ишсе пырать – подо льдом плывет стерлядь; ишсе çӳрет – плавает.

63 стр.

йе

или; итак; теперь; ну; а; то; йе, апла пулсассăн - а если будет так...; йе алăсем, йе урасем ыратаççĕ – то руки то ноги болят.

71 стр.

йу

вдруг, скоро
йу кай — вдруг идти
йу кил — быстро притти

ку

этот
кусем, кĕсем — эти
кунта — здесь
унăн-кунăн — туда и сюда
кунти — здешний
кунтан — отсюда

ма

син.: мма, мĕшĕн
зачем? для чего?

112 стр.

ни

ни
ни кĕпе-йĕм, ни тăла таврашĕ çук — нет ни белья, ни онуч, ни тому подобных вещей

па

син.: пе, пала, пеле
...: употребляются в соответствие русскому творительному падежу орудия
пуртă+па, -пала — топором
кĕлте+пе, +пеле — снопом

пу

I. син.: пăв
давить
душить

пу

II. син.: çĕр пăвĕ
испарение
пар

пӳ

туловище
рост
стан

çын пĕвĕ çитми çакса хур — повесь так, чтобы не достать человеку
манăн пӳ икĕ аршăн та виçĕ вершук — я ростом 2 аршина и три вершка
пӳ çи, тăлăн пӳ — тело; туловище

си

I.
волокно дерева

си

II. ...:
нӳ си — тело, туловище

си

III.
слой
си хулăм — слой толстый

су

I.
считать
укçа су — считать деньги
вăл сума савать — он меня почитает

су

II. син.: сывă
здоровый
сумар [Ядр.], сывăмар — нездоровый

су

III.
доить

сӳ

син.: сĕв
снимать (кожу), драть (лыко)
пушăт сӳ — лыко драть

сы

син.: сывă
здоровый
сы пул – прощай, будь здоров
сы пул те — скажи: будь здоров

çи

верх; на; ту çинче – на горе; ман çине – на меня; ту çинчен – с горы; çийелти – верхний; ут çи – сенокос.

193 стр.

çи

есть, кушать; килĕр, çийĕр, ачасем – идите, ешьте, ребята; çăкăр çийесси хĕн мар, суха тăвасси хĕн – есть хлеб не трудно, а пахать трудно; çисе йар – с'едать, с'есть; çисех йар – заедать; çын çинчен çисе калаç – говорить злостно о человеке; йытă йулашки – собачьи об'едки; çиме – еда; çимĕç – пища.

193 стр.

çу

мыть, стирать
урай çу — пол мыть
çăван — мыться

çу

масло
жир

çăварни — масленица
çу кăпăкĕ — масляная пена
çу тĕпĕ — масляной осадок
çу çурта — сальная свеча
çу тупанĕ — нижняя частьу копыта
çу уçламалли чĕрес, уйран çӳпçи, çу çапакан савăт — маслобойня
çу уçлакан, çу çапакан — маслобой
çу çапаканни — машина для выдавливания масла из конопли, льна и т.п.
çу çĕр — умаслить
çу тухакан йывăç — маслина
çулă апат — жирный обед

çу

падать; çумăр çăвать – дождь идет.

196 стр.

çу

лето; çу уйăхĕ – май; ку çура – в это лето; çулла – летом; çу каçиччен – за лето.

196 стр.

ĕм

сосать
ача ĕмме йуратать — дитя любит сосать
ача ĕмсе тăранчĕ — ребенок насосался

ĕн

тлеть, без пламени гореть
ĕнни, çунса пĕтни; хĕвелпе тĕс кайни — выгореть
ĕнт — опалить; обжигать
ĕнте ĕнте хур — напалить
ĕнтĕм — напалился

ĕç

I.
пить
ĕçсе тăран — напиться
ĕçесрен-çийесрен пит уçă вĕсем — они очень щедры на угощение
ĕçме-çиме — пища и питье
ĕçмелли — питье (что можно пить), напиток
ĕçес килчĕ — захотелось пить
ĕçес килни — жажда
ĕçкĕ — попойка, пир
ĕçке-çике ĕçеççĕ — пируют
ĕçке кун — день пирушки
ĕçкĕçĕ — пьяницы
ĕçтер — угощать, поить
ĕçке ларчĕç

ĕç

II.
дело, занятие
работа
ремесло

ĕçлĕ çын — деловой, занятой человек
ĕçсĕр çӳрет — ходит праздно, без дела ходит
ĕçе кӳрт — употреблять
ĕçе тытни — употребление
ĕçе тух — выходить на страду

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

яй

1. яй (jaj), вить.
- Пшкрт.
см. яйӑнчӑк

2. яй, встреч. в междом.:
яй-яй, яй-яй-яй, эй-яй-яй, эх-яй-яй

яв

1. яв (jав), то же, что ял, селение? Вероятно, описка.
- Буин. † Ясарсене яв савать.

2. яв (jав), вить, свивать, обвивать.
- КС. Сулахай яв, вить налево; сылтăм яв, вить направо; вунiккĕлле яв, вить из 12 отдельных верёвочек.
- Макка 158. † Шур курнiтса умĕнче майра чĕнтĕр яват-ĕç-çке (sic!).
- Шорк. Орасене явса ларас, сидеть, положив нога на ногу.
- Сказки и пред. чув. 80. Карчăк вĕçсе тухрĕ те, çӳçрен яврĕ Нарспие. Старуха вылетела и вцепилась (завила вокруг рук) Нарспи в волосы.
-
Алик. Яв яваттăм, яваттăм хĕрлĕ пăяв яваттăм. (Тула тухни).
-
ЧС. Унтан вара çыннисем лашисем çинчен сиксе анаççĕ те; луçа мăйĕнчен вĕренпе явса та илеççĕ. Потом люди (верховые) слезают с лошадей и обвивают лося за шею верёвкой.
- Курм. † Тăрăр, тăрăр, инкесем, ора явса ан выртăр! Вставайте, тётки, будет вам лежать, сплетясь ногами! (cum maritis).

|| Уплетать (кушанье)?

ик

(ик') или ик, ик (ик', ик') или ик, ик, ик (ик', ик', ик') п. икоте. Шурăм-п., № 27. Карланкăра ик, ик, ик! тăвать пулсассăн... 1b. Çын: ик! ик! тейе пуçласан, тăхăр сыпкăм (глотков) шыв ĕçес пулать, вара чарăнать. Нюш-к. Ик тăврăм. Я икнул.

Ик

(Ик'), неизв. слово; отсюда назв. селений: Ик-касси (каззи), назв. деревень Чеб. у. Ик-касси — виçĕ ял: Шоркка-касси, Колошша-поç, Самок-касси. Вырăсла вăл ялсене «Перво-Икковское общество» теççе. (Русские назв. этих деревень в отдельности): Шоркина, Тохмеева, Самукова. — Чиркӳлĕ Ик-касси, назв. с. Иккова, Чебокс. у. Чиркӳлĕ (или Чиркĕллĕ) Ик-касси (йе) Сившу, вырасла «с. Икково» теççĕ, тата «с. Второе Икково» теççĕ. Милли. Ик-касси (Икково) — чăпта çапаççĕ (ткут кули).

ик

неизв. слово. Вотлан. Ик чак — пĕр чăмăртак. (Йăва, загадка о гнезде). В. Чураль-к. та же загадка относится к замку или ключу («çăраçи», т.-е. çăраççи), а в Байгулове — к банной каменке: ик-чак чăмăрк(к)а=мунча чулĕ. Икково. Ик чак чăмăртак, иккĕн (вдвоём) тытса çимелле (Загадка о брюкве: кушшăм).

ик

(ик', ик); два. См. икĕ; иккĕ. Орау. Вăрăм сăмсаллине кунта эп ик çынна (или: ик çын) пĕлеп. СТИК. Ик ĕмĕр тытаймĕ-ха, унтан та юлĕ, тупăкне илсе кĕреймĕ (два века не проживет). Орау. Ик чӳлмек сĕт исе килчĕ. Нринесла целых два горшка (или две кринки) молока. Завражн. Ку ик ял арман. Эта мельница принадлежит двум деревням. Сборн. † Пĕчĕкçĕ тутăр, хрантсус тутăр — ăна ик сум вуннă (т.-е. шестьдесят кол. на серебро) кам памĕ? Сред. Юм. Ик чон полсан, пĕрне сана парăтăм, тесе, пит юратнине пĕлтерсе калани. Сред. Юм. Ик послăх ӳстереть. Иккĕ алланнă (=авланнă) çынна: ик послăх ача ӳстерет, теççĕ: (два выводка ребят ростит). 1b. Ик май та кастарать (говорят про человека изменчивого; с одним он говорит так, а с другим по другому). 1b. Ик айкки те тăвайкки. Маншĕн полсан, ик айкки те тăвайкки. Для меня все равно. Орау. Ик эрнериача; ребенок двух недель от рождения. Шурăм-п. Ик-виçшер лаша, по две, по три лошади.

ям

/Йам/ (jам), курение дегтя. Сител. Б. Ямпа ларас, курить деготь. Ям тикĕчĕ. Куршук. Савалiнкке. Пăрăх (труба).

ям

/Йам/ (jам), ямщина.

ям

/Йам/, яма. М. II. Петр. Сунчел. † Ям-ям урам, ям урам, пасар урам мар-ши çав? См. Паас. 21.

ям

/Йам/, то же, что ян. Описка? М. Тув. Каçхи шăпчăк ям янрат, тул çутăлни сисĕнмеçт, ати-апай килĕнче ĕмĕр иртни сисĕнмеçт.

Ям

/Йам/, речка у д. Турикасси, Шибулг. в., Цив. у., впадающ. в Малый Цивиль.

си

(-с­и), угощение. Кĕвĕсем. Сĕтелĕрсен умĕнче си паракан, ут пуçĕ-тĕр унăн чĕрисем, шур акăш-тăр унăн чунĕсем. N. † Эпĕ сан патна килсе си куртăм. Бур. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. N. Си кăтарт, угощать. Шибач. Тав сия! тет ĕçтерекен хăнине сăра ĕçнĕ чухне. Слеп. Тав сия! говорят возвращаюшиеся с пирушки всякому встречному. СПВВ. Си, силлес, си куртăм. И. С. Степ. Си, тав сие. См. сий, сăй.

си

(-си), холодный. В. Олг. Си шу, холодная вода. Пшкрт. Си или сивĕ. Ib. Си çанталăк, холодная погода.

си

слой. БАБ. Çĕрĕн çиелти тырă пулакан сийĕ (плодородный). Баран. 105. Ĕçлекен хуртсен хырăмĕ çумне пĕр çӳп-çӳхе си ăвăс пухăнать. Календ. 1910. Çав маях бактериясем ӳссе пырсан, 2 тавлăкра пĕтĕм çĕре хулăн сипе витсе илĕччĕç. Ib. 1911. Шăтăк чавса çав шăтăка пĕр си курăк сарса тухас пулать. Ib. 1906. Шăтăкран хура çĕр, тăм, хăйăр тухать пулсан, вĕсене пурне те уйрăм хурас пулать; тата çиелти сине хăйне, тĕпĕнчине хăйне ăрасна хурас пулать. Ib. Хăяр хушшине си-си юман çулçи, хурлăхан, хĕрен, укроп хурса хăварас пулать. Ст. Чек. Си — слой (çĕр сийĕ), çăмарта сийĕ (пленка яйца). || Раз. N. Вара унтан тата тепĕр си апат çияççĕ, вара ĕç пĕтет. Чхĕйп. Унтан вара, унта (туда) кайиччен (прежде чем итти), пурте тепĕр си хываççĕ. || Встр. в соединении: пӳ-си. Ст. Ганьк. Пĕвĕнчен-сийĕнчен, куçĕнчен-пуçĕнчен, ăшĕнчен-чикĕнчен сăнĕнчен-сăпатĕнчен. || Юрк. † Эпир çак киле килсессĕн, çамрăк пуçсем сие ӳкет-çке.

си

неизв. сл. Альш. † Симĕс çĕлĕк си çĕлĕк, сирĕн сие юратать. Хĕрлĕ çĕлĕк — тил çĕлĕк, хĕр-сăрие юратать.

си

так гонят овец. Череп.

су

считать. Али к. † Çул хĕрĕнче тăракан — çуна шăлне сăвакан, катаччи чупрăм тиет-ши? Ск. и пред. 33. Унăн аяк пĕрчине пĕррен-пĕррен сăваттăмăр. || Читать. В. Олг. Кĕнеке суяс. Читать книги. СПВВ. ТА. Су = вула. || Почитать. Фин. Вăл вĕсене çын вырăнне суса хăйсемпе пĕрлех çиме лартать. Юрк. Чĕррисем сума та суми пулчĕç. || Причитывать наговор. Н. Седяк. Изамб. Т. Куçа урпа тухсан, урпана сăваççĕ.

су

доить. Юрк. Улт-çичĕ уйăх слушит туса пăхсан, Улпучĕ ĕнине мăйракисенчен тытса тăннине, çыннисем ĕнине суса илнине курат та, шарт! тĕлĕнет. СПВВ. ТА. Су ĕне = ĕне су. Пухтел. Мĕн çине сурăн? Во что доила? || Натирать в порошок кирпич. Пухтел. Кирпĕç сунни, порошок кирпича, которым чистят самовар.

су

нос? Клюв? Не опечатка? Кн. для чт. 116. Хăвăн вăрăм суна мăй таран ман çăвара чиксе янă чух сан ухмах пуçна çыртса татса илменни сахал пулчĕ-и мĕн-ха сана?

су

здоровый. См. сыв, сывă. Икково. Вăл сăвах. Он здоров. Ib. Су пол. Прощай. В. Олг. Су полăр! — Чипер кай! || Здоровье. Шибач. Су анчах полтăр.

су

неизв. сл. Кума-к. Хĕрĕх те пĕр су юмахи яр, тесе калать, тет тукмака.

су

частица к названиям цветов. СПВВ. Хурарах-су сăнлă, шурăрах-су.

сӳ

подр. нервной дрожи. ЧС. Çавăнтан вара, эпĕ халĕ те шыва кĕрсен, чун сӳ! туса каять, тата темĕскер ураран тытнă пекех туйăнать. Ib. Манăн ларнă çĕртех чун сӳ-сӳ! туса каять. Тюрл. Вăл (мертвая) хуп-хура тискер пулса кайнăччĕ, ун çине пухсассăн чун: сӳ-сӳ! тăватьчĕ. Ib. Чон сӳ! сӳ! тăвать (боится). N. Ух, вар сӳех (= сӳ+ех) тувать, аялла пахсассăн (даже внутри холодеет).

сӳ

(сӳ), сдирать, снимать. В. Олг. Кĕрĕкне сӳсе кайнă. N. Чĕрĕ кашкăрăн тирне сӳсе сан çине тăхăнтарсан, эсĕ вара чĕрĕлĕн. (Из сказки). Ст. Чек. Тирне сĕвĕп. N. Çав çăканăн хуппине сӳсе илтĕмĕр те. N. Сӳ, снять (узду). Ст. Чек. Улпут Матрус Ивана кăранра (грань владения) пушăтпа тытнă та, виç тенкĕ укçине сӳсе юлнă. Ала 67. Ташланă вăхăтра, хĕр пуçĕ çинчен пĕркенчĕкне сӳсе тухса каять те пытарать. N. Вĕсен çийĕнчи пурлă-çуклă тумтирĕсене сĕве-сĕве илнĕ (сняли последнюю одежонку). Панклеи. Ман йĕвене сӳсе яр, эп халях тытса килетĕп ăна (его; говорит лошадь). Б. Яныши. Вăл утне тăлăпа тăлларĕ те, тата кайран тытма лайăх пултăр тесе, йĕвенне сӳмесĕр чĕлпĕрĕпе тăлăран туртса çыхса лартрĕ те, хăва (= хăй) пирĕн пата выляма пычĕ.

(-c’); сокр. утверд. частица от ĕç, ведь, действительно. Ставится после слов с конечными гласными. Регули 501. Эсĕ исе-и? — Исе-ç. N. Çапла-и ку? — Çапла-ç. || Оказывается. Орау. Кунта-ç-ха эсĕ! Эпĕ сана шырама анчах тухса каяттăм! Да (ды̆) ты, смотри-ка, здесь! А я чуть не пошел тебя разыскивать. См. ĕç.

çа

(с’а), тот. Сятра. См. çав.

çи

подр. сл., встреч. в повторении: çи-çи-çи-çи.

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çу

то же. что çум (послелог; по строению см. у, ум). N. Ман çăва лар. Садись рядом со мною (также — сан çăвăнта, он çăвăнче). Коракыш. Тата Мункунта асăннă чухне алăк айăккине пĕрене çине, тата кăмака çăвăнчи шкаф çине çуртасем çутса лартаççĕ те, çав ыттисем пекех тăваççĕ. Алăк панчи çуртасене икерчи çинех, сăра çинех яраççĕ, шкаф çумăнчисене вучаха ярса çунтарса яраççĕ. Г. А. Отрыв. † Пирĕн çăва (со мною рядом) ан ларăр: савни, курсан, çилленет.

çу

лук (оружие). Встречается только в составном слове: укçу.

çу

масло, жир. Календ. 1903. Çу уçлама хура алăпах (с грязными руками) пикенеççĕ. В. Олг. Орен (орэн) уçласан, çу ӳкет (сбивается масло). N. Ăна кашни кунах вулатăп та, чун пĕтĕмпех савăнса каять, пĕтĕм ăшчик çу пик ирĕлсе каят. N. Пĕре сехрине хăпартрĕç те (пугнули), пирĕн улпут кайран çу пек пулчĕ (стал как масляный, т. е. ласковый, мягкий). Бел. Гора. † Çу пек çемçе аллăмпа тытса пăхайăттăм (девушек). Сред. Юм. Пирĕн ĕç халь çу çинчи пик пырать. Наше дело на мази („как по-маслу“). Ib. Тунă ĕç çу пик. Кильд. Чĕлхи-çăварĕ — çу тути. Ее речи приятны как масло. Чураль-к. † Пирĕн ялта та хĕрсем пур, чĕп-чипер пăчăр пек, пăчăртасан, çу тохать. Собр. Нумай калаçса çу тухмаст, теççĕ. В многословии пользы нет. (Послов.) Юрк. Нуммай калаçсан та, çу тухмас-тăр çав. Собр. Хĕре чи первей венчет туса кил-хушши алăкĕ патне çитсессĕн чăкăтпа çу çитерсессĕн, хĕрĕ çу пек пулат, теççĕ. С. Алг. † Сĕтел лартса çу хуракан, ут куçĕ-тĕр (надо: вут-пуççи-тĕр) унăн чĕрисем. Пазух. Улатăртан илтĕм ула ĕне, нумай та тăмарăм, çу турăм. Янорс. Ураписене çу сĕрсе (подмазав) хатĕрлесе лартрĕ. Альш. † Эпир усала кайсассăн, тăшман çĕççи çу çинче (т. е. враги будут очень рады). || Сало, жир N. Çу нумай хывнă чĕрисене. Бюрганский. Манăн чĕре эсĕ çу хывнă пекех пулчĕ. Ты влил отраду в мое сердце. Юрк. Ăшăмра пĕр пĕрчĕ çу юлмарĕ-тĕр. Я совсем истосковался, высох от горя. ЧП. Çак тăвансем аса килсессĕн, ирĕлмĕ-шин чĕренĕн çăвĕсем (не растает ли жир сердца, т. е. не буду ли я томиться тоской). Альш. † Йĕрсе, хуйхăрса ан тăрăр, хуйхăран чĕресенче çу пулмĕ. Собр. † Ушкăн пыран кайăк-хур, çуначисем вĕçĕнчен çу юхат. N. Пирĕн чĕре çумĕнче пĕр чĕрĕк те çу çук-тăр. || Скоромное. В. Олг. Эс паян çу çиетĕн-и? Ешь ли ты сегодня скоромное. (То же у КС). Тораево. Çула çупа пурăнать, хĕлле типĕ. (Какая-то загадка).

çу

(с’у), лето. См. çăв. Н. Сунар. Çапла вара виçĕ çу (кĕтӳ) пăхнă (пас стадо), виçĕ хĕл тарçăра пурăннă. Баран. 161. Кунта хĕлле пулманпа пĕрех. Çу пит вăрăм килет. Юрк. Хĕлле чипер усраса, çăва кăларнăшăн. N. Çу варринче çумăр хыççăн хăвăрт тулса ыткăнать. ЧС. Иртнĕ çура (в прошлое лето), ыраш вырма тухсан... НТЧ. Çăва тухсан (когда наступит лето), пĕр вĕçĕ картара пултăр, пĕр вĕçĕ хирте пултăр. Хĕле кĕрсен, карта тулли тăччăр (скотина. Из молснья „ĕне ырри“) N. Çын калать, тет: халĕ тупас çук уна тепĕр çусăр (до другого лета, раньше другого лета), тесе каларĕ, тет. Якейк. Хăш-хăш çура çак çырма типсе лармасть. О сохр. здор. Кирек кам та вăл ĕçе пĕр-ик-виç çура вĕренсе çитет (может выучиться за два-три лета). Н. Лебеж. † Çăва тухса килнĕ чух (при наступлении лета) эсĕ ачăна уйăран. (Хĕр йĕрри). Шăна чир. сар. 8. Çу иртнĕ çĕрелле (к концу лета), кĕркунне, тепĕр тĕрлĕ шăна тухать. Орау. Çу нумай юлмасть. 1) Лета осталось немного. 2) Мясоеда остается немного. З) Масла остается немного. Кан. Кун йышши ĕçсем çак çура (в это лето) пайтах пулкаланă. N. Çу иртрĕ. Лето прошло. N. Час ĕнтĕ çу иртет, кĕр енне кайрăмăр (дело идет к осени). Кан. Вăл çу вăхăтĕнче çеç кĕме йӳрăхлă, çуркуннепе кĕркунне сивĕ, кĕме юрăхсăр. Сред. Юм. Прахутсĕм, пĕр кĕрконне полсан, çӳреме чăрнаççĕ те, çуран-çăва (с лета до лета) çитеччинех пĕр вырăнта лараççĕ. Ib. Çуран-çу (с каждым летом) çăмăр полми полчĕ, порнан ĕмĕрте те воçех çуми полать ко çăмăр. || Весна. N. Çак çутă çу кунĕ май уйăхĕнче кунта та унта пекех тырăсем аван ешернĕ, мĕн пур вĕçен-кайăкĕ, куккусем те юрлаççĕ.

çу

(с’у), мыть. Ядр. † Хура-курак тăриччен хуран çуса çаксассăн, пирн атине эс юрăн. N. Пите çăл вăлашки çинче çурăм. Я умылся над колодой у колодца. Орау. Алла юрпа çурăм. Я руки вымыл снегом. Ib. Çума карĕç! Cunnos lavatum profectae sunt. (De mulieribus dictum est, quae lavandi causa ad flumen descenderant). Якейк. Кăмакаран каларсан, çип çума каяççĕ. Ib. Эп ăна çума кайма чĕнтĕм. Ib. Мĕн час эсĕр çип çуса килтĕр-ке? Янтик. Ку хурине (черные пятна) çуса ярас Ib. Çак тĕл-тĕл хурисене çуса ярас. Эти пятна надо смыть. Тораево. Çуса та яримăп, шăлса та яримăп. (Какая-то загадка). N. Чăнах та эсĕ кунĕпех çуман питĕпе (неумытым) çӳресшĕн-и? N. Ĕнтĕ виçĕ уйăх ырăн (= ырран) пит çуса та корман, икĕ уйăх çут-çанталăка тохса çӳремен. || В перен. смысле. N. Кĕпӳ арки вараланнă, çуса ярсам. Альш. † Ман çылăха кам çăвĕ? Кам тупакан çав çăвĕ. (Хĕр йĕрри). || Умываться. О сохр. здор. Куçĕ пăсăлнă çыннăн ытти çынсем çăвакан пит çумаллинчен (из умывальника) çума юрамасть. || О слезах. N. † Эх мăнтарăн самани, мĕшĕн куççулĕпе пите çумалла пулчĕ-ши! || Подмазать, дать взятку. N. Эпĕ ăна çурăм (устроил дело).

çу

(с’у), итти, падать (о снеге, дожде, граде). Якейк. Пĕре çусах хĕл ларчĕ. Сразу настала зима, раз выпал снег и не растаял. N. † Çăвас пулсан, çу, çăмăр; çумасассăн, ан хупла. Орау. Тĕтре çĕре çусан (капельками), уяр пулать, теççĕ; çӳлелле кайсан, çăмăр çăвать, тиççĕ. Анат-Кушар. Çӳлтен çуни курăнмасть, аялтан вĕçтерет. Сверху снегу не видать, только понизу метет. N. Мĕн çуни ирĕлсех пырать. || О других предметах, падающих во множестве. ГТТ. Çумăр çуии, пăр çуни, шапа çуни. N. † Çӳлтеех çăлтăр — çут çăлтăр, ылтăн-кĕмĕл пулса çăвинччĕ. N. Пăшал етри пăрлă çăмăр çунă пек çăвать. Питушк. Çӳлтен хурт çунă (дождь червей). Ib. Хурт çунă кун пулсассăн, вăрлăх кăларма юрамасть, калчана хурт çиса пĕтĕрет. N. Пулĕ çăват. Пули падают градом. || Наносить (о наносах). Икково. Окошкă омне (на подоконник) йор çунă (толтарнă лартнă). || Об изобилии. Юрк. Ĕçер-и те, тăван, çиер-и, умра тевлет çунă чухне.

çу

неизв. сл. Встреч. в соединении: çу-çармăс.

çӳ

(с’ӳ), шов, рубец. В. Олг., Пшкрт. См. çĕвĕ.

Çӳ

яз. имя человека.

(-т.-т’), сокращение союза „та“, „те“; употребляется в некот. верховых говорах. Завражн. Шишкин. † Иртсе каян хор-кайăкне сĕлĕ сапсат чарас çок, иртсе каян ĕмрине чатăр карсат чарас çок.

та

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 11/2 руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.

та

то же, что тав. В. Олг. Сăрая та! Спасибо за угощение. N. Та сана! (Говорят, когда выпьют несколько ковшей пива и не хотят больше — отказываются. Ответ: су пол). Ib. Эп та (тав) туса тохман ăшчă. Я еще не простнлся (при отьезде). См. таву.

та

афф. неведения. См. те, такам, тахăшĕ, тахăçан, таçта, темĕн, темиçе__.

те

(тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.

те

(тэ, т’э), неизвестно... ли, неведомо... ли, я не знаю... ли. N. Те Микихвере кӳршисем каласа кăтартнă ун ачисем ват карчăкран кулни çинчен. N. Эпĕ она кăтартрăм та, вăл те соккăр, ним те кормарĕ. Ст. Шаймурз. † Кăмакăрта хăйсем (лучины) шăлтăртатать, те çунас вăхăт çитнĕрен (не знаю, оттого ли, что эй наступила пора гореть, т. е. , м. б., эй наступила пора гореть). N. Сана эпир хытă кĕтрĕмĕр, анчах эсĕ те килте, таста, çавна эпир пĕлместпĕр (мы не знаем, дома ли ты, иди где в другом месте). Орау. Паян çăмăр те пулать (неизвестно, будет ли сегодня дождь). N. Те усĕрнипе (от кашля) ыратать... Я не знаю, от кашля, что ли болит... (в просторечии: не знай, от кашля болит). N. Те кăнтăрлана (на обед) чĕнет ĕнтĕ... Я не знаю, может быть, это уже зовут на обед (в просторечии: не знай, уж на обед зовут). || С иронией. Ст. Чек. Те унта шăнса выртмалла! (Говорит человек, которого посылают на холод). || Как будто. Изамб. Т. Ыраш парса ярсан, Ваççа калат: те, Елим каламасан, эпĕ Елчĕк çуннине пĕлместĕп (как будто я не знаю) (quasi vero nesciam) без Елима (т. е. без его сообщения), что в Яльчиках был пожар). || Иногда повторяется. СПВВ. Те апла, те капла. Не то (нето) так, не то (нето) эдак (в просторечии также: не знай так, не знай эдак). N. Урăх çыру ярасси те пулать, те пулмасть. Не знаю удастся ли еще послать письмо. N. Вĕсем те вилĕ, те чĕрĕ тухнă (вышли из боя). Орау. Ыран те пурнан, те вилен. Ib. Ыранччен (до завтра) те пурнан, те вилен. N. Ыранччен те куратпăр (увидим), те курмăстпăр. Регули 479. Те корнă, те корман. Не знаю видел, не знай нет (т, е. не знаю, видел или нет). Ib. 1438. Те вăл каять, те ашшĕ он каять. Не знай он поедет, не знай его отед (т. е. не знаю — он ли поедет, или его отец). Шугуры Ц. Вăл вăхăтра эпĕ пĕр пилĕке те çитнĕ, те çитмен, уна астумастăп. Не помню, было ли мне тогда лет пять: или меньше, или больше. || Может соединиться с другими выражениями неведения или недоумения. Янтик. Хулана те карĕ тем. Не знаю, съездил ли он в город. СТИК. Те кашкăр темĕн! Едва ли это волк! (В Сред. Юм. это значит: не знаю, волк, что-ли!) Ib. Те кашкăр, те мĕн! Неизвестно, волк ли, что ли (т. е. волк или что другое). Орау. Пирĕн кукамайпа пĕр тăван хĕрин хĕрĕ пулмасть-ши вăл? — Те çапла, темскер. Это не внучатая ли внука (внучка) нашей бабушки по матери? — Не знаю, может быть и да. Юрк. Те тĕрĕс пулчĕ, темĕн ĕнтĕ, çын сăмахĕ. (Уж не знаю, правду ди он сказал). Бес. чув. 9. Ку лаша манăн ватăлса çитрĕ (совсем стала стара), çурхи тырра те акаймĕ темĕн (не знаю, удастся ли с ней справить весенний сев). Изванк. Те ăна ытла çилентертĕмĕр пули-мĕн. Или уж мы очень разгневали его?.. ЧП. Килекен тăванçăм килми пулчĕ, те хамăр начартан, те мĕнтен (потому ли, что мы бедны, плохи, или по какой другой причине).

те

(тэ), говорить. Панклеи. Мĕн тетĕн? Что ты говоришь? N. Мĕн терĕ? Что он сказал? Регули 466. Мĕн темеççĕ çынсам! Чего не скажут люди! (т. е. они могут сказать все, многое, их не переслушаешь). N. Ивана мăшкăлласа кулнăшăн, акă мĕн тенĕ. || Вводит прямую речь, как русское „говорить“. N. Каларĕ, тейĕн ак! Вот ты сам убедишься, что я сказал (правду). N. Вилеп, тесех тăрать. Все твердит: „умрет“. N. Эсĕ ан мантăр, тесе. Ст. Шумат. Эсĕ тăват уралă, эпĕ икĕ уралă, тет,— хăшĕ те хăшĕ валтан анĕ (кто из нас раньше сойдет)? тет. Ал. цв. 20. Эсĕ паян ешĕл йывăç пахчине пырса туратсем, чечексем, çулçăсем карнă ху юратнă хушша кĕрсе лар та, акă çапла кала: шанчăклă чурам, калаç-ха манпала, те (скажи), тет. Сред. Юм. Хай ача: эсĕ ман аппа пôлан-çке, эпĕ сан шăлну вит, тесе ячĕ (воскликнул), тет. || Весьма часто вводит предложения, соответствующие русской косвенной речи; при этом вводному предложению нередко предшествуют глаголы думания, говорения и вещания, а глагол „те“ ставится после него. Подлежащее вводного предложения часто заменяется вин. падежом, а самое построение вводного предложения нередко частично изменяется в сторону косвенной речи. Шурăм-п. Тутлă шăршă кĕрет: ăçта та пулин пыл пур, темелле (подумаешь, что...). Регули 476. Поплеççĕ: вăл килмест, тесе (или: вăл килмест, теççĕ). Гаворят, что он не придет. Ib. 1481. Эп пирĕн тесе (или: тесе те, т. е. подумал), пирĕн полмарĕç. Эп пирĕн, терĕм, пирĕнех полчĕç (оказались нашими). Ib. 471. Эп çĕмĕрнĕ, тесе, ятлать. Бранит меня, как будто я разбил. N. Санпа тавлашма тытăнĕ, тетĕн-и, эсĕ ăна? Неужели ты думаешь, что он выступит с тобою в состязание? Ал. цв. 20—21. Эсĕ мана хăвăн сассупа хăратăп, тесе, ан шиклен. Не бойся, что ты испугаешь меня своим голосом. Истор. Вырăссен çарĕ чакма чарăннă, тенине илтсен, хрантсуссем те пит савăннă. N. Эсĕ килет поль, тесе (думая, что ты идешь), алăк уçма тухрăм та, эсĕ пулмарăн? Трень-к. Эп (эпир) пурт çинчен ан антăр, тесе, посмине илчĕç. Они убрали лестницу, чтобы я (мы) не мог (не могли) слезть с крыши. N. Пире... сирĕн пата: пĕрле пурăнар, тесе, калаçса килĕшме ячĕç, пире хăвăр тусăрсемпе, юлташăрсемпе пĕрле çырса хуччăр, тесе, йăлăнма ячĕç, тенĕ. Послали нас к вам, чтобы заключить с вами союз и мир, и чтобы вы вписали нас в число соратников и друзей ваших. Регули 477. Эп паллимарăм, те. Скажи, что ты не узнал. N. Вĕсем мана: çырла ан туптăр, тесе (чтобы я не нашел ягод), кунта исе килнĕ. N. Вĕсем: эпĕ çырла тупам мар, тесе, мана кунта илсе килнĕ. (Странная конструкция, по смыслу с пред. совпадающая). N. Салам кала, тата: тав тăвать сана кĕнекешĕн, те. Передай ему поклон и скажи, что я благодарго его за книгу. N. Кашнийĕ вĕсем (каждый из них) мĕн пысăкăшĕ, мĕн аслăшĕ, вĕсене пурне те вырнаçтарса тăма мĕн чухлĕ вырăн кирлĕ? тетĕн. Регули 472. Эп: вăл, терĕм,— вăл мар, терĕ. Я сказал, что это он, а он сказал, что это не он. Н. Чукалы. Атя чултан шыв кăларар! — Якуркка калат: атя! кăлараймăп, терĕн-ем? Юрĕ кăларса пăхăпăр, чим, кăштă каяр-халь. Регули 473. Эп: кирлĕ мар полĕ, тесе. Я думал, что, вероятно, не надо. Ib. 475. Эп шокшларăм (= шухăшларăм): вăл, тесе. Я думаль что (это) он. Ib. 1447. Эп она: пĕлтĕр, тесе (чтобы он знал), йори каларăм. [Эту фразу можно понять и иначе: „я сказал ему ложно, что (это было) в прошлом годе“]. Кан. Уçсан та (окно): кантăка çĕмĕрмесĕр хупатăп, темелли çук. Нельзя быть уверенным, что затворишь его, не разбив стекла. НТЧ. Хай Елекка виçĕ кунтан: пуç ыратать, тее пуçларĕ. Кан. Çитрĕ, карчăк, пурнăç? теейсе юлтăм. Капк. Атте, мана валли кĕнеке илме сан укçа çук, тетĕн? Урмай. Лешĕ калать, тет: çичĕ куçĕ те çывăрса кайнă, терĕ, тет (у меня). Юрк. Мĕн çинчен? тесе ыйтат чăвашĕ те. Кн. для чт. 10. Усал çынна çыпçăнсан: ырă çул çинче, тесе, ан кала. N. Вĕсем сан çинчен: пусмăрлать, тесе, тата тепĕре каласан: эпир хамăра тивĕçлине тăвăпăр: санпа тинĕс çинче те, çĕр çинче те вăрçăпăр, тесе, çырса ятăмăр. Мы написали ему так... если они еще обратятся с жалобою на тебя, то мы окажем им справедливость и будем воевать против тебя на море и на суше. Якейк. Эпĕ Хосана килет, тенине илтсен, вăлсам пит савăннă. Услышав, что я (ты, он, мы, вы, они) приеду (-ешь, -ем, -ете, -ут) в Казань, они очень обрадовались. (Отметьте здесь употребление глагола З-го лица ед. ч. при подлежащем во всех лицах и числах). N. Эсĕ калан мана: сана çавраймарăм, тен. Ты говоришь, что я тебя не сумел свертеть (т. е. увлечь; замечательная косвенная речь). КС. Платон: сана кăçал килмеçт вăл, терĕ. Платон сказал, что ты в этом году не приедешь. СТИК. Эпĕ кăна, эсĕ кайтăр тесе (чтобы ты ушел или уехал), турăм. Эпĕ ку япалана, эсĕр кайтăр тесе (чтобы вы ушли или уехали), турăм. Регули 718. Вăл манран итрĕ: пичĕш килет-и? тесе (придет ли его старший брат, т, е. брат спрашивающего или брат другого человека; смысл двоякий). Якейк. Эп сан пата мĕн тума пытăм поль, тен? Как ты думаешь, зачем я к тебе приходил? N. Эсĕ, Анна, мана (про меня): карточка теме ямас у ман пата, тесе калат, тет. Про тебя, Анна, говорят, что ты говоришь, что я почему-то не посылаю тебе своей фотографической карточки. Альш. Эсĕ çывăраттăр, тесе (думая, что ты спишь), кĕмерĕм эпĕ. Сана: çывăрат, терĕç те (сказали, что ты спишь), кĕмерĕм вара эпĕ. || В З-ем л. ед., а иногда и мн. числе, употребл. в смысле русского безличного оборота: „говорят“. Альш. Пурăнсан-пурăнсан, вăл ăвăсĕсене пĕри каснă, теççĕ, хăшне-хăшне; унтан вара суккăр пулнă, тет-и, мĕн-и (говерят, что-ли)? Ib. Çилĕмсем çаклансан, ĕçерсе яма анакансем (в воду) пулнă, тет-и-мĕн те, çавсем калаççĕ, тет. Изамб. Т. Энтрипе арăмне уйăрса кăларнă, темест-и? — çапла, тет, çав. N. Ăна вилнĕ темери? Не говорили-ли, что он умер? Регули 478. Поплеççĕ: вăл килмеçт, тет? Говорят, что он не приедет. (Здесь странное соединение мн. ч. с ед.). || Называть. N. Çакна чăвашла мĕн (как) теççĕ-ха? Ăна кунтăк теççĕ. СПВВ. НН. Малтан пыракан тесе укçана калаççĕ. Çавна илесчĕ те, малтан пыраканни çук тени — çавна илесчĕ те, укçа çук тенĕ сăмах пулат (означает). || Думать, предполагать, хотеть, желать (ставится с прич. буд. вр.). N. Антон (Антун) каларĕ вара: Захар (Сахар), епле топас тетĕн утсене? терĕ. Юрк. Эпĕ ĕлĕк те авланас теместĕмччĕ, ун чухне те пĕр шуйттанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и? тет. М. Яльч. † Пĕчĕккĕ лаша, турă лаша, кăçалхи çул кӳлес теменччĕ; ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, кăçал çул каяс теменччĕ. Регули 556. Ярас тетĕп. Хочу (сообщить) послать. Ib. 559. Эп каяс темĕп он чох. Я тогда откажусь (не захочу) итти (ехать). Якейк. Килес мар тесеччĕ эп паян. Я сегодня не хотел было приходить. Ib. Ăна корасах теттĕмччĕ, коримарăм. Ăна корасах тенĕччĕ, коримарăм. Ăна корапах тесеччĕ, коримарăм. Ăна корас тесех килсеччĕ, коримарăм. Ib. Эп тăвас тенĕ пек полчĕ; эп шохăшланă пак полчĕ (как я желал, так и случилось). Регули 1519. Вăл пĕтерес терĕ те, пĕтеримарĕ (пĕтерчĕ). Сред. Юм. Онпа çитмес тăта, ôна та сотас тет, мĕн ĕнтĕ. Этого не достаточно, еще и это хочет уже продать. || Решать. Якейк. Эп конта йолас терĕм уш (решил уж остаться здесь). ГТТ. Эпĕ: хама тӳрре кăларам, темерĕм çав ĕнтĕ. Я решил не защищаться. || Обещать. Регули 1482. Эс ĕнер килес терĕн те (или: терĕн), килмерĕн. Эп килес терĕм те, килтĕм. Ib. 1520. Вăл мана курас терĕ те, курчĕ. || Употребл. во многих чувашизмах. N. Мorbus тени чир тени пулать. Слово morbus означает болезнь. Альш. „Пулуштух“ тессине „палăштух“ теççĕ. Вместо „пулуштух“ они говорят „палăштух“. Чт. по пчел. № 17. Хурт йĕрки тесе эпĕ „пчеловодство“ тессине калатăп. Термином „хурт йĕрки“ я перевожу слово „пчеловодство“. ТХКА. Эпир, эсир,— теççĕ анатрисем. Сăмаха вир-ял пупленешкел эпир тессине эпĕр, эсир тессине эсĕр, тесе çырма эпĕ шутлатăп та ĕнтĕ. Я. Турх. Ывăл тессине „ул“, анне тессине „апи“ теççĕ. Юрк. Вырăсла тесен, вырăсла мар, чăвашла тесен, чăвашла мар. По-русски — не по-руски, по-чувашски — не по-чувашски, т. е. не разберешь как, не поймешь на какой лад. Шурăм-п. Чăнах та пирĕн паталла, çын тесен, çын мар, упа тесен, упа мар, лап-лап пусса утса килет. Ал. цв. 6. Пӳрт тесен, пӳрт мар, çурт тесен, çурт мар (не то изба, не то дом). Юрк. Илемлĕ темелĕх те пур. Можно сказать, что она и красива. N. Хальхи куланай (подати) куланай темелĕх те çук (т. е. очень малы). Ромс. 30. Ĕçлес тесе (усердно) ĕçлеççĕ. Якейк. Йăван тесе Йăван çынтан кулать! Даже Иван (уж нащто Иван), и тот смеется. N. Пăва тесен, Пăва та пирĕн хуларан илемлĕрех. Уж нашто (на что) Буинск, и тот красивее нашего города. Т. VII. Шухăшларĕ, шухăшларĕ, тет те: пырăм, хăшне çиессӳ килет — пылĕ те, çăвĕ те, ашĕ те, сĕчĕ те, хăйми те — мĕн тенĕ вăл пур (есть все, что хочешь), кала, терĕ, тет. Толст. Бухар патшалăхĕнче мĕн тени вăл пур (есть все, чего хочешь). Орау. Вăт пирĕн Якур, ĕçлет тесен ĕçлет! (работает так работает; уж действительно работает). N. Чухăн хресчен пурăнăçĕ тесен (если говорить о бедняцкой крестьянской жизни), пит лайăххи, матурри сахал вара: пĕрин лаши çук, тепĕрин плукĕ, сухи-сӳри çук. Байгул. Нумай пулать, тет-и, сахал пулать, тет-и (через сколько-то времени), çаксен пӳрт тăррине пĕр хуп-хура кайăк пырса ларнă, тет. Орау. Çывăрса тăранимарăм тетĕн паян! Как ты говоришь, что ты сегодня не выспался? Юрк. Ыран калăм-кун тесен (накануне) чустасем лартаççĕ. ЧС. Пĕр çула (летом), çимĕк çитесси виç кун тенĕ чух (за З дня до семика). Ст. Яха-к. Çăварни пĕр эрне тенĕ чухне (за неделю до масляницы) çынсем сăра тума пуçлаççĕ. СТИК. Мункун тесен иккĕмĕш кун, в пятницу страстной недели. Ib. Раштав тесен виççĕмĕш кун, за три дня до рождества. N. Çапла вăсем мункун пĕр эрне тенĕ чухнех (за неделю) тем пек сĕреншĕн хатĕрленсе, ăна чунтан-вартан кĕтсе тăраççĕ. Яжутк. Ах, килемей! Эпĕ килемей тесен, килемей тесе калăп, кукамай тесен, кукамай тесе калăп (тархаслани). N. Çак ыйтнă кĕнекесемшĕн укçа тесен (если потребуются деньги) укçа та ярăттăмччĕ.

ти

(т’и), трогать. См. тив. N. Ан ти. Не трогай. Пшкрт: ан т̚ир, не трогайте! || В перен. см. N. Чуна кайса тимелли (жалобный). || Попадать. N. Кашкăра пăшалпа пенĕ те, тимен (здесь „тив“ к заряду). || Зажечься. Б. Олг. Пертĕм (выстрелил) те, вот тимерĕ (ружье осеклось). В. Олг. Хота вот тисилчĕ (т’изил’џэ̆). Бумага загорелась. Ib. Спичкă тиет (загорается). Ib. Спичкăн пуçĕ (конец) осал, тимест. || Доставаться. Хорачка. Титĕр! Çи, ĕç, тотă çӧре, выçă ан çӧре. (Поминки). || Прийтись (по обязанности). N. Пира каймалли тимарĕ. Нам итти не пришлось? || Касаться. N. † Вăрçă (война) пире тимеç, тенĕччĕ, килсе ӳкрĕ пирĕн киле. || Поражать. Ст. Айб. † Тарăн-варти кăвак çеçке, хĕвел тимес, çил тимес; çакă ялсен хĕрĕсе те епле усал килс’ тимес?

ти

подр. звукам скрипки. Бюрг. † Ти, ти купăсăм, купăсăм пуçне пĕкнĕччĕ.

ти

(т’и), так манят пырина или пырку. Питушк. Ти — зовут кăрккана. N. Кăрккана: ти-ти! тесе йăхăраççĕ.

ту

(ту), гора; возвышение, холм. N. Тусем çинче юр выртать. Хурамал. Ту çийĕ, ту çамки, ту пичĕ, ту арки. Чотай. † Ай ту, ай ту, ай ту çинче ал-армань; çил ту, çил ту, çил ту çинче çил-армань. Сĕт-к. Чоллă ту айккинче, на скате каменной грры. || Гора для катанья. Тойси Б. Ярăнаççĕ ту çинчен. || Верховье. Панклеи. Выртсан-выртсан, тура пĕр сасă, анатра тепĕр сасă илтет (слышит голос). Регули 1486. Ялтан тура та, анатра та кимĕсем тăраççĕ. Шемшер. † Туран анать шур парохот. || Высокая часть селения. N. Валтанхи ача хырăмра чох, эпĕр туран куçса анса лартăмăр. || Запад. Козм. Туран, с запада. Янтик. † Анатран хĕвел тухать-çке, тăва кайса ларать-çке. ПВЧ 99. Кваккăн-кваккăн пĕлт хăпарать, ту енелле солăнать. || В удвоении означает — гористый. Турх. Сиввĕн-сиввĕн çил вĕрет, çырма шыва сивĕтнĕ. [„Çырма-шыв“ означает ширину, количество; ту-ту (вырăн), гористый, лап-лап низменный]. || Верхняя часть (селения). Ачач З9. Саньккасем Тимушсем пурнакан урам тăваткалĕн ту енче, сылтăм кĕтессинче пурăнаççĕ.

ту

делать, сделать. См. тăв. Регули 1439. Паян те тăвас, те тăвас мар. ГТТ. Хăйне хай нимĕн тăваймас. КС. Эпир иксĕмĕр тем те тăвăттамăрччĕ-çке те. Еще бы, мы с тобой чего бы не сделали. Кан. Конюхне кӳлтерсе лаша çине лармасăр хăй ĕçĕпе те вăл çĕр утăм тумасть. N. Ун пек çынсем, хам тӳрĕ пулсан та: туса паман-и? пулăшман-и? теççĕ. N. Мана мухтамалла турĕç. Вишн. 72. Çав шыв çулĕ пĕр-пĕр çырмаран, е туран юхса тухĕччĕ, анчах эпир пусă алтса унăн çулне татса, шывне алтнă пусă ăшне пухăнакан тăватпăр. Кан. 3840 кублă метр туса пĕтермен япала (полуфабрикат). Регули 1049. Эп она поян турăм, вăл поян полчĕ. Чăв. й. пур. 26°. Вăл каланă: мĕн тăваççĕ манпа? тенĕ. Вишн. 68. Çапла ĕнтĕ пирĕн кунсерен хамăр ăша е сакăр, е вунă кĕрепенке шыв кӳртмелле. Апла тумасан, пирĕн ӳт туртăнса каять. N. Кĕлеткенне куçне лайăх туман. Глаза у портрета не вышли. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô. Если добро сделал — это не то, что худо сделал. Изванк. Мĕн тăвас? Нимĕн тума та çук, хайхи Микул карчăкне (йомзе) пуççапас пулчĕ (пришлось ее просить). N. Мĕн тăва пĕлес манăн? В. С. Разум. КЧП. Ма ута каç яратăр, çухалсан мĕн тăвăр-ха вара (что будете делать)? Регули 49. Хам тумаллине сана патăм. N. Конта мĕн туса тăратăн. || Работать, делать, производить. Орау. Эпĕ аттене сакăр çул кăмака çинче вырттартăм. Кăмака çинче выртнă çĕрте: туни ман, туманни сирĕн, тетчĕ. Регули 580. Тусан порте пулать. Ib. 1258. Ашшĕ пек тумасть, япалана ялан орăх тĕслĕ тăвать. Ib. 670. Çак çын, çакне тăваканĕ вилсе; çакна тăвакан çын вилсе. Ib. 217. Сирĕн тăвакан пор. Ib. 328. Çав çын конта корăнмасть, çак япалана тăваканĕ. Ib. 829. Эп пĕлетĕп çав çынна, çак япалана тăвакан çынна эп пĕлетĕп. Ib. З2. Тумалла пулсан килĕ вăл. Ib. 52. Ĕç тумаллинчен окçа исе поли? Ib. 1503. Эп сана çĕмĕрме (çемĕрмешкĕн) туса патăм-и? Ib. 341. Кăна эп туса. Ib. 1543. Эп тусаттăмччĕ те, йорал полмарĕ. СТИК. Туса-туса, авантарах ту. Раз принялся, сделай как следует. || Альш. † Пятам-пянам килне хăна пулăр: тунă хурçă пулмин те, çăкăрĕ пур. Ib. † Кĕтнĕ хăни эпир-мĕн! пиçнĕ яшки пире-мĕн! тунă хурçи сире-мĕн! || Строить. Юрк. Пурăнма çурт туса хурат. Ib. Çĕнĕ çурт туса пама та шухăшлат. Ib. Чул çуртсем тума пĕлнĕ (умели). Ib. Ялсем, хуласем туса (aedificando). || Выращивать. Ашшĕ-амăшне. Вăл темĕн чухлĕ çĕр тара илсе тырă акса, тĕрлĕ пахча çимĕçĕсем туса пурăннă. О сохр. здор. Халĕ кирек ăçта кайсан та, купăста пит тăваççĕ. Альш. Темĕн чухлĕ хăяр туса, темĕн чухлĕ хăяр сутнă. || Выделывать. Сред. Юм. Покан орине çавăрса тунă (о точеных ножках стула). Чем люди живы. Туман тиртен пулсан та, кĕрĕк — кĕрĕкех. || Мочь, быть в состоянни. Регули 701. Тумалла çын вăл; вăл кона тумалла. Ib. 35. Тумалли çынĕ пур унта. Ib. Кона тумалли çын кайса. Ib. 689. Тăвасси çын çавă. || Трогать, задевать. N. Мĕн тăватăн эс унпа? Что ты там трогаешь? || Творить, создавать. К.-Кушки. Эпĕ вĕçен-кайăк (хут çĕлен) тăвап та, çӳлелле вĕçтерсе ярап. Я устрою птицу (бумажный змей) и пущу ее по воздуху. Юрк. Туса пĕтерсен: епле пур япалине те аван турăм-ши, тесе, шухăшласа пăхкала пуçланă. || Сшить, связать. Янш.-Норв. Кăçал хăй валли виçĕ кĕпе, арçын кĕпи виççĕ, тата хĕрлĕ йĕм иккĕ турĕ (сшила). Дик. леб 43. Вăл çипрен çиелтен тăхăнмалли вăрăм çанăлă вунпĕр кĕпе çыхса ту. || Обрабатывать, производить. В. Олг. Онăн çĕр пор: тырă туат, вутă туат. || Скосить и убрать (сено). N. Утă турăр-а? N. Утă мĕл(л)е турăн? Как ты убрал сено? Календ. Тепĕр çулне çулчĕç, тет те, темĕн чухлĕ утă турĕç, тет. || Сбивать (масло). Урмаево. Хăш куршак сĕтне чăкăт турĕ, тет, хăш куршак сĕтне услам çу турĕ. || Устраивать. К.-Кушки. Пирĕн апата кунта çимелле тумалла. Нам надо устроить так, чтобы обедать здесь. Альш. Ваттисем хăнана кайсан, килте çамрăксем уллах тăваççĕ. Юрк. Пус та туса памарĕ! И колодца не устроил (не нанял вырыть). N. Аннене аван пурăнмалла тăвăр, вăл пире ӳстерчĕ аван. N. Ука тăвăр (складчина?). Нижар. Çак хăтан ĕçкине, такçан та туман ĕçке, килсе курас терĕмĕр. || Совершать. N. Кĕл-туса çӳреççи вĕсем? — йăли анчах. || Составлять. N. Тата сире чăвашла словар тунă теççĕ. Çав словаре, тата ытти хăвăр тунă кĕнекесене мана ярсан, эпĕ уншăн калама çук савăнăттăмччĕ. || Производить. N. Унтан провăд сыпнă тĕлсене изоляци туса тухрĕç. || Варить (пиво и пр.). N. Сăра турăмăр, ака яшки тăватпăр. || Гнать (самогонку). N. Кăмăшка тунă. || Печь, приготовлять. N. Çимĕк иртсенех вырăс эрни кунĕ ирхине теçетниксем кашни килĕрен: ӳчӳк пашалăвĕ тăвăр! тесе, хăваласа çӳреççĕ. || Родить. ГТТ. Ача тăваймасăр вилекен те пур (случается, что и умирают). Буин. Ача туман арăм (чирпе пăсăлнă арăм) хурланать. Упăшки пит пăшăрханать. N. Тата йинке ача турĕ. N. Ача тума тытăннă. У нее приблизились роды. Ст. Чек. Хĕр туни, ывăл туни? || О животных: отелиться, ожеребиться и пр. Скотолеч. 28. Ĕне темĕн чухлĕ лайăх пулсан та, пĕтĕ чухне начар çитерсен, тĕреклĕ пăру тăваймĕ. Чаду-к. Сысна тăвать вуникĕ çура, сутатăп, укçипе пĕр кĕсре илетĕп, вăл кĕсре кашнă çул тьыха тăвать. НТЧ. Çакă ĕнене сĕтлĕ-çуллă ту, кашни çул пăру тумалăхне пар. (Моленье ĕне ырри). || Приносить плод. Баран. 102. Çапла (например), шĕшкĕ çулсерен чечеке ларса темиçе çулччен мăйăр туса тăрăть (приносит орехи). ПВЧ 123. Укушка умĕнчи улмаççи, улма тумасть-мĕн усси? N. Картара омлаççисем омла туса-и, туман-и? Якейк. † Ати карти пилешлĕх, пилеш туман торат çок. Ib. † Ати карти — сат карти, оммине тумаçть — мĕн осси? Шинар-п. Вăрманта çулла шĕшкĕсем мыйăр тăваççĕ, тата юмансем йĕкел тăваççĕ. В. Олг. Омла ту (о яблоке), тьыха ту, пăру ту, потяк ту и т. д. || О новом месяце. N. Çĕнĕ уйăх тунă. Нюш-к. Пирĕн уйăх туни виç кун çитрĕ, уйăх туни ик эрне ĕнтĕ, уйăх тусан çăмăр çăвмалла, теççĕ. || Coire cum fem. Буин. и др. || Совершить что-либо. Тораево. Карчăк тухнă, тет те, хăвалама (преследовать) тапратнă, тет; курчĕ, тет те, кăшкăрма тапратăрĕ, тет: турăн мана, çука юлмала турăн пĕтертĕн (погубила ты меня?) тесе кăшкăрат, тет. || Справлять, праздновать. Юрк. Атьăр халĕ паян, аслă уяв туса, пĕрер курка ĕçсе пăхар, тесе чĕнет. N. Сорхори контах турăмăр. N. Эпĕ килтех çăварни турăм. ЧС. Пирĕн таврара сĕрене мункун икĕ кун тусассăн виççĕмĕш кунĕнче, кăнтăрла иртсен, каяççĕ те, тепĕр ирччен çаплах çӳреççĕ. Абаш. Ачасене çимĕк тума (çăварни, сорхори тума) яраççĕ. || Почитать. N. Аттене атте тăвас, хунчăкама хунчăка тăвас. Лайăхрах пăхса ярас. || Приносить в жертву. N. Сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. || Наговорить, заговорить. Альш. Çын туса панинчен вĕрес. N. Тухатмăш тума пĕлекен çын курайман çынна час-часах пĕтерсе хурать. Май килсен е хăйне, е лашине, тата ытти япаласене те туса парат. Кан. Ну, карчăк, ан куллян! Куç турăмăр! тесе çухăрса ятăм. || Совершать обряд. N. Пирĕн ялта кашни çул чӳк тăватчĕç (совершали „чӳк“). || Уговаривать. Ала 2. Çапла туса-туса çӳреме вĕрентсе пулĕ-и, тесе, ĕмĕтленетĕп (надеюсь, но не знаю, удастся ли). || Выдвигать. Альш. Çынна мĕн тăвин — чĕлхе тăват. Главное для человека — уменье говорить. || Выставлять, выхвалять. Альш. Ялан та хăйсенне авантарах туса калаçаççĕ (выставляют с хорошей стороны). || Приставлять (к чему). Янтик. Хăлхине çтена çумне турĕ те, тем илтелерĕ. || Превратить, привести. Орау. Эпĕ ăна питне-куçне чĕп-чĕрĕ юн тăвăп.— Турăн, вилним вăл, сана чĕп-чĕр юн пуличченех хĕнеттерме, ай кăшкăрма çăварĕ çук-и? ТХКА 94. Тытса чарми лашине çапса утми турăмăр. Регули 1056. Шорăран хора полчĕ, пусăкран пĕчĕккĕ турăм. Ала 12. Эпĕ сана хĕпĕртемĕлле тăвăп, а лешне, асту, хурланмалла тăвăп. || Повернуть (к чему). Емелкке-Т. Хăлхăна ман енне туса тăр. Стой ко мне ухом. Ib. Питне ман енне ту. Повернись лицом ко мне. Ib. Çурăмна ман енне ту. Çĕнтерчĕ. Çурăмне кантăк патнелле туса сĕтел хушшине чăлха çыхма кĕрсе ларать. ТХКА 49. Ачасем, ак çапла. Кашкăрсем тапăнсан, виçсĕмĕр те пĕрле, çурăма, ĕнсене пĕр-пĕрин енелле туса тăмалла. Кашкăрсем пире хыçалтан, ĕнсерен ярса илсе туламалла ан пултăр. || Уложить. N. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивĕччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. || Наладить, устроить. N. Вĕсене куçнă чух пулăшас пулать, вĕсем хăйсем вăйĕпе анчах пурăнăç тăваймĕç! Кан. Мĕнле те пулин пирĕн пата та кино уйăхра пĕрре çитсе тăракан тăвасчĕ. || Изменить что-либо. N. Килнисене кӳрт, нимĕн те тума памăпăр вĕсене, тенĕ. || Решить, принять решение, присудить. В. С. Разум. КЧП. Шемекке (Шемяка) чула курать те: укçа пулĕ, тесе, хĕпĕртет. Çавăнпа Шемекке чухăн енелле тăвать, утне чухăна парать, хӳри ӳссе çитиччен; курпуна кĕпер çинчен чухăн çине сикмелле тăвать. К.-Кушки. Хулана кайма турĕç. Решили итти в город. Альш. Канаш туса хатĕрленеççĕ. Юрк. Пама тумаççĕ. Не решаются выдать (замуж). Ib. Апла пулсан, сирĕн сăмахра итлесе, унта кĕме (поступить) тăвам. Ib. Ĕлĕк тепĕрне илесшĕнччĕ; вăл пымарĕ, тепĕр çынна качча кайма тунă иккен, эпĕ ăна пĕлмесеттĕм. N. Вĕсемпе вăрçма туман. С ними не решили сразиться. Орау. Эпир паян пурсăмăр та киле кайма турăмăр. Якейк. Паянтан малашне ун пек калаçмалла мар турăмăр. Демид. Кăсем кунта ларма тумаççĕ: кунта пысăк шыв, ачасем шыва кайса пĕтĕç, теççĕ. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата ĕлĕк хăй савнине сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Ала З. Çавна каласан, хĕрне кăлармалла тунă, тет. N. Çавăншăн вĕсем ăна пухăва хăйне чĕнтерме тунă. N. Кӳртме турĕç. N. Ăна сут пилĕк тенкĕ штрав турĕ. || Предназначать. N. Мĕншĕн çак куна курмалла тунă-ши? || Наживать (имущество, деньги). Орау. Эпĕ турăм, вăсам та манран ан юлччăр, çавăн пекех туччăр. Юрк. Каскалама кайса çӳресе укçа тăват. Б. Олг. Пасара антарнă япалая сотас полат, окçа туас полат. Ст. Ганьк. † Ик сар-кайăк эпĕ тытрăм, ик-çĕр манит тумашкăн. Юрк. Ку, пĕр çав ĕçе пĕлсен, ыттисем кĕрешме хăранине курсан, çынсем умĕнче; эпĕ кĕрешетĕп, тет те, 25 тенкĕ, лаша сутса тунă укçине, çĕре кăларса пăрахат. Ib. Çав пуçтарса тунă укçасенчен... N. Хăш чухне юрлă арăмĕн юлашки тенкисене саклата хурать те, пуян валли эрех илме укçа туса каять. || Сделать наклад. N. Хусана килсе хама таккулăхах пилĕк тенкĕ туса каяп (израсходовал без пользы). || Относить к чему. ГТТ. Кунтисем çинчен çырнă çырăвăмра эпĕ кунтисене вир-ялсенчен пайтах уйрăм халăх туса çыртăм. || Капк. А мĕн тăватпăр мĕншĕн хупнипе? А зачем вам знать, почему она закрыта. Регули 53. Он каймалипе мĕн тăвас пирĕн. || С подражательными словами — издавать, производить. Альш. † Чĕнтерлĕ те кĕперсем чăлт та тумасть, йĕс таканлă утсем каçмасан. N. † Виç кĕпер те хут кĕпер, епир каçса килнĕ чух, кăптăр-каптăр тăва юлчĕ.|| С предшествующей частицей „пек“ — делать вид, притворяться. N. Çул çинче тилĕ вилнĕ пек туса выртать, тет. Бес. чув. 2. Лаша унта кăшт çăмăлтарах пулмĕ-ши, тесе, çул аяккинелле туртса пăхам пек турĕ. Юрк. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕсене хăне сутнă туса хут çыртаратчĕ. Альш. Юратат ăна (его) вăл, сăмах шанат, пĕрлĕ ĕçнĕ-çинĕ те тăват унпа. N. Азов хулине иртсе кайнă пек туса (притворившись), тӳрем çĕрелле пынă. Юрк. Вăл каллех, тусĕ хăйĕнчен кулат пулĕ тесе шухăшласа: эй, пире юрат-çке, тет, хăйĕнчен хăй ирĕксĕр кулăш пек туса. || Быть принятым. N. Сат картинчи сарă омлине ме татмала тунă-ши (принято срывать)? || Употребл. в соедин. с причастием наст.-прош. времени: ӳкекен ту, ыратакан ту. || Употребл. в чувашизмах. Альш. Вăл епле пурăннине те, калаçнине те итлесе тусах ларман çав эпир. Янтик. † Чатăр картăм улăха, типтĕр, терĕм, хĕвелте, типмерĕ те тумарĕ. ЧС. Вăл вилес-тусан, епле пурăнăпăр-ши, тенĕ амăшĕ чирлĕ чух. N. Ку хирте тырра лайăх ӳстерекен çемçе тăпрана юхтарса кайнă анасем çаралса юлчĕç.— Мĕн тăвассу пур, теççĕ, тыррăна çапах акас пулать. N. Тунăлăху-мĕнӳ!.. Ты ничего не можешь делать (не способен). ГТТ. Куçарас-тăвас тĕлĕшрен ниçтах та юрăхсăрах тунă-хунă мана (нашли меня плохим переводчиком). П. И. Орл. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни (пока узнал только это). Альш. Сĕтел çитти сарăлмас та, тумас та, тет. Торп-к. † Ытармалла мар сана, тытрăм-турăм тотине. || Выращивать. Эпир çур. çĕршыв 14. Эсир çимĕç пахчинче мĕн лартса тăватăр. N. Акса ту, лартса ту. || Ачач. 83. Пилĕкне явса тунă пиçиххи çыхнă.

ту

подр. дудению.

тӳ

(тӳ), толочь, дробить. Курм. † Атти орпи шор орпа, тӳрĕм-тӳрĕм — тĕш полмарĕ, тата тӳрĕм — тĕш полчĕ. Тайба Б. † Вĕтĕ-вĕтĕ кĕрпене килле ярса тӳрĕмĕр, çакă ялăн ачисе алăк хыçĕнче тӳрĕмĕр. || Мять (лен, конопель). Якейк. Эпĕр саккăрăн сӳс тӳрĕмĕр. Ib. Виç конта сӳс тӳсе пĕтерĕп, теп те-хе. Ib. Йăшлăн сӳс тӳме лайăх-ăçке. Изамб. Т. Тылланă сӳсе тӳсе арлаççĕ. || Рубить (капусту). N. Купăстана тӳсе шетнĕксене тăварласа хучĕç. || Крошить. Шибач. Тӳнĕ тапак, крошонка. || Бить. Карамыш. Тӳ = хĕне. N. Вĕсем ăна тӳнĕ. ЧП. Хĕр чуне саваççĕ, арăм чуне тĕвеççĕ. Якейк. Тӳвеççĕ.

тӳ

подр. дудению. Б. Олг. Ача пошă пичкешне анине тотине тĕкет вылянă чох: тӳ-ту-тӳ-тӳ! тесе парат. Ib. Проххот килет, тет, сасси илтĕнет, тет: тӳ-тӳ-тӳт, тӳ-тӳ-тӳ-тӳт! сасси илтĕнет, тет.

тӳ

узел. См. тĕвĕ. Б. Олг. КС. Вил тӳ, чĕр тӳ. Качал. Сик кукук, сик кукук, симĕс курăк пĕр укçа, вуник чана вăй вылят, тăхăр тӳме тӳ тӳлет.

ха

(ха), междометие для направления внимания других на известный предмет, в смысле: смотри-ка, глянь-ка, поди-ка. ЧС. Ха, анне, пиччен сăхман кăсйинчен йăвăç улми тупрăм, терĕ. С. Айб. Ха (смотри-ка-сь, глянь-ка), кунта çын пур-ĕçке. СТИК. Ха, лăнкă пуçтарнă. Смотри-ка, порядочно набрал (ягод или грибов). N. Теприсем пыраççĕ те: Ха! ха! ямăттине йышăнать, теççĕ. Орау. Ха! Анчах кунтаччĕ, унта çитнĕ те! Гляди-ка, недавно был здесь и уже туда попал! Сред. Юм. Лашана хваланă чôхне: Ха, ха, на ĕнтĕ! Ха, ха, нимпе те ôтасшан мар-çке ĕнтĕ! теççĕ. Ib. Ха, эс онпа! Мĕн калаçать ô? Поди-ка-сь ты с ним, что говорит он. || Междометие удивления, соотв. русскому ах. N. Ха, эсĕ мĕн тăватăн! (удивление действию). Пис. Пускилсем калаççĕ, тет: Ха! ку пуянланса кайрĕ,— тесе калаççĕ, тет. Кан. Ха, епле кӳрнеклĕ. Йӳç. такăнт. 46. Чишшă, ха!

ха

(ха), частица, соответствующая русскому: разве, неужели. Абаш. Миколай, эс киле пымăн-им-ха? (Так сказал дед внуку, который не жал хлеба). СТИК. Сана тивей-мен-им-ха? Тебе не попало разве еще? Ib. Эп унтан хăраппи-ха! Вот еше, я разве боюсь его! N. Рăтиван хăта вилни-ха эппин? Ала б. Иван Суволов шухăшлать, тет, ăшĕнче: Эп-и-ха ку? (неужели это я?) — тесе. || Может быть, возможно. Изамб. Т. Хăйĕн асапĕ пĕтрĕ, арăмне шел.— Шел те, мĕн тăвас тен? Качча кайĕ-ха. N. Кунта илсе парĕç-и-ха, пит васкаса ан ил. || Вероятно. Букв. Вăл лашине тăратнă та, кунта мĕн те пулин пур-тăр-ха тесе, пăхма пынă. Чаду-к. Пĕрре тилĕ çын пулчĕ, тет те, калать: Тилĕ тус пур-и, кума пулма пырать-ши? Упи каланă: Пырать пулĕ-ха, тултаччĕ. || Наверное. N. Вăл килсен çитерет те-ха мана, килмен, мур. Если придет, то накормит. || Еще. N. Кăна тунипех сахал-ха. N. Ăçтан тупăн-ха хаçатне, ăна илме киоск та çук-ха. N. Халĕ те килмен-и-ха вĕсем? ЧС. Киле кĕтĕм те, мана анне: Тата мĕншен йĕретĕн-ха? терĕ. Тим. † Ӳссе кăна ӳссе çитĕнетĕр, пур-и-ха кассăрта тусăрсем? ЧС. Ăçта кайрăн-ха? СТИК. Пĕр-пĕр ют çын авăн çапакан çемье çапнă çĕре пырат та: Кăсем авăн çапаççĕ иккен-ха,— тет. N. Эпĕ çак чашкăсене çăвап-ха, эс кăшт кĕтсе тăр, унтан вара кайăпăр. Оп. ис. ч. II. Эпĕ тухаймарăм-ха. Я еще не удосужилась выйти. || Вот. СТИК. Авăн çапма тытăнтăмăр-ха. Ib. Вăрмана кайса килтĕм-ха. В лес сходил вот. (Говорит, положим, человек, только что возвратившийся из десу, постороннему человеку; говорит слегка). || Вот именно. Микушк. Татах тухса ларнă пухăва, çапла ларакан-ха вăл. || Ну что... Яжутк. Мучĕшĕ каларĕ, тет, турăн-и-ха? тесе каларĕ, тет. || Выражает сомнение. Альш. Эй, кукша, санран пулас-ха патша хĕрне илме. Ib. Пĕри калать, тет: Эй, эсĕ илме-ха ăна. || Соответствует русской частице ка. N. Кĕнекине ывăт-ха ман патма. Кинь-ка книгу ко мне. В. С. Разум. КЧП. Ан тат-ха çырлине, кĕт пиçерех патăр. Н. Байгул. Çи-ха, çи. Ст. Чек. Курам-ха, курам-халь. Ib. Ту-ха, ĕçле-ха; сывă пулăр-ха. Орау. Ыран виç сахатра килеп, эсĕр килте пулăр-ха, кирлĕ. Оп. ис. ч. II. Ан перĕр-ха, чарăнăр. Погодите-ка стрелять, перестаньте. Ib. Çимелли кӳрĕр-ха! Дайте-ка мне поесть! Ib. Анне, шыв пар-ха! Мама, дай-ка водицы! || Служит для смягчения приказания. Оп. ис. ч. II. Мейĕр, çийĕр Иван татăкне, вăл кĕтесре йăлăнтарса лартăр-ха! — терĕ. „Нате, ешьте Иванов кусок,— сказал он,— пусть он сидит в углу и капризничает“. Ib. Пит ывăннă пулĕ вăл; ан тив кантăр, вара хăех уçăлĕ-ха. Он, чай, устал; пусть отдохнет, тогда сам и приободрится. Ib. Атя, килех, ирт кунталла, калаçса ларапăр-ха. Иди, проходи сюда; поговорим. || Соответствует русской частице же. С. Айб. Халь те пулсан манăн çав лаша-ха. Бес. чув. З0. Мĕнле-ха вăл апла? Как же это так? || В качестве вопросительной частицы. Чем люди живы. Хăшĕ-ха сирĕн атă ăсти? — Эпĕ те-ха. Бес. чув. Сан ывăлу кампа пасара кайнăччĕ-ха? Ал. цв. 12. Эпĕ вĕсене ури-аллисене çыхса ирĕксĕр яраймăп. Тата епле, мĕнле çулпа çитмелле-ха кунта? Эпĕ çитиччен икĕ çул шăпах иртрĕ, мĕнле çулпа килнине пĕртте пĕлместĕп, тенĕ. О сохр. здор. Мĕнле сарăлать-ха çак чир? Вăл ак мĕнле сарăлать. || Соответствует русской частице ли. N. Тăванăм, эсĕ кăçал киле тавăрнайни-ха? Сенчук. † Пилĕкĕрте пурçын пиçихи, ялăрта сутакан пур-и-ха? N. Эс вăрантăн-и-ха ? Меня занимает, встал ли ты? || В качестве вставного замечания. Альш. Пирĕн ăвăслăх теççĕ-ха. БАБ. Учуке-ха ăна хирти тырă-пулăшăнах тăваççĕ, çавăнпа ăна ялта тумаççĕ, пĕр-пĕр уллах çĕрте, хирте, тăваççĕ. Альш. Малтанхи кунех хĕрсем хваттире кĕрпесем, çусем, тăвар илсе пыраççĕ-ха. Нюш-к. Вара çавăнтах куç курми пулчĕ (потерял зрение), тет. Ку мана юрамас-çке, ку ырă укçа мар-ха, тесе, хуранне хыпаласа тупса, талĕрсене каялла ятăм, тет. N. Кĕçĕр эпĕр час çывăрмăпăр-ха (т. е. займемся каким-нибудь нужным делом). N. Аçу ăçта? тесен, эпĕ: вăрмана кайнă-ха (ожидается его возвращение) вăл, теттĕм. Чем люди живы. Ăçтисем пулатăн-ха эсĕ? Могонин. А! вот сана, ман анана сухаланăшăн вăл мĕле асаплантарать-ха, терĕ. Орау. Пăркун каларăм вĕт-ха. Оп. ис. ч. II. Лашасем шывшăн пулĕ-ха. Лошади, небось, хотят пить (воды). СТИК. Вăл ик аллипе сăхсăхса илчĕ пуль-ха! Не токмо что, наверное, еще обеими руками перекрестился! Ib. Çавăнта кайса килес пуль-ха. (Говорит, готовясь уже итти, куда хочет). N. Вĕсем калаççĕ: Сирĕн Йевкен вăйăра пулĕ-ха, вăл çавăнтан килеймерĕ пулĕ-ха,— теççĕ.

хе

(хэ), то же, что ха. Моргауши. † Ĕлĕк Ерхип калатчĕ: хора лотра хĕрсенчен лаша хоjать, тиеччĕ. Хойи-хе, хойми-хе — хăй аллинех кĕчĕ-хе. Изванк. † Пирĕн ачи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвас, теч, сарай кашти тăви-хе, унпа пĕрле пурни-хе. || N. Ман çинчен суйса çыраканне пулать-хе пĕрре!

ху

хо, межд. удивления, соответствующее русскому ах. N. Ача (парень) тăрать те: хо! эп пит нумай çурнă-çке, тет (спал) Орбаш. Пичĕш калать: хо, нумай çывăрнă (ах, как я долго спал). Ib. Чĕрĕлчĕ те (ожил) калать: ху, нумай çывăрнă, тет. Якейк. Ху! эсĕр конта тосан кăларнă. Ах, как вы здесь напылили. || Соответствует русскому фу. Сред. Юм. Ху, тем шăрши килет! Изамб. Т. Ху! ывăнтăм! Панклеи. Хо, этем шăрши кĕрет. (Из сказки). Альш. Ху, кунта этем шăрши килет. Ау 99°. Хай араслан килет, тет, çын çисе, пӳрте кĕрет, тет те, калат ку: ху, çын шăрши, тет. N. Çавсам каланă: ху, этем уль-хĕр шăрши кĕрет, тенĕ.

ху

ты сам, себя. КВИ. Эпĕ асап курнишĕн ху айăплă, эпĕ мар. N. Эсĕ ху, ты сам. Юрк. Ху пĕлетĕн, эпĕ уншăн хĕрĕх тенкĕ тӳлерĕм. КС. Ху патна, ху пек. N. Ху пĕлсе ху пурăн, тенĕ. А.-п. й. 16. Илсе кай мана та хупа. СТИК. Ху каланă сăмахă хăна çаврăнса çиттĕр. (Ылханнă çынна хирĕç тавăрса калаççĕ). || Твой, свой. N. Хăвăнтан ан кăлар. Не расходуй своих денег. N. Эсĕ ху укçуна çухатрăн. А.-п. й. 45. Ларт хăвăн çурăму çине утлантарса, вара çул кăтартăп. Посади на свою спину, тогда покажу дорогу. Альш. Ялта ырă çын кирлĕ, ху тенĕ çин кирлĕ: ялпа ял пĕр тăрат. N. Эсĕ уншăн кулянса, çунса ан пурăн, санăн ĕнтĕ хăвăн хăвна çитрĕ пулĕ. N. Ху чĕлхӳне пĕлекене нумай çăмăл пулать тĕнчере пурăнма. Юрк. Йытă пӳрт çине пăхса улани çын вилессе пулат. Ху пуçна пултăр, тесен çынна сиен пулмаст. Тип-Сир. Пичĕшĕ ăна каланă: халĕ мĕнле кайса илес ĕнтĕ ăна, тенĕ. Шăллĕ каланă: эй, ухмах! ăçтан кайса илен ăна, кайсассăн та ху пуçна çиме кайни анчах пулат, тенĕ. Эльгер. Чăваш çынни, паттăрлан; ху ĕмĕрне ан çывăр.

ху

то же, что хыв, класть, накладывать. Сятра. Пĕр арăм çăпата ăшня сĕлĕ хуса, тет те, туртса пырат, тет. В. Олг. Кăмака ху, класть печь. Пшкрт. Торайсам тырă хуса каяччă (везут). N. В Б. Карачкине говорят: навос хуас, а в В. Олгашах: навос тиес. || Ставить. Панклеи. Пăлтăртан тавăрнсан çак старик çăнăха сĕтпе çупа çăрчĕ те, пĕр пашалу туса кăмакана хурĕ. N. Икĕ пăт салат хурăм. N. † Салат хурăм ерипе. || Метать стог. Ой-к. Вара Иван çĕлен пуçне касса татрĕ те, копаласа вуникĕ купа капан хуса хăварчĕ, тет. || Вить (гнездо). Янгильд. Мĕн пор кайăксем те хĕпĕртесе йорласа, йăва хуса, çурă кăлара поçлаççĕ. || Заносить. N. Вăрçă патĕнче юр пит нумай хунă, теççĕ. Якейк. Пӳрте йор хуса лартнă (занесло). Ib. Çол çинче йор хуса лартнипе çӳремелли та çок. || Наливать (чай, молоко). Пшкрт. Сятра. Сивĕ шу хуса лартаччă, тет, коршока çăлтан, хôл ăшшине лартаччă, тет, каран. || Снимать. Янгильд. Пăшалне хулпуççи çинчен хурĕ те, мулкача тĕлесе çатлаттарчĕ. || N. Сан ачусем пурте хуна хунă. || Приносить жертву покойнику. Изванк. Хăнасем килсен, чи малтан икерчĕсемпе, çӳхӳсемпе хурĕç (поминки). Ib. Хайхи тьыха ашне пĕçерсе, киле йăтса тавăрăнчĕç те, хурантан ашне туртса кăларса, пурте - пĕрер хут пĕчик чашăк çине хурĕç. Унччен те пулмарĕ, кăнтăрла пĕçернĕ сурăх ашне, чăх ашне, така ашне чашăкпа сĕтел çине лартса, çав пӳртре миçе çин пур, çавăн чул валĕ турĕç. Пĕри алăк патне, пĕр пушă сăра хуран лартса, ун çумне пичке пуçласа ăсса килнĕ сăрана шăпанпа лартрĕ. Ыттисем вара çав хурана харпăр хăй аш пайне таткаласа, сăрапа пĕрле: санăн ăвăнта пултăр, ĕç те çи, эпир сана асăнăпăр, эсĕ пире ан асăн, мĕн панине илмесĕр пăшăрханса ан тăр, ыррине çавăрса кил, усала карта хыçне çавăрса яр, тесе пурте хурĕç. ЧС. Çисе тăрансан ĕçтеркелерĕç те, вара хума тапратрĕç (на похоронах). Ст. Шаймурз. Турăран ырлăх антăр, этемрен сиплĕх пултăр, аминь, ху. (Из моления).

ху

гнать. См. хăвала. N. Шр пулă хуса çӳрет, тепри тарать. Регули 150. Она хунăран (хуса) ăвăнтăм. Ib. 149. Он хунинчен (вăл хунăран) ăвăнтăм. А.-п. й. 44. Эпĕ сурăхсене хуса пырăп. Я пригоню овец. С. Айб. Шур кăвакал чĕппи кӳлĕ урлă, хуса каçасчĕ кӳл урлă.

хӳ

(хӳ), пазуха. В. Олг., Пшкрт., Юрк. Кĕсюне хутăна, эй! Ху çумна, хӳне чикрĕне? — тесе ыйтат арамĕ. Лашм. Ялта тăшман пурне пĕлнĕ пулсан, выртаяс мĕн атте-анне хĕвĕнче.

хӳ

городить. N. Çӳлĕ хӳме хĕвес тесе канаш тунă. N. Хулана хӳмепе хӳсе çавăр. СТИК. Хӳме хӳнĕ. || Наносить (о снеге). Ст. Чек. Ĕнер нумай юр хӳсе (хывса, е шăлса) карĕ (нанесло). Ib. Çурта юр хӳсе кайнă (занесло). Календ. 1911. Кĕрт хӳнĕ юрсене салатмалла. Кильд. † Аслă вăрман хĕрне кĕрт хӳнĕ. Толст. Хĕлле эскимоссен пӳрчĕсене юр хӳсе каять. Кан. Ванакан тĕлте хăйăр, çӳ-çап хӳмелле, çатан картасем тытса лартсан. См. хыв (надуть, навеять, замести). Хив. N. Хӳ = хĕв.

кӳ

то же, что кив. Кăмак-к. Кĕпе кӳме каяççĕ. См. кĕпе кĕвенти.

кӳ

(кӳ, к'ӳ), подр. сильному запаху. Сред. Юм. Сăра нăмай ĕçcен, çăвартан кӳ! килет. СПВВ. Х. Кӳ килет шăршă. || Подр. холоду, «ударяющему в нос». Б. Крышки. Тĕп сакайĕнче кӳ сивĕ! В подполе (подполье) так прохладно, что холод сразу ударяет в нос.

кр

подр. звуку, получающемуся от трения одной веревки об другую.

кш

(кш), межд., которым гонят мелких птиц и насекомых. СТИК.

тр

то же, что тпру. Синерь. Киле çитрĕ тет те, тр! тр! тесе кăшкăрса ячĕ, тет.

тс

(ц), ц! N. Унта та тс! тс! кунта та тс. Тс! – тĕнкки-тĕнкки, кӳс-кӳс. (Тумла тумлани).

тя

грузить. Якейк. Паршăпа арпус тяса килчĕç. Приезли на барже арбузы. Ib. Çорконне Кăрмăшра паршă çине тырă тяççĕ. Весною в Курмыше грузят на баржи хлеб.

ча

(ча), то же, что чав, рыть. Хорачка. Ча, чатăп, чарăм, часа.

чи

частица для образования превосходной степени: самый, очень, весьма. N. Чи пысăк, самый большой. Чи малтан, с самого начала, прежде всего. Дик. леб 44. Чи кĕçĕн пиччĕшĕ йĕрсе янă. Ib. 46. Ташă ăстисене чи илемлисене чĕнсе пуçтарма хушать. Ib. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Ib. З8. Çавăнтан вĕçсе каçса килме халĕ те пирĕн çулталăкра икĕ чи вăрăм кун суйласа илмелле. Ib. 37. Чи варринче анчах шывран пĕр шĕвĕр чул тухса тăрать. Ib. 34. Хăй вăрманти чи чăтлăх çĕре кĕрсе кайнă. Скоро она зашла в самую чащу леса. А.-п. й. 76. Эсĕ чи пысăк арчуна пушат-ха. Ты опростай самый большой сундук. Ал. цв. 16. Юратнă кĕçĕн хĕрин сылтăм аллин чи кача пӳрнине тăхăнтарать. Юрк. Армана чи кайран пынă çын, çав сăмаха калама пĕлнĕ пирки, чи малтан ырашне авăртса кайнă. А.-п. й. 114. Тепĕр çултан Кĕркури чи лайăх тракторист пулса тăчĕ. Хумма Ç. Чи юлашкинчен вăл хăй сăмахне çапла пĕтерчĕ. Изамб. Т. Чи кайран хуратулпа кантăр акаççĕ. Вишн. 74. Чи çиеле каллех пĕр вершук кăмрăк, ун çине тепĕр вершук хăйăр сарас пулать. ПТТ. Арçын ачасем чи аван тумтирсене тăхăнаççĕ. Етрух. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасемпе уя тухса вут пит вăйлă хураççĕ. Регули 1419. Чи вăхăтрах килтĕм. Ск. и пред. чув. 108. Кĕтет ялти Тимккана чи çур-çĕрĕн тĕлĕнче. СПВВ. БМ. Чи = чăн, самый (для выражения превосходной степени): чи малтан, прежде всего, чи лайăххи, самый лучший. N. Тăвăн чи тӳпинче, чи шăрăх вăхăтра. Эпир çур. çĕршыв 25. Чи хули кăнтăр вĕçĕнче мăн çулпа пырса кĕнĕ çĕрте. N. Чи тӳпери çич çăлтăр, çиччĕ çавăрса каласан сăвап пулать, тет.

чи

подр. К.-Кушки. Чи! турĕ, пи! турĕ, çӳле кайрĕ çăмарта турĕ. (Хăмла). Б. Хирлепы. Чи кайăп, ши кайăп çӳле кайăп, çăмарта тăвăп. (Хăмла). Ст. Айб. Чи каять, çӳле каять, çăмарта тăвать. (Хăмла). || Кума-к. Чи пăхăп, йăл кулăп. (Хĕвел пăхни). || Цив. Çĕрĕ витĕр чи шăхăрчĕ.

чу

(ц’у), межд. быстрого роста. КС. Собр. Чу кайăп, йăва çавăрăп. (Хăмла). Шарбаш. Чу кайăп, çӳле кайăп, çăмарта тăвăп. (Хăмла). Г. А. Отрыв. Чу карăм, йăва çавăртăм, çăмарта турăм. Вăл мĕн пулать? – Хăмла. Абыз. Чу-у-у кайăп, йăва çавăрăп.

чу

неизв. сл. Васильев. Тотар колса илет те, чу-ха, тосăм, çийĕн, тет.

чу

встр. в сочетанин: сас-чу (см. вып. ХI, стр. 79).

чӳ

то же, что чĕв, встреч. в сочетании: сас-чӳ (см. вып. ХI, стр. 79).

чӳ

неизв. сл. Толст. Эсĕ, анне, кĕнчеле авăрларăн та, чӳпĕкне чӳсе юпа шăтăкне хутăн.

хм

гм! Капк. Хм! - тесе шутлать Соломон,— ниушлĕ ĕçе пултарать-ши?

ши

подр. свисту (о протяжном свисте). Якейк. Ши! шăпчăк, ши! шăпчăк, шăпчăк йорри арчара. Коракыш. Ши! шăнкăрч, ши! шăнкăрч, шăнкăрч чĕппи чĕкеçре. СТИК. Тула тухат та ши! шăхăрат. (Выражает пронзительность, чистоту свиста). Коракыш. Арăмĕ тула тухнă та ши! шăхăрнă. Шорк. Ши-и! шăхăрать те, таçта çитех илтĕнет. Панклеи. Ши-и шăхăртать. Сред. Юм. Ши-и! шăхăрчĕ. (Отсюда: шилаттарчĕ. КС.). Сред. Юм. Холара полицейскисем ши-и! шăхăртаççĕ. || Подр. росту растения. Трхбл. Ши-ши — подр. слово; употр., когда говорят о траве и вообще о растениях, которые пошли в рост тонко. Ib. Ши карăм, пи карăм (вар. ви карăм), çӳле карăм, маття турăм. (Загадка о хмеле на тычине). Т. II. Загадки. Ши кайрĕ, пи кайрĕ, çӳле кайрĕ, çăмарта турĕ. (Хăмла). Ст. Чек. Ши кайăп, пи кайăп, çуле кайăп, çăмарта тăвăп. (Хăмла). Собр. Ши каять, пи каять, çӳле каять, çăмарта тăвать. (Хăмла). И. С. Степ. Ши кăйнă. N. Вирĕ çом айĕнче ши (тонкий) юлат = вирĕ çум айĕнче çинçелсе юлат. СТИК. Ку хăвана пĕлтĕр кăна лартнăччĕ, епле ши кайнă. (Выражает впечатление при виде тонкого длинного растения).

шу

вода. N. Шу = шыв. Шорк. Шу или шăвă („ă“ лабиал.), шуна, шунта; шуйĕ или шăвĕ; шуйĕн, шăвĕн; шуне, шуйĕнче, шăвĕнче, шунче; шуйĕпе, шĕвĕпе, шупе. Панклеи. Шу пор-и, кинеми, ман шу ĕçес килет. В. Олг. Шу патне кайса кил-ха, Михали, шу çок. Н. Роман. Канав тăрăх шу йохать. По канавке вода бежит. ГФФ. Вăльтăр та вăльтăр ус çулчи ылтăн шу çине, ай, ӳкес çок. Трепешущий листок осины не упадет на золотую воду. Регули. 1316. Шувăн торат çок. Ib. 100. Вăл хăрат вăлсам онта шушне (= шу ăшне) ӳкесрен. Ib. 800. Шу çĕклени лайăх мар конта. Ib. 607. Шува кĕмелли вырăна топимарăм. Ib. 608. Вырăн шува кĕмелли топимарăм. Ib. 656. Салтаксам порте шува кĕчĕç. Ib. 427. Шу толса çитрĕ, орăх толмасть. 1105. Эп шупа (типĕпе) килтĕм. Ib. 1487. Шупа та, типĕпе те килĕç. Ib. 1123. Шу айăн (айпе) тохрĕ. N. Он хыçĕнчен кайсан шăва та каяс полĕ. Якейк. Вăл варти çаран кăçал шăва кайнă (= йĕпе парши утă çитĕниман). Сятра: Тăр кăнтарла шоа кĕрнĕ чоня пĕр çăмартапа ик самла татăкки пăрахаччă, шу осалĕ çына шоа тортса кĕртесрен. Когда купаются в полдень, то бросают в воду яйцо и два кусочка салмы, чтобы злой дух воды не утащил в воду. Ib. Çĕнĕ çыня (говорит мышь): „аппин сан шăтăка шу кĕрме хошап“, тет. Вопр. Смолен. Çăмăр шăва хирĕç килсен, час чаранмасть. СЧУШ. Тĕлĕкре шу курсан, йĕпе пулать. Якейк. Кирек ăсти шу патне те хăраса чиркĕве кайнă пак каяççĕ. Çăлкуç панче хытă калаçмаççĕ, колмаççĕ: шу тытать. N. Шу пак калаçать. N. Пура çине шу каймасть-и (не протекает-ли)? || Сок ягоды. Торп-к. Çырла шупе пит çăваççĕ. || Река. Янорс. Унтан кайсан-кайсан, эпĕр пĕр вăрман витĕр тохрăмăр, унтан тата ик шу орлă каçрăмăр. ЙФН. Çитĕнессине çитĕнтĕмĕр, мăн шу çинчи хомăш пак. Регули. 838. Шу тăрăх тăвалла виçĕ кон каяççĕ. Ib. 1121. Шу айĕ чоллă. || Брань. Пшкрт: Шуран токса кисе тен, только мыраку çок!

шу

двигаться. См. шăв. Календ. 1906. Хамăр пĕр вырăнта тăнă пек, çул çинчи япаласем — маяксем, хăвасем шунă пек. С. Дув. Хĕвел шăвать малалла, уйăх шăвать каялла. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх шăвать кулянса кăвак пĕлĕт тăрăшшĕпе. Самар. Çӳлте çăлтăрсемех, ай, миçе-ши? Миçе, пĕрти, пăхсан та шумасть-ши? Ала. 61. Çӳлте кăна çăлтăр та, ай, миçе-ши? Миçе пăхмассерен те шумасть-ши? N. Шăвать-ĕçке шăвать шурă пĕлĕт шур юр çуса кайиччен. ЧП. Шăвать-çке, шăвать-çке кăвак пĕлĕт. N. Пĕр куна яхăн вăл хĕвел-анăç еннелле шуман (не двигалось). Т. VI. Загадки. Лаши туртать, çуни шумасть. (Шыв юхни). N. Çĕрĕн шăван кайăк кĕшĕк. || Подвинуться. Изамб. Т. Пăртак шу, немного подвинься (сидящему). Букв. 1886. Шалалла шу. || Скользить. N. Паян ура шăвать. Сегодня на дворе скользко. N. Кĕпе çунă чох вăл ори шуса шыва ӳккĕр те анса карĕ. Когда ова полоскала белье, поскользнулась, упала в воду и утонула. N. Йĕлтĕр туса пар, терĕм; йĕлтĕр туса пачĕ те, шурăм-карăм пахчана. Зап. ВНО. Йăкăш-йăкăш шумашкăн урай яка пулинччĕ. Чаду-к. Упа пĕр сăртран шуса аннă та, ун патне чупса пурса (= пырса) пуçне пуртăпа касса татрĕç. || Ползать. N. Левонть хырăмпа шăвакан полчĕ. Букв. 1900. Кăшт тăрсан, кĕпер кашти çине выртрăм та, хырăмпа шуса каçса кайрăм. Ала 17. Çак Иван вара çавсене курсассăн, хуллен шуса пынă та, пĕрин кĕпине илсе хăйĕн çумне чикнĕ, тет. Толст. 15. Мачча тăрăх пĕр хăнтăла шуса пыра парать (клоп лез по потолку). Такмак. Утаканĕ утса пырăр, утайманĕ кутпа шуса пырăр. || Исчезать, ускользать незаметно, шмыгнуть. А.-п. й. 96. Сахар часрах тумланса, улпут тумтирне йăтса, хуллен мунчаран тухса шурĕ хăйĕн килнелле. КС. Тухса шурăм. Я удрал. Моркар. Хăранипе пӳртĕнчен хайхи хуçа тох та шу. Сред. Юм. Хăвăртрах тôхса шу эс кôнтан (удирай), аттô патак лекет. N. Çынни укçана часрах илсе чикрĕ, тет те, тухса шурĕ, тет, юлташĕ пăтне (улизнул). Б. Яныши. Эпир часăрах толалла тохса шурăмăр. Букв. 1906. А а-х! апла пулсассăн сывă пулах, йытă туç; сирĕн пек самăр (мăнтăр) ан пулам та, хам ирĕкĕмре хам çӳрем! тесе каларĕ, тет те, шурĕ, тет, кашкăр вăрманалла. Ашшĕ-амăшне. Лешсем пăртак тăрсан-тăрсан, ĕнсисене хыçкаланă та, шунă вара килĕсене (убрались). N. Наччас кĕсьене шуса кĕмелли япала! Моркар. Корать чăваш,— ĕç пăсăлать, кăмакаран хор шăвать. К.-Кушки. Сирĕн япаласем Пухтелне шунă (спроважены). || Якейк. Пичипа инки ĕçкинчен чутах шуса (= каймасăр) йолаттăмч.

шӳ

подр. страху. КС. Чун шӳ-ӳ (долгое ӳ) туса карĕ, или: чун шĕвех туса карĕ (охватил ужас, дрожь).

шӳ

то же, что шу, вода; встреч. в сложении: çырма-шӳ, вода. Якейк.

шӳ

жидкий. В. Олг., Бурнаш. См. шĕвĕ.

шӳ

мокнуть, размокнуть, разбухать. В. Олг. Шӳет – мокнет, шӳел – мокни. Изамб. Т. Пăрçа шӳнĕ, размок. Сред. Юм. Пăрçа шӳнĕ, увеличился объемом в воде. N. Çĕрĕпех пирĕн çапла çумăр çинче шӳсе тăмалла пулчĕ.

шӳ

маленькая щука.

на

возьми, на. Якейк. На сана, инке, çак хаяр корăка хăмлая, тет. Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 23. Анчах тăшман аллине хăйне: «на», тесех те памасть.

на

вот, давай. Урмай. Унтан касак сак уçрĕ, тет те, çынна çӳçенчен тытса кăларчĕ, тет те, на çӳçрен парать, тет. N. Турттарса пĕтерейми пултăр тенине илтрĕç, тет те, çаксем ку çынна на хĕртеççĕ, тет.

на

сл. понукания (детск. сл.). Сред. Юм. На каяс. Пĕчик ачасĕн лашапа каяс тени. Ib. На кайăпăр. Пĕчик ачасĕм лашапа каяппăр тессине çапла калаççĕ.

ни

(ни), подр. жужжанию насекомых. Б. Олг. Вăрăм-тона ни! тесе çӳрет: ста йон топас-ши, ста хырăм турантарас-ши, тесе çӳрет, тет. Ib. Шăнасам сĕрлеччĕ: ни, ни, ни! теччĕ.

ни

встр. в. удвоении: ни-ни.

ни

(н'и), частица соответствующая русск. ни. М. Васильев № З, 32. Мĕн сăлтавпа кĕтĕн эс, мĕскер полчĕ-ха онта? Ни çын килни илтĕнмес, ни куçармаç ман çорта. Чăв. й. пур. Халĕ ĕнтĕ çĕнĕ çĕрте ни çурт тăвайман, ни укçи пĕтнĕ. Ib. Иван вара ни салтака каяйман, укçине ахалех пĕтернĕ. N. Кунта пирĕн ни кунĕ кунĕ, ни çĕрĕ çĕрĕ? N. Вĕсем ни çурăлаймаççĕ, çурăлнисем те тăкăнса пĕтеççĕ. Яргуньк. Тилĕ тус калат, тет: кунта пирĕн пата ни хут килмест, тесе каларĕ, тет. Пазух. Ни юртти çук, чуппи çук. Прахăр хварăр çырмана. Чуратч. Ц. Ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар. Орл. II, 249. Ни ати мар, ни апи мар, пуççапмасăр кĕримăп. (Авăн вăчахĕ). Чураль-к. † Çакă яла килтĕм те, ни сар хĕр çук, сар хĕр çук, хура хĕр куçран каймарĕ. ЧС. Иккĕш те, усĕрĕскерсем, ни чарăна пĕлмерĕç, тет, ни туха пĕлмерĕç, тет, тӳрех шыва шатăртаттарса кĕрсе кайрĕç, тет. N. Ĕнер хытă ĕçнĕ те, паян ни этем, ни этем мар çӳрен («ходишь сам не свой»).

ну

но, вот, ну и. Тораево. Ну ку тилле ста курам, унта çиям, тесе каларĕ, тет (медведь). ЧС. Ну тата çиçĕм йăлтăр-йалтăр, хĕреслĕ-хĕреслĕ явкаланса çиçет. Б. Олг. Ну ман пичи макăрат (принялся плакать). Орау. Выляççĕ, выляççĕ те, вара ну ятлаçма тытăнаççĕ. Якейк. Ну апат! пĕре сыпсах тутине пĕлтĕм! N. Ну пурăнăç! N. Тем чул çырасшăнччĕ тĕпĕ-йĕрĕпе, ну çырма юрамас. Сятра. Окçа тӳлесе, тет. Хоçи те: лапах но! тет (в др. местах — лапах, тет хоçи). || Междометие побуждения. Регули. Ну, тата мĕн пĕлетĕн? М. Васильев № 3, 45. Чăваш: но мĕн, кала! тет. Чем люди живы. Ну, мĕн тăвас? Орау. Ну, атя, эй! (кричат на лошадь). Ст. Чек. Но! понукают лошадь. || Вот еще. Регули 529. Ну тата поплетĕн эс. || Ст. Чек. Ну, юрĕ! (грозят). Якейк. Но, вăл килтĕр типĕр (положим, что он приедет), вăл килсен те ним те тăвас çок. Ib. Но, вăл конта типĕр. Ib. Но, вăл пĕлет типĕр. Ib. Но, вăл килнĕ типĕр. Ib. Но, халь су полăр!

ня

(н'а), сл. баюканья. СТИК. Ня-ня, э-эх, чуччине, паппине.

па

(п̚а), сл., которым манят жеребят. Сред. Юм. Па! (Çамрăк тихасĕне çапла каласа йăхраççĕ).

па

(п̚а), восклицание удивдения. Орау. Па-па-па! (удивление). N. Па! (пай! вай!) поç патне тӳрех кайрĕ, сăри лайăх корнать. N. Па! (пай! вай!) ĕсĕрлсе те кайнă виç коркапах, полмасса мĕн поплес. Ой-ли, выпил З ковша, опьянел уже, что болтать небылицу!

пе

межд., соотв. русскому «ба»! В. Олг. Пе-е, эсĕ апланиç!

пи

неизв. сл., встречаюшееся в заумной песне. Абыз. Пи пушмак, пи пушмак, пине карти хыçенче лĕпсĕр-лĕпсĕр çын ташлать. (Сăвă). Б. Хирлепы. Пи-пи, пичи упи шур упа çине утланса сĕм вăрмана кĕрех карăм.

пи

подр. росту длинного, тонкого стебля; обычно употребляется вместе с подр. ши, как бы служа ему присловьем. Н. Чукалы. Ши каять, пи каять, çӳле каять, çăмарта тăвать. (Хăмла).

пи

восклицание восхищения. N. Пи! май çок чипер ĕç ку: кона ман та илес. Гм! это оказывается прекрасная вещь; надо это купить и мне.

пу

то же, что пăв, душить. Букв. 1908. Маруç, авантарах лар, мана мăйран ан пу. || Резать. Ау 76. Хăне хăй çӳçĕпе пуса вилет.

пу

завязка.

пу

пар. Хурамал. Çĕр пу (пăвĕ) тухать (çуркунне тĕтре пулать, çĕр ăшăна пуçласан). Тюрл. Хорантан пу тохать (а пас — шалтан). N. Чул пуне ларас тесе, çакна калаççĕ: кирпĕç хĕртсе çатма çине хураççĕ те, унтан ун çине, çатми çине те сухан вăрри сапаççĕ. Вăл çатăртатса ĕннипе пу тухать. Çавăн çине пите пырса тытаççĕ: пуç çине шел пĕркенеççĕ, çăвара караççĕ. Шăл хăвăлне сухан вăрри йӳççĕш кĕнипе шăл хурчĕ тухса ӳкет, тет.

пу

межд. пугания. Янтик. Çав саканчи ача каларĕ тет: пу, пу, пуйма килтĕм, çич хĕр пуçне çыхма килтĕм, кăркка шӳрпи сыпма килтĕм, тесе хăратрĕ, тет.

пу

(пу), подр. выпусканию пара. Кан. Пу-пу-пу... пу-пу-пу (пу-пу-пу)! туса ларать савăтри пăс арманĕ хăйĕн тимĕр пырĕпе.

пу

подр. блеванию. СТИК. Пилешпе палан çирĕ, тет те: пу! хăса пуçларĕ, тет.

ас

(ас), memoria («per quam animus repetit ilia, quae fuerunt»), память. Курм. Янг. Асăмра полтăр. Говорит тот, кто берет какую-либо вещь от человека, с которым он ломал дужку, указывая тем на то, что он не забыл заключенного между ними условия; вполне соответствует русскому: «беру, да помню», употребляемому в тех же случаях.

ас

(ас), dissolute, libidinose, intemperate vivere coepisse; turpiter se gerere; lascivire, развратиться; безобразничать; вести распутную жизнь; шалить. Ст. Чек. Асат ухмаха ернĕ çын: юрлат, ташлат, кăшкăрат, туха-туха тарат. Сошедший с ума безобразничает: поет, пляшет, орет, выбегает (из дома). Кратк. расск. 8. Ак Содомпа Гоморра хули çыннисем пит асрĕç, темĕн тĕрле çылăха кĕчĕç. Смотрите, как жители городов Содома и Гоморры развратились и как они погрязли в грехах. Посл. 18, 4. Вĕсем çав ĕçре эсир хăйсемпе пĕрле асса çӳременрен сиртен тĕлĕнеççĕ те, çавăнпа сире хурлаççĕ те. Ст. Чек. Асаççĕ ку хĕрсем. Эти девки распутничают. Ib. Каччăсемпе аса-аса (или: алхаса-алхаса), ку хĕр пĕтĕленчĕ (забеременела). Ib. Хĕре, хĕр-арăма алхастаракан курăн парсан, вăл асат (у нее является возбуждение). Ст. Чек. Пуçĕнче асас шухăшпа (с развратными мыслями). Требн. 5029. Аскăн (лучше: аскăнлантаракан) юрăсем юрласа, ташласа, асса çӳреместĕн-и? (= не развратничаешь ли?) || Ст. Чек. Шуйттансем асаççĕ пулĕ ĕнтĕ кĕçĕр. Должно быть, сегодня вечером черти разозорничались. (Так говорят во время бури или бурана). БАБ. Вăл (пăсташ) тасатма пуçланă каçхине: чăхсам ларнă çĕре кайăр-ха, вĕçем кăтăклама чарăннă-и (scr. чарăнни)? Чарăнман пулсан, ĕçе тапратмăпăр, терĕ. Вăлсем кăтăклама шуйттансем асма чарăнмасăр (lege: тухмасăр) пăрахмаççĕ, терĕ. Атте чăхсана итлесе килчĕ те: кăтăклама пăрахнă, терĕ. — Апла пулсан, шуйттансем ачи-пăчипех асма тухнă пулĕ, акă эпĕ вĕсене час хам патма пухатăп, терĕ. В тот вечер, когда он начал очищать (дом от порчи), он сказал: «Ступайте ка туда, где (у вас) спдят куры, и послушайте: перестали они кудахтать или нет? Если нет, то мы подождем приниматься за работу. При этом он прибавил, что куры перестают кудахтать лишь тогда, когда черти выйдут безобразничать. Отец сходил, послушал кур и сказал, что они уже не кудахчут. Если это так, ответил тот, то, значит, черти уже вышли безобразничать вместе с детьми (точнее: не исключая и детей). Вот я сейчас соберу их к себе». Ст. Чек. Авă ĕнтĕ вăл аса пуçларĕ. Вон он уж начал озорничать. || Ч. С. Ачам, унта выртма кайсан, ан ас; унта асма юрамас, часах лăп-лап çакăнат. Если ты, дитя мое, поедешь туда на ночевое (ночное), то не шали; там шалить нельзя (т. к. там священное место), а то как раз пристанет болезнь. || Vexari, agitari, exagitari, быть обуреваему похотями или страстями. Канон. 42. Манăн ӳтĕм усаллăхпа асать, хаяр çулăмĕпе хĕрет; мана тӳрлет. || Latius serpere, latius saevire (de ulcere dicitur alioye eiusmodi malo), распространяться дальше (о наружной болезни). Тюрлем. Асса (= арасланса, сарăлса) карĕ, пӳр тортать, е ратать (= ыратать); час шăтать-и? тет. (Чирей) стал больше; собирается гной; болит. Может быть, скоро прорвется. Альш. Асса кайрĕ (чир). Сильно развилась (напр. болезнь. Ст. Чек. Кĕсен-çăпан асса каят, асат. Наружные болезни могут усилиться. || Etiam de incendiis dicitur, quae saepius prorumpere coeperunt. Также об участившихся пожарах. Альш. Ытла асат-ха вут; çĕне вут кăлармалла пулаттăр. Этот огонь что-то уж очень расшалился; пожалуй, надо добыть нового огня (посредством трения кусков дерева). || De procalla. О ветре. Зап. ВНО. Çил асрĕ. Vеntus saevire соepit. Разбушевался ветер. || In Venerem lascivire, coeundi cupiditate exerceri (de bestiis dic). О течке животных. СТИК. Ст. Чек. Йăтăсем кĕр енне асаççĕ. У собак бывает к осени течка. || Furere, insanire, бесноваться. Ст. Чек. Каçалапа эрек ĕçнĕ те, çĕр-хута асса çӳрерĕ. К вечеру напился, и пробесновался всю ночь.

ас

(ас), i. q. (то же, что) авăс. В. Олг. , Пшкрт.

аç

(ас’), vox eorum, qui porcum .in locum aliquem ingres-sum expellere volunt. Так кричат на свиней. Якейк. Пирĕн анкартне сысна кĕнĕ. Аç! аç! В наш огород забралась свинья! Хось! [В Череп. в этом случае скажут: «аç» или: «аç-аç» (ас’-ас’), произнося обе половины раздельно].

ат

(ат), in molli solo aut in aqua ambulare; vado transire; erecto ad perpendiculum corpore tranare, ходить, погружаясь (в воду, в грязь, в снег); переходить в брод; переплывать (стоя в воде). ЧП. Вуник аршăн юр атма çил çунатлă ут кирлĕ. Чтобы пробежать (точнее: пройти) по снегу глубиною в 12 аршин, надо лошадь с крылами ветра. Сред. Юм. Пылчăк (пьЫцык) çинченех атса çӳрет. Ходит прямо по грязи. Ib. Ĕнер çăмăр пит çунă та, паян çол çинче атайми пылчăк. Вчера был сильный дождь, и потому сегодня на дороге непролазная грязь. ЩС. Ма шыва ататăн? Зачем ступаешь по воде. СПВВ. Атса çӳрет. Янтик. Мĕн атса çӳрен эс юр çинче? Сан валли çул çук-им? Ты что ходишь по сугробу? Разве тебе нет дороги? || N. Атса каçмалла тĕл, vadum, брод. || В. Олг. Сĕнтĕр орлă атса каçрăм. Я переплыл через речку Сундырь, держась в воде прямо (отвесно). Ib. Атса тăрат. Стоит в воде, держась прямо (держа тело отвесно; гов. о пловце).

ат

(ат), ign., quae idem fortasse sign., quod v. turc. (facere), неизв. сл.; м. б. то же, что турецкое ӓт «делать». Собр. З2°. Атсан, атă пулат; пуссан, пушмак пулат, теççĕ. (Послов.).

ат

(ат), impediri (de iumentis dicitur, cum pedes eorum habenis implicantur), запутаться в вожжах. Зап. ВНО. Малти лаша атрĕ. Передняя лошадь запуталась. Якейк. Лаша атрĕ. Вожжи попали между ног лошади (напр., выскользнув из рук того, кто ею правит). Ст. Чек. Атнă. (Лошадь) переступила через постромки (напр., при бороньбе). Тюрл. Лаша сӳре сӳренĕ чоне атать, çавăрнса пăхмасан, пĕççине хырать. Во время бороньбы лошадь может переступить через постромки, и, если не оглянешься, натереть ляжку. МС. Лаша тилкепине атрĕ. Лошадь запуталась в вожжах. N. Лаша чĕлпĕрне атрĕ. Янтик. СТИК., Череп. Лаша йĕвен аврине атнă. || Eodem modo de gallina. То же о курице. Изамб. Т. Чăххăн ури е çиппе е сӳспе çыхлансан: чăхă атнă, теççĕ. Если курица запутается ногами в нитке или кудели, то говорят: «чăхă атнă» (Череп. тăлланнă).

ат

(ат), i. q. авăт. Шоля. Пӳртекӳнче атан атать. В сенях поет петух. (Загадка: conitus). Синъял. Шăрчăк çула пӳртре атсан, çумăр пулат, теççĕ. Говорят, что если летом будет верещать в избе сверчок, то будет дождь.

ат

(ат), invenitur in composito: употребляется в сложении: ат-курăкĕ (куры̆к’), aspidium filix mas. Орау. Per syn-copen pro атă-курăкĕ? V. атă. Сf. аткăлăх. Сf. Мункачи Ат-курăк, рáfrányfü.

ат

(ат), calceus, сапог. Янш.-Норв. Ib. Атти — его сапог.

ах

(ах), vox parvulorum eorumve, qui cum parvulis loquuntur, quae significat aquam, вода (на языке маленьких детей). СТИК., Пшкрт, Череп., К.-Кушки и др.

ах

(ах), idem sign., quod apud Latinos ah, межд., имеющее различные значения. Est ergo aut dolentis. Часто выражает печаль или боль. Бугульм. † Турикассен хĕрĕсем ах! темесĕр сывлаймаççĕ. Девушки с верхнего конца деревни испускают непрерывные вздохи. Изамб. Т. 76. Ах! вилетĕп! Илсе килĕр ман патма ачасене... Ах! я умираю! Приведите ко мне детей... СТИК. Ах, çавна çаклатаймарăм! Ах, как жаль, что я его (ее) не поймал! || Aut stomachantis slbi ipsi et se ipsum arguentis. Или — негодование либо недовольство самим собою. Чăв. й. пур. Яккăвĕ каланă: ах, пĕлмерĕм! Кунта килес-мĕн! тесе ĕкĕрсе йĕнĕ. Яков плакал навзрыд и говорил: «Ах, я не знал! Мне надо бы прийти сюда!» Альш. Ах, чипер аппан тути çурăлнă! Ах, у красотки растрескались губы! || Aut stomachantis alteri. Также недовольство другими. Шурăм-п. № 16. Ах, ухмахсем! Мĕшĕн эсир те тапкаланатăр-ха? Ах, дураки! Зачем же это и вы дрягаетесь? || Aut leniter arguentis sive reprehendentis. Или легкий упрек. Якейк. Ах, эс мĕлле нумай çӳрерĕн! Ах, как ты долго ходил! || Aut obiurgantis. Или брань. Ст. Чек. Ах, мур! Ах ты, моровая язва! (брань). Ib. Ах, шуйттан пуçĕ! Ах ты, чортова голова! Ib. Ах, çăпата çăвар! («язык лаптем»; так обзывают человека, который говорит непристойности, и при том необдуманно и грубо). || Aut deprecantis. Или просьбу не делать чего-либо. Ст. Чек. Ах, ачам, ăна ан ту! Ах, не делай этого, дитя мое! || Aut inclamantis. Или призыв. Якейк. Ах, килĕрех конта! чон тохса каять! Ах, идите сюда! я умираю! || Aut suspirantis. Или вздох. V. ах. || Aut expavescentis. Или страх. Якейк. Ах, ачăсам, пĕтрĕмĕр!.. ампар çонсатохрĕ! Ах, дети, мы погибли!.. загорелся амбар! || Aut percipientis voluptatem. Или наслаждение, восхищение. Тораево. Ах, тутлă! тесе калать, тет. Ах, как сладко! говорит он. Ст. Чек. Ах, аван-ĕçке, кучренеç пек! Ах, как хорошо, словно гостинец! || Aut lascivientis. Или игривость. Ст. Чек. Ах, хăратрăн-ĕçке! Ах, как ты испугал! || Aut implorantis. Или мольбу. Самар. † Ах, аттеçĕм, тетĕп, ах, аннеçĕм! хăш урăртан тытсан, пахиллĕр? || Aut respondentis lacessenti. Ответ пристающему. Ст. Чек. Ах, ан çыпăçсам (или: ан çыпăççам) ман çумма! Ах, не приставай ко мне! (ах, отойди от меня!). || Geminata vocalis sensum validiorem facit. Иногда, для показания силы действия, гласная удваивается. Шорк. А-ах, хĕнерĕ-çке! Ну и били же его! Ib. А-ах, çапăнать-çке молчара (мол’џ̌ара). Ну, и парится же он! Ой-к. А-ах, киле килсех турă парать-çке те, ывăлсем таçта çӳреççĕ-çке! Ах, какая жалость! Бог посылает нам поживу (людей) прямо в дом, а сыновья, видишь, ходят неизвестно где!

ах

çырлахах, vox, quae summam voluptatem significat ex aliqua re perceptam, выражение восхищения. Сорм-Вар. † Ах, çырлахах, ку ялсам! Ачисемех пак пак, хĕрĕсемех майра пак! Ах, какая прелесть — народ в этой деревне! Взять ребят — как писаря; взять девчонок — как русские девки!

ах

турă çырлах, vox effusius approbantis восклицание, выражающее восхищение. Прокоп. Ах, турă çырлах лашисем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем! Гослоди помилуй, какие лошади! — головы выше дуги! Череп. Ах, турă çырлах, ĕçрĕмĕр те-ĕçке çавăн чух! Господи боже мой, ну и выпили мы тогда!

ах

(Ах), nom. daemonis cuiusdam mali, qui homines ad omnium rerum inopiam redigere posse creditur. Ab inieriectione ax ductum est, quae est vox suspirantis aut doientis. Ядр.? «Ах или вупкăн — бог, разоряющий дом; существо, противоположное хĕрт-сурт’у». В статье «Очерк религиозных верований чуваш» В. Я. Смелова (см. Магн. 244) «легенде о злом домовом Ахе» приписано русское происхождение, но едва ли правильно, так как нечто подобное мы встречаем и у авар. Среди чувашских текстов, присланных мне В. Н. Орловым, есть одна сказка об Ахе, («Йăмах Ах çинчен»), записанная мальчиком из деревни Яргунькиной О. М. Шорниковым и повествующая об одной старухе, которая отдала своего сына в ученье к злому колдуну Аху для того, чтобы тот преподал юноше искусство сладко есть и пить и хорошо (форсисто) одеваться, ничего не делая. Не передавая здесь содержания сказки, я приведу из нее лишь одно место, из которого можно заключигь с достоверностью, что бамое имя Аха происходит от междометия «ах». Кайнă чухне вăсем, пĕр чӳркӳллĕ ял витĕр тухсан, çăва кетессине ларчĕç, тет. Çав акан амăшĕ, ларнă чухне: ах! тесе ячĕ, тет. Çав хушăрах пĕр çын хыçалтан утса пырать, тет те: ак эпĕ Ах, терĕ, тет: мĕн кирлĕ сире? тесе ыйтрĕ, тет. По дороге они прошли через одно село и сели (отдохнуть) на углу кладбаща. Сидя здесь, мать мальчика вздохнула: «Ах!» В это самое время сзади подошел человек и сказал: «Ах — это я; чего вам от меня надо?»

ах

invenitur in composito, встречается в сложении: ах-хи-хи-и.

ах

(а̊х; huius vocis a littera per nares emittitur et producitur, произносится несколько протяжно, горлом и в нос), gemiturn iilum imitan videtur, quern alvum exonerantes edere solent. Шорк. Ах, те, ах! Dic: ah! Скажи: «ах!» His verbis parvuli ad exonerandam alvum incitantur. Так говорят маленькому ребенку, когда держат его особым способом на руках, желая, чтобы он «сходил», т. е. испражнился (ачана сыстарнă чухне калаççĕ). То же и в Якейк.

аш

(аш), и i. q. какай, caro, мясо. Ст. Чек. Аш апачĕ тутă тытать. Мясная пища питательна.

аш

(аш), edere, manducare; et est v. iocantis, есть (несерьезное выражение). Сред. Юм. Эпир, кайса, ашрăмăр. Мы пошли и поашали (покочкали, пошамали), т. е. поели.

аш

(аш), haesitantem ingredi; de iis dicitur, qui per aquam aut nives aut lutum, aut agros frumento consitos aliave similia non sine impeditione aliqua pedibus iter faciant, итти по воде, по снегу, по грязи, по песку, по траве и т. п. так, что ноги, или вообще нижняя часть тела, погружаются в них и покрываются ими (вообще — ура тупанĕ путмалăх пулсан). Буин. † Урамăрсем тăвăр, юрсем тарăн; эпир ашманнине кам аштăр? У вас улица узкая, а снега глубокие; кто будет ходить (или: ездить) по ним, увязая, как не мы? Ст. Чек. Кашкăр юр ашса кайнă. Волк побежал по снегу, который не выдерживал его тяжести. Толст. Сасартăк сулахай енчен темĕскер (какое-то существо) юра ашса килнине курах кайрăм. Ст. Чек. Юр ашса килтĕмĕр. Мы пришли, увязая по брюхо (и ниже) в снегу. Ib. Ку юра ашса кайма!.. Это итти по талому снегу!.. Изамб. Т. Ыраша ашша тухăрăмăр (туhы̆ры̆мы̆р, prima ы̆ littera perbrevi). Мы прошли через рожь (в поле) или по зернам ржи (напр., насыпанным на полога для сушки?) Собр. 400 † Шăхаль урам хушшине навус сарса тухнă-çке, — епле ашса кĕрем-ши? На шигалинских. Улицах всюду накидан навоз; как пройти мне туда, увязая в нем? Ала 64. Атте те аннен картишĕ (scr. картышĕ) пычăклă (i. е. пылчăклă); пычăкне ашма ӳркенмесен, хăймине çиме вăтанмĕ. Двор моих родителей грязный; если она не поленится месить в нем грязь, то и не постыдится есть сметану. Сир. 72. Урипе ашса вăл хытă тăма нӳрлентерет. Меся ногами, он превращает твердую глину в жадкую («сырую»). Хорачка. Jop ы̆жы̆нцэн аран ашша т̚окры̆м. Я насилу вылез из сугроба. КС. Юр. Çин ашша çӳрет. Лазит по снегу. Ib. Ыраш çинчен ашша тухрăмăр. Мы прошли по ржаному полю (или по зернам ржи). Ib. Паян кунĕпе шыв çинче ашша çӳрерĕмĕр. Сегодня мы целый день ходили по колено в воде. || Citatius ire, бежать рысью. СПВВ. Сред. Юм. Çакăнта çитеччин пĕр май ашсах килтĕмĕр. Мы все бежали до сих пор рысью. Ib. Лаша ашать. Лошадь бежит рысью. Зап ВНО. Ашша пырать (лаша хытă чопса пырать). Çутталла 43. Икĕ лаша иккĕн харăс хашлатаççĕ, ашаççĕ.

пӳ

рост. Тайба Т. † Хĕрсем пĕве кайнă чух та, сивĕ куçпа ан пăхăр. Собр. Ӳксе пĕве кайимарăм, питĕмрен хура каймарĕ. (Сак ырати). МПП. Пӳ — çĕр пĕвĕ, рост. || Возраст. Цив. † Эпĕ çак ялтан тухас çук, пӳ çитмесĕр ан илĕр (раньше, чем приду в возраст). Сала 302°. Пӳ епле, ĕмĕр çапла килет, тет. (Послов.). || Туловище, корпус, стан. Зап. ВНО. † Павăл мана илмерĕ; пĕвĕм-çийĕм пурччĕ ман, Атăл хĕрĕнчи хумăш пек. Алешк.-Сапл. † Ман пӳ юлать çĕр айне. Шибач. Пӳ çĕклеми ĕссĕр полтăм. N. Шемшер урам — вăрăм урам, ман çамрăк пӳ шăнăçмаçт. Шишкин † Виçĕ кĕренке поканне кача порнепе çĕклерĕм; ял çинчи йăвăр ятне пĕчик пӳпе çĕклерĕм. Актай. † Пӳ курăнми хăйăр ăшне (с головою). Ib. † Илсе каяççĕ чуна, каçараймарăм пӳме. Лашм. † Куç кĕски мар — куçран пăхтарма, шур чĕнтĕр мар — пӳме виçтерме. Янтик. † Аркă çичĕ ан пĕрсессĕн, пӳне йывăр килмĕ-ши? Альш. Илтĕм симĕс кăтат, çĕлетрĕм сăкман, çаннисем те вăрăм, пӳ кĕске. Пазух. Пӳсрен те çипиркке çĕлетрĕм, çаннисем вăрăм та, пӳ кĕске. Сала 312º. † Кĕпе пӳ те памасан, кĕпе хăйи те юрать пире. || Стебель, ствол; высота, равная длине ствола дерева. Ст. Чек. Хĕвел йывăç пĕвĕ (на высоте длины дерева) анчах юлчĕ. Кĕвĕсем. Шурта шăпчăк авăтать, хăмăш пĕвĕ (стебель) янăрать. Вăрманта кукку авăтать, вĕрене пĕвĕ (ствол) янăрать. СПВВ. Х. Хĕвел йывăç пӳ пурччĕ. || Длина, расстояние. Янш.-Норв. Пирĕн ялтан кăнтăрла енче, пĕр ана пĕвĕнчен (на расстоянии длины загона) тĕне кĕмен чăвашсенĕн масарĕ пур. N. Осем пирĕнтен пĕр ана пӳ ытларах çех тăраççĕ (стоят лишь на расстоянии длины одного загона).

пӳ

теперь отдельно не употребл. слово, соответствующее турецк. бий, бей, бек, пек, князь, господин, чиновник и пр.; встреч. в сложении: ĕмпӳ, мăнпӳ, пинпӳ, çĕрпӳ и др.

ай

(аj), flectere, inflectere, incurvare, гнуть, сгибать. Ауы̆н, flecti, inflecti, incurvari, гнуться, сгибаться. Пшкрт. V. ав.

ай

(aj), pars inferior; inferiora, ima, низ, нижняя часть. Альш. Чашкă айĕ тарласан, йĕпе пулать, тет. Если чашка снизу запотеет, то будет мокро. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ, пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Альш. Айĕ те тӳшек, çийĕ те тӳшек. (Хăнтăла). И снизу перина и сверху перина. (Загадка о клопе). Сохр. зд. Вăл е айĕ йĕперен, е пăх-шăкпа лапăртаннăран... макăрать пулĕ. Может быть, он плачет оттого, что под ним мокро, или оттого, что он испачкался в испражнениях. || In casibus obliquis interdum adverb, loco usurpatur. В косвен. пад. иногда употребляется в значенин наречия. Ст. Айб. Ая юрать, ая кĕмест. (Пукан). Смысл этой загадки о стуле темен. Альш. Ăна ачасене ая шăнăран параççĕ. Его дают детям, чтобы они не мочились под себя. Сред. Олг. Ая янă. 1. От страха испустил мочу. 2. Страшно перепугался. Ун кăмăлне ялан ая туса пырсассăн... Если все время подавлять его стремления... Якей. Ая туса пăрахатьчĕ. (Меня) чуть не занесло (снегом) [или: чуть не придавило (чем-либо)]. Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Послов). Орау. Хăш çын айран каланине сисимаçть. Иные не понимают намекок. Орау. Çил улăма айăн-çийĕн вĕçтерчĕ. Ветер перебуторил солому. Альш. Пĕри, шыва кĕрсе кайса, шыва айăн-çийĕн çавăрĕ. Одна из них (кобыл) войдет в воду и взболтыхает ее до самого дна. || Saepissime postpositionis vim habefc, eandem ac praepp. sub, subter, quo sensu plerumque cum particulis possessivis coniungitur. Часто служит послелогом, при чем соединяется с притяж. суфф. Ман айăма (ман ая), ман айăмра (ман айра), ман айăмран (ман айран); пирĕн айăмăра (пирĕн ая), пирĕн айăмăрта (пирĕн айра), пирĕн айăмăртан (пирĕн айран); сан айна (сан ая), сан айăнта (сан айра), сан айăнтан (сан айран); сирĕн айăра (сирĕн ая), сирĕн айăрта (сирĕн айра), сирĕн айăртан (сирĕн айран), ун (он) айне, ун айĕнче, ун айĕнчен; вĕсен айне (вăлсам айне), вĕсен айĕнче (вăлсам айĕнче), вĕсен айĕнчен (вăлсам айĕнчен), ун айĕпе, вĕсен айĕпе. V. Матер., 214, Синт., 148 — 211, 292 — 348, 348 — 378. КС. Ман айăма шыв юхса кĕрет. Под меня течет вода. Ib. Сирĕн айăрта ман тӳшек выртать. Под вами лежит моя перина. Ib. Çирĕн айăртан çак сăхмана илсе тăхăнам-ха эпĕ. Ну-ка, я возьму из под вас этот кафтан и надену его. Ст. Чек. Пирĕн айăмăра кĕççĕ сарчĕç. Под нас подостлали войлок. Ib. Чаппан айăмăрта выртат. Чапан лежит под нами. Ib. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. Ib. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положал книгу под подушку. Морг. Ырă çын, тархасшĕн хоп мана лорăк айне! Пожалуйста, покрой меня, добрый человек, лукошком! Тай.-Т. Шыв çисе пыннине çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айнĕ пулнă. Когда берег от размывания водою обрушился, то столб очутился под водою. Ст. Яхак. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас, çуна айне туса, вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. Букв. 1886. Ĕне айне лармасăрах ĕмĕр ирттермелле турă çырнă пулĕ, терĕç. Они решили, что, должно быть, им суждено прожить без коровьего молока. Сред. Юм. Сăмахран пõлсан, эп çын айпе йõлаканни мар вара. Словами меня не забьешь. Тай. Çакă ялăн ачисе сăмах айне турăмăр. Своими речами мы заткнули рот парням этой деревни. || Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕсен. Между лесом и озером Ескӳл луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. Пĕр хĕр кăкăр таран çĕр айĕнче тăрать. Девушка стоит по грудь в земле. Ход. во св. Çĕнĕрен тухакан кĕнекесене пурне те пĕрер те пулин илсе яланах ал айĕнче тытас пулать. Надо приобретать все новые книги, хотя бы по экземпляру, и всегда иметь их под рукою. Лашм. Пирĕн пата хăнана (= хăнана) пыр. Ыттах тĕлне пĕлмесен, Тури касра, кĕтесре, — Тури касра, кĕтесре, улма сачĕ айĕнче. Приходи к нам в гости. Если не знаешь сам, то мы живем вот где: на Верхней улице, на углу, под яблоновым садом. Якей. Чуть йор айне полаттăмччĕ. Меня едва не занесло снегом. СТИК. Çын айне пулса пурăнакан çын, человек, который находится в вечном подчинении у других. Абыз. Путь-путь путени, çав путенен йăвийĕ сакăр ана айĕнче. Подь-полоть перепелка; гнездо этой перепелки под восемью загонами. ЧП. Хырă айĕсенче çырлалăх. Под соснами ягодные места. Якей. Эп кĕпер айĕпе коньккипа ярăнса тохса карăм. Я прокатился на коньках подмостом. Ст. Чек. Вăрман айĕпе пырат. Едет (или: идет) под сенью леса. Землед. Ыраша хытта хăварнă хура пусса акаççĕ. Хăш чух тата пĕр-пĕр курăк е тырă айĕнчен тухнă çĕре акаççĕ. Рожь сеют на паровом поле. Иногда ее сеют на поле, вышедшем из-под какой-либо травы или из-под хлеба. || Etiam adiectivi vim habet, quae loquendi forma perrara eat. Очень редко имеет смысл им. прилагательного. ЧП. Аял ту çинче ай кĕлет, ай кĕлетре аслă аппа. На визенькой горе нижний ярус клети, а в нем моя старшая сестра. Каша. Çӳлĕ тенĕ кĕлетĕр ай кĕлетрен ытла мар. То, что вы считаете за верхний ярус клети, не выше нижнего этажа ее.

ай

(аj), interi., ad rarios affectus exprimendos apta, междометие, выражающее различные душевные движения. Interdum est timentis. Иногда выражает страх. Шорк. Ай! йытти çыртать! Ай! собака кусается! Aut eius, cui dolet aliquid. Или боль. КС. Ай! алла пĕçерет! Ай! жжет руку! Interdum etiam contemnentis aut verba alicuius asperuantis. Иногда презрение или нежелание слушать чьи-либо речи и т. п.; при этом означенное слово произносится средне между aj и ах’. Шорк. Ай, санран килет-и вăл! Куда тебе! Разве ты можешь это сделать! КС. Ай! ун хыççăн кайсан! Ну, разве можно поступать по его советам? Ст. Чек. Ай, вара, ман хăлха клуххуй-и? Да разве я глухой? Б. Хирлеп. † Ай, вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппань çук, мана саппан парса ячĕ! Ах, чтобы шут подрал мою любовницу! У самой нет фартука, чтобы на себя надеть, а она мне фартук дала. (Свад. п). Aut etiam admirantis, non sine stomacbo. Или удивление и досаду. Ст. Чек. Ай! эс паян яшка пĕçермен-и-мĕн? Пит хытă выçнăччĕ. Как, разве ты сегодня ничего не варила? Я сильно проголодался. || Eadem voce in aenigmatis violinae sonitus significatur. В загадках является подражанием звукам скрипки. Раков. Ай тĕм, вай тĕм, чунĕ пур та, юнĕ çук. (Купăс). Загадка, в которой четыре первых слова непереводимы, а смысл остальных таков: „душа у нея есть, а крови нет“. Альш. „Ай!“ тет, „вай!“ тет, чунĕ пур та юнĕ çук. (Купăс). Она говорит: „ай!“ она говорит: „Вай!“ — душа у нее есть, а крови нет. (Загадка о скрипке). || Item in carminibus Tschuvaschorum saepissime usurpatur, varia, ut videtur, significatione, quae ex totius carminis sententia pendet. Иногда это восклицание является особенностью языка народных песен, и его значение определяется общим содержанием песни. ЧП. Ай, чĕвĕл те чĕвĕл хура чĕкеç, кĕр каять те çур килет! Ах, черная ласточка-щебетунья, улетает осенью и возвращается весною! Н. Карм. Ай, выляр-и, тăван, ай, кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне? Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные? || Interdum producta vocali littera effertur, commiserationis significandae causa. Иногда гласная а в этом междометии произносится протяжно (что я обозначил удвоением буквы), тогда оно выражает сожаление или сочувствие. Шорк. А-ай, ачине! Пипи пулчĕ! Ах ты, мой малюточка! ушибся! Урмай. „А-ай, тытнăскерех ĕçĕрĕнсе тарчĕ-ç! Апатне тата тутлăрах ту-ха, эреке ярса ту“, тесе калать, тет. Он сказал: „Совсем было поймал, а он вырвался и убежал. Ты приготовь обед еще слаше, состряпав его с вином“. || Eadem augetur magnitudo rei designandae. Также служит для усиления. Якей. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Ib. „Ай, йоратап-çке! ай, йоратап-çке!“ тесе, тота тăвать. Целует и говорит: „Ах, как я люблю тебя!“ || Interdum etiam producta consonante enuntiatur, ut summa volnptas ex aliqua re percepta significetur. Hie particulae usis non satis certus est. Также может удлиняться и конечная согласная, тогда междометие выражает удовольетвие, восторг. Шорк. Ай-й, аван! Ах, как хорошо! (сомн.?). || In loquendo npnnunquam geminatar. Междометие ай может удваиваться, образуя сочетание ай-ай. Haec interiectio saepe ab eo usurpatur, qui petit auxilium aut iniuriam sibi illatam conqueritur. При этом им выражается или зов на помощь или жалоба на насилие. Шорк. Ай-ай! вĕлереççĕ! Ай! убивают! КС. Ай-ай! сухала тăпăлтарать! Ай! за бороду теребит! || Interdum superiativi vim habet aut significat admirationem. Иногда имеет значение частицы превосх. степени или служит для выражения удивления. Б. Акса, Якей. Ай-ай тăрăх! Ах, как жарко! Ст. Чек. Ай-ай, аван, чăнах та! Ах, как, в самом деле, хорошо! СТИК. Ай-ай, кăçал тырă йывăр пуçлă иккен! А и тяжелы же в этом году хлебные колосья! Якей. Ай-ай (или: ай-яй), паян авăн çапсан, лайăхчĕ! Ах, как было бы хорошо, если бы сегодня была молотьба! Ib. Ай-ай (или: ай-яй), ыратать! Ах, как болит! Ib. Ай-ай, ку пит лайăх (чипер)! Ах, как она хороша (красива)! Шорк. Ай-ай ку! Ну ай-ай! (удивление при каком либо поступке или указание на его необычайность). В говоре КС в этом случае всегда произносят ай-ай. || Eodein sensu etiam cum irrisione quadam ponitur. Иногда в последнем случае получает оттенок иронии. Сред. Юм. Ай-ай, эс пит чейе! Вишь какой ты хитрый! В говоре КС в этом случае произносят ай-яй. Череп. Ай-ай пит! Больно ты горазд! (т. е. думаешь о невыполнимом).

ай

(аj), particula, quae a canentibus cantilenis inseritur, iterate versu omittitur. Песенная вставка, которая „в некоторых стихах пропускается; употребляется почти во всех песнях, при вторичном повторении стиха всегда пропускается.“ (М. П. Петров). Ib. Хапхăр умăрсенче (ай) лăс хурăн (2) çĕре тиви-тивми (ай) лара-çке (З); ай-хай-ах та мăнтарăн (ай) телейĕ (2) çынна çити-çитми (ай) тăра-çке! Перед вашими воротами растет кудрявая береза, едва не прикасаясь ветвями к земле. Ах мое бедное счастьице! никак не может оно сравняться с счастьем других людей! ЧП. Ай-хай, çамрăк пуçим, кĕске ăсăм! тата мĕн курассисем, ай, пур-ши-ха? Ах, какая предстоит еще участь мне глупому?

ай

(аj), vox Russica, e sermone plebeio deprompta: пит, aut, rel. Союз, заимствованный из простонародного русского языка (ай, али = или) и означающий разве, или. КС. Ай вăл ĕçе эсĕ халь те туса пĕтермен-и? Разве ты до сих пор не окончил этого дела? Ib. Ай пĕçермерĕн-и эсĕ? Разве ты не сварила? Чуратч. Ц. Ма тăмастăр? Сире миçе килсе тăратас? Ай эпĕ сирĕн хуçа мар, итлеместĕр мана? Почему вы не встаете? Сколько еще раз приходить поднимать (т. е. будить) вас? Разве я не хозяин вам, что вы меня не слушаетесь? Ай кăмпа апач апат-и вăл? Мĕн тумалла унпала? Разве грибы пища? На что они годны? Ай эп, ай эс — пĕринчен пĕри кĕресех пулать пирĕн. Кому-нибудь из нас двоих приходится непременно лезть (Якей. Эп-и, эс-и, иксĕмĕртен пĕри кĕресех полать). V. ел, е.

ав

(ав), vox, qua imitantur latratum canis, междом., выражающее лай собаки. Ст. Чек. Ав йытти: ав! ав! тет. Вон собака лает. Ab iis, qui cum parvulis loquuntur, usurpatur. Употребляется в разговоре с детьми. V. хам.

ав

(ав), adv. demonstr., quod eas res indicare solet, quae ab eo, qui Ioquatur, remotiores sint. Указательное наречие, которое указывает на предметы более отдаленные от говорящего: вон. V. ак, акă, авă.

ав

(ав), flectere, inflectere, incurvare, гнуть, сгибать. Бел. Гора. † Сĕтел çине хутăмăр, йĕс сĕтелне аврăмăр, пăхăр урине тайрăмăр. Мы положали на стол, и латунный стол изогнулся, а его медные ножки перекосались. Çатан ав, е ramis arborum truncisve earum tenuioribus, alium alii quasi nexu conserendo, saepimentum conficere, плести плетень. Тукун (тугун) ав, токăн (тогы̆н) ав, orbes ligneos, ubi radii rotarum infiguntur, flectendo conficere, гнуть ободья. Пĕкĕ ав, arcus ligneos conficere, qui tota Russia ad vehicula iungenda adhibentur, гунть дуги; тупан ав, eas partes trahearum conficere, quae rotarum vices praebent, гнуть полозья. Альш. Кĕпер çине пырса кĕнĕ çĕрте çатан авса, икĕ çатан хушшине те тăпра купаласа пынă. При вьезде на мост с обеих сторон заплетен плетень, а в промежутке насыпана земля. || Interdum est verberare. Иногда значат бить, колотишь. Сред. Юм. Эпир õна хытă аврăмăр-ха. Мы его здорово поколотили. То же значение есть и в Череп. | Etiam ad suam voluntatem perducere alqm, alqm suum facere. Также уламывать кого, склонять его на свою сторону. Ст. Чек. Çын хытă кăмăллă е çиленнĕ пусан çын кăмăлне çемçетеççĕ. „Калаçса, ĕçтерсе, мĕн туса, çав çынна авар-ха, кăмăлне çемçетер-ха, хамăр мая çавăрар ха“. Если человек неприветлив или на что-нибудь рассердился, то его ублажают. „Давайте поговорим с ним, угостим его (вином, пивом) и как-нибудь уломаем его и склоним на свою сторону“.

ав

(ав), aratro subvertere, пахать плугом. Нюшъ-к. Хăртнă ав, terram, ubi an tea silva erat, primum aratro subigere, пахать плугом чищобу, росчисть. Землед. Авса пăрахнă çерем малтан пĕтĕмпех курăк тымарĕсемпе çыхланса (лучше: çыхăнса) выртать. Только что вспаханная новина сначала бывает вся перепутана корнями трав. V. ал.

ак

(ак), акă (агы̆), adv. demonstr., quod res loquenti propiores ostendere solet. Указат. наречие, относяшееся к предметам более близким к говорящему: вот. V. ав, авă. Якей. Ак ман умран виç çын иртсе карĕç. Вот впереди меня перешли через дорогу трое. Ib. Ак эп те килтĕм. Вот и я пришел. Ib. Ак, ача, çаклантăн! Вот теперь ты, брат, попался! (напр., так скажут вору, застигнутому на месте преступления). Ib. Ак(ă) конта ик сорăх макăрса çӳрет, — сан мар-и? Вот здесь две овцы блеют, — не твои ли это? Ib. Ак эп сана (датив. функция)! — апуна каласа кăтартам-ха! Вот я тебе! — скажу матери! Якей. Ак çапла тăвас полать. Надо сделать вот так. || Ак çакă, ак çак, ак ку, hiс, вот этот. || In praepxopera rei demonstrationе ter, quater quinquiesque ponitur. Приторопливом указании на предмет, напр. при розысках, может утраиваться, учетверяться и упятеряться. Якей. Ак, ак, ак! Вот, вот, вот. || Interdum est refutantis aliquid vel redarguentis. Иногда выражает опровержение слов другого лица. Изаб. Т. Шел çамрăк çынна! Ĕмĕр пĕтнĕ пуль çав. — Ĕмĕрĕ пĕтсе ак! — шăнса пăсăлса вилчĕ. Ик эрне те асапланмарĕ. Жалко молодого человека! Должно быть, пришел конец его жизни (определенный судьбою). Какой там (или: вот уж и) конец! — простудился и умер. Двух недель не промучился. Ib. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? — Ăрăвĕнче ак! Качча килнĕренпе патак лекмен çавăнпа челхине янă. Или у них в роду все такие бойкие на язык? — Какое там в роду! С тех пор, как она вышла замуж, она еще палки не отведывала, — вот и распустила язык-то! || Aut minitantis. Иногда служит для выражения угрозы. Ст. Чек. Ак эп тухам-ха, тек ачана хĕнетĕн! Вот я выйду и покажу тебе, как то-и-дело бить ребенка! || Interdum est admirantis aut aliquid aegre ferentis. Иногда выражает удивление или недовольство. Якей. Ак, ача, вăл капла полассине эп кĕтменччĕ. Я, право, не ожидал, что он сделается таким! Ib. Ак топрăн япала! Неужели ты не мог найти ничего лучше? Ib. Ак топрăн калаçмалли япала! Вот нашел о чем говорит! || Etiam adhibetur, cum vult aliquis, ut verba sua attenie audianlur. Также употребляется для привлечения внимания к словам говорящего. Ак ĕнтĕ, ачамсем, сиртен хăшăр пуракăра малтан тултарат, çавна малтан качча паратаă. Вот что, дети: кто из вас скорее наберет полный бурак (ягод), ту я прежде других выдам замуж. || Eadem voce in narrando ad erigendos audientium animos utiinur, cum a rebus Ievioribus ad maiora transgrediendum est. Также употребляется в рассказе, для выражения перехода к более важному. Альш. Ларсан-ларсан, кăсем ларнă йывăç айне вырăссем килсе лараççĕ, тет. Акă вăсем укçа хисеплеççĕ, тет. Через некоторое время к тому дереву, на котором они сидели, пришли и сели русские. Вот они начали считать деньги.

ак

(ак), serere, semen spargere, [араб сăмахĕ] Т. VII. Вăсем пĕр ана урпа акса хăварнă, тет; урпи пит лайăх пулнă, тет. Они посеяли загон ячменя, и ячмень уродился очень хорошо. Изабм. Т. Тырри час ĕлкĕрмен çул çуртри вырса пĕтичченех ыраш акма каяççĕ. В те годы, когда хлеба созревают поздно, еще раньше, чем будет сжато яровое, отправляются сеять рожь. Якей. Пĕр пăт акса воникĕ пăт илнĕ. Посеяв хлеб, собрал двенадцать пулов с пула. Изамб. Т. Ул тепĕр пуçне тухичченех акса кайрĕ. Он пошел, сея семена, до другого конца загона. Ib. Ыраш акса пĕтерсен малтан ыраш кĕлти, унтан çуртри кĕлти кӳртеççĕ. Посеяв рожь, сначала возят с поля ржаные снопы, потом снопы ярового. Ib. Йĕтĕне ака тыррисемпе пĕрле акаççĕ. Лен сеют вместе с яровыми. ЧП. Хуранăн-хуранăн курăнат, камăн иккен акнă анисем? Чьи это чернеют засеянные загоны? (т. е. до появления всходов). Кильд. Ш. Тырă акса тума хушрăмăр, ăна та турĕ. Мы велели ему посеять и выростить хлеб — он сделал и это. Сред. Юм. Тыр акнă чõхпе пĕри акса пĕтереччин кайса сõхалакана: „Акаччĕн сõхалама кайна“, теççĕ. Если во время сева, пока один сеет, другой отправляется за ним пахать, то говорят: „Он поехад пахать пашню, пока другой на ней сеет“. Шурăм. 15. Эпĕ: „Сирĕн ята акакан çĕр миçе теçеттин лекет?“ тесен: „Вуншар теçеттин“, терĕç. На мой вопрос, сколько у них приходится на душу десятин пахотной земли, они отвечали: „По десяти десятин“. Тrans. Переносно. Дм. Ростов. Ашшĕ-амăшĕ акса хăварнă ырă вăрлăхсем. Добрые семена, посеянные его родителями. V. ака. Якейк. Сысна ăрамра (i. q. урамра) акса тунă пак пĕрех. Via subus referta est. На улице полно свиней („улица усеяна с.“). Ib. Кил хошшиyче (i. q. кил-картинче, карташĕнче) ача акса тунă пак пĕрех. Chors referta est parvulis. На дворе полно ребят.

ак

i. q. v. tatar. аk, albus, candidus? От тат, аk, белый? Трехбл. † Ак машшина мамăк авăрлать; çамрăк пуçăм тĕрлĕ шухăшлать. Белая (?) машина прядет хлопчатую бумагу; в моей молодой головушке бродят разные думы. Здесь „ак“ не = вот.

ак

idem esse opinor atque v. tatar. ak, albus, candidus. Повидимому, татар. слово: ak, белый. Стюх. † Ак перчетке — хĕрсен саламĕ, Чăвашкас хĕрсен (lege хĕрĕсем?) çăкăр харамĕ. Белые перчатки — подарок девушек; девушки из селения „Чăвашкас“ — дармоедки.

ак

vox ignotae signif. in aenigmate posita. Собран. З66. Пӳртӳмĕнче ак таппи. (Пĕчĕкçĕ çуна). Загад. Пӳрт умăнче ак тияппи. (Çунашка). Aenigmata, quibus trahea pusilia significatur. Загадки о салазках. Cf. тяппи, pediculus ποοισϰος, ножка.

ак

vox ignotae signif., quae in aenigmate legitur. Слово неизв. значения, встречающееся в загадке. Урмай. Ак çик чăмăртак. (Ушшĕ). Aenigma, quo clavis significatur. Загадка о ключе.

ак

vox incerta, quae, cum vocabulo „лаик“ coniuncta, in aenigmate legitur. Слово неизв. значения, встречающееся в загадке. Собран. 266. Ак лаик, чаклаик, шăл таик, таш лаик. (Çăра уçин). Aenigma, quod de iis rebus dicitur, quae clavi reserantur. Загадка об отпиранни замка.

ал

(ал), subigere terram antea incultam aratro, quod „ака“ sive „ака-пуç“ appellatur. Пахать новь деревянным плугом (сабаном). Менч. Чист. Ака кăларнă кун вĕсем нуммай алмаççĕ; пирвайхи кун нуммай алсассăн кайран-кайран ĕç ӳсĕнми пулат, теççĕ. В тот день, когда они впервые выезжают на пашню, они пашут недолго. Говорят, что если долго пропашешь в первый день, то потом не будет спориться работа. Ист. Церкв. З0. Чиркӳ вырăнне ака-пуçĕпе (чит. ака-пуçне) алса тухтарнă. Место, где была церковь, велел распахать плугом. Микуш. Эсĕ алса пынă чух ана вĕçне тухас умĕн кăткă йăви алса пăрахăн. Проводя плугом борозду, ты, прежде чем тебе доехать до конца загона, распашешь муравейник. Букв. 1 ч. 1904. Аки-пуçне хăйсем ултă лаша кӳлнĕ, çапах ниепле алайман. Они запрягли в плуг шесть лошадей, но пахать никак не могли. Кив-ял, Сизов. † Пуринчен ытла çĕр ыйтрĕç, çерем алса вир акма. Больше всего они требовали земли, чтобы поднять новь и посеять просо. Хорачка. Сӓрӓмӓ аҕа-п̚ос’пала соҕалазан алны̆ п̚олат. Если подвять новь плугом, то это выражается словом алны̆. Т. II. Загад. С. Мок. Алман ана çинче çапман урапа кусат. (Суеçтерни). По не паханному загону катится не сколоченная телега. (Загадка: вранье). Собран. Алман ана (аddе: çинче), шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкачă выртать. (Суя суйни). На непаханном загоне, под невыросшей березой лежит не рожденный заяц. (Загадка: вранье). V. çерем сĕт.

ал

(ал), i. q. алă, manus, рука. Reliqui casus hi sunt: остальные падежи образуются так: аллăн, алла, алран, алра, алпа (алба). КС. Verba composita v. in алă, Сложные см. в алă.

ал

i. q. (то же что) аллă; in compositis tantum usurpatur. Употребляется лишь в сложении. Якей. Ал иккĕ (аλиык’к’э̆), quinquaginta duo, пятьдесят два. V. аликкĕ, аллă.

ам

(ам), vox parvulorum aut eorum, qui cum parvulis loquuntur, comedendi actum significans aut latratum canis. Слово, употребляемое маленькими детьми, а также теми, кто с ними говорит, и выражающее действие (акт) еды или собачий лай. Сред. Юм. Ам, тет, h. e. çиес тет, хочет съесть, comedere vult. СТИК. Ам тăват! Mordebit (canis)! Укусит! (собака). N. † Çапла пирĕн ячасем çырла тата пуçларĕç, пĕрер уçă татсассăн çăваралла ам! хыпрĕç. Таким образом наши ребята стали рвать ягоды; когда они нарвали по горсти, то быстро отправили их в рот. Череп. Ам. ту. Ешь. Череп. Ам-ам тăват. 1. Edit 2. Mordebit 1. Ест. 2. Укусит. Ст. Чек. Ам-ам тăват. 1. Mordebit. 2. Latrat. Лает. Ib. Ав йăтти ам-ам тăват. Вон собачка лает. Ib. Ан пыр йăтти патне, ам-ам тăвĕ. Не подходи к собачке, укусит. Орау. „Амм, амм тăвас ачине“! тет амăшĕ. Ачи вара кулать. Мать (играя с ребенком) говорат (открывая рот): „Надо съесть ребеночка!“ Тогда ребенок смеется.

ам

(ам), vox eorum, qui parvulis terrorem obiicere volunt, i. q. амми. Слово неизвестного значения (м. б. собака), которым стращают детей. Нюш-к. Ам тытать. Тебя схватит „ам“. Саvе, nе „ам“ capiat. [Fortasse significat canem].

ам

(ам), unde deductum est: откуда произошли: ам-ам, canis, собака, vox parvulornm atque eorum, qui cum parvulis loquuntur, слово, употребляемое детьми или теми, кто с ними говорит. Альш., СТИК. Сред. Юм., Чертаг. V. мах-мах. Ст. Чек. Ан тух унта, ам-ам пур. Не выходи туда, там есть собачка.

ан

(ан), latitudo (de textilibus plerumque dicitur), ширина (обыкновенно о материи). СПВВ., ЧП. Ансăр тӳшеке ан хушрăм. Я прибавила ширины узкой перине, т. е. сделала ее пошире. СПВВ. Кĕпе анĕ аслă. Рубаха слишком просторна. Альш. † Пасар улачийĕн анĕ анлă, касасси-пĕкесси (i. q. пӳкесси) час пулмас. Клетчатая бумажная пестрядь (в роде сарпинки) очень широка, и ее не скоро разрежешь и подрубишь. СПВВ. † Тăхăр хĕçин анĕ аслă, касса пӳклесси час пулмĕ. Холст из девяти пасм очень широк, и его не скоро разрежешь и подрубишь. Ст. Шаймб. † Улача кĕпен анĕ анлă. Рубаха из пестряди — широкая. || Item singulae plagulae textilium, ex quibus fiunt stragula aut vestimenta, полотнище. В. Олг. † Çичĕ антан çĕленĕ тӳшекĕччĕ. У нее была перина, сшитая из семи полотнищ. Сред. Юм. Кĕпене виç антан çĕлесен пит ирĕккĕн çитет. Из трех полотнищ можно свободно сшить рубаху. Сятра-Марга. † Тăвансам петне (= патне) килнĕ чох тăват ан кĕпи те тăвăр полчĕ. Когда я пришел к родным, то даже моя рубашка, сшитая из четырех полотнищ, оказалась узкою (т. е. от обильного угощенья). ЧП. Атя, ăстарик, ай, киле! Пилĕк ан тӳшек сарăпăр, çич ан çитти (scr. çити) витĕнĕпĕр, ыталланса çывăрăпăр! Поедем, старик, домой! Постелем мы перину, наволочка которой из пяти полотнищ, оденемся простыней, сшитой из семи полотнищ, и будем спать, обнявшись! Янш.-Норв. Улача кĕпе пĕтерме виçĕ ан пусма çитмерĕ. На отделку пестрядинной рубахи не хватило трех полотнищ бумажной ткани. Кошки. † Арка çичĕ ан пĕрсессĕн кĕпене (рубахе) йывăр килмĕ-ши? Альш. † Арка çич ан тытсассăн пӳме йывăр килмĕ-ши? Если обшить рубаху обшивкой со сборками, сшитой из семи полос ткани, оторванных от куска в ширину его, то не будет-ли тяжело моему стану (т. е. мне самой)?

ан

(ан), i. q. tat. įjįн, humerus, unde derivatum est ан-пуççи (п̚ус’с’и), quod idem valet. Слово, встречающееся лишь в соединении: ан-пуççи (ан-п̚ус’с’и), плечо. N. Вырăс пупа ан-пуççи çине хурса йăтса тухса кайнă çырманалла. Русский взвалил попа на плечи, вынес его и понес в овраг.

ан

(ан), vox ignota, quae non invenitur nisi in compositione, слово, встречающееся лишь в следующем обороте. Сред. Юм. Анне-тĕлне (lege: анн’э, priore consonante non emollita) пĕлмес, stupidus est, hebes est, не имеет смекалки, бестолков. Ib. Анне-тĕлне пĕлмес õ, çынсĕм мĕнле хõшнă, çавăн пик тăвать: „хĕне“, тесен хĕнет, „çап“, тесен çапать. Он бестолков, делает то, что ему велят другие. Если ему скажут: „бей“, он будет бить, если скажут: „ударь“, — ударит.

ан

(ан), i. q. (то же, что) авăн. Б. Олг. Первой ан хоратпăр. Первой хоратпăр хылчăклă (хыл’џы̆клы̆) тырă, орпа кĕлти, каран хоратпăр — сĕлĕ çапатпăр. Ан типĕтетпĕр вотăпала; лере, чуашалла, олăмпа типĕтеччĕ. Ан çапса кӳртетпĕр киле, пурая хуатпăр, ампара. Сначала мы садим овин. Прежде всего мы сушим остистый хлеб — ячмень, а потом сушим и молотим овес. Мы сушим хлеб дровами а там, дальше в чуваши, сушат соломою. Обмолотивши, привозят домой и ссыпают в сусеки, в амбар.

ан

(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].

ан

unde derivatum est: ан-уççи, quod idem significat, atque, atque арăм-йывăççи. Ан-уççи кочĕ (к̚оџ̌э̆) = арăм-йывăççи тĕпĕ („подставка или ножка ан-уççи“). Ануççи çоначĕ (с̚’онаџ̌э̆) = арăм-йывăççи çуначĕ („крылья станка, при помощи которых разматывают хотăр“). Шевле.

ан

(ан), orificium, lumen, apertura. Non invenitur nisi in compositions. V. алăк анĕ. Отверстие (встречается лишь в сложении). Сред. Юм. Чӳрече анне охса ларнă та, пӳртре ĕçлеме те куç кормас. Сел на окошко, так что в избе стало темно и стало нельзя работать. СПВВ. Шăтăк анăнче. У отверстия норы, пещеры. V. çăвар.

ан

(ан), particula negativa fennica, quae additur imperative, отрицание повел. наклонения. Орау. Урăх ан турт. Больше не кури. П. Пинер. Пĕр алăран вĕçернĕ тăманана тытма ан та шухăшла. И не думай поймать сову, которую раз выпустил из рук. (Послов.). Якей. Ан çапах эс она он пушши патакпа! Да не бей же ты его такой огромной палкой! Треб. 2420. Эпĕ айăплă пулса ан каям. || Eadem, cum addita est tertiae personae imperative etiam metum significare potest, ne res aliqua fiat. С З-м лиц. пов. накл. иногда выражает опасение. Эпĕ кашкăр тавраш (Iеgе: тавраш) ан пултăр тесе шикленкелесе пыратăп. Я иду и побаиваюсь, как бы не встретить чего-нибудь в роде волка. || Aut verborum alicuius vanitatem. Или полное недоверие к словам другого. Ст. Чек. Вăл Мускава кайнă вĕт. — Ан кайтăр! Ведь он уехал в Москву. — Как бы не так, как бы не уехал! (т. е. ты говоришь вздор, что он уехал). || Etiam cum tertia persona sing, verbi nyji coniungitur addito participio praeteriti, quod hoc quidem loco ponitur pro substantivo, ut significet rem aliquam omnino vetari. Отрицат. форма пов. накл. З лица ед. чис от гл. „пул“, быть, прибавленная к причаст. прош. вр. спрягаемого глагола, выражает строгое запрещение. КС. Шыва кĕнĕ ан пултăр! Не смей (не смейте, пусть он, они не смеют) купаться! Ib. Ман киле ярса пуснă ан пултăр! Не смей (не смейте, пусть он, она, они не смеют) являться ко мне в дом! Чтобы твоей (вашей, его, их) ноги у меня не было! [В Ст. Чек. говорят: „Кунтан урăх шыва кĕни (к̚э̆н’и) ан пултăр! — Ман алăк урлă урăна (урине, урăра) ярса пусни ан пултăр!“, т. е. с суфф. и. См. Опыт. чув. синт., стр. 470]. Sunt etiam quaedam verba, quae addita eadem negatione substantivorum loco ponuntur atque cum postpositione шăн coniunguntur, quod tamen a plerisque omnino non probatur, tamquam falsum. Замечателен оборот, подобный следующему. Альш. Хăйне ан кайшăн калать. Idcirco ita loquitur, ne sibimet ipsi sit eundum. Говорит это с тою целью, чтобы ему не пришлось итти. [Другие считают этот оборот вымышленным и говорят так: „Ăна вăл хăй каяс маршăн калать“]. || Cum optativo. Иногда соединяется с уступ.-желат. накл. Череп. Ан ятлăсăрах, тăхлачăсем! Извините („не браните“), свахи!

ан

V. ана. Встречается в сложном выражении ан’ айĕнче. V. ана.

ан

vox incerta. in carmine quodam inepto posita, слово, встречающееся в одной песне, не имеющей смысла. Собран. † Паккăл, паккăл пала чукка, илри (алри?) пулла виç виçелле пит вырăс. Салимка (надо: салимкка?) ан салимка пучунка (надо: путункка?).

ан

vox ignota, a qua derivatum est adj. ан-сĕм (ан-с̚ӧ̆м), hebes, stupidus, бестолковый. Абаш. V. сĕм.

ар

(ар), vir, мужчина. ЧП. Ӳсрĕм-ӳсрĕм, ар пултам. Рос я, рос, и стал мужчиною. ЧП. Пиелĕхри ачасем те ар пулĕç. И дети, теперь лежащие в пеленках, сделаются взрослыми мужчинами. † Çитмен çĕре çитет-çке ар пуçĕсем. Куда только не занесет судьба мужчину! Ст. Дув. † Ай-хай пĕлĕт юхать, пĕлĕт юхать, ар пуçĕнчи çавра çĕлĕк (scr. пĕлĕт) пек. Плывет облако, похожее на круглую шапку на голове мужчины. Сятра-Марга. † Ачине шорă ан калăр: хĕрпе выртать — хĕрелет, хĕрне хора ан кăлăр: арпа выртсан саралать. Не говорите, что жених бледен: полежит с девушкой и станет румяным; не говорите, что невеста черновата: полежит с мужчиной и станет белою („русою“, т. е. поправится телом). Альш. † Тĕрлĕ нуша курать иккен ар пуçĕ! Многое приходится переносить мужчине! Т. VI. 8. Ут туртайми урпа, ар çĕклейми хăмла. Ячмень, которого не свезти лошади, и хмель, которого не поднять мужчине (т. е. обильный). БАБ. Ар çĕкленми хăмла, ут туртайми урпа. Тюрлем. Ар çинчи кантăр çĕрмес. Конопля, находящаяся на мужчине, не гниет. Эта пословица, по обьяснению чувашина, ее сообщившего, означает, что за сделанное мужчине зло будет от него отместка, расплата. Ту же пословицу встречаем и в рукописях. Собран. 100°. Ар çинчи кантăр çĕрмест, теççĕ. N. Ар çинчи кантăра çĕрмес, тет. Буин. Ар çинчи çăпата кантри çĕрмес, теççĕ. Говорят, что на мужчине конопля (или: верёвка, или: оборка лаптя) не сгниет. Чăвйпур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. Ар çинчи кантăра нихăçан та çĕрмест. Обида, нанесенная другому, никогда не пройдет даром: веревка, находящаяся на мужчине (т. е. удар ею?) не сгниет никогда. Этими словами оканчивается рассказ об одном чувашине, который обижал и эксплоатировал своих односельчан. Самый рассказ озаглавлен так: „Çынна епле тăвăн, ху та çавна курăн“. Буин. Ар епле, йыш çапла. Каков глава семьи, такова и его семья. (Послов.). N. † Ай, мăнтарăн ар пуçĕ! йĕрсе çӳрет, мул тупать. Ах, несчастный мужчина (т. е. несчастные мужчины)! с горькими слезами приобретает он себе добро! (т. е. достаток, необходимый для жизни). Орау. Ар пултăв вĕт, мур! санăн уссăна хăçан курмалла тата? Ведь ты уж стал мужчиной, скотина („мор“)! Когда же еще от тебя польза то будет? N. † Кунтан эпир тухса кайсассăн алăри ачăрсем ар пулĕç. Когда мы уйдем отсюда, ваши маленькие дети выростут мужами. || Maritus. Также означает мужа (супруга). Т.-И.-Шем. † Арăмсенĕн шухлăхне арĕ чарсан илемлĕ. Хорошо, если муж удерживает (излишнюю) бойкость своей жены. N. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Ырă ăслă хĕр хăй валли ар тупать. Хорошая умная девушка найдет себе мужа. СПВВ. Х. Арсăр пурăнăç — туратсăр йывăç. Жизнь без мужа — дерево без ветвей. (Послов) N. Ар хыççăн арлан шăтăкне кĕнĕ, тет; ача-пăча хыççăн кăмака айне кĕнĕ, тет. Если во всем следовать за мужем, то придется влезть в нору хомяка; если во всем следовать за детьми, то придется залезть в подпечек. (Послов.). Çĕн-Кипек. Арпа арăм тăпкă пурăннипе нимĕн те çитмеçт. Ничто не может сравниться с мирною жизнью супругов.

ар

(ар), Votiacus, homo e gente Votiacorum, quae est stirpis Fennicae, вотяк. Cf. tatar., срав. тат. ap, quod in eodem sensu usurpatur, имеющее то же значение. N. Пĕри чăваш, тепĕри ар, иккĕшĕ те киле каясшăн. Один — чувашин, другой — вотяк; оба хотят итти домой. Герман. Вăл патшалăхра тата урăх халăхсем те пулнă; чăвашсем, çармăссем, мăкшăсем, арсем. В этом государстве были и другие народы: чуваши, черемисы, мордва, вотяки.

ар

(ар), i. q. авăр. Пшкрт. Ар — шу поҕы̆нза т̚ы̆рат, сарлаҕа. Широкое (место), где скопилась вода. Это определение едва-ли верно. Хорач. Чан’н’а шуа п̚ы̆ракса, ар т̚э̆пн’ӓ. Колокол бросили в воду, на дно омута. В. Олг. Ар. id.

ар

(ар), i. q. авăр. В. Олг. Портă ари (аϱиы), черен топора.

ар

(ар), vox, quam in nominibus vicorum compositis invenimus, quae fortasse eadem est, atque З. Ар. Hinc: отсюда: Аркасси.

ар

(ар), i. q. (то же, что) авăр. В. Олг. , Б. Олг. Пшкрт. Арман арат. Мельница мелет. Б. Олг. Шу арманĕ арнă чох шуйĕ (т. е. шывĕ) шорлатат волакпала, кĕлетĕнче чолĕ шолтăтатат. Когда мелет водяная мельница, то вода в жолобе шумит, а жернов в амбаре стучит.

ар

(ар), procurrere atque interclusa fuga comprehendere alqm, обойти, забежать вперед и схватить (бегущего). Пшкрт. Аjда, арза илэ̆βэ̆р. Пойдем, перехватим его (бегущего человека или животное).

ар

quod in compositis tantum invenitur. Hinc: отсюда: ар-пир.

ар

(ар), i. q. (то же, что) авăр. Хорачка. пир-ар = пир-авăр, lintea omne genus, холсты (всякие).

ка

(-ка), вопросит. частица. См. ке. Е. Орлова. Ста карăн-ка? Куда это ты ходил? Якейк. Эс ĕнер васкасах шта карăн-ка? Куда это ты вчера так торопливо шел? Ib. Çав окçая ма çаплах памастăн-ка? Почему это ты все не отдаешь тех денег?

ке

(к’э), частица, значение которой пока недостаточно ясно. || Иногда выражает побуждение (?) М. Карачк. Киле карăм та аттепе аннене каласа кăтартрăм. Вăсем мана каларĕç; каях-ке, каях. Уйкас-Янасал (Ядр.). † Çич хут шор пир карсам-ке, мана çăлса хăварсам-ке (= спаси). Сĕт-к. Тохтăрин-ке. Пусть выйдет. || При уст. накл. в протазисе и будизъяв. с вопр. — «и», в аподознсе — как бы безразличное отношение вместе с предупреждением. Собр. Пĕчĕк пӳртре хĕр-вăйĕ (чит. вăййи), пысăккинче ĕçкĕлĕх; атти курчĕ — ятларĕ Ятлин, ятлин, ятли-ке, çав йăлинç пăрахас çук. Абыз. Пахчи-пахчи купăсти, качака çияс сасси пур; çийин-çийин çийи-ке, пире валли кучань пур. || В вопросах живость и заинтересованность. N. Апу килте-и-ке? Что, дома твоя мать? N. Çав мĕн ахăрат-ке? Что он (она) шумит (хохочет)? N. Эс вут хутса ятни-ке? Ты затопила печь?

ки

(к’и), толочь (белье). В. Олг. (Некотор. формы: кирĕм, кинĕ, кийĕп). Ib. Кĕпе киме кас (= каяс) тăрă шуа (= шыва). См. кив.

ки

ветхий, старый. См. кивĕ. Пшкрт. Кийĕ конта çок. Ib. Кине (= киввине) тау. Спасибо за старое. (Ĕçкĕ). В. Олг. Ки сорпан, старый сорбан.

ки

подр. звукам скрипки. ЧП. Ки-ки купăсăм! Б. Олг. Ки-ки копăсçăм, копăс калат, мĕн калат: апи, чĕчĕ пар, тет. Срв. нем. geige. || Подр. быстрому движению. См. кикарăм.

ки

иди сюда (у др. кил). Якейк. Ки конта! Иди сюда? Трхбл. Ки кунта, ки! (скажут также и: «кил»). Питушк. Час ки, кĕр (в избу); нумай тăратăн ытла, пăсăлса каятăн (простудишься). ЧС. Хайхи анне мăна алăран тытрĕ те: эсĕ пăтă çиетни-ха? Ки-ха кунтарах, тесе, хăйă хуçса илчĕ.

ку

ко (ку, ко), этот. Моркар. Ах, салтак тос, мĕн ко сан?! Чăв. й. пур, 21. Ытти арăмсене каланă: ку тырра (этот хлеб) кăсем епле выраççĕ-ши? Тогаево. Эй сăват! ста искаян (= илсе каян) эсĕ ко кошака? тет. СТИК. Ку купăса эсĕ мĕшĕн хĕлĕх хуман? Почему ты не натянул струн на эту скрипку? Ib. Ку çын пуласла мар. Из него не выйдет порядочного человека. Альш. Ку икĕ сăмах пĕрех килеймеççĕ, сăмахпа сăмахăн уйрăмĕ пур. Ст. Чек. Ку сăмаха ниçта хума та çук. Нимĕне те килмес ку сăмах (не употребляется). Самар. Кам ку? тесе ыйтат. Регули 331. Вăл тарçă; ку арман; ку çăнăх; ку манăн. Ib. 78. Ку кĕпере тăвас. Орау. Ку мĕн (показывая кулак?) Ответ может быть: — «Чăмăр». Çак мĕн? (показывая кулак и спрашивая, что в нем зажато). Сред. Юм. Ко тавара эсĕ таçта çӳресен те контан йӳне (дешевле этого) илейместĕн. Эльбарус. Анчах ĕсенкĕсен ывăлĕ, охмах пиркипе, çта пынă онта, çынсене хăй антрипе тĕлĕнтерсе çӳренĕ. Изамб. Т. Ма вĕрет (лает) ку? тетпĕр. Бюрганский. Эпĕ сантан пĕр сăмах ыйтас тенĕччĕ: ку вилсессĕн, эпĕ хам упăшкамма (так!), Иакова (так!), курăп-ши? || В качестве указ. частицы. К.-Кушки. Ку кам килет? Кто это идет? Ib. Ку мĕн çунат? Чте это горит? Ib. Ку шывне, витрене (чӳлмеке) тултарса лартăр. Воду-то налейте в ведро (в горшок). Альш. Санăн карчăку ытла хăрушă чирленĕ ку. Изамб. Т. Ах турă! ку çумăр пулманни! Пĕтĕм тырă типсе кайрĕ. Ib. Ку ăна çав арăмне хĕненишĕн турă тавăрчĕ. N. Чиперех урампа пыраттăмччĕ ку, кĕç таçта трупасампа кăçкăрта пуçларĕç. Иду я по улице, и слышу — трубят.

ку

отсюда: ку-ӳк.

ку

отсюда: ку-ку.

ӳк

(ӳк, ӳк), падать, пасть; упасть, свалиться; впасть, выпасть. Орау. Кайнă чухне чӳречесене хупса хăварăр, тата унта-кунта астуса тухăр, вут ӳксе юлнă ан пултăр (чтобы где-либо не осталось упавшего огня). Сред. Юм. Ӳке парсан (если вдруг упадешь), пуçна çȏрса пăрахан вит! Изамб. Т. Кăна ӳкеччен хĕнес тесе, çынсене чĕнсе пухнă. Собрали народ, чтобы избить его до полусмерти («до упаду»). N. † Ой (хир) варинчи тӳрĕ çăка, кассан ӳке памĕши? К.-Кушки. Санăн тăватă шăлччĕ; малтан ӳсĕрсен, икĕ шăлă ӳкрĕ; тепре ӳсĕрсен, тата иккĕш ӳкрĕç. У тебя было четыре зуба; ты выкашлянула сначала два, а потом остальные два. Регули 1449. Ӳктĕр, тесе, ятăм. Я выпустил его, чтобы он упал. Орау. Ӳксе, сăмсине çĕмĕрнĕ. Упал и разбил себе нос. О землед. Кăчуне тата хăш-хăш çынсем навуса анасем çине хĕлле е кĕркунне, юр ӳкиччен (до снега), тăкаççĕ. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ çухалчĕ; уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. [Сивĕ пăх (чит. пŏх), т. е. блистание снега]. Юрк. † Кĕмĕл черкке пулăтăм, атте аллинчен ӳкмĕтĕм. Ау 13°. Урмак-маки: ӳкем, тенĕ çĕртен (приготовившись упасть), тепĕр йывăçран ярса тытрĕ (ухватился), тет. Т. VII. Хайхисем пыллă сăрана, ӳсĕрĕлсе, ураран ӳкичченех ĕçнĕ, тет (напились до того, что свалились с ног). Хорачка. Вăлсаня ĕçтерес-çитерес полат ӳкиччен. || О снеге, отблеске и пр. Альш. Миххайла праçникĕ таврашĕнче юр ӳкет ӳкнĕ çул. Около Михайлова дня в иной год выпадает снег. Хыпар № 39, 1906. Каçпала тĕрлĕ енче пĕлĕт çине вут çуттисем ӳкеççĕ. По вечерам в разных местах виднеется зарево. || О всякого рода случайностях. Богдашк. † Тантăш тухса кайрĕ те, хуйхă ӳкрĕ пуç çине. Подруга вышла замуж, и мне пришлось горевать. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (пала на сердце дума о доме). Чăв. й. пур. Пуç(а) ӳксен, пушмак. Если случится нужда, то (сошьешь) и башмаки. (Послов.). || О растениях на корню, повалившихся в одну сторону. Нюш-к. Пăрçа хăмăлĕ ӳксен, когда стебель гороха повалится на зеклю. КС. Тырă ӳксе пулнă (= лайăх). Хлеб уродился замечательно хорошо. || Слететь. Юрк. † Хурпа кăвакал калаçаççĕ: патшанăн аслă кӳлне ӳкес, теççĕ. Гусь с уткой совещаются о том, чтобы слететь на царское озеро. || Спадать. О сохр. здор. 42. Чĕрнесем ӳкеççĕ. Ногти спадают. Чув. календ. 1907. Çак хĕрелсе тухнă япала (сыпь) 2—3 кунран çухалать. Ун хыççăн ӳт тирĕ хăпаланса ӳке пуçлать (после этого кожа начинает шелушиться). || Впадать (в горе). Жит. св. Январь. Вăл турă çине шаннипе нихăçан та хуйха ӳкмен (не падал духом), яланах савăнăçлă сăнпа тăрса, турра мухтанă. Псалт. 142,4. Чунăм хуйха ӳкрĕ. || Угодить (попасть). N. Вăрăм-вăрăм чăрăшсем вăрман хыçне кайс' ӳкнĕ; вăйя тухман аппасем каччă хыçне кас' ӳкнĕ (угодили к парням). Хыпар № 4, 1906. Эсĕ тĕне кĕмен чăвашсене каласа ăнлантар: вĕсем тутар ултавне ан ӳкчĕр. Истор. Вăл пит аслă ӳкĕ святой çын пулĕ. Альш. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç чухрах çĕре ӳкеçке (= ӳкет-çке). Чем люди живы. Епле вара эсĕ çул çине пырса ӳкрĕн? тет Матрӳни. Как же ты угодил прямо на дорогу? ― говорит Матрена. Сир. 15. Вăйлă çынпа ан хирĕç, хăçан-та-пулсан ун аллине ӳкмелле ан пултăр. Орл. II, 248°. Пичĕшĕ патĕнче туй ӳкĕ, шăлнĕ патĕнче çĕр выртĕ. (Кăвар). У старшего брата поезжане (во время свадьбы) попируют, а у младшего — заночуют. Панклеи. Пырсан: таста сăмах ӳкĕ, тесе (ирех полчĕ те), хăвасам тохиччен, айăкра лартăм (чтобы не было лишних разговоров). || Добраться. N. † Атьăрах та чупар-ха, чупар-ха, кĕпер çине ӳкер-ха, ӳкер-ха! Кĕпер çинче мĕн пур? тет, мĕн пур? тет. || Выпасть случаю. N. Тухса кайма май ӳкнĕ, илекене йӳн ӳкнĕ. Выпал случай выйти замуж самокруткой, а жениху — дешевка. || Нападать. А. П. Прокоп. † Çуллен тулă акаттăм, куллен хĕрхӳ (хищн. птица) ӳкеччĕ. Юрк. † Ахванеç чикрĕ пуçне стайккана — виççĕн харăслатса ӳкремĕр, виççĕн виçĕ çĕклем вутă йăтрăмăр, улахăн (scr. улăхăн) кăмакине хутрăмăр, Ахванеçе унта чикрĕмĕр, пĕр наччасрах чунне илтĕмĕр. Афанасий сунул голову в кадку, а мы, все три (девицы), сразу накинулись на него (здесь пропуск?). Потом мы, втроем, принесли три ноши дров, затопили печку, сунули туда Афанасья и быстро умертвили его. Чув. календ. 1904. Хăш чухне пахча çимĕçĕсем çине пыйтă-пăрçа ӳкет. Иногда на огородные растения нападают разные вредные насекомые. || Возникать. Альш. † Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек. Богдашк. || Ай, тăванăмсем, тантăшăмсем, эпир ĕлĕк чухне пурăнни тĕлĕкрех ӳкеет-ĕçке куç умне. || Переходить (на чью-либо сторону). Юрк. Вĕсем вырăссем енне кайса ӳкмен пулсан... Если бы они не перешли на сторону русских... К.-Кушки. Вĕсен енне кайса ӳкнĕ. Перешел на их сторону, стал действовать с ними заодно. || Отпечататься, отразиться, быть написану. N. Манăн статья хаçат çине начар ӳкрĕ. Моя статья в газете отпечаталась очень неясно, слепо. Духовн. паст. Çавă пичетсемпе ăвăс çине пичет пуссассăн, пичет паллисем пĕр-пĕринчен уйрăм ӳкеççĕ-и? Б. Хирлепы. † Хусана карăм ят пама, ят парса та ят ӳкмер. || Составлять, равняться (о мере). N. † Атте килĕ улăх пак, утмăл чалăш вăл ӳкет (равняется 60 саж.); утмăл утăм утсассăн, пирĕн аттене юрăн-ха (угодишь нашему отцу, т. е. твоему свекру). || Обходиться (в смысле стоимости). Хыпар № 30, 1906. Пĕр пăт сахăр савăт хуçисене 1 тенкĕ те 60 пуса яхăн ӳкет. Пуд сахару обходится самому сахарозаводчику около одного рубля 60 коп. N. Мĕн хака ӳкессине... Во что обойдется... N. Вĕсем ăна ултă тенкĕ анчах ӳкнĕ. Они обошлись ему всего в 6 руб. Хыпар № 46, 1906. Ăна укçа пит хакла ӳкет. Деньги обходятся ему очень дорого, т. е. он затрачивает для добывания их много труда. || Приходиться (безл.). К.-Кушки. Мана вутă тултма ӳкрĕ. Мне пришлось носить дрова. N. Колач пĕçерме ӳкрĕ. Пришлось печь калачи. || Лишаться. Псалт. 48,15. Вĕсем чаплăхĕсенчен ӳкĕç. || Окончиться. Орау. Ака ӳкнĕ = ака пĕтнĕ. IЬ. Çĕртме ӳксен, пĕр-ик эрнерен ута каяççĕ. Недели через две по окончании пара выходят на сенокос. IЬ. Ака ӳксен, пирĕн касу кăлараççĕ. По окончании яровой пашни у нас выгоняют на пастьбу табун. || Падать в цене, дешеветь. В. Олг. Паян çăмарта ӳкет-и? (хăпарат-и). Падают ли (поднимаются-ли) сегодня в цене яйца? Шибач. Эреке ӳксе-и? Подешевело ли вино? КС. Тырă хакĕ ӳкнĕ. Цена на хлеб упала. || Уступать (в цене), делать уступку. Юрк. Эпир унтан кая пĕрте ӳкместĕпĕр. Мы больше ничего не уступим. Изамб. Т. Ӳк, ӳк пăртак. Уступи немного. Хурамал. Пилĕк тенкĕ ыйтрĕ те, пĕр тенкине ӳкрĕ (уступил рубль), тăват тенкĕ пачĕ. || Начинать(-ся), приниматься. Трхбл. † Çулаях та тăрăх анам пур, хăш йăранĕнчеп ӳксе вырам-ши? В. Ив. Вĕсем ку ĕçе çуркунне, ăшăта пуçласанах, тытăнса, кĕркунне, сивĕ ӳкеччен (до наступления холодов), ĕçлеççĕ. Сред. Юм. Çав ана çине вырма тин пырса ӳкрĕç, тавна темĕн чол вырса пăрахрĕç. Только что начали жать, а уже выжали много. Якейк. Леш аная пĕтерсе, çотри ани çине кайса ӳкрĕмĕр (начали жать загон на пригорке). К.-Кушки. Кăнтăрлана иккĕмĕш ана çине ӳкрĕмĕр. Кумпек (= кун пек) вырсан, тепĕр эрнерен пĕтеретпĕр. Орау. Санара-пуçăн анана сухаласа пĕтерсе, шĕвĕр çине ӳкрĕмĕр эпĕр кăнтăрлаччен. || Приводить к каким-либо результатам. Жит. св. Апрель. Вара Сисиний, хăй ӳкĕтлени ним вырăна та ӳкменнине курса, вĕсене çунтарса ямалла сут тунă. || Сбиваться (о масле). Якейк. Паян уçласа ăвăнтăм, çу ним туса та ӳкмеçт: те пĕçертсе ятăм (вĕри шывпала), те сив шу кирлĕ. || Заболеть, слечь. О сохр. здор. Çак çын чĕрĕличченех, ӳнăн чирĕпех çав килте тепĕр çын ӳкет. Никит. Анчах нумаях та пулман, çак Петр Михайлов халсăр пулса та ӳкнĕ. НТЧ. Элекка пĕр кун çӳрет, икĕ кун çӳрет, тет, хайхи ураран та ӳкрĕ, тет. || Пасть (умереть, о животном). См. пăч-пач. Ст. Чек. Лашисем ӳкрĕç. Их лошади пали. Истор. Вăл лаши ӳкнĕ, тет те, тарçисем ăна хула тулашне кăларса пăрахнă, тет. Сборн. по медиц. Сибир чирĕпе хăш-хăш çĕрте выльăх час-часах ӳкет, хăш çĕрте сайра ӳкет. || Сред. Юм. Пирн хыçа ӳксе вырăр. (Говорят артели, если загон не широк, когда велят начать жать сзади и по направлению к говорящему). || Вспомогательный глагол (см. «Оп. иссл. чув. синт.» II, стр. 57). Шел. 100. Хăш тĕлтен вĕçсе ӳкрĕн-ши кунта? Б. Яныши. Çак тилĕ мĕн пур пуллисене йăлтах çĕрелле пăрахса пĕтерчĕ, тет те, хăй те тухса ӳксе юлчĕ (выпала), тет. Юрк. † Сире курсан, сиксе ӳкрĕм (спрыгнул) çав сарайран сӳлĕ пусмаран. Актай. Кунăн арăмĕ сывлăшпа хăй ăшнеле туртать, тет те, лашасем ун ăшне пурса (= пырса) ӳкеççĕ, тет. Его жена вдохнула в себя воздух, и вместе с воздухом втянула в себя и лошадей. N. Ĕнер каçпа ку чулсем çук-чĕ-çке, ăçтан килсе ӳкнĕ вĕсем? тенĕ. Юрк. Тăрсан-тăрсан (вут), урамăн тепĕр енне те кайса ӳкет. Через некоторое время пожар перекинулся и на другую сторону улицы. Альш. Чупать, чупать те, аран çитсе ӳкет (добегает) пĕр çын тĕлне. N. Эпир хĕпĕртесе ӳкрĕмĕр. Мы очень обрадовались. N. Савăнсах ан ӳк. Не очень радуйся. Хыпар № 31—2, 1906. Çакна илтсен, земский пĕтĕмпех хыпаланса ӳкнĕ. (затомашился). Толст. Хир сысни хăй çине сиксе ӳксе (накинулась), вилмеллех хырăмне çурса пăрахре, тет. Мар. Егип. Арăм кĕл-туса тăнă вăхăтра, Зосима пĕтĕмпе хăраса ӳкнĕ (перепугался). N. Вара халăх хăраса, сехĕрленсе ӳкнĕ (перепугался). Хыпар № 35, 1906. Çавăнпа правительствопа çĕр нумай тытакан улпутсем хăраса ӳкрĕç. Букв. I ч. 1904. Ку улпут пек манăн пĕр сехет анчах пурăнса пăхасчĕ: кĕрсе ӳксеттĕм вара ырă пурăнăçа! тет (ну и зажил бы я тогда!) Чăв. й. пур. 22. Хăй те вырăнтан тухса ӳкнĕ. И сам лишился места. Якейк. † Çăлтăр виттĕр çол корнать, эпĕр каяс çол корнать; хăçан çитсе ӳкем-ши? (доберусь). N. Çавăрнса пăхрăм та, Матьви киле парать, аран тарса ӳкрĕм (едва удрал). Истор. Изяслав хăй те Киеве аран тарса ӳкнĕ (убежал, т. е. добрался до самого Киева). М. Чолл. Аран тарса ӳкрĕмĕр пĕр çырмана. Едва успели добежать до оврага. N. Катăлса ӳк, отломиться и отпасть; татăлса ӳк, оторваться и отпасть; çĕмĕрĕлсе ӳк, разбиться и упасть. Сред. Юм. Татса ӳксе выраççĕ. (Загон не широкий, а жнущих много, поэтому начинают жать в разных местах загона, т. е. один с одного конца, другие с середины, а третьи ближе к другому концу).

Ӧм

(с начальным ӧ), вода (детское слово). Пшкрт.

ӳн

то же, что ĕн, ăн, удаваться. СПВВ. Ĕн, ĕç ĕнет, ӳнет, ăнать.

ӳп

(м. б. описка вм. йӳп), нечто одобрительное. Отсюда: ӳп кур.

ӳп

неиз.в. сл. Отсюда: Ӳп тăвайăкки.

ӳс

(ӳс), расти; размножаться, плодиться. См. çитĕн. Хыпар № 22, 1906. Тепĕр çулĕнчех çав вырăнсевче кăмпасем ӳсекен пулать. На другой же год в том месте начинают расти грибы. Сборн. по медицине. Е ӳсе-киле, хăйне упраманнипе, темиçе тĕслĕ хĕн курать. Выростая (ребенок), лишенный ухода, страдает от всяких болезней. Кĕвĕсем. †Чĕрес йăтса ан тухăр пиçнĕ-пиçмен çырлашăн; лаша кӳлсе ан тухăр ӳснĕ-ӳсмен (не подросших) хĕрсемшĕн. Проп. о блудн. сыне. Çав таса шывра вăл тантăшсемпе шыва кĕрсе ӳснĕ. Альш. Такасем ӳсме кусаççĕ (также и сысна çурисем). Бесплодный coitus молодых животных — для роста. (Чуваши думают, что мужчина post primos concubitus растет, а женщина ― сарăлать (растет в ширину). Ст. Айб. † Вăрман ӳсет, ӳсет (растет), пысăк пулать; çулçине хурт çиет, хур пулат; сар хĕр ӳсет, ӳсет пысăк пулать; савнă тусĕ илмест, хур пулать. N. Алăкум вĕçĕнче çаврака кулĕ, çавăрăнса ӳсме (расти) ирĕк çук. Орау. Тарçа пĕр-пĕр ӳснĕрех ача тытасчĕ: шанчăклăрах пултăр. Нанять бы в работники парня более подросшего, чтобы можно было положиться на него. Трень-к. Улма ӳсерехпе, атте килте чухне, эпир аттепе сат пахчинчех çывăраттăмăр.

ӳç

неправ. начерт. вм. йӳç (дерево). Хора-к. † Çак ялта ӳç нумай, корак ларман торат çок. В этой деревне много деревьев, и нет ни одного сучка, на котором не сидел бы грач.

ӳт

(ӳт, ӳт'), тело; плоть; мясо. N. Ӳт чĕлхен шăмми çук, тесе, чĕлхе, сăмахласан, тем те сăмахлать, тесе калассине калаççĕ. Шемшер. † Пăхма пĕлмен çавра куç икĕ куçĕ йĕп-йĕпе; калама пĕлмен ӳт чĕлхе икĕ пичĕ йĕп-йĕпе. Зап. ВНО. Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта. (Свеча) Тело снаружи, рубаха внутри. Т. М. Матв. Ырхан ӳт (аш) хăй шӳрпинчен хăй вăтаннă, тет. (Послов.). Гаворят, что нежирное мясо устыдилось своего навара. Сборн. по медиц. Çав эмеле докторсем чирленĕ çыннăн ӳтне йĕр туса ӳчĕ ăшне сирпĕтсе куртеççĕ. Доктора это лекарство впрыскивают, сделав нарез на теле. Посл. 164,18. Вăл чиркӳ ӳчин пуçĕ. Сред. Юм. Ӳт кĕмес (или: ӳт хошмас). Не тучнеет, не поправляется телом. N. Эсир мана мĕшĕн вăрçатăр, эпĕ сирĕн ӳтĕрсене сĕветĕп! || Труп. Чуратч. Вăл вара, çанта кайса кĕрсе, шăлнĕ ӳтне исе тавăрăнса, тирпейлесе пытарчĕ, тет.

ӳт

(ӳт'), м. б. измененное йӳн; встречается в выражениях: ӳт кур.

ӳх

(ӳх'), филин. Янш.-Норв. СПВВ. Ӳх, ӳкĕ.

ăй

(ы̆j, произн. в нос), межд. отвращения. СТИК. Ăй, ăнман! (брань). Шорк. Ăй (ŏj с назал. гласной), ирсĕр! У, поганец!

ăя

да (подтвержд.). Яргуньк. Ăя, да.

ăя

назв. духа. Сала 231°. Ăя, вăл хулсене чăмласа ярать, тет, çынсенне. Ăя ― он, говорят, прожевывает плечи у людей. Ала 99. Ăя çолĕ çине вите полсан (угодит), утсам начар полаççĕ, тит. Ăя çĕрле утсане утлана-утлана чопать. Пĕр çынăн (= çыннăн) вити ăя çоль çине полнă, тит. Утсам хоп-хора шăва ӳксе тăраççĕ, тит. Ăя пит хытă чопать, тит. Çампа ват çынсам чарсăр хытă чопакан ачасене: ăя путякки пак чопаттăр, тиççĕ.

ăв

тереть, растирать, мять. Н.И.П. Кантăр пуçĕнчен вăррине йăваласа е сăтăрса илсен, вăл пит çӳпĕлĕ пулат; ăна ывăç синче ăвсан, вĕрсессĕн, çӳппи вĕççе кайса, вăрри тасалса юлат. Шел. II. 39. Кăкрисене ăваççĕ, пуçĕсене ухаççе. || Бить, хлестать. СТИК. Ай-ай, хытă ăврĕ кăна ашшĕ шĕвĕ хулăпа (отхлестал). || Начерт. 178. Ăв, молоть табак. Ст. Чек. Ăвнă тапак, нюхательный табак. Ib. Ăвнă тапак ― алăпа йăваланă е тӳнĕ (толченый) тапак. Ib. Куçĕсене ăвнă тапакпа сапнă. Глаза засыпали нюхательным табаком.

ăв

перед. СПВВ. Ăв ― ум: ман ăва ― ман ума. М. П. Петр. Ăв ― перед (ман ăвра). Б. Хирлепы. Ăври саппан — хĕр саппань (на груди у меня). Изванк. Пытарса пĕтерсен: ăвăнче пултăр, тесе, пĕр витре эрех илчĕç те, шăтăк (могила) тавра ларса, ĕçрĕç. Похоронив, взяли ведро водки и, рассевшись у могилы, роспили ее, говоря: «Пусть будет перед ним».

ăв

трут. Шел., 14. Урисене вĕсенне ăвна кӳкĕрт çыхтарса, каçа хирĕç пурне те яртар вара вĕçтерсе. То же сл. в Янш.-Норв.

ăм

(ы̆м, с носовым ы̆), встречается в составном слове: ăм-ньăм-ньăм-ньăм.

ăн

, (ы̆н), ум, соображение, сознание. Юрк. Эпир унтан пит аван ăн илтĕмĕр. (Multa docendo) nos sapientiores reddidit. Хыпар. № 26, 1906. Ыттисене ăн кайиччен хĕненĕ. Остальных били до потери сознания. Перевод. Ăн кĕрсен (опамятовавшись), аран-аран тăтăм. Истор. Василько, ăнĕ пĕтсе, вилнĕ пекех пулнă. Василько, потеряв сознание, стал как мертвый. N. Ăнĕ пур-и? В сознании-ли он? Изамб. Т. Тата (кроме того) эпĕ кирек мĕн чухлĕ ĕççен те, манăн ăн çухалмасть. Кроме того, сколько-бы я ни пил, у меня никогда не теряется сознание. Шел., 34. Манăн халĕ ăн пĕтнĕ, эп нимĕн те пĕлместĕп. Сейчас у меня нет соображения, я ничего не понимаю. Алг. Çул çитмесĕр пачĕç те, ăс кĕмесĕр ăн карĕ. Выдали (замуж) до полных лет, оттого я, глупая, не знаю, что делать. || Память.

ăн

(ы̆н), удаваться, хорошо уродиться. Изамб. Т. Ăнса пулнă купăста пуçĕ. Хороший вилок капусты. СПВВ. БМ. Ăнать = ӳнет = ĕнет ― идет хорошо, ладится, спорится. Юрк. Ĕçĕ çапла ăнманинне курсан, ку, Митук, тытăнат тепĕр тĕрлĕ шухăшлама. Увидев, что дело не ладится (что ему не везет), Дмитрий начинает строить другие планы. Ст. Чек. Вырма тухнă кун малтанах ăнман çынна хирĕç пусан, алă касассине пĕлтерет; кассан, час тӳрленмест, тет. Собр. 39°. Сутă тума кайнă чух пушă витре курсан, сутă ăнмасть, теççĕ. Если встретишь (женщину) с пустыми ведрами, когда будешь отправляться на торговлю, то не будет удачи в торговле. Юрк. Ĕçĕмĕр ăнтăр. Пусть будет удача в нашем деле. IЬ. Ăнмасан, ик-виç сутка та йӳççе ларат. Если не удастся, то киснет 2—3 сутки. Учите детей. Ача ăнасси, ăнмасси хамăртан нумай килет. Удача или неудача в детях много зависит от нас самих. Упа 702. Алăк патĕнче вырăн ăнсассăн, тĕпелелле ан ирт, теççĕ. Если место у двери будет удачным, то, говорят, не нужно проходить в передний угол. (Послов.). Учите детей. Ăннă ача ашшĕ-амĕшшен чăнах та пысăк ырăлăх. Для родителей хороший («удавшийся») ребенок действительно большое добро. Сред. Юм. Пит ăнса полнă, тесе, тыр лайăх, вăйлă, пĕрчĕллĕ полсан, калаççĕ (когда хлеб хорошо уродится). Чув. Кален. 1911. Çавăнпа, ир аксан, тырă ăнса пуласса ĕмĕтленме пулать. Поэтому можно надеяться, что рано посеянный хлеб хорошо уродится. Чув. календ. 1910. Ялти çавăн пек лавккасем нумайĕшĕ прикащик ăнманнипе малалла каяймаççĕ. Многие из таких деревенских лавок из-за неудачного (выбора) приказчика, не могут торговать успешно. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух умран кушак каçса кайсан, çул ăнмасть, тет. Если перебежит дорогу кошка, то не будет удачи в дороге. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ килнĕ çын ăнмасан (придет дурной человек), выльăх пымас, тет (не будет удачи в отношении скота). Истор. 51. Вăл та пулин ăнмарĕ, пăрахса кайрĕ. И тот оказался неудачным — бросил и ушел. Календ. 1903. Ĕçекен çыннăн ачисем ăнмаççĕ. У пьяницы не удаются дети (т. е. бывают больные). || Сред. Юм. Ачапча ăнмас ȏн. У него дети не живут.

ăн

(ы̆н), настраиваться (о муз. инструменте).

ăр

(ы̆р), подр. рычанию собаки. Употребляется и с удвоением р.

ăс

(ŏс, ы̆с), ум, разум; ум-разум, рассудок. N. Акă пирĕн хушшăмăрта тĕслĕрен халăх пур, тĕрлĕ ăс пур, тĕрлĕ чĕлхе пур. Вот среди нас есть разный народ, разный ум, разный язык. Собр. Ăс çук та, ĕç пулсассăн ― ĕç çук, теççĕ. (Послов.). Нет ума, поэтому нет и дела. IЬ. Çук ĕнтĕ, урăх эрех пулмас, ăна ăс вĕрентекен пур (его кто-то учит уму-разуму). Альш. Эсĕ ăсран тухнă ахăр, тенĕ. Должно быть, ты сошел с ума. СТИК. Ăс çитеймес çав. Не хватает ума. (Говорят человеку, не сумевшему сделать что-нибудь руками). Изамб. Т. Сана та ăс кĕмерĕ иккен. Авланнă пулсан, пĕр-ик ача ашшĕ пулнă пулăттăн. Не набрался, оказывается, и ты ума. Если бы ты был женат, то ты был бы отцом двух-трех детей. Собр. 343. † Пирĕн пек çамрăк ачасем пурăнакиле ăс илет. Ала 96. Ку ачана кăшт ăс кĕре пуçланă: мĕлле пурăнас ку хĕле? тет. Этот парень начал приходить в ум: как, говорит, провести эту зиму? Орау. Нимĕч вăл ăспа пурнакан çын, ал-хапăлтах мĕн курнă, ун хыççăн каймаçть. Немцы — люди рассудка, и ничем не увлекаются. Кильд. Хайхи вара ăс вĕренте пуçларĕ, тет (начал учить уму-разуму). Б. 13. Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть. Если постоянно ходить с умом, то деревенские старики не будут бранить. С. Тимоф. † Çĕнĕрен килнĕ çын, тесе, çунан вута ан чикĕр: ман ăс кĕске, чăтас çук. Из-за того, что я новый человек, не толкайте меня в пылающий огонь: у меня ум короток, я не вытерплю. (Слова молодушки). Полтава 11. Ăсран тухнă ват этем. Старый человек, выживший из ума. Кратк. расск. Иосиф тĕрмере, хĕн пурăнăçра, шăп ӳссе çитĕнсе, пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Ч.С. Санăн ăсу ватăлнăçĕмĕн пĕтсе пырать-мĕн, терĕç. Они сказали: «Ты, чем старше, тем глупее». Юрк. Ăсĕ пур чух, еще будучи в здравом уме и твердой памяти. Юрк. Шухăшласан, ăсăм çитми пулчĕ. (От долгой думы) в голове не хватает способности мыслить. Псалт. 30,23. Эпĕ ăсăм кайнă вăхăтра каларăм. IЬ. Лаша пек, ашак пек ан пулăр, вĕсен ăсĕсем çук. N. Нумай вĕренни ăсран ярать сана. Долгое учение сводит тебя с ума (лишает разума). А. П. Прокоп. † Ăсăмăр ухмах. У нас глупый разум. Юрк. Эсир мĕшĕн апла çырса янине, пăртак ăсĕ пулсан, хăех пĕлĕ, теççĕ, кулса. «Если есть у него немного сообразительности, то он сам поймет, почему вы так написали», говорят они, смеясь. Якейк. Воник салтакăн пĕр качакан чохлĕ ăс çок, теççĕ. У двенадцати солдат, говорят, нет ума столько, сколько у одного козла. Юрк. Калаçса ларнă ушкăнта пĕр чăваш пит ăспа калаçса ларнă. Вăл çапла пит ăспа калаçнинчен итлесе лараканнисем, ыттисем, пĕтĕмпе тĕлĕнсе тăнă. Среди беседующего общества один чувашин разговаривал очень умно. Слушатели изумлялись его умным речам. Богдашк. † Икĕ савнă тусăм пур, пĕрин ăсĕ кĕскерех; пĕри кайсан, тепри пур. Есть у меня два милых друга, но у одного из них ум коротковат. Если один уйдет, то останется другой. Псалт. 48,4. Чĕремпе шухăшласа пĕлни ăса вĕрентĕ. Юрк. Ача-пăча ăсĕ. Сред. Юм. Ăсне ĕçет, ум пропивает. IЬ. Ĕçесси ĕçтĕрчĕ хоть те, ăсне ан ĕçтĕрчĕ. Пусть бы пил, но только бы ума не пропивал. N. Ку çынсем йăлтах ăсран кайнă, нимĕн пĕлмеççĕ. Эти люди совсем сошли с ума, ничего не понимают. Урож. год. Çамрăк чух ăс салатман (не расточал попусту), укçа шăва пăрахман. А. П. Прокоп. † Çинçе-кăна пӳлĕ хура куççăм, пурăна-пĕр-киле ăс илет (приобретает). Кĕвĕсем. 79. Паянхи кунтан ăсăм пĕтрĕ (я лишился рассудка) такçан тăвансене курнипе. Чăв. й. пур. 9. Лайăх ăслă, кăмăллă çын. Очень умный, симпатичный человек. || Мысль. Изванк. Çул çинче каялла çавăрăнса пăхсан, тепĕр ăс кĕрет, теççĕ. (Послов.). Ст. Чек. Ăс пăттăранат, мысли перепутались. IЬ. Хуйхă пусан, аптăранипе ăс пăттăранат. IЬ. Ăс пăттраннă вăхăтра пуç анкă-минкĕ пулат, ыратат. IЬ. Ăс пăттăранма ури çине ĕне пусман (еще молод для того, чтобы слишком задумываться). || Направление ума, убеждение. Жит. св. Январь. Арий, пит ăслăскер, шуйттан пулăшнипе пĕтĕм халăха, улпутсене те, патшасене те, архиерейсене те, хăй ăсне ерте пуçланă. Лашман. Ырă кинçĕм (çавă пур) ялан пĕр ăс çинче пурнинччĕ. (Свад. песня). Сред. Юм. † Çичĕ ют килне каймасăр çичĕ ют ăсне тытас мар. Пока я не вошла в чужую семью, я не буду жить чужим умом. Чăв.-к. † Çичĕ ют килне çитмесĕр, çичĕ ют ăсне тытас мар. Пока я не вошла в чужой дом, я не намерена поддаваться чужому влиянию. ЧП. Нумай йĕрĕп ĕмĕр тăрăшшĕне ирттерме, ăсшăн тăрăшма пиллесем. Много еще поплачу я в течение своей жизни, благослови меня на приобретение должного направления ума. Хыпар № 16, 1906. Эсир хăвăр, хытă тăрсан, турă панă ăса тытса, кĕнеке вĕренме ан ӳркенĕр. || Совет. Чăв. й. пур. 12. Эпĕ сан патна ăс ыйтма килтĕм, тенĕ. Я к тебе пришел за советом. IЬ. Леш сутма пынă çынсене тунма (отпереться) ăс вĕрентнĕ (научил). Альш. Унтан вара Ванькканăн арăмĕ монастыре ăс шырама кайнă. Н. Шинкус. Кам та кам çав старикрен ăс ыйтса килĕ, çав тăшман тин çак киле çĕнтерĕ. До тех пор, пока не сходит кто-нибудь к тому старику за советом, тот враг не одолеет этого дома. || Мнение. Ходите во свете. Пĕр ăс тытса. БАБ. Выртасчĕ, те çывăрасчĕ ĕнтĕ, пирĕн ăспа. По нашему мнению, следовало бы им лечь да уснуть. || Сознание. Сред. Юм. Ăс пăрахсах ĕçмес ȏ. Он не пьет до беспамятства. Лашмаш. Тусçăм, эпир иккĕн (sic!) эпир уйăрăлсан, асăнăн-ха ăсă пĕтиччен (до того, что сойдешь с ума). Ала 61°. † Кунтан, тăвансем, эпĕ уйрăлсассăн, асăнăр-ха ăсăрсем пĕтиччен. Б. Сунч. † Эпĕ, тăван, кунтан уйăрăлсан, асăнăр-ха ăсăрсам пĕтиччен. || Повадка. Чăв. й. пур. 10. Эй, Яхвар! çак сирĕн ăсра энĕ пĕртте юратмастăп, çул хура, тиенĕ ăлавна йывăртарах, ху çапах лашана хĕнетĕн. Эх, Яхвар! не люблю я этой вашей повадки! Дорога бесснежная, клади положил много, а сам все-таки бьешь лошадь. || Нрав, характер. Ала 8. Унăн ăсĕ те пит аван, лăпкă ăс пулнă. Он был очень хорошего, тихого нрава. Посл. 101,20. Ăсăртан — çулланă (в летах) çынсем пек пулăр. Ала 90. Анчах вăл ачасем иккĕшĕ икĕ ăслă пулнă (различного характера). || Прием, способ. Ала 13°. Халь ĕнтĕ ку ăспала (зная такой прием) аптрамăп-ха, тенĕ. IЬ. 20°. Ăс шыра пуçланă. Начал искать способа. IЬ. 21°. Пире нимĕн те кирлĕ мар, эсĕ пире ăс тупса парăн-ши? Нам ничего не нужно: не укажешь-ли ты нам способа (выхода)?

ăс

(ŏс, ы̆с), черпать, цедить. Ч.С. Тата пĕр пуçламан чăкăт илсе кĕрсе, сăра ăсса тухса, сĕтел çине лартрĕç. Принесли еще непочатый сырец (чăкăт), нацедили пива и поставили на стол. N. † Атăл варринче шур енчĕк (чит. ĕнчĕ), ăсса илесчĕ ăсли (чит. ăсми) çук. Юрк. Тиркĕ çине ăссан (вир пăттине), чи варрине, кашăкпа пусса лапчăтса, шăтăк тăваççĕ, ăна куç теççĕ. Наложив (пшен. кашу) на блюдо, посередине делают ямку, которую называют куç (глаз). N. Шăвне куркапа ăсса тултăраççĕ. Воду начерпывают ковшом. Юрк. Шыв ăсса кĕр-халĕ. Зачерпни и принеси воды (из колодца). N. Унтан, çапла кĕл-туса пĕтерсен, пăтта сĕтел çине ăсса лартаççĕ. Потом, помолившись так, накладывают кашу на блюдо и ставят ее на стол. Ч.С. Пĕр кашăк пăтă ăсса илет. || Захватывать землю лопатой. Ент(ĕ)рел.

ăç

(ы̆с', с очень кратким ы̆), звук, которым прогоняют птицу. Орау. Тăмана çăканăн икĕ юппи хушшине кĕрсе ларнă та, ăç! тесен те, тармаçть.

ăç

(ы̆с'), ведь. Кильд. Юмăç мĕн вăл? Кам вăл? Чухлатăр-и, тăвансем? Юмăç вăл этем куçне курăнса çӳрекен çĕр çинчи шуйттан-ăç вăл. Регули 508. Эс калас çок-ç-ха! IЬ. 507. Эс мана нихăнча та окçа памарăн-ç-ха. IЬ. 506. Татрăм-ç-ха.

ăç

вопросительная основа, откуда ăçта, ăçтĕлте (= ăç+тĕлте) и др.

ăт

(ы̆т), выигрывать, перенимать. Ст. Чек. Ăттăрĕ, выиграл. . Кукка икĕ ашăк ăттăрĕ. . Эп унтан пилĕк тенкĕ ăттрăм (выиграл). Ашшĕ йăлине ăтса юлнă (перенял).

ăх

межд. Янш.-Норв. Эпир пĕр ыйхă çавăрнă пулĕ çав, манăн хăлхана; ăх, ăх! тенĕ сасă кĕрех кайрĕ. N. Пуп: ăх! тесе те сывлайман — вилсе те кайнă (его удавила старуха). Сам. 59. Вăл сысна пек, хĕсĕк куçлă:ăх!.. текелет, ăçта пынă.

Ăх

(ŏх), назв. реки Ик. Тăварăм.

ăш

(ы̆ш), крик, которым прогоняют птиц.

ăш

уже, уж. N. Паян çитсе коратпăр ăш. Уж сегодня доберемся и увидим.

ăш

(ŏш, ы̆ш), нутро, желудок. Якейк. Эп паян ăша яман, эсĕр ик хут çирăр. Я сегодня ничего не ел, а вы уже два раза поели. N. Ăш ыратакан. Побаливает живот. Скотолеч. 26. Ăшран ыратнă чухне епле имлесси çинчен. О том, как лечить во время боли внутри. N. Ăш ыратсан ĕçмеллĕх юлтăр. Пусть останется для приема во время боли живота. Цив. Ăш ыратать = хырăм ыратать. Живот болит. Календ. 1907. Ăш çине вĕри шыв çинче йĕпетнĕ тутăр хурса тăмалла. На живот нужно положить намоченный в горячей воде платок (при поносе). Пазух. Çӳл ту çинчи шур мулкачă курăк çисе вылать-çке; пирĕн пек çамрăк ачасем те ăшне тытса йĕрет-çке. Находящийся на высокой горе белый заяц ест траву и играет; такая, как мы, молодежь плачет, схватившись рукой за живот. Шорк. Ĕнер ĕççе ăш ыратаканах полнă (до того, что даже заболела грудь). || Внутренности (человека, животного). Сред. Юм. Пит шăнсан, ăша сиввĕ витрĕ, теççĕ. Сильно замерзнув, говорят: холод заморозил внутренности. Собр. 335°. Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар, теççĕ. Внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы. (Послов.) Шурăм-п. № 26. Питĕ сивĕ çил вĕрет, пĕтĕм ăша шăнтать. Дует очень сильный ветер, студит всю внутренность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх икĕ ача çуратат, пĕрне ăшне тытса юлат. Жена Ивана родит двух детей, у которых одна щека ― солнце, другая — месяц; одного оставляет (задерживает) в животе. Чăв. й. пур. 32. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухас пек калаçнă. Своей речью он как бы проникал в самое сердце. Хыпар № 1, 1906. Мĕншĕн тесен ĕлĕкхи манахсем ăш хăпарса тухиччен ĕçлесе пурăнакансем... Так как прежние монахи, работавшие до упаду... || Экскременты. Хурамал. Чирлĕ лашанăн ăшĕ тухмасть. У больной лошади не выходит кал. || Начинка. Изамб. Т. Пелĕш ăшĕ, начинка пирожка. || Мякоть (арбуза, дыни, тыквы). Хыпар № 3. 1906. Ман умра, сĕтел çинче, пĕр арпус выртать, пысăк, илемлĕ: ăшĕ те хăйĕн хĕп-хĕрлĕ пулĕ. Передо мной, на столе, лежит арбуз, большой и красивый; вероятно, и мякоть у него красная-раскрасная. || Внутренность. Изамб. Т. Пăртак тăрсан, сасартăк чиркӳ ăшĕ тата ытларах çуталса кайрĕ. Немного погодя, вдруг внутренность церкви осветилась еще ярче. N. Ăш (шал енĕ), внутренность. || Подкладка. Ч.П. Канихвер камсулăн ăшĕ хура. У камзола из «канихвер'а» подкладка черная. Альш. Çĕлĕк ăшĕ; ăшă ăшлă çĕлĕк; карттус ăшĕ. Подкладка шапки; шапка с теплой подкладкой; подкладка фуражки. Ядр. Вăрман ăшпе(=ăшĕпе) вăтăр çухрăм каймалла. Нужно идти (ехать) тридцать верст лесом (внутренностью леса). Пизип. Вот вăлсем вăрман ăшĕпе пыраççĕ. Вот они идут (едут) лесом. || Употребляется в значении послелога. Регули 1109. Сăнăх-шне ӳкерчĕ. Уронил в муку. Торп-к. Çак мăкăра ăста ярас? тесе, итет, тет. Çын калать, тет: лашасам ăшне яр, тесе каларĕ, тет. Куда пустить этого быка? Человек отвечает: «Пусти в табун лошадей (к лошадям)». Ст. Шаймурз. Карап ăшĕнчен тухса, выйдя из корабля. Ал. цв. 2. Вăл чул кĕлет чул ту ăшĕнче. Этот каменный амбар — в каменной скале. В Якейк. гов.: катка-шне шу толтарнă, сĕт ĕшне тăвар янă (а не çине). Там же: корка-шне, чĕрес-ĕшне, хот-ăшне. Регули 1110. Вутă-шне хор. Çав вута хор. Клади в сено. Клади то сено. . 1112. Утсам вите шăнче (витере тăраççĕ). Лошади в конюшне (стоят в конюшне). . 1113. Хоран-шăнче (хоранра) вĕрет. В котле кипит. . 1114. Çак тоттăр-шне чăрка. Заверни в этот платок. . 1028. Виç контан вăрмана кайса. Виç кон иртсен, тăват кон-шăнче вăрмана кайса. Через три дня в лес отправился. По прошествии трех дней, на четвертый, отправился в лес. Ау. 219. † Пур, пур тăван ăшăнче, савнă тăван çавăччĕ. Среди всех родных он был самым милым моему сердцу. Богдашк. † Пурçăн чаршав ăшĕнче, мамăк минтер пулинччĕ. За шелковым занавесом была бы пуховая подушка. Альш. Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Летних месяцев семь; в течение семи месяцев будет семьдесят разных дней. || Ум, мысль, память; сердце. О заступл. Вăл сăмаха санăн виличченех хăвăн ăшăнта тытса çӳрес пулать, пĕр çынна та калас пулмасть. Это слово тебе нужно всю жизнь хранить в сердце (втайне), никому не надо говорить. Шурăм-п. № 3. Ятласа пăрахмасан, юрĕ те-ха, тесе, шухăшлать хăй ăшĕнче. Хорошо, если не обругает, думает (он) про себя. Ч.С. Эпĕ вăл каланă сăмахсене ăшра тытса çӳре пуçларăм. Все, что он говорил, я стал держать в уме. Ягудары. Вăл ман ăшăмра та çок. У меня и на уме-то этого не было. Панклеи. Йăвана кӳме ăша кĕре пуçларĕ. Иван стал вспоминать о повозке. Кĕвĕсем 81. Кĕмĕл çĕрĕ, ылттăн куç, пур-и ара аллăнта? Иксĕмĕр калаçнă сăмахсем пур-и ара ăшăнта? Есть ли у тебя на руке серебряный перстень с золотым щитком? Сохранилось ли у тебя на сердце все, что мы говорили с тобой? Арман-к. Чеб. у. Эп сана окçа памаллаччĕ. — Манса кайнă, вăл ман ăшăмра та çок. Я должен был тебе деньги. — Я совсем забыл об этом, и в памяти у меня нет (совсем запамятовал). || Придача. Абаш. Кона ăшне яр. Это дай на придачу. Йӳç. такăнт. 70. Ĕçкине ăшнех калаçнă ăна! Выпивка была сговорена сверх всего. Орау. Сана аллă хăяр анчах памалла та, аллă пĕр пулч; юрĕ, пĕри ăшне кайтăр (пусть пойдет не в счет). || Цив. Кукша ăшăнчен вилес пек кулса тăрат, тет, у. Плешивый едва удерживается, чтобы не расхохотаться во все горло. || Орау. Ăшне каяш сасси! Кунĕпе улать! Чтобы ему лишиться голоса!― целый день воет.

ăш

сокращ. ф. вм. ăшă (теплый) Ердово. Маюк-маюк (scr. маук) кошакки ăш кăмакçи (scr. кăмакси) йоратать; эпир хамăр çавăн пекех, ăш çынсене йорататпăр. N. † Маук, маук кошакки ăш кăмакçи йоратать; эпир хамăр çавнашкал, ăш (приветливых) çынсене йоратаппăр. || Жар, жара. Ч. С. Кил-хушшинчи ĕçсене ĕçлесен, вăт(= вут) тĕртсен, акнă тырра ăш тивет, теççĕ. Если (в семик) будешь исполнять домашнюю работу или зажжешь огонь, то, говорят, хлеба возьмет жаром. || Угар (без дыма, невидимый). N. Кăшт кăвар çунса выртрĕ кĕçĕр (тлел), çампа пуçа ăш тиврĕ пулмалла. Сегодня ночью (в печурке) немного тлело; должно быть, поэтому (я) угорел.

ăш

сгореть, погореть.

ĕ!

— восклицание. См. лаптака. С. Ĕ (э̆ ), çырлах, торă!

ĕя

описка? См. ĕе. Отсюда: ĕя осал.

ĕе

да. Букварь 1886.

ĕе

то же, что ийе, описка вм. ĕйе? N. Тата пит чирлĕ пулсан, ăна юмăç-карчăк патне илсе кайса: ĕелĕтĕр, тесе, ĕене хăвалаттараççĕ. Юмăç-карчăк ачана сăкман тăхăнтарат̆ е сăкман тăхăнтарса урайне вырттарат̆ те, ăна йĕплĕ-хулăпа хĕнет: тух, ĕе! тух, ĕе! тух, ĕе! тесе, çапать. Ырхан ĕе пулсан та, мăнтăр ĕе пулсан та, арçын ĕе пулсан та, хĕрарăм ĕе пулсан та, ватă ĕе пулсан та, çамрăк ĕе пулсан та, типĕри ĕе пулсан та, шыври ĕе пулсан та, тух, ĕе! тет. Если ребенок сильно заболеет, то его ведут к знахарке для изгнания злого духа, предполагая, что он в нём поселился. Знахарка окутывает ребенка кафтаном, или, окутав кафтаном, кладет на пол и бьет его шиповником приговаривая: «Выходи, ĕе! выходи, ĕе! Если ты и тощий ĕе, и жирный ĕе, мужчина-ĕе, женщина-ĕе, старый ĕе, молодой ĕе, ĕе, обитающий на суше, ĕе, обитающий в воде, ― все равно выходи!» Чăвашсем 3. Ку пашалусене ĕесене лартать. Ĕе ашшĕ, ĕе амăш! хăрăн ушкăнăрсене пурне те валаçĕ (чит. валеçĕр?), çийĕр; ачана ан ăмсанăр, ан сăхланăр, тет. (Ача çурални). Эти лепешки ставит для ĕе, приговаривая: отец ĕе, мать ĕе! разделите (эти лепешки) между своими; дитяти не трогайте, на него не зарьтесь. (Рождение ребенка).

ĕк

подр. иканию.

ĕм

(ӧ̌м, э̆м), сосать. К.-Кушки. Сирĕн ачасем миçе çула çитеччен чĕчĕ ĕмеççĕ? IЬ. Ача чĕчĕ ĕмет. Якейк. Хăш ача аллине ĕмет. Иной ребенок сосет палец. . Эс халь те аллуна ĕмме прахман-и? Ты до сих пор не перестал сосать руку (палец)? Н. Седяк. Ĕнене çĕлен ĕмсен, кушака чăрмалаттараççĕ, сĕтне вĕри çатма çине сăваççĕ. Если пососет вымя коровы змея, то заставляют царапать вымя кошку, а молоко доят на горячую сковороду. Орау. Сăрана (пиво) ĕмет-кăна! (с удовольствием пьет, как бы сосет, дует). IЬ. Сире кирлĕ пулĕ, терĕм, атту ĕмсе яраттăм (выпил бы молоко; оно для меня приятно, и я его могу много выпить). Трехбл. Иван! — Мĕн!-Мαννε ĕм! || Паразитировать. N. Пирĕн пупăн ывăлĕсем вĕренсе ĕçе кĕримарĕç, ухмах пек ĕмĕрне ашшĕне ĕмсе пурăнмалла пулчĕç. Сыновья нашего священника не получили образования и не пристроились к делу; они всю жизнь, как дураки, были вынуждены жить за счет отца. Орау. Пирĕн ăстăршна ăстăршна-и вăл? Халăха ĕмсе пурăнать çав, çавă пур. Разве наш старшина настояший старшина? Только то и есть, что живет за счет народа. || Курить. Орау. Э-э, ĕмеппĕр-çке чĕлĕмне! Все время курим!

ĕн

(ӧ̌н, э̆н), удаваться, быть успешным. М. П. Петр. Пурнăç (= пурăнăç) ĕнсе пурать (= пырать). N. Ман çавна пола ĕç ĕнмерĕ. Благодаря этому у меня не было успеха в деле. Изванк. Пӳртре вут епле шарласа çунат, пурăнăç та, лайăх пурăннă чух, çапла ĕнсе пырат, теççĕ. Как горят в печке дрова, так, говорят, и жизнь, когда живешь хорошо, бьвает успешна. Шибач. Питĕ вăлсенĕн порăнăç ĕнме пуçларĕ çав хĕре исе килсессĕн. После того, как они взяли эту девицу (замуж), у них жизнь поправилась. Сёт-к. Ĕнет, идет удачно. Чертаг. Ĕнчĕ, удалось. . Ĕнсе порнать. Ему в жизни удача. || Настраиваться. Якейк. Копăс ĕнмеçт. Скрипка не настраивается. || Плодиться. Пшкрт. N. Выльăх-япала çухалсан: йăвăр аллă (= алăлă, алăллă) çынна ан çеклентĕр-ччĕ, выльăх ĕнмест, теççĕ.

ĕн

(ӧ̌н, э̆н), опаляться, пригорать. Ч.С. Лашайăн тăватă ури те пĕтĕмпех ĕнсе кайнă (от молнии). Моргар. Çӳç ĕнчĕ вăт умĕнче. Волосы спалились у огня. Л. Павлов. Тырăсем (хлеба в поле) пирĕн ĕнсе карĕç пулĕ (от солнца), тет. БАБ. Шăтсанах, е хурт çисе яраччĕ, тет, е, çумăр çумасăр, типсе, ĕнсе каяччĕ, тет. Пшкрт. Кы̆мађа с'инӓ сы̆кман э̆нзӓ ђаjза. Кафтан на печке спалился. IЬ. Пы̆ды̆ хоран с'омн'а э̆нзӓ ларны̆. Каша пригорела к котлу. IЬ. Коркы̆ хӳӓлβӓ э̆нвӓ каjза. Трава сгорела от солнца. || ХЛБ. Ĕн — тлеть? (о навозе). || Жить в скудости. Сред. Юм. Ĕнсе порăнан çавăнта çити-çитми, выçлă-тôтлă. || Быстро сжинаться (о загоне). Шурăм-п. № 19. Ана ĕнет (в разгар жатвы).

ĕс

ĕсси, (ӧ̌с, ӧ̌сси), межд. науськивающего. КС.

ĕç

(э̆с'), дело, работа, занятие. Регули 1202. Ĕç пырать халь. Ĕç тăрать. Дело пока идет. Работа стоит. Изамб. Т. Утă ĕçĕ чилая пырат. Работы по сенокосу надолго хватит. Хыпар № 33, 1906. Кирлĕ ĕç туман, ĕç туни ятне анчах туса пурăннă. Нужного дела не делал, только делал вид, что работает. Чăв. й. пур. 35°. Вăл ялан: епле пуяшши? (= пуяс-ши) тесе, шухăшласа çӳренĕ, хăй ĕçе пит харсăрах пулман. Он постоянно ходил с мыслью о том, как бы разбогатеть, а к работе был не особенно старателен. IЬ. Япала парса та, укçа парса та, ĕç патĕнче те нумай пулăшнă. Много помогали: и вещами, и деньгами, и при работе. Т. Григорьева. Ĕç вилсен те виç куна пырать, теççĕ. Говорят, что работы и после смерти на три дня хватит. (Послов.). Тайба. Ĕç вилсен те виçĕ куна çитет, теççĕ. (Поговорка). Б. Илгыши. † Сар акине ма ятлас? ― сарай хыçне тухать те, сап-сар кукăль çитарать. Кам савать, вăл çиять, пире çима мĕн ĕç пур? Юрк. Урăх ĕç çук, ĕçес-çиес ĕç анчах юлчĕ, тет писсăрĕ. Больше дел нет, осталось только (одно дело) пить и есть, говорит писарь. Курм. Ĕçе ан тăрат. Не тормози работу. Регули 844. Ĕçĕ пор та, ĕçлеме ӳркенетĕп. Хотя и есть дело, но работать не хочется (лень). Ильм. Ура ĕçне те алă ĕçне те аван тăвать. Всякую работу исполняет хорошо. О сохр. здор. Ĕç патне те каяймаççĕ (больные). Пазух. Чакă туйĕ, ай, куртăр-и? Алăри ĕçре пăрахса чупрăр-и? Ист. церк. Пĕтĕм хăйĕн пурăнăçне хăй юратнă ĕçе панă. Всю жизнь отдал любимой работе. Регули 382. Вăл вăрманта. Эп конта. Вăл ĕçре. Вăл пĕччен. Жит. св. Апрель. Вăрă ĕçне тытса пурăнма пăрахăр ĕнтĕ эсир. Бес. чув. 15. Унăн мĕн ĕçĕ пур? — пĕр вулас ĕçĕ-кăна, тек темĕн-те-пĕр кирлĕ-кирлĕ мар шухăшласа кăларать. У него какое дело есть? — только и дело, что читать; не знаю что выдумывает. Альш. † Çакă ĕçе тăвакан, хĕрсен ĕçĕ мар-ши çав? Делать это дело, не девичье ли дело? Чет. пути. Ĕçĕ ĕç пулать, шăйрăк юлмасть, курăк тухмасть. Дело идет правильно; не остается огрехов, не растет сорной травы. Яжутк. Йăван, манăн ĕçĕ, санăн хуйхи; вырт, çывăр, тесе каларĕ, тет (работа моя — забота твоя; ложись и спи). Козм. Ĕçрен канлĕ пулсассăн, пирĕн ялăн хĕрĕсем пĕрнепеле вăрмана йăкăртатса утаççĕ. Хыпар № 44, 1906. Укçа анчах туртса тăнă, ĕçне пиртен ыйтмасăр тунă. Орау. Ĕç пулса çиттĕрĕ, куланай анчах парас пулать. Дело в шляпе, только (осталось) уплатить подати. Альш. Ĕçе çемçе, слабосильный. Полевые работы. Байгул. † Пирĕн атте ухмаххи ― ĕçе çитсен, хĕр парать. Глупость нашего отца (видна из того), что он выдает дочь перед полевыми работами. N. † Ĕç пĕлмен хĕрсене ĕç умĕнчен параççĕ. Девиц, не умеющих работать, выдают замуж перед полевыми работами. Сред. Юм. Тыр вырма кайман çынна: ĕç патне тохмас, теççĕ. Кто не ходит жать, про того говорят, что он не выходит на (полевые) работы. Ч. С. Пирĕн ялсем, ĕçе тухсан, яланах ернекуна хисеплеççĕ. Во время полевой работы наши деревенские всегда почитают (праздничным днем) пятницу. N. Анкарти хыçсене лартса тултарсан, ĕçе тухаччен, канса тăраççĕ. Закончив посадку в огородах, до начала полевых работ, отдыхают (крестьяне). Услуга. Юрк. Вĕсем сана ĕç туса парас çук. Они не сделают тебе услуги. || Связь (с чем-либо), причастность (к чему-либо). Альш. Сан мĕн ĕçĕ пур унта? Какое тебе тут дело? N. Качака каланă: ăна çиме мĕн ĕçĕм пур. Коза сказала: «На что мне есть это?» Регули 44. Онăн онта каймалли ĕç çок. Ему незачем туда идти. Якейк. † Çĕрпӳ хуçи çĕр хуçа; çĕр хуçапа мĕн ĕç пор, пирĕн ати хăй хуçа. Цивильских купцов сто человек; какое нам дело до ста купцов, наш отец — сам купец. Н. Сунар. Вăл çиме каласан, çи, унта вара ман ĕç мар, кирек те мĕн ту, тенĕ. Если он велит есть, ешь; а потом уж не мое дело, что хочешь, то и делай. Е. Санăн пирĕн çумра мĕн ĕç пур? Какое тебе до нас дело? N. Сана мĕн ĕç! Какое тебе дело? С. Сан мĕн ĕç пор? Какое тебе дело? У. Унăн айăпĕ çумĕнче сирĕн ĕçĕр çук. Вам нет дела до его вины. || Якейк. Онăн ĕçĕ пĕтнĕ (= вилес патне çитнĕ). || Причина, стать. Юрк. Сире мĕн ĕçпе эрех ĕçтермелле? С какой стати поить вас вином? || Ремесло. К.-Кушки. Вăл ĕçе вĕреннĕ çын, ун алли пур çĕре те пырат. Он — человек обученный ремеслу, его руки могут делать все. || Поступок. || Иногда не переводится. О сохр. здор. Анчах ку ĕç чăнах та çаплах-ши? Но так ли это в действительности?

ĕç

(э̆с'), пить. Юрк. Ĕç те тух, пăхса ан тăр (так объяснял один назв. курорта Ессентуки). Ст. Ганьк. † Ĕçе пар та яра пар, юлашкине ĕрете яр. Ч.П. Сирĕн ĕçессĕре кам пĕлмест. IЬ. Эпир тăвансемпе ĕçнĕ-çинĕ чух, унта çичĕ ютсенĕн мĕн ĕç пур? О сохр. здор. Тата тепри трахтирте темиçе хут та чей ĕçе-ĕçе, тухса кайнă. Другой, во время чаепития, выходил из трактира несколько раз. Юрк. Ĕçессĕм килмест, эпĕ ĕнер-кăна килте чей ĕççеттĕм. Пить не хочется, я только вчера пила дома чай. Посл. 81, 11. Мĕн паянхи кунчченех (до самого сегоднешнего дня) эпир ĕçнĕ-çимен, тумланнă-тумланман çӳретпĕр. Микушк. Ăна та кала пĕлмесен, çиччĕ те пиллĕк ĕçмелле. (Савăш курки). Регули 28. Ку квас ĕçмелле. Этот квас годен для питья; его пить можно. IЬ. 38. Ĕçмелли квас пор онта. Там есть квас, годный для питья. . 55. Ку квас ĕçмеллех мар. Этот квас не вполне годен для питья. . 64. Ку кваса еçмеллĕх исе килмен, çима (çималăх) исе килнĕ. Этот квас принесен не в таком количестве, чтобы его пить, а (только) для еды. Здесь причастие на «малăх» имеет в виду количество предм. Ч.П. Ĕç куркăна ĕçмелле. Пей (твой) ковш как следует (до дна). Орау. Халăх юнне ĕçсе (ĕмсе) пурăнакан çын хăй ĕмĕрне çитсе вилимаçть: халăх сăмахĕ турпас мар. Уфим. Вĕсен ĕçесси (ĕçес, ĕçессисем) килет. Им хочется пить. Орау. Ĕçессӳ-çияссу çук, таккулăх анăратан. Пить и есть не будешь, только попусту надоедаешь. Собр. 10°. Ĕççе çитнĕ, тек ĕççе капан тăвас çук. Будет пить (т. е. больше не надо пить), постоянным выпиванием стога не смечешь (т. е. ничего хорошего не добьешься). . † Авăрлă куркан аври ылттăн, ĕççем-и, тăванçăм, кĕпӳ ылттăн! || Пьянствовать. КС. Пĕр май ĕççе çӳрерĕ (или: ĕççе пурăнчĕ). Все пьянствовал. N. Ĕçсе-асса çӳремеçт. Не пьет, не развратничает. Абаш. Ĕçмеллех ĕçрĕм. Я как следует выпил.

ĕç

(э̆с'), вода (детское сл.). Николаев.

ĕç

(э̆с'), ведь. Хыпар № 16, 1906. Лешсем, ахăлтатса кулса, каланă: Тăрăн ăçта? эсĕ Шупашкара пыратăн-ĕç! тенĕ.

ĕç

совсем не... (тат. hіч, от перс. hіч). См. иç. Пазух. Пӳрт умĕнчи хурăна касса яма юрамасть; касса яма юрасан, ĕç каймĕ-чĕ вăрмана. Çул хĕрринчи çирĕке çырса хума юрамасть; çырса хума юрасан, ĕç каймĕ-чĕç кантура.

ĕф

(э̆ф), подраж. однократному дуновению.

ĕх

(э̆х), неупотр. подраж. Отсюда: ĕхĕлтет'.

яй

(jаj), вить. Пшкрт.

яй

встреч. в междом.: яй-яй.

яв

(jав), то же, что ял, селение? Вероятно, описка. Буин. † Ясарсене яв савать.

яв

(jав), вить, свивать, обвивать. КС. Сулахай яв, вить налево; сылтăм яв, вить направо; вуниккĕлле яв, вить из 12 отдельных веревочек. Макка 158. † Шур курнитса умĕнче майра чĕнтĕр яват-ĕç-çке (sic!). Шорк. Орасене явса ларас, сидеть, положив ногу на ногу. Сказки и пред. чув. 80. Карчăк вĕçсе тухрĕ те, çӳçрен яврĕ Нарспие. Старуха вылетела и вцепилась (завила вокруг рук) Нарспи в волосы. Алик. Яв яваттăм, яваттăм хĕрлĕ пăяв яваттăм. (Тула тухни). ЧС. Унтан вара çыннисем лашисем çинчен сиксе анаççĕ те, луçа мăйĕнчен вĕренпе явса та илеççĕ. Потом люди (верховые) слезают с лошадей и обвивают лося за шею веревкой. Курм. † Тăрăр, тăрăр, инкесем, ора явса ан выртăр! Вставайте, тетки, будет вам лежать, сплетясь ногами! (cum maritis). || Уплетать (кушанье)?

як

(jак), межд., подр. быстрому выcкакиванию. Якейк. Сăсар шăтăкран як! сиксе тохрĕ. Куница быстро выскочила из норы. Капк. 1929, № 4. Як! сиксе тăчĕ (вскочил). || Подр. быстрому пожиманию плечами. Кан. 1929, № 79. Хул-пуççине як çĕклет. Быстро пожал плечами. || Подр. быстрому всовыванию руки за рубаху или в карман. КС. Аллине кĕпи-шне яках чиксе ячĕ. || Подр. побоям. Н. Шемерд. Як та як тутармах пуçларĕç. Принялись бить. Производные от як см. на своих местах.

ял

(jал), селение (деревня, село). Б. 13. Ялта çерçи вилмест, теççĕ. Говорят, что в деревне не умирает воробей (с голоду). Альш. Элшел пĕчĕкçех мар ял: çĕр çитмĕл киле яхăн пур-тăр ялта. Альшеево не маленькое селение: в нем, пожалуй, около 170 дворов будет. Янорс. Ку хăш ял? тесе ыйтрăм та аттерен, ку Шĕнер, терĕ. Какая это деревня? — спросил я у отца. — Шинерь, — ответил мне он. Вишн. 71. Ялтан анатарах çырмара кĕпе çума, лаша шыва кӳртме юрать, анчах çынсем ĕçме илекен вырăнтан аяларах каяс пулать. В реке ниже селения можно полоскать белье и купать лошадей, только нужно спускаться ниже того места, где люди берут воду для питья. IЬ. 70. Ял тулашĕнчи çăлсене тасарах туса... Колодцы, находящиеся вне деревни, сделав чище... Епир çур. çĕр-шыв. 16. Сирĕн ял мĕн ятлă? Ялĕнче миçе урам? Орл. II 350°. Аслă ялтан кĕçĕн яла туй килет. (Кăвар туртни). Из большого селения в малое едет свадебный поезд. (Загребание жара). А. П. Прокоп. † Ай-ай, ялсем, хамăр ял! Мĕнле ытарса каяр-ши? Регули 741. Ял витрĕ (sic!) чопса кайре. Пробежал через деревню. IЬ. 632. Пĕр ача, пирĕн ялти, çак хота исе килчĕ. Юрк. Хăйсем ялĕ çыннисем, incolae vici eorum. IЬ. Карачăмне курсанах, хăйсем ялĕ çыннисем, пурте ун майлă пулса, ăна кала пуçлаççĕ... Ст. Айб. Ял йытти ял енеллех вĕрет, теççĕ. Деревенская собака лает в сторону той же деревни, откуда она. (Послов.). Сред. Юм. Ялти яшка яклашка, килти яшка тĕклешке, тесе, çын панче çинĕ апат тутлă пик туйăнать, килти тутлă мар пик туйăнать, тессине калаççĕ. Регули 1269. Ял сирен (чит. серен) воншар çын тăратрĕç. С каждой деревни представили по десяти человек. IЬ. 655. Порте кусам пирĕн ялтан. Все эти из нашей деревни. Ильм. Ют ялта. В чужой деревне. Ала 89. Как ашшĕ тухса каять ял çине çӳреме, килте унăн арĕмĕ ачисене хĕнеме тытăнать. Как только отец уйдет куда-нибудь («по деревне»), жена его начинает бить детей. Мусирма. † Ял-ял витĕр килтĕмер пуян çын ампар çуттипе. Альш. Ял хĕрĕсем касси-кассипе пĕр 14―19 хĕр пуçтарăнаççĕ те, канаш туса, сăра лартма тăваççĕ. Деревенские девушки, собираясь по 14—19 человек с каждой улицы, совещаются и решают варить пиво. IЬ. Ял сутне кĕмеççĕ. Не занимаются пересудами. Сред. Юм. Ял тăрăх, по деревне, по деревням. Кильд. Ашшĕ вăл вăхăтра ял çинче старостăра е правленинче сутиере çӳренĕ. Ее отец в то время был деревенским старостой или правленским судьей. IЬ. Çăтăк (тряпье) пуçтарма ял тăрăх кайрĕç. N. Мĕншĕн пĕр маях ял тăрăх чупатăн-ши? Конст. чăваш. Вăл кукка патне илсе каякан çын эпĕ пурăнакан Шмалак ялĕ кĕрӳшĕ пулать. Тот, который ведет нас к дяде, приходится зятем человеку из села Шемалакова, где я проживаю. || Общество. А. П. Прокоп. † Ятăм лайăх, тесе, ан мухтан, лайăх ятă тăре-юлĕ ял çине. Не хвались своим добрым именем, твое доброе имя останется в деревне. Ой-к. † Ялăм-йышăм ял пултăр, кӳршĕм-кӳппĕм кĕр пултăр. Сред. Юм. Ял çине ят кайтăр, кота йĕм йолтăр. (Так говорят, когда предпринимается что-нибудь важное). N. Яла ярса çĕнĕпе туса уйăр. Сдать (землю) в общество и разделить ее по-новому. N. Ытти ялсем, унтан уйăрăлса кайса, хăйсем ял пулнă. Другие селения, отделившись от того селения, образовали свои общества. || Происходящий из деревни. Эсĕ хăш ял? Ты из какой деревни? Ку та пирĕн ялах (или: ялсемех). Этот тоже из нашей деревни. Эп ку ял мар. Юрк. Çавсем ялех тепĕрне чиперех вĕрентрĕм. Из той же деревни, я обучил другого как следует. Чуратч. Ку арăм хăйсен ялех пулнă. Эта женщина оказалась из их же деревни.

ял

подр. свету от вспыхивания. К.-Кушки. Улăм ялл хыпса кайрĕ. Солома вспыхнула. Миж. Пăртак тăрсан, кăнтăрла енче ялл! (у др. ялт) пошар сиксе тохрĕ. Немного погодя на южной стороне появилось зарево пожара. Чăв. юм. 1924,57. Хурăн кутĕнче çутă курăнса карĕ. Каçхи тĕттĕмре ял-ял тăвать (пышет). СЧ. Вут чарăнарах панă та, вăрахăн ял, ял, ял туса çунса выртать. Пожар утих, и пламя колеблется медленными движениями.

ям

(jам), курение дегтя. Сител. Б. Ямпа ларас, курить деготь. Ям тикĕчĕ. Куршук. Савалинкке. Пăрăх (труба).

ям

(jам), ямщина.

ям

яма. М. П. Петр. Сунчел. † Ям-ям урам, ям урам, пасар урам мар-ши çав? См. Паас. 21.

ям

то же, что ян. Описка? М. Тув. † Каçхи шăпчăк ям ярат, тул çутăлни сисĕнмеçт, ати-апай килĕнче ĕмĕр иртни сисĕнмеçт.

Ям

речка у д. Тури-касси, Шибулг. в., Цив. у., впадающ. в Малый Цивиль.

ян

(jан), подр. далеко раздающемуся звону или гулу. Хурамал. Янтăракан япалана çапсассăн: ян! туса кайрĕ, теççĕ. N. Чăпар куккук сасси вăрманта янах каять. Ч.П. Икĕ куккук авăтат, аслă улăха ян ярат. Баран. 85. Çеçен хир ян каять. Ир. Сывл. 5. Кĕвве туртса яв! ярса, ĕçе васкарĕ çĕн вăйпа. Сунчел. † Эпĕ килетĕп асăнса, шăнкăрав пак сассăмпа аслă урама ян ярса. Альш. Вăрмана ян çураççĕ (оглашают, шапасем). КС. † Ярăслав хĕрĕ çамрăк хĕр, сасси унăн ян илтĕнет. (Перевод «Плача Ярославны»). Турх. Тăри сасси çӳлте ян-ян каять. IЬ. Унăн сасси (его вой) вăрмана ян кайнă. Ч.К. Хула пек çурчĕсем (их дом) ян янăрарĕ (от свиста). Сказки и пред. чув. 68. Кайăк юрри, çын сасси ян-ян ярать таврана. Собр. Хăни килет мăшрипе (мăшăрĕпе), аслă пӳрте ян ярат. Ч.П. Килет, ларать, юрă юрлать, хуралтă тăррине ян ярать (курак). Пазух. Сатра шăпчăк ян ярать; вăл сирĕншĕн юрламасть; тепĕр шăпчăка йăхăрса, хытăран хытă юрлать вăл. N. † Курак килет мăшăрпе; йăва çине ларсан, аслă яла ян ярать. Ау 242°. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Ч.П. Мерчен куçлă куккук авăтнипе хура вăрман çине ян каять (ясно, отчетливо отдается). Так и у КС. Ясный (о погоде). Беляева. Янах (ян+ах) уяр, См. янкăр, шанкăр.

ян

м. б. душа (перс.) N. Тăват уралă ян (после прибавлено авар и к скобках — лаша). См. янавар.

ян

неизв. сл. в загадке. Собр. Куккăр çăка айĕнче ян ятлă хĕр хӳхлĕ. (Йыт сысни). См. ями.

ян

неизв. слово. Отсюда: ян ту.

ян

сокращ. из ятăн, нарочно? Торп.-к. Ян тунă паках (как нарочно, как на грех) тата, куччăра кураймасть, тет (не. встретил кучера).

ян

встр. в сложении: ян-йăвăççи, воробы. Чуратч.

яҥ

(jаҥ), подр. гулу в пустой бочке. См. МКП 40. СТИК. Пушă пичĕкене пуçа чиксе кăшкăрсан, яҥ тăват.

яп

(jап), повидимому, синоним слова чап, слава.

яп

подр. хватанию. См. МКП 20. М.-Яуш. Çав вăхăтра, пăрçа çине тăмана пычĕ, тет; старик çак тăманана яп! ярса тыт тăрĕ, тет те, калат, тет. М. Челл. Иван япшăнса пычĕ те, çакна яп! ярса тытрĕ, тет.

яп

(jап), то же, что япăн, япăх? СПВВ. Яп, япăн: япса выртать, япăнчăк.

яп

(jап), образует превосх. ст. от сл. яка. Çутталла 115. Çил çук чух, тинĕс кăн-кăвак курăнать, яп-яка выртать.

яп

(jап), слово неопределенного значения; встреч. в загадке. ТП. Загадки. Яп-яп ярапаллă, писмен кутлă, пăталлă. (Çĕмĕрт çырли).

яр

(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.

яр

подр. плавному движению, движению по прямой линии; подр. яркому свету. Сред. Юм. Манран аякра та мар, пĕр çăлтăр ярр! ярнса анчĕ. Янш.-Норв. Çăлтăр ярр! ӳкрĕ. Звезда упала плавно (с изв. скоростью). В К.-Кушки çăлтăр ярр! анчĕ ― звезда упала, делая продолжительное движение. Альш. Çиçĕм ярр аялла çиçрĕ (прямо вниз). Тет. Çăлтăр ярр! юхса кайрĕ. Янтик. Яр (а произн. почти как о) уяр (значит: на небе нет ни облачка; чистое, голубое небо). КС. Çăлтăр хĕвел-анăç енчен тапранчĕ те, хĕвел-тухăç енне яррр! кайса ӳккĕрĕ. (Падение звезды). Шурăм-п. № 26. Çăлтăр ярр, çутă ӳкерсе, куçран çĕтрĕ. КС. Вут çутти ярах ӳкнĕ (или: çан-çутă ӳкнĕ). Виднеется яркое зарево. Орау. Ярах тул çутăлать, алтансем алтмаççĕ. Уж совсем светает, петухи не поют. Ib. Тул ярах çуталчĕ. Совсем уж рассветало. || Подр. раскрытию настежь, совсем. N. Яр уçат та, яр хупат (окно). БАБ. Унччен те пулмарĕ, тет, çырăк (= çирĕк) яр уçăлса кайрĕ, тет те, Иисуса хăй ăшне лап хупласа илчĕ, тет (когда его преследовали враги, желая убить). Орау. Алăк яр уçăлчĕ те, пĕр ӳссĕр вырăс килчĕ-кĕчĕ. (Ярр выражало бы здесь усиление). Сборн. мол. Вăл вара хăй тумтирне илнĕ те, ярах çурса пăрахнă. Орау. Алăкне ярах уç, тĕтĕмĕ тухтăр. Чхейп. Алăк патнелле тăрса, алăкне ярах уççа пăрахса. Бугульм. † Алăкăра тапрăм, яр уçăлчĕ. N. Алăка ярр! уççа ячĕ. Альш. Пăр яр çурăлса кайрĕ. Лед раскололся по прямой линии, моментально, на большом расстоянии (напр., от одного берега до другого). || Подр. плавному движению (с известной скоростью). КС. Пăр çинче пынă чух ура ярах (сразу) шуса карĕ (скользнула, т. е. поскользнулась). Еково. Ярр тăсăлчĕ. Растянулась (лошадь). 1-ая кн. для чт. 1912, 5. Халран кайнипе хăй (собака) ярах тăсăлса выртнă. Якейк. Хăмла алăран ӳкрĕ те, çӳлелле (вверх) хытă яр вĕçсе карĕ (от ветра). Микушк. Çав тӳрĕ (дух) лекнĕ пусан, яр кай, тет; яр каймасан, тата сулласа ларать (кусок хлеба, надетый на иголку). Н. Карм. † Эп ыр курас пулсассăн, яр, яр (крупным шагом) утса кай, лаша. Ч.П. Çӳçе-пуçа якатса, урам тăрăх яр-яр-яр. (В Янш.-Норв. в этом сл. яр-яр, подр. движениям чел., который прогуливается «с восторгом, с торжеством, с изв. скоростью»). СТИК. Ту çинчен яр ярăнса антăм. Скатился. («Выражает образ действия». В Янш.-Норв. это зн.: скатился плавно и более или менее скоро; по объяснению А. М. Шакмакова (К-Кушки) — скатился быстро). Калашн. Хăмапа çаптарнă хапхасен умне яр тухаççĕ çĕнĕ-çынсем, сар хĕрсем. Батыр. † Яр, яр (здесь в адъективном зн.) пулă пулăттăм, пăр айĕнчен чăмăттăм. Альших. † Алших шывĕ тарăн шыв, яр-яр ишсе пулмарĕ. КС. Салакайăк хорчки ярр ярăнса анчĕ (без движения крыльев). || Подр. быстрому и стройному росту. Альших. Яр ӳссе кайнă. (Дерево) выросло быстро и прямо (стройно). || Подр. качанию зыбкого, упругого предмета. Сред. Юм. Пысăк йывăç тăрри çил пȏр чохне ярр, ярр! ярнать. IЬ. Хосанти чавсаллă тарантассĕм çине ларсан яр, яр-çиç ярнса пыран. IЬ. Пӳрт тунă чȏхне отса çӳреме хȏракан хăмасĕм ярр-ярр! ярнаççĕ. IЬ. Прахут хȏмĕ çинчен пĕчикрех лоткасĕм ярр, ярр! ярнаççĕ. IЬ. Хăма пуçĕ çине тăрса ярнсан, хăма ярр, ярр! ярнать. См. еще Паас. 21.

яр

назв. женск. украшения. Щ.С. Яр-мăйçиххи — из бус; два раза обвивает шею и спускается спереди между грудей, оканчиваясь кистями (до трех), унизанными бисером.

яр

притужина. Зап. ВНО. Сарай çине яр ярас пулать, çил сĕвсе каясран.

яр

полоса. Отсюда: яр-яр.

яр

яр, глубь. Б. Олг. Çич çохрăм яр выртнă. Шибач. Шу хыт йохмасть, яр тăрать.

яр

(jар), неизв. слово, употребл. в след. выражении. Сред. Юм. Яр ярсах ларнă. (Так говорят, если (кто) долго сидит у соседей или у кого другого).

яр

(jар), сплошь? Упа 695. † Кĕске сăкман яр пĕр(ме), сылтăм арки хам пулам. Аттеçĕм, аннеçĕм! савнă ачăр хам пулам. (Солд. п.).

яр

(jар), употребл. в сложении: яр-кун.

яс

подр. хватанию. Сомн. Ишек. Старикки йăвăçа ыталаса тытрĕ те, йăвăç орлă упана яс тытрĕ. Срв. яп.

ят

(jат), имя; название. Менча. Когда у чуваш родится ребенок, то, еще раньше, чем крестить его (шыва кӳртиччен), ему, заодно с бабушками-повитухами (эпи-карчăк), нарекают имя. Если не наречь имени, то это считается нехорошим, так как иначе имя ему наречет чорт (шуйттан). Как только наступит время родить, бабы приводят повитух, и тотчас по рождении дают ребенку имя. Если родится ребенок мужеского пола, то иного нарекают Упа, иного Юманкка, иного Тăхти, а иного Сатай. Все эти имена даются с суеверным соображением. Упа называют затем, чтобы ребенок был здоров как медведь и не болел; Юманкка — чтобы он был крепким и коренастым как дуб и не хворал; Тăхти ― чтобы он был живуч и чтобы племя его множилось и не вымирало; Сатай ― чтобы род его плодился и не исчезал. Что касается девочек, то некоторых из них называют Хĕрпик, других Силпик, иных Эрнук и Тунюк (scr. Тунӳк). Хĕрпик — название не суеверное; родилась девочка, ну и говорят: давай назовем ее Хĕрпик; имя Силпик ― дается с суеверным соображением (ăрăмласа хуни): дескать, Силпик будет жить в почете (сил) и уважении (чис). Эрнук называют тех, которые родятся в пятницу (эрне-кун), а Тунюк (scr. Тунӳк) — родившихся в понедельник (тунти-кун). Ача ят хуни. Тĕне кĕмен чăвашсем, çамрăк ача çуралсассăн, ача ят хума ни пуп патне, ни мулла патне каймаççĕ. Вĕсем (некрещ. чуваши) ача ятне ватă стариксем, ватă карчăксем, эпи-карчăксем, хурăнташсене, ратнисене пухса, хăйсем пĕлнĕ пек, ача мĕн кун çуралнă, çав кун ячĕпе е çав кун ячĕ евĕрлĕ ятпа, пĕр-пĕр святой ятне асăнса тунă праздник тĕлĕнче çуралнă пулсан, ачине те çавăн ячĕпе ят параççĕ. Ывăл ача пулсан, ак çапла хураççĕ: ачи шăмат-кун çуралнă пулсассăн, Шăмак ятлă хураççĕ; вырăсерни кун çуралнă пулсассăн, Вырăстай ятлă, Ванюк (чит. Ванюк) ятлă хураççĕ; тунтикун çуралнă пулсассăн, Тутирек ятлă, Тутиер ятлă, Тăхтаман ятлă хураççĕ. Хĕр ача çуралсассăн, унăн ятне те арçын ачинни пекех хураççĕ. Улăштарсан та, сайра улăштараççĕ. IЬ. Некрещеные чуваши, когда родится ребенок, не ходят, чтобы наречь ему имя, ни к попу, ни к мулле. Чтобы наречь имя ребенку, они созывают старых стариков и старых старух, повитух, родственников и сродников, и нарекают имя ребенку, как умеют сами — или по имени того дня, когда ребенок родился, или именем, подобным имени этого дня; а если он родится около праздника в честь какого-либо святого, то — по имени этого святого. Если родится мальчик, то нарекают так: если ребенок родился в субботу, то Шăмак; если родился в воскресенье (вырăс-эрни кун) — Вырăстай или Ванюк; если родился в понедельник, то Тутирек, Тутиер или Тăхтаман. Если родится девочка, то ее имя нарекают подобно имени мальчика. Если и меняют, то редко. Кроме того имени, они некоторых нарекают по имени родителей, родственников или рода (тата вĕсем хăшин-хăшин ятне ашшĕ-амăш ячĕ, хурăнташ-ăру ячĕ майлă эл йăх ячĕпе хураççĕ). Имена детям своим они нарекают (хураççĕ) тогда, когда вздумают. М. Рус. Ĕлĕкхи чăвашсем ачисĕм пурăнмантан хĕр-ачасене вĕçен-кайăк ячĕпе, ывăл ачасене ураллă кайăк ячĕпе ят хунă. Макка 212. Вăл ача ятне кун ячĕпе шыраса тупаççĕ; кун мĕн ятли пулать, ăна та çавăн майлăрах хураççĕ. Çапла пĕр кун ятне илер-ха: эрне-кун хĕр пулсан, Эрнепи ятлă хураççĕ; ытлари-кун пусан, Утлаш ятлă хураççĕ. Альш. «Имена часто даются в виде соображения относительно зажиточности: если человек с не очень нравящимся чувашам именем живет славно — тихо, зажиточно, смышленно, то это имя дается многим на селе». Т. М. Матв. Ятне хуман ача макăра пулать. (Япалана килĕшмесĕр илсе кайсан, тавар хуçи хаклă ыйтма пултарать, е ĕçе малтан килĕшмесĕр ĕçлесен, ĕçлекенни хаклăрах илесшĕн, ĕçлеттерекенни йӳнрех парасшăн — çак сăмаха çавăн чухне калаççĕ). Якейк. Пĕчĕк ачасам кошаксене, сорăхсене, пăрусене ят параççĕ. Пĕр ятпах хăш чохне сорăха та, пăрăва та кошака та чĕнеççĕ. Кĕтерин, Маркка, Веркка ятлă хораççĕ. Лашапа йăтăсен те хăш чохне пĕр ят полать, напр., Мальччăк ятлă йăтă та пор, лаша та пор. Суждение. Турă, рая пырсассăн, вĕсене ятран каласа чĕннĕ (звал по именам). Псалт. 146,4. Вăл вĕçĕмсĕр нумай çăлтăрсенĕн хисепне те пĕлсе тăрать, вĕсене пурне те ятран пĕлет. Мар. Егип. Зосима çав хăйне нихăçан та курман, нихăçан та пĕлмен арăм ятран чĕннине илтсессĕн, пит тĕлĕннĕ. Е. Ятран чĕне-чĕне кăлар. Альш. Чăвашсем ятран каламаççĕ. Ашшĕ-мĕн ячĕпе чĕнсессĕн, чăваш çиленет. Ашшĕ-амăшĕ ятлă çынна ячĕнчен чĕнмеççĕ: атте ятли, анне ятли теççĕ. Хăй ятлине аташ теççĕ. Пуринчен ытла кăна хĕр-арăмсем çапла тăваççĕ. Псалт. 108,21. Эй турăçăм, турăçăм, эсĕ маншăн хăвăн ятна тивĕçлине ту. Якейк. Аланмасăр порнатпăр, ватă ятне илтетпĕр (нас обзывают стариками). Посл. 179,11. Вăл сире хăвăра чĕнсе илнĕ ята тивĕçлĕ çынсем тутăр. Шурăм-п. № 21. Хăй ĕçсе пурăнать пулсан та, чăваш ятне унăн пек пăсмалла мар. Сала 50°. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, — унăн ятне кам пĕлмест? Что сокращ. жизнь. Рай пурăнăçĕ-çех пурăнăç ятне илтме тивĕçлĕ. Макка 110. † Чунăмăр тӳрă аллинче, ятăмăр патша умĕнче, пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шухăшăмăр атте-анне умĕнче. Сир. 41. Ухмах темесĕр мĕн ят парас ăна? Альш. Хальхи чăвашсем пайтахăшне мĕне кĕлтунине те пĕлмеççĕ, тет, ятне-кăна, пĕр пĕлмесĕр, калаççĕ тет. Собр. 339. † Пĕвĕр илемлĕ, сăнăр хитре, кам хунă-ши сирĕн ятă-ра? || Очередь по отбыванию воинской повинности. Б. Олг. Каþан, пичин салтак ячĕ тохсан (был объявлен рекрутом), пичин ик хĕр-ача пор-ччĕ. См. ят пар. || Назначение. Юрк. Укçа пулсан, пуштăпа яр. Анчах укçăна хам ятпа ан яр. Будут деньги, пошли почтой. Только не посылай на мое имя. N. Пĕр письмо (= çыру) янă-ччĕ сан ятпа. Одно письмо на твое имя было послано. || В выражении ячĕпе «от имени»... Хыпар № 9, 1906. Вĕсем кĕпĕрне ячĕпе суйласа яма 50 çын хушшинчен 8-9 çын-кăна суйласа ямалла. IЬ. № 8. Пирĕн те пĕтĕм чăваш халăхĕ ячĕпе пуху тума пулмĕ-ши? тетĕп эпĕ. || Цель. Хыпар № 46, 1906. Закона уççа парас ячĕпе Сенат çĕнĕ закон кăларчĕ. || Доброе имя, честь. Ч.П. Леш кассенĕн хĕрĕсем ашшĕ ятне ямалăх. Альш. † Атте-анне ятне лайăх тытсан, пире лайăх çынсем чис парĕç. Собр. 173°. † Атте-анне ячĕпе патшасем чĕнеççĕ хăнана. Янш.-Норв. † Аттем-аннем ячĕпе ырă çынсем чĕнеççĕ хăнана. С. Алг. † Ман туй килет шавласа, атте-анне ячĕпе. || Хорошая или плохая слава, молва. Ст. Чек. Ячĕ пысăк ĕнтĕ. Он уже прославился (в хорошем смысле). Альш. † Маттур-маттур хĕрсене ячĕпелен шыраççĕ. Якейк. † Çварни çони шуç котлă; шуçĕ йолать йор çине, ят сарăлать ял çине (слава идет по деревне). N. Ырă ят илт, выслушать (себе) похвалу, добрую славу. К.-Кушки. Пуян ячĕ çĕклесе, виçĕ пуспа ан виртле. Славясь богачем, не дразни тремя копейками. Ч.П. Ятăра пăсĕ. Ала 103°. † Ĕçес-çияс хуçаран, ыр ят тăвас хăнаран. Альш. Пурăнать вара салтак арăмĕ хуняшшĕ-хунямăшĕ аллинче; вĕсем ырă пулсан, ырă ят илтсе, вĕсем усал пулсан, усал ят илтсе. N. Халăха тытса тăракан каланă сăмахĕсем тăрăх ăслă çын ячĕ илет. N. Хаяр ята кӳрт. Сделать предметом осуждения. Бижб. † Чаплă хĕрĕн чап каят, начар хĕрĕн ят каят, тет. Юрк. † Çичĕ çул ямшăк çӳрерĕм, ямшăк ятне кăлараймарăм, çичĕ пушă аври хуçмарăм. Макка 36. Çак хамăр кас ачисем ят кăларма хăтланчĕç (хотели распустить дурную славу). IЬ. 173°. † Çинçе пӳме ӳстертĕм ятма ял çине ямарăм. IЬ. † 107°. Ялсем çинче ан мухтанăр, ятăр юлĕ ял çине. Лашман. † Çăпатана пăрахса, атă тăхăнтăм, пуснă йĕрсенчен вут тухтăр. Вучĕсем пĕр тухчăр, чулĕсем путчăр, матур йĕкĕт çинчен ят тухтăр. Сир. Ху çинчен элекçĕ ячĕ ан кăлар. Не приобретай славы клеветника. . Ик чĕлхелĕ çын çинчен яланах усал ят каять. || Брань, выговор. N. Хаяр ята кĕр. Подвергаться дерзкой брани. N. † Çамрăк пуççе чармасан, ваттисене ят тивет. Пус. Сĕм вăрманта вăрăм йывăç, çил тимесĕр пĕр кун лармĕ. (Салтака ят тивни). Сала 196°. Сулахай хулха янрасан, ят илтет. N. Лашисене хупмаççĕ, вăррисене хаяр ят; хĕрĕсене чармаççĕ — каччисене хаяр ят. Сятра. † Ах, пире ват ятлать! Ват çын ятне пăхсассăн, эпĕ пасара та тохас çок. Юрк. † Пĕр хĕр ясар пулсассăн, пур хĕр çине ят килет. Ала 89. Ача-пăча ятран-патакран пит хăрать. Дети очень боятся брани и побоев. Якейк. Мана порнма пит йăвăр: кашнă конах ят илтеп (слышу брань). Орау. Капла туса ят илтиччен, эпĕ луччă тепĕр çĕрте сăмахсăр пĕр пуссăр хырăма тăранмалла ĕçлем. Ч.П. Çавна тытса чуп-тусан, çамрăксене ят тивет (побранят). || Молва. БАБ. Ял çине ят карĕ, халăх çине хахать карĕ (из «такмак»; слух, молва). || Звание. Панклеи. Кăна илес мар, мĕн пуçлăх ятне илтес! Если этого не взять, то зачем и начальником называться! (Слова солдата. Сказка № 16.). Сир. 68. Тепĕр тус пур, тус ятне-кăна илсе тăрать. || Сословие. Хыпар № 13, 1906. Смоленск уясĕнче 32 çынтан — 18 дворян, 5 çын урăх ятран, 9 çын хура халăхран. || Для проформы. Ст. Чек. Çумăр ятне-кăна çăват. Только слава, что дождик (т. е. еле-еле накрапывает и т. п.). Хыпар № 42, 1906. Улпутсем вăл ĕçе панă укçана кĕсьене чикеççĕ. Ĕçĕн ятне анчах тăваççĕ. Календ. 1904. Хыт сухана пит кăйран тухаççĕ, иккĕмĕш хутне çавăнтах тăваççĕ, тата иккĕмĕш хутне ятне-кăна (анчах) тăваççĕ. Орау. Мур çĕвĕçи (этот чорт портной, этот негодный портной) сăхмана пăсса хăварчĕ. Майтансем (майданские) вăсем путлĕ çĕлеççĕ-и? ятне анчах туса çӳреççĕ вĕт! СТИК. Ятран-кăна тукаласа тунă. Сделано кое-как. . Ятран-кăна (ахальрен-кăна) шаккакаласа хунă. Кое-как сколочено. Иваново. Ачасĕм, эсир кунта вĕренсе тухрăр... Ячĕ-çеç ан пултăр; мĕн вĕреннине ан манăр, киле ан юлăр, епле-те-пуса ытти çĕре кайма тăрăшăр. Сред. Юм. Аптратнă мана текех: туса пар, тесе; ячĕ пȏлтăр, тесе, туса патăм. || Нарочитая цель, назначение. Иногда имеет оттенок послелога. Панклеи. Йăван хĕпĕртесе: килях, пичи, килях! тет. Ăсса тох-ха, арăм, пичи ячĕпе, тет.Макка 212. Леш укçине ачин ячĕпе каласа хураççĕ. Те деньги кладут в честь новорожденного. Аку 121°. Турăпа патша ячĕшĕн (ради или во славу). Шурăм-п. № 14. Мана та праçник ячĕпе (для праздника) ĕçтересшĕн. || Надельная душа. Ст. Ганьк. † Ял ялĕнче хĕр нумай, хĕр нумай та, ят сахал. Хамăр ялта хĕр сахал, пĕрне те мана памаççĕ. . † Хĕр сахал та, ят нумай, хăçан ӳссе çитĕç-ши? Изамб. Т. Ятран куланай пухаççĕ (по душам). О сохр. здор. 57. Пĕр ик-виç вĕлле пулсан, вĕсем (пчелы) пĕр ятăн çулталăк куланайне татмалăх ĕçлесе параççĕ. Макка 235°. Ялпа пĕрле çынсанчен ят тăрăх укçа илеççĕ те, çав укçапа вара пĕр тиха или лаша илеççĕ. Альш. Тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он). Бес. о земл. Кашни пусса анана уйăрса, ятăн (по душам) валеçе пуçланă. N. Ятран (с души) куланай тӳлесси. Нюш-к. Ятпа уйăр, ятпа уйăрнă. Истор. Куланая ун чух çын тăрăх (ятран) тӳлемен, çĕр хисепĕпе тӳленĕ. Н. Шинкус. Вăл ӳчӳкне пирĕн ялсем пĕр вăкăр, пĕр тына, виçĕ сурăх параççĕ. Ӳчӳк çывăхара пуçласан, çав выльăх-чĕрлĕхсене илмешкĕн, тата кĕрпеçăнăх илмешкĕн, ят тăрăх мĕн чулшар-та-пусан укçа пухаççĕ. (Аслă ӳчӳк). Истор. Вăл, вырăс çĕрне хăйĕн çыннисене ярса, тепĕр хут ят хисеплеттернĕ. || Надел (земли) на душу или на едока. Цив. Манăн ят çĕрне те аттесем ĕçлесе порăнаççĕ. Мой надел земли обрабатывают мои домашние. Орау. Эсĕ мĕлле (или: мĕн) тăвашшăн: ятна парас-и, ай анан памалла-и? — çавна шут тума киле кил. Как ты хочешь сделать: сдать ли твой душевой надел с условием, чтобы исполнялись все повинности (арендатором), или сдавать в аренду позагонно (на год)? Приезжай решить этот вопрос. N. Çак вырсарни-кун ятне парассине нимĕн те калаçмарĕç. В минувшее воскресенье относительно сдачи земли в аренду ничего не говорили. N. Эсĕ пĕр ятпала та пит пуян. Ты и с одним душевым наделом живешь богато. Юрк. Ана-çарансене ят çинчисене-кăна мар, тара та иле пуçлат. Не довольствуется надельными полевыми угодьями и лугами, а начинает и арендовать. . Миките Микулайĕ, ачисем ята кĕриччен (пока дети не получили надела), çапла пит тертленсе пурăнат. . Миките Микулайне йышлă çемьепе, пĕр ят çинчи ани-çаранĕсемпе-кăна (с одним душевым наделом) тăранса пурăнма пит йывăр пулнă. Шурăм-п. № 18. Виçĕм-çул, халăх çĕр уйăрнă чухне, ята кĕресшĕн хыпаланчĕç (спешили получить надел земли). Изамб. Т. Старик ячĕ тухсан, тепле пурăнăпăр вара. Если надел моего умершего мужа отберут в общество, то как мы будем жить? Альш. Пур унта хăшĕ-хăшĕ, унтан-кунтан ят пуçтарнисем: çирĕмшер-вăтăршар ятлă. . Утă Чăнлă улăхĕнче ят пайне пĕр виç купа тивет, теççĕ, Элшелсен, утă пулнă çулсенче. «Ят пайĕ утă» тиекенни, унти утă, чăн лайăх утă вăл. Ч.С. Ятлă çынсем кашни килĕрен ят тăрăх çăмартапа çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. (Во время «хĕр-аки»). Чув. календ. 1910. Пирĕн хура халăх йышлăланнă-çемĕн йышлăланса пырать, çавăнпа ят çĕрĕ сахалланнă-çемĕн сахалланса пырать. || Подушное. Изванк. Темиçе ят пама пар. Увеличь число мужчин в семье. (Из моленья).

яш

подр. быстрому пронзанию (ножом). Ау 39°. Ку арăмне яш тутарат (ножом) хул айĕнчен || Подр. звуку при всовывании палки в рыхлый снег. Сред. Юм. Йăшна (рыхлый) йȏр ăшне патак-мĕн чиксен, ȏ яш (jåш, jаш) туса кĕрет (получается особый звук). || Подр. быстрому скользящему движению. Изамб. Т. Яш шуса анчĕ. Быстро скатился. || Подр. движению человека, вытягивающегося во весь рост. Ала 87°. Иван-цар хăвăртрах çăмартана каскаласа тăкрĕ те, Аван-патша яш чăсăлса ӳксе вилчĕ.

яш

(jаш), стройный; стройно. Якейк. Пирĕн анкартинче пĕр яш кайнă хурăн пур. Сред. Юм. Аслă çул хĕрĕнчи яш хурăн, тĕнĕл пуç лекмен кун иртмест. Чăв. юм. 1924, 56. Мăн çул çинче яш хурăнсем илемленсе лараççĕ. Юрк. † Çтĕлте авăтат çав кукку? Çирĕк хыçĕнче, яш хырлăхра. IЬ. † Яш хура вăрманта вуникĕ кукку, вуниккĕш те харăс авăтсан, яш хура вăрман янăрайĕ. Кĕвĕсем. Йăвăçсем кайрĕç яш ӳссе. Собр. Яш пĕве кайнă чухне, ватта ятран каламарăм (так как называть стариков по имени считается предосудительным). || СТИК. Яш хулă, тонкий, гибкий прут.

яш

(jаш), молодой. Микушк. «Яш ача ― молодой, высокий, стройный, красивый парень, красавец». Орл. II, 206. Çинче пилĕк яш ача. (Кисип, пест). Козм. Яш, яш, яш йинке вый вылятма тухсамăр. Хора-к. † Чон-чон, яш чон, сапор орлă сиктертрĕ, пӳрт алкуне хăпартрĕ, мамăк тӳшек сартарчĕ, çине утял виттерчĕ, виç каç витсе çураттăþ (= çывăрттарчĕ). Собр. † Лайăх арăм илес терĕм, яш йĕкĕтрен хăрарăм. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак; посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ (кар'). СПВВ. ТА. Яш çын — çамрăк çын. КС. Яш çын, средних лет. IЬ. Вăл ватă мар, яшă халĕ. IЬ. Яш ача, молодой парень (в песне). Срв. вăтам çын «человек средних лет». || Молодой человек, юноша, молодец. N. † Шопашкар чол çорч, шор чол çорч, пор ыр яша макăртать. Пшкрт. Яш (яшсам), молодец (молодцы). Шурăм-п. № 23. Ку яшăн амăшĕ ман аннен хунямăшĕ пулать, терĕ. Б. Чураш. Киле ваттисем те яшшисем анчах юлнă. Ядр. † Яшăм, яшăм яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ-çке. || В след. песне описка. Юрк. † Яш-яш (чит. ям) урам, ям урам, пасар урамĕ пулĕ вăл.

ей

скалить (зубы), открывать рот при смехе. Ст. Чек. Çăварне еет. Смеется (скаля зубы). N. Çăварна ан ей. Не смейся. Сир. Куç хыçĕнче тути-çăварне ейсе виртлĕ сана. К.-Кушки. Тутине ейсе пăрахнă. Распустил губы. N. Тутине-çăварне темĕскерле ейсе пăрахрĕ те, хăрушăн курăнса кайрĕ (исказил лицо)

ею

(jэjу, с у), то же, что ейӳ. Чертаг. Ею кайнă, разлив. См. елю. || Кр. Чет. Çăккăр ею пиçнĕ (расплылся, корка отстала).

ел

то же, что тюрк. jеl, ветер. Отсюда: ел-тум-хаярĕ.

ел

стоять лужей. Сред. Юм. Пӳрте шыв тăкнă та, урайĕнче елсе выртать ȏлă. В избе пролили воду, и образовалась лужа. См. ейĕл.

ел

неиз. сл. Разг. С. Мих. Елли елсе выртĕ (scr. ельли ельзэ вырде), оксак салтак сиксе çавăрнĕ. (Переведено так: «Помелом заметает (sic!), а сам (sic!) хромой с прискоком вертится. (Чакак, сорока)».

ем

(м), употр. в сложении: ем-ешĕл.

ен

(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.

еп

епĕ, я. Бурунд. См. эп, эпĕ.

ер

скалить (зубы). См. йĕр. СПВВ. Х. Ерет — шăлне йĕрет, ерет. || Яргуньк. Тотине ерсе çӳрет. Говорят о ротозее (карма-çăвар).

ер

(р), послать, вливать. См. яр. Пшкрт. Тада jӓрӓчэ̆ соры̆к пусма кардаjа. Еще посылают его в хлев колоть овцу.

ер

(р), увязаться, привязаться, присоединяться; сопровождать; принимать участие. Якейк. † Сарă вăрăм варли пур, сар ачасам ереç поль. Есть у меня красивая, статная подруга, но, должно быть, привяжутся к ней красивые парни. Сёт-к. † Хор лотра варлия хора ача ерчĕ поль, атьăр киле ачасам. N. Кам ăслăлăхлă, çавна ер (присоединись). Требн. Вăл хăйĕн урапи çинче ларса Исаиа пророк кĕнекине вуласа пынă. Святой сывлăш Филиппа каланă: çак урапа çумне пырса ер, тенĕ. Н. Сунар. Кашкăр, хавасланса, йытăпа пĕрле ерсе карĕ, тет, йытă патне. НАК. Пирĕн аттесем те вăл йĕркене ерсех каймаççĕ. И наши родители не очень-то принимают участие в этом обряде. Чăв. ист. 10. Çав авалхи юмах пире чăвашсенĕн тĕп-аслашшĕсем çĕр ĕçне мĕншĕн ерсе кайнине пит лайăх кăтартса парать. Беседа. Вăл вара çав çĕрте пурăнакан пĕр çын патне пырса ернĕ; вăл çын ăна сысна кĕтме янă. || Вступить в предосудительную связь. Чăв. й. пур. 29. Унтан вара вăл шăллĕне те авлантарнă, ăна авлантарсан, ун арăмне ернĕ. Ала 11°. Вăл татах тапăннă, тет, анчах ерейман ăна вăл (id efficere non potuit, ut cum femina coiret). ЙОН. Çакă ялта хĕр нумай, качччă ермен хĕр çук. Сир. 81. Хĕр чухне вĕсемшĕн пăсăласран, ашшĕ килĕнчех йывăрланасран хуйхă; мăшăрлансассăн, урăх çынна ересрен, упăшка пур çинче ача-пăчасăр пуласран хуйхă. || Приставать (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир тумтирсем, пĕренесем çине те ерсе юлать. Эта болезнь заражает и одежду и стены. Сред. Юм. Кĕçĕ ернĕ. Пристала чесотка. || Увлечься (чем). Истор. церк. Ĕçке-çике ан ерĕр, эрех хыçсăн ан кайăр. Беседа. Çапла хăтлана-хăтлана, пĕтĕмпех ĕçке ерет. IЬ. Ĕçме ернĕ çын. Спившийся человек. Беседы на м. г. Ĕçке ернĕ çын. Требн. 50,28. Ĕçке ерсе пурăнмастăн-и? || N. Эп юхха ертĕм. Обеднел. || Прилипать (напр. о паутине). К.-Кушки. Эрешмен карти ура çумне ерет (осенью).

ер

(р), распустить. Яргуньк. Мĕн пĕсехĕне ерсе çӳрен? Что ты ходишь с расстегнутым воротом?

ер

(р), седло. Сред. Юм.

ес

(с) неизв. сл. Отсюда: Ес-кӳлĕ.

еç

(jэс), относить, сносить, приводить, свозить, отвезти. См. леç. Ходар. КС. Пшкрт. jӓс, относить. СПВВ. Еçрĕ, вм. леçрĕ. Б. Яныши. Салтакĕ йăттине çывăха еçмеçт, тет. Чураль-к. Ама-çурине салтаксам патне еçсе яни. (Сказка). Якейк. Эп Йăкраха (jы̆граhа) икĕ вос ыраш еççе прахрăм. Я отвез на мельницу, называемую «Йăкрах», два воза ржи. Регули 621. Хăш он вали хатĕрленине (ойăрнине) еççе пар. То, что приготовлено (отобрано) для него, снеси. Коракăш. Çавăнта çитиччен еççе хăварха. Отвези-ка до такого-то места. Хыпар № 9, 1906. Яшкине пĕр тăм чашкăпа еçе-еçе панă (относили).

ет

(т), имя. См. ят. Пшкрт. мэ̆н тлэ̆? Как зовут? IЬ. т хор, «крестить».

ех

приставляется в песнях после конечной гласной слова для заполнения стиха. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен.

еш

молодой. См. яш. Образцы 39. Тăвайкки тăрăх еш хурăнлăх, еш хурăн айĕсем шĕшкĕлĕх. Ч.П. Хĕрсем юрă юрлаççĕ, сассисем еш ачасене илтĕнеççĕ. См. яш ача.

юя

(jуjа), гнездо. В. Олг. Кайăк юйи (jуjиы).

юк

v. quae im. coitum. Чураль-к. † Икĕ çатан хушшинче те шапа юк-юк тăвать, тет; пĕр пуянăн сарă хĕрĕн хырĕм пенк-пенк тăвать, тет.

юл

йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. . Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).

юл

йол, сила. Употр. в след. выр.: юл ил.

юм

йом, «особая форма колдовства». М. П. Петр. Пшкрт. Йом-йомла, гадать.

юн

йон, (jун, jон), кровь. Н. И. П. Юн çинче (ăшĕнче) выртат. Лежит в крови (человек). N. Хĕп-хĕрлĕ (или: чĕп-чĕрĕ) йон выртать. Лежит весь в крови (чел.). Орау. Питне, сăмсине-çăварне пĕтĕмпех çĕмĕрнĕ. Пĕтĕм пичĕ-куçĕ юнланнă (или: чĕп-чĕр юн пулнă). Шел. 27. Кайсан, кайсан, вăл татах курать тепĕр вĕшлине, юн çийĕнче (в крови) пĕр сассăр, хусканмасăр, выртнине. Якейк. Чĕп-чĕр (или: çара) йон выртать. Лежит весь в крови. IЬ. Чĕп-чĕр йон полаччен вăрçрĕç. Раздрались в кровь (о дерущихся). Орау. Чĕп-чĕрĕ юн выртать, хăй таврашĕнче те пĕтĕмпе юн кӳленсе выртать (лежит в луже крови). IЬ. Вăл чĕп-чĕр юн пулнă. Якейк. Чĕп-чĕр йон поличчен ватнă. Избили до крови. Шел. П. В. Вĕçсĕр-хĕрсĕр çын вилли юн ăшĕнче выртрĕçĕ. Юрк. Юнне пĕçереççĕ акă епле: пуснă выльăхăн таса юнне кĕрпелĕ савăт çиве илеççĕ, ăна, юнĕ çывăриччен, кĕрпипе пĕрле пит хытă пăтратаççĕ. Юнĕ çывăрсан, çав кĕрпепе хутăштарнă юна аш яшки çине ярса пĕçереççĕ. Хыпар № 8, 1906. Çавăнтах ăна пĕр стражник (= страшник), пăшалпа çапса, юн кăларнă. N. Юн ярса пурăнаççĕ. М. Васильев № 3, 37. Алли-ори пăчах йон. Руки и ноги все в крови. С. Тим. † Çамрăксенĕн чĕн пушă; чĕн пушăран юн тумлат, юн тумлин те, чун сават. Шурăм-п. Хăй тăванне пĕлсессĕн, куçĕсенчен юн тухнă (кровь выступила), тет. Изамб. Т. Ул юн яртарчĕ. Ему пустили кровь. . Эпĕ ăна юн ятăм. Я пустил ему кровь. . Сăмсинчен-çăварĕнчен юн кайнă, тет. У него из горла и носа шла (или: пошла) кровь. . Юн кайнипе вилнĕ. Истёк кровью и умер. Янтик. Пĕтĕм алла юн. Все руки в крови. СТИК. Пирĕн ĕнтĕ юн сивĕннĕ, пире, кăмака çинче выртсан та, çылăх мар; эсĕр халь çамрăк çын шăнма юрат-и! (Говорят старики молодым людям). Орау. Сăмсаран юн яриччен çынна çапма юри ку?.. Разве можно бить до того, чтобы потом из горла и носа пошла кровь?.. (Сказано о прошедшем событии). . Виличченех çапла юн шăрса пурăнчĕ (мочился кровью). N. Ӳсĕрскер, яла пырса кĕнĕ чухне, пуçне уличе юпи çумне пенĕ те, пуçĕ чĕп-чĕр юн пулнă. Въезжая пьяным в деревню, он ударился головою о воротный столб и разбил себе голову в кровь. Сред. Юм. Епле самăр ȏлă, юн пик хĕрлĕ çӳрет вит! Какой он здоровый ― красен как кровь! Орау. Юнь (= юнĕ) шĕвелнĕ пулĕ унăн (кровь бежит так, что нельзя удержать). Турх. Сурчăк çинче юн пĕрчисем тĕл пулкалаççĕ (у больного). Скотолеч. 5. Хăш-хăш çынсем лашисене çур-куннесерен юн яртараççĕ (делают кровопускание). Чув. Календ. 1910. Пыртан юн кайнă чух, е тăварлă шыв е пăр çăтас пулать. При кровотечении из горла нужно пить соленую воду или глотать лед. Шаймурз. Çăвару тулли юн пулĕ, ăна ан сур вара. (Послов.). Ст. Шаймурз. Юпа çумне юн тăкăнат. (Пиçиххи çыхни). Т. М. Матв. Юнĕ пур та, чунĕ çук. (Палан). Чунĕ пур та, юнĕ çук. (?) || Бранное выражение. Юрк. Пăхăсăн, вăл татах тăранман. Татах кунтан, тĕпрен (из отцов. дома), шырат (хочет что-то получить). Кунта мĕн унăн, хура юнĕ юлнă-ши?.. çавна шырат-ши?.. (т. е. у него не осталось ничего). || О менструации. Орау. Юнпа пĕвенсе çӳрет-ха (у нее менструация; так говорят с оттенком легкой шутки). || В чувашизмах. Ч. П. Пăхма хĕрсем хĕвел пек, ăшĕ-чикки хура юн. На взгляд (эти) девицы как солнце, а внутри их черная кровь (т. е. они злы).

юн

йон, (jун, jон), среда. В. Олг. Тепĕр (килес, çак) йонта, в следующую среду.

юп

хорошее отношение к кому-либо.

юп

юпă, (jуп, jубы̆), ответвление. КС. Юпă, разветвление. Альш. Юпă, разветвление. СПВВ. Юпă, юпни. Собр. 201°. Шывăн юппи çук (послов., означающая, что у воды нет сучка, за который утопающий мог бы ухватиться). СПВВ. Т. Юп, разветвление. См. хыççи-туни. Хорачка. Çырма йоп. Эпир çур. сĕр-шыв. 15. Çав çырма ялта икĕ пысăк юппа уйăрлать. N. Çеçен хир варринче çавра кӳл, çаврăнса юхма юпи (чит. юппи?) çук. Ч.П. Çырма юппи. || Приток. М. П. Петр. Юпă — ветка, ветвь. Шыв юппи — приток. Н. И. П. Юппи, приток (реки) С. Дув. Унăн (у нее) тата пĕр юппи пур, вăл Хула-çырми е Сăмсах ятлă. || Залив. СТИК. Шыв юппи, залив. || Ответвление дороги. N. Çул йӳппине канма лар. Синьял. Вăрмана çитрĕç, тет те, пĕри пĕр юпăпа карĕ, тет, тепри тепринпе, виçĕмĕшĕ тата тепринпе карĕ, тет. Тай. † Юппи, юппи çул килет, пĕр юппине хĕр килет. Пшкрт. С'ол jобы̆, ответвление дороги. || Отдельная часть, как бы ответвление здания. КС. Чӳркӳ юппи — колокольня или самая церковь. . Чан юппи, колокольня. || Сенĕк юппи, разветвление вил.

юп

(jуп), уклоняться. СПВВ. Юпать, уклоняется. Сир. 54. Кивçен пани сая каясран, çав тĕрлĕ ултав пирки нумайĕшĕ кивçен парасран чарăнса тăраççĕ (в рукописи стоит вм. «чарăнса тăраççĕ» — юпаççĕ).

юп

сокращение вм. юпа. Отсюда: юпуйăх, йопуйăх.

юп

неизв. сл. Отсюда: юп-хошши.

юп

см. юла. Сунчел. Юла-юпса, тупа туса калаçнă йĕркене çырлах.

юр

йор, (jор, jур), снег. Альш. Юр ӳкиччен, до выпада снега. Собр. 275. Пукравччен юр çусан, юр час лармасть, теççĕ. Если первый снег выпадет до Покрова, то, говорят, зима установится не скоро. Çутталла 52. Хăçан, шăнтса, юр çуса кайнине курас-ши? Сред. Юм. Йȏр çунă-çуманах, в конце осени или в начале зимы. IЬ. Йȏр çунă-çумантарахах парса янă-чĕ эп ȏна пĕр кĕрепенк çу, çавна халь те парса татман-ха. Орау. Юр вĕçе пуçласанах, сехре хăпать ман (потому что у меня нет теплого платья). Ч.С. Пĕрре çапла эпир кĕр-кунне ыраш çапрăмăр; ун чухне пăртак юр ӳкнĕ-чĕ (выпал снег). Собр. Юр çинчен кăмпа ан шыра, теççĕ. По снегу не ищи грибов. (Послов). Ст. Айб. † Çунам сулăнка карĕ, юр тулчĕ: акка-йысна килчĕ, кăмăл тулчĕ. Изамб. Т. Эсĕ çӳренипе хĕлле урамри юр такăрланат, çула урамри курăк хăрат (говорят шатуге). Т. Григорьева. Юр çинчен тăрна иртсен, пăрçа пулать, теççĕ. Если журавль пролетит, пока лежит снег, то, говорят, будет урожай гороха. N. Хĕл те çитет. Акă хайхи тăманра, çара çĕртен хăваласа пырса, юр хура пуçлать (надувает снег). N. Пӳртсем пĕтĕмпе юр айне пулчĕç (занесло снегом). Изамб. Т. Капансенчен иртсен, унта юр тап-таса юр. Чăв. и. пур. 35. Лешĕ каланă: çук апла мар, юлнă ĕçе юр пусать. Мана пулсан, пултăр халех, тенĕ, эсир кайран манатăр. Кн. для чт. 19. Хăй юр анчах пулнă. Сам весь в снегу. Синьял. † Шур чĕрçитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Орау. Вăл енче юр виç кунтан ытла выртмаçть, тит. IЬ. Юр нуммай çуни? — Нуммай çунă, ура сыппи таранах (ура сыппинчен те иртет), аран-аран ашса çитрĕм (или: килтĕм). Н. Карм. † Алăкăрсем умне юр тултарнă, хăла лаша кĕнĕ — йĕр тунă. N. Шап-шур юр килчĕ (пришел весь в снегу), юр çăвать пулмалла. Кив-Ял. Пирвайхи юрах нумай тултарчĕ. Первый же снег выпал очень обильно. N. Мĕле, сирĕн патăрта юр çуни? Что, выпал ли у вас снег. Регули 1050. Йор шу полчĕ. Снег растаял (превратился в воду). Орау. Юр çăвать, курăнать, пит-çăмартисене, алсене юр-пĕрчисем (снежинки) киле-киле пернеççĕ (одна за другою, так как их много). Якейк. Паян ир çинче йор кĕт (= кăшт) вĕçкелер те, чарĕнч. Ib. Йор вĕçкеле пуçлаþ. Орау. Юр айне алтса пытарнă. Зарыли под снег. Id. Эсĕ пĕтĕм юр пулнă-çке, ача; часрах, йĕрĕличчен, сăхманна хывса силле. Ст. Чек. Пăлтăра юр кĕнĕ. В сенях надуло снегу. N. Унтан исе каять çырмана: ку мĕне кирлĕ пире? тесе калать, тет. Леш калать: хĕлле юр тултарать, тет. Йӳç такăнт. 17. Пӳрте юр кĕртсе тултартăн (натащил снега в избу). Сятра. Он ч¬он'а тада jорба пэрмэлэ выл'аччы̆ аччазам (играют в снежки). Капк. 1928, № 21, 13. Пашникпе, шап-шурă юрах. Якейк. Хĕл каçиччен çунă йор ирĕлсе пĕтмен-хе. Снег, выпавший за зиму, еще не весь растаял. Ст. Чек. Кашкăр, юр ăшне пута-пута, чупса кайнă (увязая в снегу). СТИК. Ку хĕл пирĕн пахчари йывăçсемшĕн пит йывăр килчĕ. Крашавник йывăçĕсене юр пусна-чĕ. Сред. Юм. Çор-кȏнне уçăм ани çинче йор выртсан, çав тĕлте кальча çĕрет. Если весною на озими будет лежать снег, то на этом месте озимь вымокнет. Орау. Çуртсам çинчи юрсам ирĕлсе пĕтрĕç. Снег на крышах растаял. Ягутли. Юр çывхара пуçларĕ (пропадает), урам хушшисем пыльчăкланчĕç. СТИК. Кишĕре юр кайнă-кайманах акаççĕ. Морковь сеют тогда, когда снег еще не сошел. Ib. Юр кайнă хыççăнах сухана та туха пуçлаççĕ. Как только сойдет снег, уже начинают пахать. Ч.П. Юр кайсан. Когда растает снег (весною). N. Йор пӳртсем çомĕнчен кайса пĕтмен (у изб еще не растаял снег). N. Кăçал мăн-кун юр çинчен килет. Нынче на пасхе еще будет снег. К.-Кушки. Юр хĕнпе кайрĕ. Снег сошел с трудом. Таяние снега тянулось долго. Шурăм-п. № 11. Çур-кунне юр кайса пĕтрĕ. N. Ĕлĕкхи пекех шыв та пула пуçларĕ, хĕлле юр та лартми пулчĕ.

юр

(jур), месить (тесто), болтать. М. П. Петр. Юр — месить, болтать съестное (нимĕр юрас). N. Хуратул çăнăхĕнчен хуранта мимĕр юраççĕ (заваривают завариху). Сказки и пред. чув. 5. Кин, васкаса, çавăнтах сĕтпе юрчĕ (замесила на молоке) виç юсман. Изамб. Т. Унтан ыран çимĕç пĕçерме чуста юрса лартаççĕ. Макка 10°. Килте йытта юрманне ялта яшка пĕçернĕ, тет. (Послов.). Тайба. † Çу çине тинкĕле юр, тусăм, мана çиме чĕн, тусăм. Сёт-к. Кĕçĕр ута пĕр çаврăм йорса патăм (замесил лошади). Хыпар № 8, 1906. Атьăр халĕ, юрнă-юрнă, исмаса çăрарах юрар. В. Олг. Ут йорат, утсам (утсане) йорат. Месит лошадям. Ib. Утсане йорса парас. СПВВ. Т. Лашасене юрса парас, теççĕ. Шибач. Утсене йорса пар. Хурамал. Яшка çине юрмалли çук (= хушмалли çук).

лӳ

(лӳ), употр. в чувашизме. Тюрл. Эп она каларăм, о (= вăл) ман сăмаха лӳ те тумарĕ („резону не принял“, т. е. не обратил ни малейшего внимания). См. МКП 17.

ма

почему, отчего, зачем (у др. мĕншĕн, мĕшĕн). N. Ма йĕпенсе тăран? Что ты мокнешь под дождем? N. Шуйттан вăл ма хĕпĕртемеç? Яргуньк. † Ай йăтă Хĕветĕр, çав кĕлете: ма кĕрес, çав намăса ма курас? Коракыш. Патша каланă ма-ха куна илеп-хе, ма тиврĕм-ха (её)? тенĕ. || Что (при ответе на вопрос). Биболдино. Иван! — Ма! Иван! — Что! Ала 10. Ку ватă хуçа çамăрк хуçана ака çапла каланă: эсĕ епле çав ĕрлĕ чипер, аван арăмна ирĕке прахса кайăн? тенĕ. А çамăрку хуçи уна хирĕç: ма вара? (а что?) тенĕ.

ма

на! В. Олг,. Ма, майăр. На, нате. У др. ме. || Так манят собаку и лошадь. Тăв. чĕл. 154.

ма

в соединении: ма-ка-ка.

ме

(-мэ), то же, что ма, зачем. Чураль-к. СПВВ. ЛП. Ме = мĕшĕн. СПВВ. ТА. Ме апла калатăн мĕшĕн апла калатăн? Хора-к. Ме макран? ме колан? (ташлан) и т. д. Могонин. Ме (ты ошибаешься), эп сан ануна сухаламан, ман хамăн çав таран.

ме

(-мэ), дай (детск. с.л.) СТИК. Альш. Ме пар.

ме

(-мэ), возьми, на. Самр. Хр. Ме виç тенкĕ, терĕм эпĕ. Ст. Чек. Мейĕр, нате. N. Мейĕр укçăра! СТИК. Ме-ха, эсĕ каласа пăх (на дудке из таволги), санпа мĕнле пулĕ!

ме

(-мэ), подр. блеянию овцы. Сред. Юм. Ме-е! тет ĕнт кô; мĕн парат-ши кô мана? (Гов. маленькие дети, шутя, когда слышат блеяние овцы).

ми

подр. быстрому росту вверх. Тайба-Т. Ши турĕ, ми турĕ, çӳле кайрĕ, çăмарта турĕ. (Хăмла). См. пи.

му

(с протяжным „у“), подр. мычанию коровы. Шурăм-п. Унччен те пулмаçть, ĕни: му-у! тет.

юр

йор, (jор) бедность. В. Олг. Эпĕр оншăн йора ермеспĕр. Из-за этого мы не обедняем. См. йорлă.

юр

(jур), тяжёлый, В. Олг. См. йывăр.

юс

йос, (jус, jос) назв. животного: горностай; ласка. Возможно, что некоторые, по недоразумению, называют этим именем и др. животных. (По словам Д. Ф. Филимонова живет вблизи строений. Однажды его поймала кошка). Панклеи. Тилĕ тытакан йыти пор, йос тытакан кошакки (у богача). Чутеево. «Юс ― белый (маленький); черный (большой) зверь». Бгтр. Юс ура урлă каçса кайсассăн, ура хăрать, тет. Если юс перескочит через ноги, то, говорят, нога высохнет. (Поверье). СТИК. Капан айĕнчи юс, пĕр тухат та пĕр кĕрет. (Манка тухни). Ib. Капан айĕнчен юс пăхат. (Ачанăн манки тухса тăрат). Ib. Юс пек, хитрый, юркий (чел.). Н. Седяк. Юс — ласка. См. ечче юс. Шурăм-п. № 27. Кил-çурт патĕнче, картара, витере-мĕнте юс пурăнать пулсассăн, лайăх вара. Кил телейлĕ: вут-кăвар тухмасть, выльăх-чĕрлĕх лайăх пурăнать. М. П. Петр. Юс — горностай. Макс. Чăв. к. I, 77. Приюмран таврăннă чух та шур юс йĕрĕ йĕрлеççĕ (следят?). Ст. Чек. Юс — истребляет мышей; менее ценная шкурка, чем у «чăн юс». Нюш-к. Юс ― белый, тоньше крысы, длиною более четверти. А. Турх. Юс кушакран пĕчĕкрех; урисем кĕске; çĕр çумĕнчен юхса пынă пек вĕтĕртетсе пырать. Вăрăм, çинçе, çинçе мăйлă, шĕвер, вăрăм сăмсаллă: хӳри вăрăм; хĕлле шурă пулать, çăвла сăрă пулать. Хирте пурăнать. Час вилмес; пуçне тимĕр кĕреçе çумне çапса çĕмĕрсен те, час вилмес. Шăршлă. Тирĕ 10-25 к. Хомяк пуль, теççĕ. Кубово. † Хура вăрман витĕр çичĕ хут тухрăм, хура хӳрелĕ шур юс курмарăм. Сёт-к. Петĕрĕн лаши йос пак пырать. Лошадь Петра идет кав ласочка(?). Козыльяры. Юс çĕрте çӳрекен кайăк; ун хӳри вĕçĕ шурă, хăй курпунтарах. Н. Карм. Юс (хӳри вĕçĕ хура пулать, чуть-чуть-кăна; хăй хĕлле шурă, çулла сăрă). Б. Олг. Йос — шорă, хӳри кĕтĕк (большой зверь).

юс

лишиться; отбиться; обмануться; ошибиться. Изамб. Т. Çапла эпĕ лашасенчен чут юсаттăм (чуть не лишился). Ст. Шаймурз. Ырă ут таканмасăр пулмасть, ырă çын юсмасăр пулмасть. (Послов.). Хурамал. Чирлĕ çын чĕлхипе калаçаймасан: чĕлхерен юсрĕ, теççĕ. Ib. Хăйĕн лашине сутсассăн, урăх лаши пулмасан, калать: ĕнтĕ лашаран та юсрăм, мĕн тăвас ĕнтĕ! тет. Ст. Чек. Вĕсен вылăхĕсем юснă (не ходят к ним, отбились от дома). Ib. Ырă çын юсмасăр пулмас (по объяснению П. К. Токмакова ― без ссоры). Ч. П. Пусӓп, юсмăн, тесе, ан кала, юстараççĕ уллах çĕрсенче. Ст. Чек. Юснă = улталаннă. Ib. Юснă – майлă вăхăта хăтарса яртарнă (упустил), улталаннă. Ib. Ку лашана илсĕ юсрăм (обманулся). Ib. Авланса юсрăм, Çипире кайса килмелле-ччĕ. Стюх. Юсас, обмишулиться, дать маху. Альш. Юсми-юлми пил пар (иначе: писми-юлми пил пар). Дай нам правильное, верное, точное понимание вещей. Ильк. Юсать (чĕлхерен юсать). У него отнимается язык, или смешивается язык.

ют

(jут), чужой, незнакомый. Чăв. й. пур. 16°. Епле пурăнас? Епле ют çĕре тухса çӳрес? Как жить? Как отправиться в чужие края? Якейк. † Вĕрене шулчи хот полминч, çомри хĕр йот полминч («желает, чтобы она его не бросила»). Б. Бур. † Килес çулччен, вăйăччен, савнă тусăм ют пулĕ. До будущего года, до игр (хороводов), моя любимая девушка станет мне чужой. Çутталла 48. Ют ял çĕрĕ патне çитичченех. Недоходя до земли чужой деревни. Сорм-Вар. Ют çын (чужой человек) тути (вкус) юн тути, тăван тути — пыл тути. Пазух. Атьăр каяр утпала, кĕсье тулли хутпала; хамăр савни пулмасан, калаçăпăр ютпала. N. Ют автан, ют лаша. ЗС. Унтан туйĕ, ютра çӳресе пĕтерсе, хĕрĕ килне пырса кĕрсен... Актай. Ют япала мĕн пур-ши кун çумĕнче? тесе, шырама тапратрĕç [искали, нет ли при ней (на ней) какой-либо чужой вещи]. Т.Й.Ч. Ют çул (назв. духа). Ч.П. Ачам-пăчама ютта кăлартăм. 1. Сивĕтрĕм. 2. Послала по чужим людям. || Шурăм-п. № 18. Хамăр уйра пулман-ха, тепĕр ик-виç кунтан тухмалла пулĕ-и. Унччен юта каяс пулать (жать чужое). Ильм. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Аттерен-аннерен хыпар илтмесĕр, çичĕ-юта (в чужую семью) тухрăм, хур пултăм. Çырма тăрăх шыв каять, çырана тивет йывăрĕ; çичĕ-ют сăмахне илтсессĕн, пуçăма тивет йывăрĕ. (Начало плача украденной невесты). || Чужбина, чужой край, чужая деревня. Ау 70. † Пире-ах-та пăрахса, юта савса, ютра пиртен ытла çын тупмăн. Альш. Юта тухса курман чăваш. Чувашин, не бывавший в чужих местах. Ib. Ютран Пукравра Елшелне хăнасем килмелле вĕт. Ведь в Покров в Альшеево должны приехать гости из чужой деревни. N. † Пирĕн çамрăк пуçар мĕн хуйхи? Савни юта кайрĕ çав хуйхă. Какое горе у нас, у молодцов? Любимая девушка вышла замуж в чужую деревню, вот горе. Псалт. 145,9. Турă ютран килнисене сыхлать. Камен. Враг. † Кĕçĕр ан кил, тăванçăм, ыран каç кил, кĕçĕр ютран килнĕ тăвансем пур. N. † Йори илтĕм йотран (из чужой деревни) хĕр. N. † Ойсем орлă çол турăм йотра хĕрсем нăмайран. Ашшĕ-амăшĕ. Çавăнпа ăна таврари çынсем пит хисепленĕ: çамрăккисем те, ваттисем те, ял йышĕсем те, ютрисем те (из чужой деревни) пурте хисеплесе, юратса пурăннă. || Кубня. Ютри киреметсем (киремети, обитающие в чужом месте). Сехнер киремечĕсем, каçар.

юх

течь; плыть. К.-Кушки. Шыв юхрĕ. Вода текла. Б. Яньши. Вăл шыв кунта Ишек патне çитичченех юхса килет (течет до с. Ишак). N. Пирĕн ял патĕнченех Енĕш ятлă шыв юхса иртсе каять (протекает р. Аниш). Альш. Хай сăрасем юхса пĕтсен, хĕрсем сăрисене пĕр-пĕр хваттире пуçтараççĕ. Ердово. Пысăк шывсем çинчен пăрсем юхса пĕтсен (после ледохода), прухутсем, паршăсем, пĕрене суллисем юхма пуçлаççĕ. Ст. Чек. † Атăл юхмас тулли, ай, пусан та; ан ӳпкелĕр епле пусан та. Сала 179. † Атăл юхмас, епле тулсан та. Регули 221. Шу йохаканĕ (йохакан шу) лере çок. N. Çырмасенче шывсем юхма пуçларĕç. По оврагам потекла вода. Чураль-к. † Шур Атăла кĕпер турăм, çийен шывĕ юхмасса; кăçал тухрĕ çĕнĕрен саккон, хĕрпе ача çывăрма. Регули 256. Конта йохман шу пор. Здесь есть непроточная вода. N. Шусем юхса петрĕç, çĕр типрĕ. Вода стекла, земля высохла. Ал. цв. 9. Вĕсем çине пăхсан, сĕлеке юхса тăрать. Самар. Ту çинчен шыв юхнисем кунтанах курăнаççĕ. Отсюда видно, как в разных местах стекает с гор вода. Пазух. Атте лаши тур лаша; турти тăрăх тар юхать, пĕкки витĕр пĕлĕт юхать, çилхи витĕр çил вĕрет. N. Ура виç-тăват тĕлтен шăтса юхрĕ. На ноге были гнойные нарывы в 3-4 местах. Скотолеч. 17. Сĕрессе (лекарством) нумайтарах сĕрес пулать, анчах юхса тăмалла (так, чтобы текло) сĕрме юрамасть. || О ведре и т. д. N. Витре (катка, сăмавар) юхать. Ведро (кадка, самовар) течет (пропускает жидкость). || Оплывать. Ч.С. Тата чара хĕрне çутнă çуртасем, ирĕлсе, çĕре юхсан: вилнĕ çынсем йĕреççĕ пулĕ, тесе, хуйхăрса лараççĕ. (Çураçма). Орау. Çурта çуннă майĕпе ирĕлсе юхса анать. || Гноиться. В. Олг. Холĕ йохат. у него гноится рука. Чăв.-к. † Пирĕн савнă туса каяканăн икĕ куçĕ шăттăр, пичĕ юхтăр. (Хĕр йĕрри). || Двигаться, направиться. Шел. 64. Ах, халăх тытăнать хир енелле юхмашкăн. Упа 667°. † Вун-ик хĕрпе пĕр матка (= арăм) юхайраççĕ пасара. М. Васильев. № 3. Старик х(ă)раса лаçăран йохать килне хăвăртрах. Собр. 37. † Улăхрăм-кайрăм çӳлĕ сăрта, юхрăм-антăм шыв çине. || О вшах. Н. Сунар. † Çакă ял(ăн) хĕрĕсен пыйтă юхать, курмастăр-и?(так и сыплются). || О движении облаков. Череп. Кунĕпе пĕлĕт юхрĕ. Весь день ходили облака. Сала 95. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, хĕвел пăхат, ун хушшинчен вăш, вăш! çил вĕрет. Ау 267. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат уйăхпалан çăлтăрсем хушшинче. Альш. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат уйăхпалан хĕвел хушшинчен. || Быстро подвигаться. Якейк. Соха касси йохса анчах пырать; çак соха-пуç лайăххине тата çĕр çамçине пĕлтерет. Кон. 1927, № 237. Халăх хушшинчи ĕçсем те питех юхсах пыраймаççĕ. Ib. Юхса-çеç пырать çав... || Не ладиться. Шор-к. (Алик. в.). Ĕçĕ юхса тăрать. Дело валится из рук, не ладится. (Можно понять и букв: «так и течет»). Жатва. Çав çыннăн ĕçĕ аллинчен юхсах пырать. || Сыпаться. Толст. Мĕнле апла вăл, çăнăх пекех çемçе юхакан-и? N. Пăрçа хăма тăрăх юхса анчĕ. Горох скатился по доске. || Рассыпаться, просыпаться. Ч.П. Аллăм-кăна тулли алă çыххи юхса тухмин, лайăх-чĕ. N. † Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. Шурăм-п. № 6. Халĕ те унăн пĕр ят çĕрĕ анчах пулсан та, тырри час-часах уйра пĕччен юхса ларать. || Сползать? Шибач. Сăкман йохса каять. || Уплывать, выплывать. Ч.П. Вĕт-вĕт çумăр çăвать-çке, кантăр юхса каять-çке. Собр. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм пĕр çухрăм. Кильд. † Юх, юх, кимĕ, юх, кимĕ, таса çерем çине тух, кимĕ! (Здесь переписчик приписал: «юх-юх — причастие»). Илебар. † Улача кĕпе, ука çуха, юхрĕ-тухрĕ шыв çине. Ала 33°. † Вун-икĕ чĕпĕлĕ кăвакал кăларчĕ-ячĕ шыв çине: юхăр та çӳрĕр, тияйрĕ. || Линять (о шерсти). Шурăм-п. № 5. Сурăхсене урама кăларма пуçларĕç, тĕлĕнмелле начар: çăмĕсем юхса пĕтнĕ. || Худеть. Альш. Ĕлĕк мăнтăр-ччĕ те, халĕ пĕтĕмпе юхса тухрăм (похудел). || О плавных движениях пляшущего. Хурамал. Пĕр çын пит хитре ташласан: пĕр юхать çав! теççĕ.

юш

(чит. jош?), вероятно, то же, что яш. Сала 251°. Алкум веçĕнче юш хурăн.

йӳ

часто. См. йăвă. Сред. Юм. Õнталла кайсан, ялсĕм пит йӳ. В ту сторону деревни расположены очень часто.

вв

(вв), подр. жужжанию вертящегося предмета. СТИК. Пит хытă çăврăнакан япала вв! вв! туса çаврăнат.

ву

во, (Моркар), он. См. вăл. Бигильд. Ву = вăл. Сала 75°. Ух! петра, кăтра ву! Синьял. † Ула сысна пулман ву, улах ачи пулнă ву. N. Ку таранчен ала (siс!) пăшал тытман, и. малала (siс!) та во пăшала тытас марччĕ. Эльбарус. Тавай, ик йĕмрен пĕрне çыхкаласа, шыва ярас: теппĕр, праххот пек юхса каять вара во, теппĕр. Ib. Ал-арманьпех çĕмĕрсе çитнĕ во.

ву

(ву), трут. См. у, ăв, ăвă. В. Олг., Хорачка.

ву

подр. звуку, получающемуся при полете пули или кидаемого камня. Б. Олг. Салтак пăлькки (пы̆л’к’к’и) пăшалтан тохса кайнă чох: ву! (с долг. у) тесе каят. Ib. Пĕчик чола утсарсаи (= ывăтса ярсан), сасăпа каят: ву-у! (в один слог), тесе.

эй

(эj), звательная частица. Восклицание удивления, восхищения, сожаления, недовольства, нежелания вести о чем-либо речь. Изамб. Тет. Эй Турă, çумăр пар. Букв. 1904. Эй тĕнче! пулаççĕ-мĕн çакăн пек урапапа çӳрекен телейлĕ çынсем! Юрк. Эй савăнать-çке! Ах, как он обрадовался! Юрк. Эй, çав çимĕçсене тутлă пĕçерме пĕлеççĕ-çке! Альш. Шик! шăхăрать (сăвăр), çынна курсанах. Эй, вара лешсем, лапра çӳрекеннисем, улăхаççĕ, тустарса, сăрталла, шăтăкĕсем умнелле! Юрк. Лаши çап та суха туртисем хушшинче сулланса тăнине курсан, çиленсе: эй, пĕтесшĕ, кашкăр тытса çийесшĕ! тесе, ылхана пуçлать. N. Эй, сысрĕ пулĕ-çке! Ну, небось, и струсил он! N. Эй, шаккăттăм çĕçĕ аврипе! К. Кошки. Эй Туррăмăр, мĕн пурне эс паракан. Эй мăнтарăн этеммисем, пурăнаççĕ-çке! — эсĕ пур!... (Выражение зависти). Альш. Эй Турă, кунта пурăнма аван та, анчах кунта çимелли нимĕн те çук, тет. N. Эй саламалник, тав сире! N. Инкĕш каланă: эй, суеçтерсе ларатăр! тенĕ. N. Эй, пĕлместĕпĕр çав, пĕлместĕпĕр! Çав пĕлменнипе хуплать пире. N. Вăррисем: аçа çапрĕ! аçа çапрĕ! тесе калаççĕ, тет. Эй, тараççĕ! тет. Альш. Эй, тетĕшсем ылттăна пуçтараççĕ, тет! (=ну собирать!). Тораево. Пăчăр калать, тет: эй, мучи, пирĕн паталла (в нашей стороне) пурте Пăчăр ятлă! тĕсе калать, тет. Юрк. Эй, пăхса тăма илемлĕ-çке!... N. Ну, ку тилли утланса ларчĕ, тет те, эй, кĕсем каяççĕ, тет, тусан тустарса! Альш. Эй, аван тунăпать-çке вăл шыв хĕррисем! Альш. Эй вăрманĕ! йывăçĕсем яшт кайнă çӳлелле! Альш. Эй, усалччĕ-çке вăл, Димитрий Васильевич Ковалев! — тытатчĕ те, перетчĕ пуçран тускапа! IЬ. Эй, вăл халăха ăса кӳртет-чĕ-çке (учил уму-разуму) — пире, пĕлмен çынсене! Уф. Малтан (мать) кĕпене уçрĕ, унтан — эй, мана хĕртме! N. Ашшĕ аслă ывăлне: шыв ăсма кай-ха, тесе калать, тет. — Эй атте! пĕр çавра çил килĕ те веçтерех кайĕ, тесе калать, тет. Тораево. Эй, эпĕ Пăчăр ятлă çына тарлама хушманччĕ! тесе каларĕ тет (я не велела нанимать человека по имени Рябчик). Юрк. Эй, пире тăвана юрĕ-çке! (или: юрат-çке). || Также восклиц. при быстрой езде: берегись! СТИК. || Иногда соотв. русскому право! Демид. Ăна вара ача-пăчасем: Еремкке пичче, эсĕ ав çав ларакан çерçи куç шăрçине лектерейĕн-и? тесен: эй, лектерĕп! тесе калаччĕ, тет.

эй

(эj), или. Юрк. Чăваш юррисем е чăваш тĕнĕ çинчен вĕсем мĕн шухăшлаççĕ: пустарашшăн-и, эй çук-и? Юрк. Эй ку ман çие пĕр-пĕр япалашăн çиленсе ямасăр тăрать пули (= пуль-и)? Юрк. Çук çын хĕрне илес тетне, эй тата пĕр-пĕр пуян çыннăнне-и?

эй

(эj), междометие окликающего или возражающего. Эй, тăхта-ха! Эй, остановись-ка! Регули, 844. Эй! ан кай. Эй! ан тив эс она. Изванк.?... ан ятла, ачам, ял йăлине çӳрес те пулать, теççĕ. Çĕн-çынĕ вара хирĕç: ей! мĕшĕн ятлас, атте-анне, ĕçкейсем, тăхлачăсем!... Хусамăр ан ятлăр.... (Из «Çĕн-çын яшки»).

ея

(эjа), да (подтверждение). Ягудар.

эв

(эв), слово, с которым обращаются к крошечному ребенку, чтобы тот улыбнулся; по-русски агу, агунюшки. Орау. Эв, тияс ачана, эв!

эв

(эв), междом. откликающегося, соотв. русскому ась. Цив.

эв

(эв), вон. См ав. эв выртать. Вон лежит. М. б. отсюда след. объяснять начальное «е» в мест. эпĕ, эсĕ, эпир, эсир.

эк

(Эк, с долгим э), мимема отвращения. Ст. Чек. Эк (так напис.), йĕрĕнчĕк! У др. ляк.

Эл

(Эл'), река вытекающая из озера «Эл-кӳл» и впадающая в «Тăм шывĕ». Сливаются в одну реку в с. Янтикове. Нюш.-к. Ел, речка Цив. у. (см. Мащтаваш); впадает в Кĕтне, около селения Тăвайĕ, а Кĕтне — в Свиягу.

ел

(эл'), или. Менча, Чист. у.

эп

(эп), я. Альш. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче кирлĕ марчĕ эп юрлама.

ер

(эр) неупотреб. слово (ар.), отсюда ерлен.

эс

(эс), ты. Изамб. Т. Итле: ан хĕне, тесе калать те, ул итлет-и сана!

эт

ябедничать. СТИК. Çавăн çинчен хайхи этсе панă вĕт, мур! Ведь он про это наябедничал стерва!

эх

(эх'), восклицание. Букв. 1904. Эх, чĕрем! пĕртен-пĕр ывăлăма та пĕчĕккĕллех хура тăпра айне, кайса, пытармалла пултăм-ĕçке. Букварь, 1904. Эх, шеремет, юлашки ануна та сутса, ятăн-çке! Шемшер. Эх, ква кут, кăвакут, сана йĕвенсĕр тытас çок; савни ачи сар ачи Тор çырмасăр пырас çок. (Хĕр йĕрри). Могонин. Эх, киремет! эсĕ, ман хута кĕрсе, çав çынна сăян ту, эпĕ сана хăçан та полин чӳк тăвăп, тесе, киремете сулса хăварнă вара. Альш. Эх, аттеçĕм-аннеçĕм. (Из «Хĕр йĕрри»). Орау. Чиперех пыраттăмччĕ; пĕр мулкач йăрантан сикрĕ-тухрĕ те, эх, вĕçтерет çав!... Хам шартах сикрĕм.

ыя

то же, что ие, ийе, ĕйе, назв. злых духов. В одном собрании растений указывается: «юн шĕветекен курăкпа ыя курăкĕ. 1) Lycôpôdium clavatum, 2) Sôlanum Dulcamara», — но к которому из этих названий относится то или другое латинское, я установить не мог.

ыв

(ыв), трут. Тюрл. Осал çын сана чолпалан перет, эс она хирĕç ывпалан пер. Звук в в конце этого сл. слышался мне как англ. w.

ыв

(ыв), перед, передняя часть. Чертаг. Ывра = умра; ман ыва = ман умма; ывна = умна; ывăнта = умăнта; ывне = умне. Алик. Ыври саппан хамăн мар, ыври саппан еркĕнĕн (любовницы). IЬ. Ырă хуçа пак ĕçкейĕм, ывне тăма вăтанап.

ыв

(ыв), тереть, растирать. Проверить это слово не удалось.

ын

(ын), уставать. Шибач. См. Ывăн.

ыр

(ыр), уставать. Тюрл. Сред. Юм., А. Турх. и др. СПВВ. Ыртăм е ывăнтăм. Ст. Шайм. Ырă ут кӳлекен ырман, тет. Хып. №. 43. Вара ĕлĕк хăй ĕçленĕ млатукпах ĕлĕкхи пек нумай ĕçлейми пулать, часах ырать. О сохр. зд. 112. Унăн алли-урисем ыванаççĕ ыраççĕ те, вара çын малтанхи пек хытă ĕçлеймест. Шурăм, № 26. Ку килсе ырнă пулĕ. Сказки и пред. 9. Ырса çитсен, тăтăмăр. IЬ. 25. Юманккапа юлташсем кунĕн-çĕрĕн утаççĕ, çапах алли-урисем пирĕнни пек ырмаççĕ. N. Хай Ной, куллен кая-кая, ырми-канми (без устали) ĕçле пуçларĕ, тет. Жит. св., янв. Ырми-канми Турра кĕл-тунă, типпе те пит хытă тытнă. Хăй. 07, № 15. Унта-кунта кайсанах, час ыраççĕ.

ыр

(ыр), долбить, делая паз. Ст. Чеч. Шулапа кĕрешрен варрине ырса кăларса, тунă. Сред. Юм. Эпир хӳме хӳме (для забора) юпа ыртăмăр. Юпана ырсан, хӳме пуçне çав ырана чиксе хĕвеççĕ. Букв. Ыран ыра ырар.

ыт

(ыт), то же, что ывăт, ут (бросать, кидать). Ч. Й. Ытрăм ука çӳлелле, тиврĕ, тиврĕ çĕрелле. IЬ. Урама тухрăм, ухă ытрăм, сăсăллă юмана тивертрĕм. Т. П. Пăхма çăмăл, пӳрт урлă, ытса каçарас çук. (Хутпа тĕк). Карсун. Пĕр çарăкне, кăларса, шуратрăм, хупписене ытрăм хирелле. П.П.Т. Пĕр (= только) уринчипе çийĕсенчи кĕнисене анчах ытмаççĕ. (Çĕрен). Тайба. Чӳречĕрсем витĕр тура ытрăм, кăтра çӳçĕрсене турама. || Юрк. Ан кăлар тихана витерен: шăтăк витĕр пăхса, пуç ытĕ. Ч. Й. Пирĕн улма-кăвак лаша çук; пулсассăн та, пуçне ытас çук.

ыт

(ыт), спрашивать, просить. И. Пинер. Турăран ытмасăр хăна ху ан мухта. (Послов.). Собр. † Ик алăмра ик кĕмĕл çĕрĕ — улпутсем ытаççĕ парнене. Атте анне ячĕпе патшасем чĕнеççĕ хăнана.

ыт

(ыт), слишком, чрезвычайно. † Çирĕкрен кĕпер хывтартам — ыт лутраран шыв илчĕ. Сикт. Йĕтĕн тутри пĕтертĕм — ыт çинçерен çил илчĕ (сдуло ветром). Альш. † Шурта шуркут йăвисем ыт нумай, чĕкеç явисене çитес çук. † Манăн тутăр ыт нумай, чăнтăр тытни пĕрехçех. † Пире саван ыт нумай, турă çырни пĕрехçех. Л. Кошки. Çӳлте çăлтăр пит нумай, çĕрте çути ыт сахал. Ч. Й. Ыт ухмахах, тесе ан калăр. N. Ыт салху çке, мĕн пулнă кăна? терĕм. Ч. С. Тен (= пожалуй) çăмăр çăвĕ, каçчен ыт нумаях çулияс çук, терĕ (= не очень много накосишь). || Иногда ставится лишь для усиления или для более резкого выражения противоположности. Рег. 1412. Ыт ман чолах ĕçлимаçть вăл. Он не может сработать с мое (т.-е. работать так, как я). Ч. Й. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, ыт çĕр çинчен мар, чул çинчен. Курм. † Е татăлса ӳксессĕн, çын ачисам топсассăн? — ыт ахачах памĕç-çке! Тимĕрçел. † Пĕрле ӳснĕ ямака (о невесте): ыт уярăлме, терĕçĕ — уярăлас кунĕ паян-мĕн! || КС. Ыт апла тăвиччен... Чем так делать, лучше... КС. Пырĕ, ыт тип çăккăр çияччен. (Все-таки) лучше, чем есть сухой хлеб.

ыт

(ыт'), спрашивать. Мункачи.

ыш

(ыш), обрушить. Карсун. † Хĕрлĕ çыра, кайса, явантартăм (свалил убитую жену), çине çыран ышша антартăм. || Грести. Персирланы. Эс ышма лар, эп хӳре тытам. Ты садись в вёсла, а я буду править рулём. То же слово в этом знач. и в Курм.

ыш

(ыш), холодно. Кудемер. Изамб. Т. Ыш! Холодно! (так говорят, напр., обливаясь холодною водою в бане). Сред. Юм. Ыш-ыш! Шывва кĕнĕ чôхне сиввĕ пик туйăнсан, калаççĕ. IЬ. Ыш-ыш! Холодно (детское слово).

ия

(иja), да, etiam (утверд. част.). В. Олг., Ягудар, Яргуньк. || Встречается в одной старинной молитве, записанной для меня Гр. Анчиковым. Повидимому, служит здесь лишь для обозначения паузы. Текст записи приводится без всяких изменений. Туйри кучченеç кĕлли. (Читает туй-пуç арĕмĕ в доме невесты во время кочченеç чӳтени). Эй тур çырлах, мăн тур çырлах, мăн тур амĕш çырлах. Пӳлĕх-çи çырлах, пӳлĕх-çи амĕш çырлах, хĕрт-сорт çырлах, хĕрт-сорт амĕш çырлах. И-я, тăрăр-ха, тăххăрăн пĕр хăма çине тăрса ача-пăча туррине кĕлтăвар, килĕш тăван яван (йăваш?) чунăмпа тархаслар; илт, çырлах. Ул-хĕр çуратакан турă, ул-хĕр варĕнче усра; çурт çуратакан турă, çурт варĕнче усра; мул çуратакан турă, мул варĕнче усра; тырă-пулă çуратакан турă, тырă-пулă варĕнче усра. Хĕвел амĕш, хвелпе пçертсе ан яр; çил амĕш, çилпе типĕтсе ан яр; ту-хĕрĕнчи вак-твек турă, хута кĕр. Пихампар, ху яттуна чар; ыр хĕрт-сорт çырлах. И-я, ыр хăтам та тăхлачăм та пур, и Микки улсам та пур, Татяки та пур. И-я, лаях шăппăрç Якку улсам та пур. И-я, лайăх, çак халь хăта илсе килнĕ сăрана, мăн кушаль кучченеçе ĕççе çима пӳрсе пар. (Унтан, пĕр татăксăрах, çак кĕлле пĕтернĕ çĕре кучченеçе: çӳхӳя, чăкăта хуççа илсе юлашки сумаха — пӳрсе пар тесен, ам, ам тесе çыртса илсе çима пуçлать). Кĕллине каланă Етĕрне (т.-е. Етĕрне) уес., Шăмат вулăсĕнчи Ваçăк-кассинчи Андрей Иванов. 1921 г. 25 апреля.

ие

(иjэ), да (утверд. част.). Сĕт-к. Ие=ара=да.

Ие

(иjэ), назв. духа. См. Магн. 146—148. Ст. Чек. Ие — злой дух; если оставить ребенка одного на земле, то он пристает к нему, и ребенок делается больным. Некоторые остаются на веки больными или хромыми. Урине не чăмланă — стал хромым. Ст. Чек. Ие — духи в бане; вредят ребятам, делают их худыми, заставляют плакать (ие ернĕ.) Т. Исаев. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Вăл ие тени çичĕ ятлă пулать; ак унăн ячĕсем: 1) мул ийи, 2) çĕр ийи (scr. ĕйи), 3) кĕлĕ ийи (scr. ĕйи), 4) макра ийи (scr. йи), 5) чĕпĕте ийи, 6) çул ийи, 7) çĕрлехи ийи. Вĕсем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çаварса лартать. Латышево. Бывают: уй ийи, вăрман ийи, кмака ийи, карта нйи, пусма айĕ ийи, виç куçлă ийе. Щ. С. Ийе мунчара пурăнать (дух). СПВВ. «Ие = ăна», Изамб. 103. Те ийе çыпăçнă (ребенок болен, все плачет). Шибач. Ачана ие çыпăçнă (вĕлерет). Ие чăмлать. Хорачка. Ача (ача) çоратсассăн, е (иă) çыпăçат, теччĕ. Ачи (ачи) типет, макăрат (маграт). Карчăксам (карчы̆ксам) чĕлке соркаласа параччĕ, каран суалать ачи (ачи). Запись фонетически не точна. Ходары. Тата пĕрнн-пĕрин алăри ачи чирлесен, куна ие ерет пулĕ-ха, тесе, пилеш шăрçа туса, çакçа яраççĕ. БАБ. Тепĕри (т.-е. йомзя): ие çулнă (поразил), тесе, ие хуса кăларчĕ, тет те, манăн чĕлхе уçăлса, калаçакан пултăм, тет (и говорят, что после этого изгнания я стал говорить). БАБ. Ие хуса кăларни. Совершается, когда ребенка «ие çулнă» Старуха-йомзя выносит болезненного ребенка на середину двора, кладет, покрыв его «такана» (почевками), и зажигает их и бьет кругом по «такана» прутом «йĕплĕ хулă», читая «кĕлĕ». При этом совершаются и другие обряды. Потом ребенка обмывают отваром травы «ие курăкĕ», а затем воду, траву и «йĕплĕ хулă» выкидывают на перекресток (çул юппине). Изамб. Т. Те ие ернĕ, ялан ерет! (ребенок). — Çук, ие ермен кăна, куçĕнченех паллă. || Ие чăмланă, человек расслабленный, не владеющий своими членами; иногда у него руки и ноги здоровы, а голова не держится. Сред. Юм. Мурат. вол. Ие тăмласа кайнă (что-то в роде собачьей старости у детей, худоба). Ст. Чек. Мăйне ие хуçнă, ие туланă (слабость, болезненная, неизлечимая или искалечение оконечностей). Ст. Чек. Ие туланă пек ташлаççĕ. Пляшут как угорелые? См. Рекеев, 7; Магн., а также Г. Т. Тимофеев. Ие (по-тюрлемински) мунчара пурăнать. Ие урайĕнче (путпулта) пурăнать, сайра. Пуш пӳртре те пурăнать. Кураççĕ ăна. Ача-пăчана улăштарса каять. Хăйĕн ачи начартарах пулсассăн, этем ачипе улăштарать. Килте ыттисем çук чухне, сăпкара выртакан ачана илет те, ун вырăнне хăйĕнне хăварать. Ие ачи çемçе, ленчеркке пулать: пите ерет. Нишли (sic!) ача теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каять, тет, калла. — Мунчари ие усал, тет, килтинкен. Вĕсем, çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та, çапăнать. Вăл çапăннă çын ленчеркке пулать: ăна «ансат хуçать». Иене вĕртсе кăлараççĕ. Питĕ вирлĕ вĕрекен тутар арăмĕссм пур. Тухнă чухне, хăнне (sic!) вĕрекене аптратса хăварать, тет. Ие сикет, теççĕ. Манăн шăллăма вĕртме çӳретчĕç, эпĕ пĕчикçĕ чухне; кашни каймасрен, çăнăх, кĕрпе, кăмрăк, тата темĕн иле-иле каятчĕç. Атте нумай та вĕреннĕ çын, çаплах кайнă! Шăллăма мунчара çапăннăччĕ. Мунча кĕнĕ чух, тĕк-тăмалăх витре чăн-чан! туса кайрĕ, тет. Унччен те пулмарĕ, тет, вырттарнă ачи: шари-шари! иккĕ-виççе хытă кăшкăрчĕ, тет. Çавăнтан вара пирĕн ача начарланнăçемĕн начарлана пуçларĕ, тет. Хай ача ни çывăраймасчĕ, нимĕн тăлаймасчĕ, тет. Ачана ансат хуçа пуçларĕ, тет. Çинерех илтсе пĕлеç те, каяççĕ хăвăртрах тутар арăмĕ патне. Тутар арăмĕ вĕресшĕнех мар, тет. Ывăлĕпе кинĕ хăйĕнчен вăрттăн каларĕçĕ, тет: çавăрăнĕ-ха, çапла тусан, капла тусан, тесе, калаççĕ, тет. Хай тутар арăмĕ чăнах та вĕрме пулчĕ, тет. Вара вĕртме ăна çиччĕ-саккăр та кайнă, тет. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче, тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет. Хăй, тытан амак тытнă пек пулса кайса, ӳксе, нумайччен выртрĕ, тет. Ывăлĕпе кинĕ шыв-мĕн парса, мĕн туса, хай арăм пĕр çур сехет иртсен тин тăчĕ, тет, чипер çын пулса. Аннен пирĕн (вăл унтах пурăннă) сехри хăпнă: вилчĕ-тăр, тесе. Вăл, ачаран тухсан, хăйне анратса хăварать, тет, иккен. Чăваш арăмĕсем, вĕрнĕ-сурнă чухне, анаслаççĕ те, йывăр вĕрме, теççĕ: лешĕ, усалĕ, йывăрлантарать, теççĕ. Çав тутар арăмĕ аптранăран вара ака самапланнăçем самайлана пуçларĕ, тет, йĕме те вăл териех йĕмесчĕ, тет. — Çапла шăллăм хуллен-хуллен чĕрĕлнĕ. Халĕ сывă çынах, анчах хăрах вĕчи, çав ĕлĕк ыратни, аяларах. Чупма та вăл териех аван мар-тăр: час ывăнать. — Ие сикет, тет. Анне çав тутар арăмĕ патĕнче пураннă чухне, кашни çĕр тутар арăмĕ тăра-тăра ачана çĕрле, тĕттĕм çĕрте, вĕретчĕ, тет. Вĕрнĕ хыççăнах ача, лăпланса, аранçĕ ăйха каятчĕ, тет. Анне те: ăйха каяттăмччĕ, тет. Пĕрре çапла, вăл ăйха кайсан, кăштăр-каштăр тунă пек пулчĕ, тет. Анне: хăраса, вăрантăм, тет. Вăл иккен тутар арăмĕ вĕсем патне пынă, тет те, анне çумĕнчи ачана вĕрсе ларать, тет. Çавăнтан хăранипе (вăл шухăшлать: тутар арăмĕ вĕрме пырсан, ие, тарса, мана, сĕртĕнсе, хăратнă-тăр, тет), аннен те хăрах алли типе пуçланă, тет. Ăна та, пĕр-икĕ хут кайса, вĕртрĕм, тет те, тӳрленкĕ, тет. Çапла калать çав анне. Анчах ун пек, кун пек япала çннчен çынна каласа яма юрамас, тет: лешне, чĕрĕлнине хĕн килет, тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. См. «Этногр. зам. о чув. Козм. У. Каз. г.» Н. В. Никольского (ИОАИЭ, 1911). ||Асан. Ие — домовой. Чтобы переманять его в новый дом, переносят кирпич из старого? Представляют в виде ребенка. Пшкрт. Кардара утсам ты̆рны̆ џ̌он’а, с’илҕи пэ̆дэ̆рэ̆нцэ̆к ползасы̆н иа пэ̆лäтäзä (заплёл), тэччэ̆. См. Вупăр. || Иä ôjы̆, назв. поля. Пшкрт.

ия

да (утверд. част.). Шибач.

ик

(ик) или ик, ик (ик', ик) или ик, ик, ик (ик', ик', ик'), п. икоте. Шурăм-п., № 27. IЬ. Карланкăра ик, ик, ик! тăвать пулсассăн... IЬ. Çын: ик! ик! тее пуçласан, тăхăр сыпкăм (глотков) шыв ĕçес пулать, вара чарăнать. Нюш-к. Ик тăврăм. Я икнул.

Ик

(Ик), неизв. слово; отсюда назв. селений: Ик-касси (каσσи), назв. деревень Чеб. У. Ик-касси — виçĕ ял: Шоркка-касси, Кольошша-поç, Самок-касси. Вырăсла вăл ялсене «Перво-Икковское общество» теççĕ. (Русские назв. этих деревень в отдельности): Шоркина, Тохмеева, Самукова. — Чиркӳле Ик-касси', назв. с. Иккова, Чебокс. у. Чиркулĕ (или Чиркĕллĕ) Ик-касси (е) Сившу, вырăсла «с. Икково» теççĕ, тата «с. Второе Икково» теççĕ. Милли. Ик-касси (Икково) — чăпта çапаççĕ (ткут кули).

ик

неизв. слово. Вотлст. Ик чак — пĕр чăмăртак. (Йăва, загадка о гнезде). В. Чураль-к. та же загадка относится к замку или ключу («çăраçи», т.-е. çăраççи), а в Байгулове — к банной каменке: ик-чак чăмăркка = мунча çулĕ. Икково. Ик чак чăмăр-так, иккĕн (вдвоём) тытса çимелле (Загадка о брюкве: кушшăм).

ик

(ик', ик), два. См. икĕ, иккĕ. Орау. Вăрăм сăмсаллине кунта эп ик çынна (или: ик çын) пĕлеп. СТИК. Ик ĕмĕр тытаймĕ-ха, унтан та юлĕ, тупăкне илсе кĕреймĕ (два века не проживет). Орау. Ик чӳлмек сĕт исе килчĕ. Принесла целых два горшка (или две кринки) молока. Завражн. Ку ик ял армань. Эта мельница принадлежит двум деревням. Сборн. † Печĕкçĕ тутăр, хрантсус тутăр — ăна ик сум вуннă (т.-е. шестьдесят коп. на серебро) кам памĕ? Сред. Юм. Ик чон пôлсан, пĕрне сана парăтăм, тесе, пит йôратнине пĕлтерсе калани. Сред. Юм. Ик послăх ӳстереть. Иккĕ алланнă (= авланнă) çынна: ик послăх ача ӳслерет, теççĕ (два выводка ребят ростит). IЬ. Ик май та кастарать (говорят про человека изменчивого; с одним он говорит так, а с другим по другому). IЬ. Ик айкки те тăвайкки. Мĕншĕн пôлсан, ик айкки те тăвайкки. Для меня все равно. Орау. Ик эрнери ача, ребенок двух недель от рождения. Шурăм-п. Ик-виçшер лаша, по две, по три лошади.

ик

неизв. слово в песне. Синьял. Ик кикирик, ик кикирик шак шак Шопашкар хуçи аттем пур. (Из песни — сăвă).

ик

(ик'), неизв. слово; употребл. в выражении: ик-кутамань терт. См. алтуйилле. Орау.

ил

(ил'), брать, взять; покупать, купить; снять. Ст. Чек. Пыл исе каяççĕ те, лере çăлран шыв исе, шĕветеççĕ. Рег. 96. Она исе каяссише исе кайман, орăхне исе кайнă. Взял не тот, который было надо взять, а другой. Вишн. 72. Вĕсем (воды) хăйсемпе пĕрле çĕр витĕр аннă чух тислĕке те илсе кĕреççĕ те, часах çав ăшăк пусса пухăнаççĕ. Хып. 1906, № 5. Кам илес тиекен илтĕр, манран илсе пулас çук, тет аслашшĕ (т.-е. я не могу купить). И. И. Орлов. В Ракове «илсе кайма кайĕ» = «илсе кайин». Тогаево Покр. Витресем порте мончара, кайса илесси терĕç. Орау. Лаши мĕн пур вăйĕпе чупса пычă чухне салтакки пĕшкĕнсе аллипе тăпра иле-иле пырать. Орау. Пĕри ман хушамата илнĕ (выбрал себе взамен своей мою фамилию). К. С. Эпир кăçал хĕлĕпех тырă илтĕмĕр (покупали всю зиму). Хып. 1906, № 28. Кама, мĕн те çĕр хуçине тӳлес? Кам хăй укçалла илнине кăтартĕ, ăна тӳлесен те юрать. Ст. Шайм. Ача: лешсене илнине кăна илĕпĕр, тет. Парень говорит: «Если уж те вещи сумели взять, то эту возьмем». Ист. Олег çапла тапăна-тапăна Чернигова туртса илнĕ-илнех (все-таки взял.). Чураль-к. † Авăн çапнă укçапа илсе ячĕç ка... на (cunnum). НАК. Ачанăн ашшĕсем ачи илес (scr. исел) тенĕ хĕре илес тесен, евĕч хĕрĕн ашшĕсене калаçтарма каять. Юрк. Шалуннине те чиперех илекен пулать (стад получать порядочное жалованье). Толст. Вĕреннĕ çын арăмне килне илсе кайрĕ, тет, вĕренменнине çавăнтах патакпа çапса илчĕç, тет. Толст. Вăл укçапа пĕр чăхă илсе ярать (на эти деньги покупает). Якей. Сарă вăрăм хĕрсене илессӳ çок (если не хочешь взять), ма астарас? Ирть-х. Вăл Атăл илчĕ он чохне, латти полмарĕ, окçи пĕтрĕ. Он тогда снял (с торгов) Волгу, но толку не вышло, а деньги ушли попусту. Рег. 1086. Ик кĕрĕк илме окçа патăм. Орау. Хам укçана илимарăм (или: кăларимарăм). Я и своих денег не выручил. СТИК. Çук, мĕн улмине калан! Илех тăратпăр та, ăçтан пултăр! Где уж тут в целости сохраниться яблокам, когда дня не пропускаем, чтобы не поесть яблоков. О сохр. зд. Вара пичĕ (наволочка) варлансан ăна час-часах илсе (сняв) çума та пулать. Рег. 1508. Вăл сана парсан, ил (возьми). Букв. 1908, 17. Аллусене ил (отними, возьми), мана сывлама йывăр. Бес. о земл. Малтанхи çуркуннехи сухапа тĕплĕрех тăвас пулать, суха кассисене (борозды) кĕçĕнрен илес (провести) пулать. † Илес-илес илесех, аваннинех илесех (невесту), хамăр ялтан илесех. Т. Исаев. Эй турă, тăхăр çулччен тырă-пулă акса туса илтĕмĕр, тăхăр çул хушшинче лайăх та, начар та тырă пулчĕ, эй турă, тата тепĕр тăхăр çулччен тырă-пулă лайăх пулма парччĕ. Т. Исаев. Çапла пĕр кун ятне илер-ха (возьмем, для примера, название одного дня). Цив. Каçпала пĕр çĕрĕк çăпата илсе кĕреççĕ. Букв. Пирĕн ялта пĕр çын пасартан сӳсмен илсе тавăрăннă тет. Шорк. Исе-исе лайăхрах атă илес. Если уж покупать сапоги, то надо купить получше. СТИК. Çĕр-улми илмелле кĕреп те туртап (чĕлĕм). Спускаюсь в подполье, как будто за картофелем, и курю. Рег. 500. Эс исе, эп илтĕм. Ч. С. Вăл вилеччен виçĕ çул малтан пĕр Çатра-касси çынинне тырă çинчен утне тытса хупнă. Ăна ахаль паман, виçĕ тенкĕ укçа илсе юлнă. Сборн. мол. 14. Вăл чура сăнне илсе, этем пек пулса тĕсĕпе çын евĕрлĕ пулса, хăйне хăй кĕçĕнлетнĕ. ССО. Илсе килтер, велеть привести. N. Египет çынннсем çине тинĕсе илсе пырса, тинĕс шывĕ айне турĕ. Шихазаны. Илсе ярас (купить) эппин пĕр сурăх, терĕç. Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ (молодежь): вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать, сассисене илсе... Хып. 1906, № 27. Çапла ĕнтĕ ун пек патшалăхсенче халăх суйласа янă çынсем закон еркисене пăхса тăраççĕ, патшалăхри пайтасене, расходсене хисеп илсе тăраççĕ. Рег. 872. Порте илчĕç ĕçлĕксене (поç çинчен). К. С. Илмеллех ил, совсем взять. || Взять замуж. Никитин. Мана Хомок илмере илме (чит.: илмерĕ, илмерĕ) — курĕ-халĕ нушнине, курĕ-халĕ нушнине. Чураль-к. † Ялти маттур сар хĕрсене илме тăртăм, çул çитмест. Т. М. Матв. Илнĕ лаша ăнмасан, çулталăка хуйхă; илнĕ арăм ăнмасан, ĕмĕрлĕхе хуйхă. Ст. Айб. † Вĕтлĕх çулчи кĕл пулмĕ, пирĕн (чит,: пире?) илен хур пулмĕ. Изамб. Т. Эпĕ ун пек (такую) арăм илес çине (чтобы взять) авланмастăп та, теччĕ. Тăвйп. Иван вара урăх начартарах, çук çын хĕрне аран илсе янă. † Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма (взять за себя) полмарĕ. || Взять на военную службу. Урмай. Нурăс кулачи шур кулач; илес тесе карăм та, хамăра илсе пăрахрĕç. (Из солд. п.). || Стричь. Сред. Юм. Кам сана тутар пик илсе янă? Чирикеево. Çӳçне нумай илмен, кăшт-кăна кăрăхтарнă. || Оказаться в состоянии стронуть с места, свезти (о лошади). Изамб. Т. Мăклă лавсене лашасем çиле хирĕç ниепле илеймеççĕ (не могут везти). Букв. I, 1904, 71. Хайхисен лашисем харăс илсе, шыв пек кайнă. N. Утсем илеймерĕç. Лошади не взяли. || Заливать, понимать (о воде). Якей. Пилĕк таран шу илч (затопила), çаплах лармаçть (она). Шу мыя иле пуçларĕ. Альш. Етремене Сурăх ваççи юхса кĕнĕ тĕлте, мал енчи çеремре, пĕр çур ял вырăне пек çӳлĕ шыв илмен вырăн пур — тĕме. Богатыр. Шыв унта та тулса çитрĕ (поднялась) тет те, улпута мăй таран илчĕ, тет. || Резать, пилить (об инструменте). Толст. Илмест. Не берёт (пила). || Перетягивать. СТИК. Илеймест-ха=не перетягивает (чашка весов). || Выростать (о новом мясе). О сохр. зд. Чи çиелти тир пирĕн кивелсе, кирĕк пулса тăкăнса каять те, ун вырăнне аялтан çĕнĕ ӳт илсе пырать. Хып. 1906, № 43. Тĕттĕм çĕрте пурăнса куçĕсем е пит пĕчĕккĕленсе вăйсăрланса кайнă, е куçĕсене пĕтĕмпех ӳт илсе ларнă (заросли мясом). || Захватывать (не целиком, о пожаре). Орау. Вăсен пӳртне те вут илчĕ. И их изба загорелась. См. хып. || Умножать (в арифм.). || Начать одолевать в борьбе. Сред. Юм. Илсе-илсе пыраттăмчĕ (в борьбе), тепле ôрана хиртерчĕ те, çавăрчĕ-пăрахрĕ. Такки çĕнчĕ, терĕç вара çапах. || Futuere, terere. Ст. Чек. Эпĕ ăна, ох, илтĕм! || Дрыхнуть во всю. Якей. Эпĕр ăйха илеппĕр анчах. Мы знаем спим (много спим). Загораться. Пĕр шăрпăкпа илеймерĕ. От одной спички не загорелось. || Часто употр. в качестве вспомог. гл., даже если говорится о действиях неодушевл. предметов. См. «Опыт иссл. чув. синт.», II, 45, 52—55. Яргуньк. Хай çĕлен кайран калях çыпçăнса илчĕ (опять обвился вокруг шеи портного). Юрк. Пуçĕнчен çĕлĕкне хыпаланса хывса илсе... Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Ырашне çапса илсен, улăмĕ вута! терĕр пуль. Букв. 1904, I. Унтан пурте сăхсăхса илтĕмĕр (перекрестились) те, вăрмана кĕрсе кайрăмăр. Календ. 06 г. Вăл 24 сехетре пĕре çавăрнса илет (о земле). I-ая кн. для чт. 1912, 34. Ăна (клён) çил, вăрттăн пырса, кăшт сĕртĕнсе кайсан, вăл хăйĕн çулçисене вылянтарса, çавăркаласа пăхса илет. Хып. 1906, № 44. Халăх хăй те ăна сиссе илчĕ. Юрк. Ун патне килсеттĕмĕр çав, теççĕ те, тата урăх сăмах килаçса та илеймеççĕ, хай майра часах шалти пӳлĕме кĕрсе каят. I кн. для чт. 1912, 21. Шăпăр хулли хуçса илчĕ те, тытăнчĕ çунтарма (сечь, пороть). Чăв. юм. 1924, 32. Пĕр куç хупса иличчен. В мгновение ока. Чăв. юм. 1924, 17. Ак тамаша! Арча хуппине уççа ярсанах, симĕс-кăвак çĕлен-калта яшăлтатса тухрĕ. Хисепсĕр нумай. Авкаланса, хуçкаланса, хĕре явăнса илчĕç те, çавăнтах çиме пуçларĕç. К. С. Пĕрре... са илтĕм. Futui semel. Сред. Юм. Чӳрече витĕр кăçкăрса илчĕ. Увидал из окна и позвал к себе, и тот вошел. К. С. Тивертсе (или: хĕртсе) илтĕм. Прибил, отдул (кого). Юрк. Арăмĕ, ĕмĕрне çынпа килĕштереймен çын, кӳрши арăмĕне вăрççа илет. Ист. 354°. Хусана епле те пулсан туртса илес-илесех, тесе, çарă пуха Пуçланă. Ллыи. Кăна та юмăçă: пăхса вĕрсе илтĕм. тет. Толст. Пĕрре асапланса илсен, кайран çăмăл пулĕ. О сохр. зд. Куçсем часах ывăнса ыратакан пулаççĕ; вара ирĕксĕрех ĕçе пăрахса, пăртак канса илес пулать. БАБ. Анне ĕлĕк хампа асапланнине (со мною) шухăшласа илетĕн те, куççулĕ шапăрах юхса тухать. Сказки. Иванпа Петрăн (чит.: Петĕрĕн) лашисем те пĕр-пĕрне палласа кĕçенсе илчĕç, тет. N. Шухăшласа илме çук тĕлĕнмелле. Ч. С. Сăмса айне шăлнине ыттисем ан сисейччĕр, тесе: веçа килет! тесе, аллине тăсса кăтартса, сăмсине кăшт шăлса илчĕ, тет. N. Эпĕ вара ерсе илтĕм (поплакал). 93 çул. 68. Марккиз кулса илнĕ. Маркиз усмехнулся. Хăр. Паль. 19. Апатне те çăварĕ патне аран илсе пырать. И. Патт. 12. Эпĕ сире хĕрхенсе илсе çитертĕм (довёз), терĕ те лешĕ, чуптарчĕ хăй çулĕпе.

ил

(ил'), народ. Хурамал.

ил

(ил'), неизв. слово. Встреч. в выражении ил пек. СПВВ. МА. Вăт сĕтел мĕн талкĕшиех йĕпенсессĕн, ил пек теççĕ. Если стол и т. п. будет вымочен (мокр) по всей его поверхности, то говорят: ил пек. См. илпек, илпĕк, илпет. И. И. Орлов (Орау). Унăн çĕрĕ ил пек выртать. У него земля много (значение «ил» неизв.).

ил

неизв. слово. Кам. Враг. † Ил шел, хĕрлĕ шел, иртет ĕмĕр, тата шел; ил ука сар ука, тĕсĕ кайрĕ çилпеле.

ил

(ил'), в сочетании: ил-кут (scr. иль-кут), непонятное слово в рукописном сборнике песен. N. Иль.-кут çапрĕ ешĕл хут çине, улпут сикрĕ çунан вут çине. В сноске к этой песне в рукописи сказано: «Салтак ачине (scr. атине, т.-с. рекрута) кунта улпут тенĕ, мĕншĕн тесен вĕсем улпутсем пек хăратса, ĕççе-çисе, савăнса, юрласа, лашапа чуптарса çӳренĕ ялтан яла. Возможно, однак.о, что «ил-кут» означает то же, что ăлькут, ĕлькут «льгота»; тогда мы переведем песню так: «На зеленой бумаге была обозначена льгота (бсвобождающая от солдатчины); чиновник (сидевший в воинском присутствии, с досады словно) прыгнул в огонь».

им

(им), исцеленне. Букв. 1904. Им пултăр, сип пултăр. || М. П. Петров. «Им — лекарство; лечебное средство в виде напитка». СПВВ. «Им парăр, имлес». Сирах. VIII. Турă çĕршыва имлĕх-сиплĕх панă, анлă-пуçлă çын çĕршыв имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Турă хăй хăватне кăтартасшăн йывăç имĕпе йӳçĕ шыва тутă кӳртмен-и? Эмелçĕ хăй пĕлнипе этеме имлет, чир-чĕр инкекенчен хăтарать. Эмелçĕ, тĕрлĕ им-çам хутăштарса, эмел тăвать. СТИК. Лекĕрсем панă име илме хăрама кирлĕ мар. N. Иванăн хĕрĕх кăшăллă пичĕке пур, тет. Пĕр пăккинчен пыл юхать, пĕр пăккинчен им юхать, тет. (Такмак). См. сим.

им

неизв. слово в загадке. Ст. Шайм. Им-им чечек, им чечек, вĕлле тăрринче пĕр чечек. (Загадка о лисьей шапке — тилĕ çĕлĕкĕ).

им

(им), то же, что и-мĕн, что-ли, разве. Эпĕ сампа (=санпа) выляма ача-им? Разве я ребенок, чтобы играть с тобою? Орау. Хырăма тăрантарать-им вăл! (скажет чувашин, напр., об апельсине, указывая на то, что он не питателен). Орау. Эс мана хуçа-им?! Разве ты мне хозяин? Орау. Эп сан тарçу-им эс хушнине тума?! Иов, I. Иов вăл ахалех турра хисеплесе пурăнать-им?

им

(им), в выражении: им-сум.

ин

неиз. слово в загадке о разбившемся оконном звене. Трехбл. Ин шарт, пия шарт, йĕтĕн кĕпи çанни шарт! (Чӳрече куçĕ çĕмĕрелни).

ип

(ип), польза, исцеление. Удобство. N. Ип пултăр, сип пултăр, тек вĕрмелле ан пултăр. (Из заклинания). Альш. Ип пултăр, сип пултăр, вĕрни-сурни çак пултăр. Шихазаны. Тфу! Ип пултăр, сип пултăр (начало наговора «пăсташ тасатни»).

ир

(ир), утро; утром. Быт. I. Каç пулнă, ир пулнă: пĕр кун пулнă. Ир пулчĕ. Наступило утро. N. Карĕ-карĕ, тет, хай старик, ир тăрса, каçчен çаплах карĕ, тет. Пухтел. Кăçал çуркунне ир килчĕ. Нынче весна наступила рано. IЬ. Кăçал çуркунне ир килмерĕ (н. поздно). IЬ. Ир тухса, каçчен çаплах туптарнă (ехал на лошади). тет. Рег. 1477. Ир килет те, каç килет. Коракыш. Тепĕр ир çинче, на другое утро. М. Яуши. Ир пусан, по наступлении утра. IЬ. Тепĕр ирне, на другое утро. СТИК. Вăл паян ирех сыпрĕ, кĕлĕрен тухасса та кĕтмерĕ. Он выпил сегодня очень рано — не дождался конца церковной службы (т.-е. обедни). Трехбалт. Ир авăтакан куккук кукша пулать (ĕçне тумасăр малтан ан мухтан). Сред. Юм. Эпĕ паян кĕлле иртерехех (совсем рано) кайрăм та, ирхинех çитрĕм (успед к заутрене). N. Пĕр такăнсан (если споткнешься), ирччен, теççĕ. Уж оно если не везёт, так не везёт. (Послов.: за одной неудачей — другая). Сред. Юм. Ир тăракан тулă пĕрчи тупнă, тет. (Послов.). Ист. Ире хирĕç (к утру) Мстислав пиччĕшне çĕнтернĕ (разбил). Актай. Ку арăм тепĕр ирне тăчĕ, тет те, васкаса каять, тет. И. Седяк. Ир авăтакан куккук кукша пулнă, тет. Рег. 1475. Ир вăл тăчĕ, ора сырчĕ, апат çирĕ, томланчĕ, вăрмана кайрĕ. Рег. 308, Якей. Эп кортăм она ир. Рег. 635. Чан çапнине ир илтрĕм; ир чан çапнине (ирхи чан çапнине) илтрĕм. Орау. Çывăрма выртма ир халь; выртман пуль-ха, каям. Лечь сейчас еще рано; вероятно, еще не лёг — пойду. 1-ая кн. для чт. 1912, 21. Пиччесем иккĕшĕ те ирех вăрмана вутта кайсаччĕç. Мана ирек пулчĕ. † Иртен ĕçе каç тухать (бессмыслица?). N. Эпир пĕре çулахи ир ирех хамăн юлташпа Çавал (р. Цывиль) хĕрне пулă тытма карăмăр. Сюгал-Яуши. Çулла пĕр лайăх ир эпĕ ирех тăтăм та, пусма илсе, пулă тытма карăм. † Порçăн тоттăр çавраки каç полттипе вĕлкĕшет, ир еннипе (к утру) лăпчăнать. Актай. Ир çинчен (на утро) хуçи анчĕ лапка патне, итлекелесе тăрать. Тим.-к., Якей. Тепĕр кунне ир çинче кĕтӳне хăваласа уя тухрĕ. IЬ. Ир çинчен сĕчĕсене суса хăварчĕç, тет те, вугă çиме кайрĕç, тет. СПВВ. «Ир çинче вм. ирхине». Тим.-к. Ир çинче хуçа ыйăрне пăхнă, анчах çук пулнă (его не было). Б. Хирлепы. Вара кукша, ир çине тăрсан, йытă çурине çав ихерче пачĕ, тет. Яргуньк. Ир çине яван пăхать те, çырмара пĕр вар хушшинче выртать, тет. N. Пĕр праçник ир çинче эпĕ çытармаран тавăрăвтăм. Бес. чув. 14. Тата çавăнтах пĕчĕкçĕ кӳлĕ те пурччĕ; унта эпир, ачасем, ир пуçласа каçчен, аппаланаттăмăрччĕ. N. Ир çинчен тăртăмăр та, пирĕн кăнтăрла çитнĕ. Рег. 1374. Халь иртерех (еще рано, рановато) полать, эп каймастăп. Юрк. Атăл кĕркунне ир (рано) шăнсан. Никитин. Арăмĕ: ир пуйрăмăр-ши, каç пуйрăмăр-ши? тесе, хĕпĕртенĕ. Хуйхă. Мĕншĕн иртерех çитмерĕн? Почему ты не приехал раньше? Якей. Иртен илсе, каçчен, с утра до вечера. Шибач. Тепĕр конне тăрчĕç (встали) ир çинчен. С. Ирех сиксе тăчĕ (вскочил). Ир. Сывл. 27. Хĕвел иртен ир тухать.

ир

(ир), скалить (зубы). Сред. Юм. Мĕн шăлна ирсе тăран! (говорят тому, кто понапрасну смеется). V.S. Шăла ирсе пăрахас. Тюрл. Мĕн шăла ирсе тăратăн?

ир

(ир), разминать, давить, растворять. К. С. Уммана ирсе çырăмăр. Мы ели картофель, размявши его. Букв. 1908, 7. Анне тăвар ирет. Мама растворяет соль. Рукоп. Календ. 1908. Шывсăр пĕçерсе, иреççĕ. Юрк. Кĕленче тирке çинче ирĕпĕр (ягоды). Пазух. Сĕт çинче те сахар та, ай, иреймĕп, ирсессĕн те çынна та, ай, систермĕп. Ст. Чек. Сурăх пăхĕ тум-хаяртан аван, теççĕ; ватса, шывпа ирсе, ĕçтереççĕ. КС. Тăпра катăкне урапа (ногою) ирсе пăрахрăм (раздавил). IЬ. Такам ку калтана урипе ирсе пăрахнă. Кто-то раздавил ящерицу, так что нутро вышло наружу. СТИК. Ĕне пăхĕ çине иртĕм. Я наступил на коровий помёт. || Разводить (краску). || Месить. Изамб. Т. Чуста ирсе (или: юрса) лартаççĕ.

ир

(ир), неизв. слово, м. б. тат. «муж». Отсюда: ир-çеме, семья (=кил-йыш). Хĕн-хур.

ир

неупотр. слово, откуда: ирсĕр (см. на своем месте).

ис

неизв. мне слово. Букв. 1904, 14.

иç

(ис'), совсем не... Альш. Пуçран иртнĕ хуйхăсем аса килсен, иç те чăтса пулма чĕрене. IЬ. Çуранлă тăмансем çулсем шăлать, иç айтаса (погонять) пулмас утсене (scr. пулма çулсене). IЬ. Иç каймăттăм пасара, ахахпа мерчен йыхăрать. IЬ. Манăн çумри юлташ улпут пек, иç юраймăп, тесе, хăратăп. Ст. Чек. Иç айтаса пулмас утсене.

иç

(ис'), вода (детское слово). Чертаг. Иначе — «иçе» или «ах».

ит

(курм. ит, ит, Пшкрт. єт, В. Олг. ит), спрашивать. Эта форя свойсвенна наречию вирял. Шибач. Итет (ид'эт), спрашивает. Та же форма в других говорах: курм. идат', В. Олг. идэт (гдв д и т почти не палат.), Пшкрт. єдäт. См. ыйт, ыт. Рег. 773. Ит онтан, тата инче-и хола. IЬ. 4ЗЗ. Итет полсан, пар она. Якей. Ман сантан пĕр япала çинчен итмели пор-ха. Уменя есть до тебя просьба.

их

(их'), восклицание удивления или восхищения при виде быстро движущегося предмета. КС. Их! лаши çанталла вĕçтере пачĕ! (помчалась). IЬ. Их, яра пачĕ ташша! (пустился в пляс). Альш. Их, каяççĕ (2)!.. Япалисем çĕмĕрлесрен те хăрамаççĕ.

их

(их'), здороветь, откармливаться, хорошо рости. Якей. Пирн пытяксам (ягнята) каламали та çок ихсе карĕç (= тасалса карĕç). Ст. Чек. «Ихмест = ӳссе каймас». Городище Б. Хур чĕпписем пăрçа çитернипе ихнĕ. Гусята сильно выросли благодаря кормлению горохом. || Пĕтĕмпех ихнĕ. Так говорят о богаче, живущем в довольстве и ни в чем себе не отказывающем.

их

(их') восклицание отчаяния. Шемшер. Их, аннеçĕм, анне! Порçăн тотăр ту мана (меня), поçна çыхса йол мана (повяжи меня себе на голову). (Плач нев.).

их

встреч. в составном: их-ик (иh’ик’), п. хихиканью. КС. Их-ик! тутарса кулать, ихихлетсе кулать (делает хи, т. е. хихикает). См. ихĕлтет.

иш

(иш), ломать, ворочать. Байгул. Хĕрне илсе кайăпăр пӳртне ишсе хăварăпăр; ашшĕ тытĕ пӳрт хуйхи, амăш(ĕ) тытĕ хĕр хуйхи. Сказки и пред. 8. Арманăма усалсем лăштар-лаштăр ишнĕ те, тара панă таçталла. Макк. I, 1. Çурт-йĕрĕсене, хула хӳмисене пурне те ишсе хăварнă. Мукры, Цив. Çерçи яви ишсе çӳреççĕ. Разрушают воробьиные гнёзда. Юрк. Пӳрт маччине ишсе каякан тупă етри çухрăм çурă пĕр еннелле кайса ӳкнĕ, никама та сиен туман. Неверк. Амăш хĕрне памасан, кĕлет тӳпине ишше ил (разломай кришу клети, где спит девица, и укради её). Ч. С. Хăшĕ витресемпе шыв тултаççĕ, тата хăшĕ-хăшĕ пӳрт пурисене пакăрсемпе турта-турта ишсе антараççĕ. Ч. П. Çине (т.-е. арăмĕ çине) хĕрлĕ çыран эп ишейрĕм (обрушил). Чăвашсем 28. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк (могила) умне вут чĕртеççĕ. || Ходить и топтать (или мять). Ходить по грязи. КС. Паян ун лашисем калча çинче (или: калчана) хытă ишрĕç (истоптали всходы). Шурăм-п. 14. Хунар çук пулсан, лапрашĕнче ишмеле анчах. Если бы не фонари, так по грязи хоть плавай (т.-е. очень грязно). Орау. Халь те каçма шухăшламарăмăр! Пăх-халь, мĕн хăтланаççĕ!.. Иш те тух ĕнт çавăнтан. Хорошо, что мы не вздумали там переходить!.. Смотри-ка, что делают!.. Попробуй-ка вылезти из этой топи... (Из разговора о переходе через топкое место). СТИК. Юр çинче ишсе çӳрет. Ходит по глубокому снегу (= ашса çӳрет). || Мять (медовые соты). || Городище Б. Ст. Чек. Ута ан иш. Не мни сено. || Плавать (обыкновенно об одушевленных, но иногда и о неодушевленных предметах). См. юх. Чинер. Ишме пĕлетни. Умеешь-ли плавать? Орау. Вăкăрăн варĕ ыратсан, ишекен кăвакала курсан, варĕ ыратни чарнать, тит. (Переведено из Колумеллы). Кожар. Эпĕ ишше каçса карăм, ыйттисем те каçрĕç ман хыççăн. N. Хăваласа çитрĕ, тет те, ишекен кĕреçепе вилле пĕрехçех çапрĕ, тет (как хватит покойника веслом). | Метаф. Шурăм-п., 18. Пур ял эрех ăшĕнче ишет... Юрк. Çав пĕлĕтсем... ишше çӳрерĕç (ходили). || Много есть, есть до отвала. Череп. Ишрĕмĕр. Много ели, до отвала. В том же знач. употр. и в др. гов. || Усиленно работать «ворочать». Тайба. || Колошматить, дубасить. Ст. Чек. Ăна ишсе янă (отдули, отдубасили).

Иш

(Иш), назв. речки (çырма). Цив.

Иш

неизв. слово в загадке без отгадки. Собрн. Иш пултăр юшт. Повид., записано в Козм. у.

иш

употр. в сложении: иш-иш (ижш), холодно, il fait frôid (детское сл.). СТИК. Иш-иш, унта ан кай.

уу

(протяжное у). СТИК. Тулта çил улат: уу!... Ах тар, çилĕ те улат-ĕçке! Çул çӳрекен çынна турă тӳсĕмне патăрах.

уй

(уj), ой (оj), поле. Чув. Сбор. 1. 54°. Уй аксан, уй перекетне пар. Якейк. Уй-уй орлă уй корнать. С Янгильдино, Козм. у. Уйра шур сурпан выртать. (Йĕлтĕр йĕрри). N. Ойра пĕр çын сорпан сарĕ. (Йĕлтĕр йĕрри). Рег. 624. Çынсам ойра (ойри çыпсам) портс йĕпенчĕç. IЬ. 1103. Ойпа (ойсампа) çӳрерĕм. СПВВ. Т. А. Оя каяс, уя каяс. Серг. Рад. Йывăçсене касса, уй тунă. П. Шигали. Кăвак ут утлантăм, эпĕ хир каçрăм, хир каçаймасăрах уй каçрăм. Чураль-к. Ыраш уйĕн килтĕмĕр, шыра-шыра килтĕмĕр. См. Упа юрри. Якейк. Уй-уй орлă акисам, салам ярса та, салам çитмеçт. Ямбулатово. Ойра ойран çупçи ларать. (Тырă хăмăль). N. † Уй пуçĕнчи улмаççи. Орбаш. Çак ача пăшал ящй те, уяла тухса каярĕ. Чертаг. Уялла — у жителой степи, не у лесных жителей. Альш. И уй тулли, уй тулли, кăвак чечек хир тулли. Сред. Юм. Уй, куçлă, вăрман холхаллă. В. Н. Орл. Уй куçлă, вăрман хулхаллă. || Поляна в лесу. СТИК, Сред. Юм. || Прозвище. Сказки и пред. чув. 53. Ав, Уй Петĕр ывăлĕ.

уй

игра (?) См. арăслан. Собр. 263°. Араслан кайăк шыв ĕçет, ик текерлĕк уй вылят. (Лаша шыв ĕçни). В друг. гов. Вăпă-вылять.

уй

межд. изумления и возмущения. Панклеи. Уй, конта анчах шăлса тасаттăрмĕç (= вымела я), мĕскер çӳппи çапни конта! токелесе йолчĕ. Тип-Сирма. Вăл чиркĕве кĕрсен, халăх: «Ой, темскерлескер килчĕ!» тесе, аяккала пăрăна-пăрăна танă.

ой

воскл. N. † Ой, пичче Саххар пор, ой, инкеçĕм Татьян пор!

уй

намеренне. Андреевка, Чист. Тахçанах çырма уй пур.

уя

, оя, соблюдать, почитать, беречь. N. Хайхи пуяннийĕн уямалли кун çитет, чухăн тăракан тăванĕ кун патне хăнана, килет. Аттик. Пуринчен ытла вĕсем çураçма тенине, пĕтĕм ĕçе пăрахса, ялпа уяççĕ. Альш. Чăваш пит праçник таврашĕ нумаях уясах тăмас. N. Пирĕн чăвашсем Мункун праçниккине Асап ернинче юг кунах уяма (праздновать) пуçлаççĕ. N. Паян эпĕр уятпăр. Мы сегодня празднуем, не работаем. N. Уяв тесе калакан праçнике уяма тытăнаççĕ. Чисосл. Иоана Богослов апостол вилниие асăнса уяни. N. Çакссм малтанхи чĕрĕлнĕ куна уянă. Сред. Юм. Уяса-туса тăмас ô. (не жалеет). Орау. Хăне хăп уямасăр çӳрет. Не бережет себя. Орау. Япалана уямасăр тыткаламастăи-çке эсĕ. Орау. Хăна ху уяса çӳретĕн. Псалт. 75, 11. Çавăнпа этемсем сана шухăшĕсенче те аслăлĕç, сана пур шухăшĕсемпе те упĕç. СВТ. Шатра чирĕ пĕрре яла пырса кĕрсен, пурне те тĕрĕслесе тухать, ваттине-вĕттине уямасть. П. П. Т. Пуçне хăпартса пăхакана пĕртте уямас, хулăна чаш тутарат. (Сĕрен). Дух. паст. Пĕр уямасăр ятла вĕсене. N. Эсĕ япалана уямасăр тыткалатăн (обращаешься без осторожности). № 37. Ист. 52. Стариксемпе хĕр-арăмсене те уяса тăман (не разбирали), вĕсене те вĕлернĕ. Орау. Хăна ху уйăрăх çӳре. Будь осторожнее в отношении простуды и чистоты. Шибач. Уямасăр тыткалать: чашкă тытать, ӳкерет, çĕмĕрсе пăрахать. Тюрл. Уяса пĕртте тыткаламастăн эс.

ою

то же, что ойо кон. Отсюда: Ою-гон.

уя

поле. Сказ. и пред. чув. 22. Тавлă çĕр уййи вăрманта уçланкă пек курăнать.

ок

(ок), неужели? неужто? Эльборус. Вăл лаши-орапипех çырмана яванса кайнă вара. — Ок! апла эппин.

ок

(ок), стрела. Пшкрт. Ок рäс, выстрелить, пустить стрелу.

ук

неизв. слово. Отсюда: Ук-çырми.

ул

(ул), он,-а,-о. Илькина и др. Изамб. Т. Епле пулнă ул? Акă мĕнле. IЬ. Ул çул пăх (навоз) тăкмасăрах аван пулнăччĕ (хлеб). IЬ. Ул аван пурăнать.

ул

(ул), сын. В. Олг., Сеçмер, Пшкрт и др. См. ывăл, увăд, ăвăл. N. Çул çинче, эпĕ хамрăн пичи улне (ул'н'э) тĕл пултăм.

ул

! восклинание, подраж. крику совы? Шурăм-п. № 16. Хушăран: ул! тет, тăмана пекех кулать.

ол

стирать платье, Начерт. 124. Олас, ст. платье. Сомн. См. ох.

ум

грудь. Умна ан варала. П.И.Т. Хĕрсен умĕсенче, пуçĕсенче ялтăр-ялтăр анчах палтăртатса тăраççĕ. Я. Турх. Унăн (у пьяного) пичĕ-тумĕ пит тусăннă, пуçĕ — умне малалла усăннă. Альш. Умăм тулли сăркам пур. Юрк. Ятăрсем те аслă, умăрсем çутă. Чураль-к. Манăн умри кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çитти, ай, пултăр-и. См. чаршав. Регули. 1126. Ома саппан çак. Дув. † Çураçнă хĕр умĕнче талир тенкĕ килĕшет. Альш. † Умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ. Буин. † Урамăрсем вăрăм та, ай, утмашкăн, вырăсла та хапхăрсем, ай, уçмашкăн. Ай-хай, пĕвĕр çӳлĕ, умăр ука, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. Альш. Эпирех те кунтан кайсассăн: умăртан хыçăр, тесе ан калăр (т.-е. скатертью дорога: лучше смотреть вам в след, чем в лицо). N. Эпирех те кунтан, ай, кайсассăн: умăрпа хыçăр, тесе те ан калăр (ошабка). Юрк. Эпир кунтан кайсассăн: умăр-хыçăр, тесе ан калăр (что для вас безразлично, смотреть ли нам в след, или в лицо: скатертыо дорога.). Сборн. Эпир кунтан тухса кайсассăн: умĕнчен хыçĕ, тесе ан калăр. N. † Сарă порçăн саппунне омала çакрăм (= уммалла?). || Грудь рубахи. Ч. П. Хм — грудь рубахи. Юрк. Кĕне умĕ. Альш. Улача кĕпенĕн умĕ ука. Ч. П. Умсăр-хыçсăр ан татăр (кĕпе). См. ум.

ум

ом перед. Пшкрт. Ом — перед. Ч. П. Хапхи умĕ пылчăклă. || Место, на котором жнет жнец. Сред. Юм. Õм, тесе, тыр вырнă чухне хăй выракан тĕлтине калаççĕ. || Назв. частей, на которые делят загон для удобства засевання. Янтик. Айта, Иван, ту часрах ум, акса пĕтерер! (Тырă акнă чухне, акма лайăхрах пултăр, тесе, тата вăрлăх пĕр пек ӳктĕр тесе, анана темиçе пая пайлаççĕ, çав пая ум теççĕ. В. Михайлов (рукопись). Вара анапа ум чар та (= чĕр те) кашни ум валли пĕр пай вăрлăх хатĕрле. || Употр. в качестве послелога. Ман ума, ман умăма, ман умма (= каз.-тат. алды̆ма), передо мною. Регули, 1127. Ман омра тăчĕ. N. Кай кунтан, ман умран. СПВВ. Хам пур умра ан хăра. Альш. Ăйхăнтан вăрансан, ан хара, эпĕ пулăп санăн умăнта. Альш. Умăнти сăрку. Ст. Ганьк. Хура хур умĕнче хура пыльчăк, хаçан тинсе çитĕ-ши? М. Сунчаеево. Ч. Пăртак тăрсан-тăрсан, хăйсем умне (= перед избу) тухса, вут хучĕç, унта сăра, эрех, икерчĕсем илсе тухрĕç те, хыва пуçларĕç. Альш. Сӳнтĕк (назв. деревни) умнеллех кăять вăл çаранлăх. Б. Янгильд. Тогаш. Вăл (она) стариккине (мужу), умне тухас тесе, чатрах лашине хăвалама хушнă. . Çăва патне çитнĕ чух карчăкки тепĕр çулпа çуна вăлсем умнелле тухнине курах каннă, анках старикки çакна курман. Сборн. Ах, аннеçĕм, анне! хĕреслĕ тенкĕ пулам та, кăккăр умне çакса юл! Юрк. Пирĕн умран (мимо) навус тăкма кайнине те вилнĕ çынсене масар çине пытарма илсе кайнине анчах курса тăратпăр, урăх нимĕн те курмастăнăр, тет. N. Киле пырсан, пĕр çĕре пухăнтăмăр та, пурте йĕмсене хуса хĕвел. Умне (на солнышко) типĕтме çакрăмăр. N. Хамăр пурсăмăр та аписам умне кайма хăратпăр. Синьял. Пире анне çуратрĕ, ыр çын умне тăмашкăн; ыр çын умне тăраймарăмăр, тăшман умне тăтăмăр. N. Шуйтанăн сăмси умне тĕлех пулать. Юрк. Сан ачу мар, ачу мар (т.-е. я), аннеçăм, шурă патша умĕнче тăраканĕ, ури айне пукан лартакан, кучĕ айне минтер саракан, икĕ хулĕнчен тытса лартакан. Ала 15°. Патша, халăх умне тăрса, акă çапла каланă, тет. Стюхино. Атьăр каяр хĕр илме икĕ савни умĕнчен. Жит. св. февр. Сăваилă Мелетий вилес умĕнтереххĕн патшана Аслă Феодосий кĕнĕ. Альш. Пирĕи умма ӳкрĕç те, пуçĕсене чикнĕ хăйсем, нимĕн те чĕнмеç, пыраççĕ хуллен уттарса. . Умĕнчен пӳл, умĕнчен пӳл, ан яр! (лови их!). Ала 29°. † Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, эс апие юрăн-ха. Утмăл çулхи атти пур, олтă шăл витĕр хĕм тухать. Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, пирĕн аттене юрас çук. Хора-к., Покр. в. Ĕçе лайăх ту, ху умнах тăрĕ (тебе же будет на пользу. Послов.). Юрк. Асамат кĕперĕ çумăр умĕнчен (перед) карăнсан, çумăр чарăнать; хыçĕнчен курăнсан, тата çăвать. Формы: «уммĕн, умĕн, омăнь, омĕн, омăн» см. под уммĕн.

ун

(ун), он (он), его, ее (род. п.). Альш. Ун арсăрлăхĕ. . Ун иккĕленни. . Ун вăрттăнлăхĕ. IЬ. Ун наянĕ. . Ун никечĕ. . Ун паллаканни. Изамб. Т. 90°. Эпир ун йышшĕ мар, хĕр енчисем ташлама тытăнсан, усене тĕрте-тĕрте яратпăр. СТИК. Ун мĕн сутни ăнса пырать. Альш. Ун хисепĕсем. Сред. Юм. Õн пичĕ çерçи çăмарти пик, тесе, хора-тотлă çынна калаççĕ. Б. Хирл. Сăнчăр кăкар та, сăнчăрăн пĕр вĕçне çак çăла яр, эпĕ ун (унпа?) çыхăнăп та, вара эпĕ тухăп, тесе каларĕ, тет.

ун

мять. Весьма сомн.

ун

(ун) уставать. Шибач. См. ывăн.

ун

сокр. из уне, см. у, ум.

ун

неизв. сл., Букв. 13.

ур

(ур), беситься. Чураль-к. Урпа уйĕн килтĕмĕр, ура-ура килтĕмĕр. См. упай урри. Рак. Пăх-ха, пĕри урса пырать. Мчится как сумасшедший (на лошади). N. Сасан вăччă сапнă вăхăтра урнă пекех хăтланать: шывра, тарăн мар çĕрте, шапăлтатса çӳрет (прыгает, плещется как угорелый). N. Урнă йыттан ури те çыртать, тет. Юрк. Кăсем ыран тата çапла урнă пек капăртатса килсен, хама вĕлерсе пăрахăç-и, мĕн-и?

ур

ров. N. Вăл хула йĕри-тавра ур алтса çаврăннă. К.-Кушки. Ур тесе, пирĕн ял хирĕнчи Хулаш (городище) таврашĕнчи авалхи тарăн канавсене, тата ун хĕррипе купаласа çаврăннă тăпрана калаççĕ. IЬ. Один из этих рвов называется «Аслă ур», другой — «Кĕçĕн ур».

ор

трезвый. См. урă, орă. Отсюда: ор-пуçпа.

ур

, ор, (ур, ор), отделять, распределять; выбирать. Б. Олг., В. Олг. См. уяр, ояр. В. Олг. Пĕр çынăн икĕ улĕ полнă. Вăлсане ашшĕ урса парнă томне, окçине ялтах. Б. Олг. Ну, пере орчĕç тĕслĕ-тĕслĕ утлă çара, тĕслĕ-тĕслĕ пеххотта.

ус

воск. Тюрл. Ирт-к. Ус тути, вкус воска.

ус

ос, свесить, опустить. Чебокс. † Йăранĕ-йăранĕ купăста, çунатне усса ларминччĕ. Пазух. Пусма кĕне юсать-çке, улача кĕпе усать (чит. уçать)-çке; тантăш тана килмесен, ĕмĕрлĕхе хуçать-çке. Шурăм-п, № 15. Ĕнисем улпутăн пек, çиллисене усса-çеç çӳреççĕ. Альш. Ватăлсан та, ĕçе пăрахсах, аллняе уссах лармас (Чăваш).

ус

(ус), осина. Тюрл., Ирт-к. См. ăвăс.

ус

польза. См. усă. Шаймурз. Çав çын тăрăшнипе пире тĕн тĕлĕшĕнчен мĕн чухлĕ ус кăтартшше эпир ăнласа та илес çук.

уç

оç, открывать, отворять; раскрывать. Ал. цв. 7. Тĕлĕнсе тăрсан-тăрсан, уçса хунă сарлака хапхаран пит аслă карташне кĕрет. О сохр. здор. Кĕпе вĕççĕнех уçса янă чӳрече умĕнче пăртак тăрсан та, нимĕн те пулмĕ. N. † Оничере тил выртать, Китай тотри витĕнсе; Киттай тотрине çил уçать, пирĕн çылăха торă каçарать. N. Ачасем ирех тăраççĕ те, каç пулачченех, шусем уçса, пĕчĕк армансем туса, выляса çӳрсççĕ. Орау. Эпĕ пынă чухне чӳречине уççа тăрачч вăл (открывая окно). Хыпар № 2, 1906. Вĕсем — хута вĕренсе тăн-пуçа уçни анчах çынна пурăнăç çулне уçса, пурăнăç йĕркине кăтартса парса, пурăнма çăмăллатнине пит хытă ăнланса илнĕ. Орау. Масар çинче, вăрăсем вилнĕ çынна пытарнă шăтăксе виçĕ шăтăка уçнă, тит. Воры раскопали три могилы. Н. Якушк. † Хăта хапхи вырăсла, сывлăшпа уçрăмăр, çавра çилпе хупрăмăр. (Свад. п.). М. Васильев. Порăкне усса калать. Лашман. Сăрлă арчан уççи кĕмĕл, уçмасăрах уçăлса тăраçке. Ай-хай, ах та миллай, хамăр савни, курмасăрах кулса тăраçке. Собр. 56°. Шыва уçса ямасăр, арман авăрмасть. (Послов.). N. † Тулса çитнĕ кӳллине уççа яма састуи çук. Тайба Т. Çӳлĕ тусем çннче çил арман, çилсем уçат вĕсен çунатне. Г. Т. Тимоф. Уçа-уçа пăхать. Перелистывает и просматривает (книгу). . Уçа-уçа пырать. Перелистывает. Сред. Юм. Лавкка усас, отпереть лавку. IЬ. Лавкка уçнă. Открыл ставку. Хыпар. 13. 1906. Земствон пуринчен йывăр ĕçĕ вăл, ялта халăх валли кĕнеке вуламалли çурт уçасси. || Поднимать новь. Изамб. Т. Анчах çĕр сахаллине çереме уççа пĕтереççĕ. Рак. Çерем уççа вир акрăм. Изамб. Т. Ку çаранта утă пит лайăхах пулмасть, çавăнпа ăна уçса тырă акас терĕçĕ. || Открываться (кому-нибудь), т. е. открывать свои тайные помыслы. Полтава 54. Çук, эс кала чун уçса (откровенно), калла-малла, ан калаç. IЬ. Чунне уçса калаçать. || Разрешать. Хыпар № 8, 1906. Сутра пур ĕçе те, присяжныйсемпе тĕплесе пĕлсе, тĕрĕс татса уçтăр. || Поставить на ноги (в материальном отношении). Сред. Юм. Эп уçрăм она, хампа пĕрле ертсе çӳресе. Благодаря мне он поправил свою жизнь. || Разъяснить. Орау. Ĕлĕк вăл лăкăр-лăкăр анчах калаçнă, тет, нихçан сăмахне уççа (ясно, понятно) калаçаймаçчĕ, тет. IЬ. Сăмахна чипер каласа, пире ĕçе уççа пар-ха эсĕ. Скажи определенно о деле, толком. || Вырубать (лес). Череп. || Расчищать. Изамб. Т. Малтан итем варрине уçаççĕ (для молотьбы). || Освежать. Сивĕ шыв уçса ярать. Холодная водя освежает. † Альш. Шухăшласа-тĕлĕнсе ларнă чухне, ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. || Давать отраду легкость. Тайба. Т. † Пирĕнех те хуйхăлă чĕресене юрă юрласан уçать çавсене. Кĕвĕсем. Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит уçать; тантăш тана килмесен, ĕмĕр хуйхи пит пусать; тантăш тана килсессĕн, ĕмĕр хуйха пит уçать. || Просветить. Янш.-Норв. Эсир ăна илсен (девушку в замужество за сына) вăл сирĕн куçа уçса ямалла: епле унăн таврашĕсем чечен! хăçан вăл хĕрлĕ кепесĕр çӳрени пур? Расчесать. Сборн. Кăтра çӳçлĕ çынна йăс турасăр уçас çук теççĕ. (Пословица). || Раскрыть (т. е. сделать явным). Шурăм-п. № 4. Кам вăрланă пулсан та, Микула турă уçса пар; Ишеке кайсан, çурта лартăн. Киремет, эсĕ те пулин уçса пар. Сана юсман пăтти пĕçерсе, кĕпер айне кайса, лартăп. — Сложные с «уçă» см. уçă, оçă.

уç

(у — долгое), междометие, употребляемое при патравливании собаки издали. Шорк. Завражн. Уç, олайккă, уç!

уç

то же, что уçă, ывăç, горсть. Уç-лаппи кисть руки. Ямаш. Каяç-паяç тет, тата уçлаппипа тинĕсе картласа тăракан паттăра тĕл пулчĕç, тет.

ут

лошадь (у низовых обыкн. только в поазии). Букв. Курнă ута ан хапсăн. Не зарься на ту лошадь, которую ты увидишь. (Посл.). Пшкрт. Ут, лошадь. Альш. Ут мар. Регули 1125. Ут омĕ сарлака. Альш. Çеçен хирĕн варринче çич-çунатлă ут пур, тет. Йĕвен илсе кайса, тыт. (Хĕр йĕрри). К.-Кушки. Кушкă ялĕ аслă ял, пĕчĕкçĕ пĕвĕм шăнăçмарĕ, Таяпа ялĕ кĕçĕн ял, ут пек пĕвĕм шăнăçрĕ. Б. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен, теççĕ ваттисем. Ст. Айб. Кĕçĕн-кăна çырма кĕмĕл кĕпер, тилхепине ан та турт, ут сиктер. Б. Хирлепы. Çакă туя киличчен, утсам натне каяс-мĕн, пĕр хĕр чĕччи тытас-мĕн. Регули. 303. Утсам оя ярса килтĕм. . Утсам яма каятăп; ярсан, килеп. Якейк. Йори калаçрăм хора хĕрне утсам панче (на ночевом) çăвăрма. Сĕт-к. Утсам панчи ачасам. IЬ. Утсам панче эп çĕрĕ-çĕрĕпех çурмасттăмччĕ (не спал). IЬ. Утсампа кай — ездить на кормежку лошадей. IЬ. Пĕчĕкрех чохне эп утсампа кайма пит юрататтăмччĕ. N. † Хура вăрман хыçне капкăн хутăм, хура утшăн марччĕ, тилĕшĕн. Никат. Утне çĕниман туртине. (Пословица). Обыкновенно формулируется: утне çитмен — туртине. N. Ыр ут полас тьыхаран паллă, ыр çын полас ачаран паллă. СПВВ. ЛИ. Ут — лаша. Регули 1322. Утра та пор, этемре те пор лайăх. IЬ. Авал ут аш (конину) çиса. Б. Олг. Кĕртĕмĕр, ута тăратрăмар; ут туартăмăр, кĕртĕмĕр Хӳетĕр патне. Б. 13. Ут тăвать те, вăкăр çийет. (Послов.). СТИК. Утсем валли çăлма каяп-ха (траву для лошадей).

ут

от, ходить, итти, шагать. Зап. ВНО. Алупа парта, урапа (так!) ут. Ходар. Утимиччен (= утаймиччен) ĕçтерсе ӳсĕртсе ячĕç. Напоили до того, что она не могла ходить. БАБ. Вăсем (дети) пурте çулталăк çурăра утакан пулчĕçĕ (стали ходить), икĕ çул тулса, виççĕмĕш çула кайсан, калаçа пуçларĕç. Орау. Мур тутарри! хытă утса çӳресе, мана вăратрĕ! N. Çапла каланă та, утнă (пошёл) малалла. Утасси пулаймасть манăн. Я не могу ходить. N. Атя киле, упăшкам; атти лаши ула пур, ути-отми çитерет (кое-как довезет). Кан. 28. № 199. Киле сайра хутра-çеç хăй урипе утса тавăрăнать. Редко возвращается он домой на своих ногах (о пьянице). N. Хăй хуланалла утнă. Кратк. расск. 9. Иккĕшĕ те вара утнă ту çинелле. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ (Послов.). Череп. Эпĕр паян аллă çухрăма яхăн утрăмăр (прошли пешком; кайрăмăр — на лошади или в экипаже). N. Куртăмăр çил çунатлă урхамах; унăн пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест; утни-юртни сисĕнмест; шыв пек, юхать, çил пек вĕçет. (Туй). Сред. Юм. Инке, ури утнă чух, утмăл витре сăра тунă. Хăр. Паль. 13. Лекĕр аллине сулларĕ те, ута пачĕ (и пошел). Регули 1525. Питĕ сумарччĕ (= сывмарччĕ), отма та полтаримасчĕ. Юрк. Юрĕ, калăп, тет те, ун патĕнчен хуçи патне утса каять. Хăр. Паль,. 24. Утарах парса, хăвса çитрĕ (нагнал). Янорс. Эпĕ, ик çола çитсен, отма та поплеме те пĕлнĕ, теççĕ. N. † Эпир утса тухнă вырăна (где мы прошли) ешĕл курăк шăтса юлмĕ-ши? Панклеи. Йăван патĕнче отса çӳрекен çок, опалянсах çӳреççĕ. Якейк. Çак эпĕр отса пыракан çĕрте (где мы идем) ĕлĕк çăва (кладбище) полнă. IЬ. † Пирн мочйиăн кил-хошши отмăл чалăш кил-хошши; отса çитсе тохсассăн, пирĕн çынах полăттăнч, пирн мочия йорăттăнч. Шибач. Отса каять. Шагом идет. К.-Кушки. Эсир утса каяр (шагом), ан чупăр. Юрк. Пĕре çапла, хулана лаша сутма кайсан, лашине сутсан, шăллĕпе иккĕш хула урамĕпе утса пыраççĕ. N. Отап-отап, тит, ниепле те вăрмантан тохимастăп, тит. Юрк. Ывăлĕ çапла каласан, киле кайма хушсан, амăшĕ те, пăрçа вырма пăрахса, килелле ута пуçлать. N. Мĕн пур çĕртек утан, çӳлтен вĕçен пурте пуçтарăннă, тет. Ал. цв. 5. Малалла утнăçемĕн ун умĕнчи çул аванланса пырать. Сред. Юм. Пит хăвăрт утнăçĕм, хама хыçалтан çын кăçкăрнине те илтмен.

ут

бросать, кидать. См. ывăт. Б. Олг. Ут — бросать. Чураль-к. Пăхма çăмăл, утма явăр. (Кăвар). Панклеи. Йăлăм хоралçи опа патне пырчĕ те, опа çакăнне пăшалĕ-такмакĕпех тытса уттĕр. N. Хĕрĕ, пĕркентернĕ чухне, виçĕ хутчен пĕркенчĕкне çĕклесе ута-ута ярать. || Стрелять. Кильд. † Пасар варне ухă утрăм, сар хĕр çине полтăр, тесе. Пшкрт. Ăп пы̆жалβа с'ы̆нна утры̆м. ld. Куаҕала утры̆м-да, тыбиымäрэ̆м. ld. Пы̆жал удас, стрелять. ld. Утсäрдэ̆м, молҕас' выры̆н'н'ак вилзары̆ (вилзä-ҕары̆). || Ткать. Употреблять при тканье. Орау. Паяй пĕрре те утман, пирри-аври малалла каймаçть. Микушк. Вĕçне хăмач-çип утаççĕ (сурпан вĕçне). || Кивать. Шибач., КС. || Вскидывать (напр. ноги при пляске; о пляске в присядку чув. гов.: ларса ташлать, а местами — кукленсе ташлать). Атмал-к. † Эпир туя кайсассăн, утмăл çулхи стариксам ура утса ташлаççĕ. В. Олг. Отмăл çолхи карчăксам ора утсах ташлаччĕ.

ут

неизв. сл. Отсюда: ут-кăвакал.

ут

нечет. См. утă, ытă.

ут

(ут), сено. См. утă. Никит. † Пирĕн çави вырăсла; ярса та ярса туртсассăн, валемĕпе валемĕ ут тухать.

оч

см. улча, ольчопи. Встр. в сложении: оч-йопи.

оч

встр. в сложенни: Оч-касси.

ух

восклицание. Ч. С. Ĕçеççĕ-ĕçеççĕ те, ух! юрлама тытăнаççĕ. Ч.П. Ан хăратсам, тăванăм, ух! тесе. N. Ух! терĕ ман Анттон. — Ме, Анттон терĕм эпĕ. СТИК. «Ух — произносят, когда перельют в посуду воду, или молоко, или вообще какую жидкость». Эльбарус. Ух! теппĕр: пирĕн пĕчик праххот кая-ать! тесе, хыçăнчен чопаппăр. N. «Ух! — при испуге». N. † Ух, ух! тесе, сиктернĕ чух эпĕ аван пултăм-и? Разве я была тогда хороша, когда ты качал меня, приговаривая: «ух, ух»? N. † Ух! петра, кăтра ву! (припев?). Альш. † Сирĕн анăрсем çине кайăк ларнă; эпир ăна калăпăр: ух! тесе. N. † Сар чечек тăрринче сар-кайăк, ан хăратсам, тантăш: ух! тесе. Образцы 110. Ух! ух! тесе сиктернĕ çух эпĕ аван пултăм-и? Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-им?

ух

ох стирать (белье), мыть, полоскать. КС. Кĕнене ухаççĕ. Чув. календ. 1910. Пире шывран кăлараççĕ те, таса шывна ухса, типĕтеççĕ. Альш. † Ухат-кăна, чӳкет — кĕпе çăвать, унăн алли епле шăнмас-ши? Сĕт-к. Паян праçнăк полин та (т̚а), кĕпе охса илсе терĕмĕр (вздумали постирать). Регули 572. Охса, охса, охса та шоралмарĕ. СПВВ. «Ухать = çăвать (нежно)». Изамб. Т. Мынчана кĕрсен, малтан пуçне ухаççĕ. В бане сначала моют голову. || Натирать (чем-нибудь). КС. Ч.С. Унтан вара алла супăнпа ухрĕ те (натер), турта пуçларĕ. IЬ. Алла, шăнасран (чтобы не озябли), хăшĕ ерекепе ухать.

ух

ох (ух, ох), подниматься, осм. аҕ. См. Улăх. Тюрл. Ох — подниматься. СПВВ. К.М. Ухас = хăпарас. Ильмень-к. Шывран тухсан, эпир кайăк çонаттине шăлса типĕтрĕмĕр те, вармана охса ятăмăр. Сред. Юм. Хĕвел йывăç çӳллĕш охнă. Так выражаются, если в двухстах шагах находится дерево и солнце поднимаетса на высоту этого дерева. N. Пĕлĕт çине, р çӳле ухрăм шухăпша (поднялся в мечтах). Цив. † Ухрăм çӳлĕ ту çине, хура çĕлен тĕл пултăм. Собр. † Хăта тытми шуç тытма, пĕр тытмасăр ухрăмăр. Шурăм-п. № 26. Путмар çине ухса выртса. Сред. Юм. Охăрах хăвăр, мансăр пуçнех. Влезайте сами, без меня. Абыз. Çак стаккан тулса ухсан (наполнится до верха), эс вара тихана кăларса яр.

ух

рости. М. П. Петров. Срв. осм. аҕ.

ух

кивать, мотать. Шел. 42. Кĕлетсене кĕрсенех, пӳлмисене пăхаççĕ: сахалланать вĕт! тесе, пуçĕсене ухаççĕ. Ст. Чек. Лаша паян тек пуçне ухса тăрать. IЬ. Ку çын епле пуçне ухса çӳрет (= сулласа: пĕре аяла антарать, пĕре çӳлелле хăпартать). Шел. П. 39. Кăкрисене ăваççĕ, пуçĕсене ухаççĕ. Микушк. † Укăлча тулашне тухсан, утсем пуçне уха пуçларĕç. Ст. Дув. † Ылттăн юпа тăрринче ылттăн кăвакал; пуçĕ кĕмĕл, çуначĕ ылгтăн; пуçне ухать, çуначĕпе çапать. Н. И. П. Пуçне ухса çӳрет. Ходит (гордо), кивая головою. IЬ. Лашисем пуçĕсене ухса пыраççĕ. Хурамал. † Ырă утсем юртать, пуçне ухать, инçе çула çывăх тăвасшăн. N. † Пирĕн атте-аннен кăвак лаша çук; пулсассăн та, пуçне ухас çук. Собр. † Чипер-кăна хăнамсем пуçне ухса лараççĕ. || О ветре и пр. СПВВ. † Сар чечекĕн пуçне çил ухать, пирĕн çамрăк пуçа çичĕ ютă ухать.

ух

стрела. Янш.-Норв. Альш. † Ай-хай, çамрăк пуçăм, ух пек пӳçĕм! кам телейне пăхса ӳсет-ши? ЧП. Ух пек пĕвĕм ӳсет-çке.

ух

читать мусульм. молитвы. См. шилĕк пăтти. Шалĕк пăтти. Пурте çырма пуçне кайса, йĕркерен ларса тухнă та, ухма тытăннă. Ăна тутартан пуçне урăх çынна ухма юраман, çавăнпа вара пĕр тутар ухнă... Унтан, ухса пĕтерсен, çав ухакан тутара пурте пĕрер çăмарта панă. (Из рук. Дионисия Ɵ. Тимофеева, от 21 дек. 1910). Альш. Тутарсем миçĕте ухма кайрĕç. Татары пошли в мечеть читать намаз. См. ухтар.

ох

восклицание. N. † Ох, шеремет, яш ĕмĕр! иртсе кайрĕ, мĕн, тăвас! Чураль-к. † Ах, ваçка, ох! тес; киле пырсан, мĕн тес?

Уш

назв. дерева. Тюрл. Уш. Чăпăркка аври тума анчах йорать. Çулчи палан-йăвăç манерлĕ.

уш

(уш), уж, уже (наречие). См. ĕнтĕ.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

ад

сущ.муж. (ант. рай)
тамăк (тĕн ĕненĕвĕнче — çылăхлă çынсем вилнĕ хыççăн вĕсен чунĕсем асап куракан вырăн); мучиться, как в аду тамăкри пек асаплан

бы

частица, употр. с глаг. прош. вр. или в неопр. ф.; выражает возможность действия, пожелание, опасение: купил бы, если захотел кăмăл пулсан туянаттăм; ты бы отдохнул немного канасчĕ санăн кăштах; как бы дети не заблудились в лесу ачасем вăрманта çухалса ан кайччăрччĕç

вы

местоим. личн. 2 л. множ. ч., в форме вежливости пишется с прописной
эсир; Вы его знаете? Эсир ăна пĕлетĕр-и?; он спрашивал о вас вăл сирĕн çинчен ыйтнăччĕ; Что вам нравится? Сире мĕн килĕшет?

да

1. частица
1. утвердительная çапла, ийя, ара; Ты его знаешь? — Да Эсĕ ăна пĕлетĕн-и? — Ийя
2. вопросительная чăнах-и, апла-и, мĕн; Он приехал. — Да? Вăл килнĕ. — Чăнах-и?
3. в знач. «пусть» пултăр; Да здравствует дружба народов! Халăхсен туслăхĕ сывă пултăр!

да

2. союз
1. соединительный (син. и) тата, та, те; -па (-пе); в нашем лесу растут сосна да ель пирĕн вăрманта хырпа чăрăш ӳсеççĕ
2. присоединительный (син. вдобавок) тата, çитменнине; Было холодно. Да ещё дождь пошёл Çанталăк сивĕччĕ. Çитменнине тата çумăр çума пуçларĕ
3. противительный (син. но, однако) анчах; та (те); Он способный, да ленивый Вăл пултаруллă, анчах кахал

до

предлог с род. п.
1. -чен; -а (е) çитиччен; до завтрашнего дня ыранччен; до города ехать тридцать километров хулана çитиччен вăтăр çухрăм каймалла.
2. (син. раньше) -чен; умĕн; это было до войны ку вăл вăрçăччен пулнă
3. (син. около, приблизительно) -а (-е) яхăн; патнелле; зал вмещает до пятисот человек зала пилĕк çĕр çынна яхăн вырнаçать
4. указывает, на что направлено действие: дотронуться до руки алла тĕкĕн; у меня до тебя вопрос манăн санран ыйтмалли пур ♦ До свидания! Тепре куриччен!; до того çав тери; промокнуть до костей йĕп-йĕпе пул

её

местоим.
1. личн. (род., вин.п. от она) ăна; Ты её видел? Эсĕ ăна курнă-и?
2. притяжат. унăн, ун; это её платье ку унăн кĕпи

ёж

сущ.муж., множ. ежи
чĕрĕп; иглы ежа чĕреп йĕпписем; ёж свернулся в клубок чĕрĕп çăмха пек хутланса выртрĕ

же

1. союз противительный (син. а) вара; я уезжаю, товарищ же остаётся эпĕ каятăп, ман юлташ вара юлать
2. частица усилительная ĕнтĕ, вара; -çке, -иç, -ха; Дайте же мне сказать! Мана калама парăр-ха!
3. частица, выражает тождество -ах (ех); он остался там же вăл çавăнтах юлчĕ

за

предлог
1. с вин. п.: сесть за стол сĕтел хушшине лар; за два дня до праздника уявччен икĕ кун маларах; купить за сто рублей çĕр тенкĕпе туян; Благодарю за помощь! Пулăшнăшăн тав тăватăп!
2. с твор. п.: за домом çурт хыçĕнче; идите за нами пирĕн хыçран пырăр; сидеть за работой ĕçлесе лар; ухаживать за больным чирлĕ çынна пăх

из

изо предлог с род. п. (ант. в, во)
ăшĕнчен; -ран (-рен), -тан (-тен), -чен; -па(-пе); смотреть из окна кантăкран пăх; варить варенье из малины хăмла çырлинчен варени пĕçер; он так говорит из зависти вăл кĕвĕçнипе çапла калать

ил

сущ.муж.
юшкăн, туйăн; пруд заплыл илом пĕвене юшкăн тулнă

их

местоим.
вĕсен; вĕсене; их дети вĕсен ачисем; я их не знаю эпĕ вĕсене пĕлместĕп

ли

1. частица вопросит. -и, -ши; Знаешь ли ты его? Эсĕ ăна пĕлетĕн-и?
2. союз повторяющийся -и -и; рано ли, поздно ли маларах-и, каярах-и

мы

местоим. личн.
эпир; мы идём домой эпир киле каятпăр; мы с тобой ровесники эпир санпа тантăшсем; Пойдём с нами! Атьăр пирĕнпе!

на

1. предлог с род. и предл. п.
1. на вопрос «где?» çинче, тăрринче; -ра (-ре), -та (-те), -че; на полу урайĕнче; книга лежит на столе кĕнеке сĕтел çинче выртать
2. на вопрос «куда?» çине, тăррине; -а (-е), -на (-не), -алла (-елле); сесть на стул пукан çине лар; выйти на улицу урама тух
3. при обозначении срока, цели -лăх (-лĕх); -а (-е), -на (-не); заготовить лес на избу пӳртлĕх йывăç хатĕрле; на другой день тепĕр кунне; возьмём еды на неделю эрнелĕх апат илĕпĕр
4. при обозначении деления, умножения çине; -а (-е), -на (-не); двадцать разделить на пять çирĕме пиллĕк çине пайла
5. при обозначении средства действия -па(-пе); -ла (-ле); говорить на русском языке вырăсла калаç; плыть на лодке кимĕпе иш ♦ на всякий случай сых ятне; на всём скаку сиккипе пынă чух; говорить на память астунă тăрăх кала; подарить на память асăнмалăх парнеле

на

2. нате частица
ме, мейĕр, на; нате, возьмите мейĕр, илĕр; Дай мне ручку! — На! Ручка пар-ха мана! — Ме! ♦ Вот тебе на! Ак япала! (тĕлĕнсе калани)

не

частица отрицат.
ан, мар; -мас -(мес); -ма (-ме); Не ходите туда! Ан кайăр унта!; он не любит сладкое вăл пылак юратмасть; не надо смеяться над другим çынран кулма кирлĕ мар

ни

1. частица усилит. та (те); ни один человек пĕр çын та; на небе ни облачка тӳпере пĕр пĕлĕт те çук
2. ни... ни союз повторяющийся ни... ни; та (те); ни взад ни вперёд ни каялла ни малалла; ни туда ни сюда унта та кунта та кайма çук

но

союз , выражает противопоставление, ограничение
анчах, çапах та, пулин те; эта вещь хорошая, но дорогая ку япала аван, анчах хаклă; мы устали, но всё же дошли вовремя эпир ывăнтăмăр, çапах та вăхăтра çитрĕмĕр

ну

1. междом. ну, -ха; Ну, расскажи, как ты живёшь! Мĕнле пурăнатăн, каласа пар-ха!; Ну, насмешил! Ну, култартăн та!
2. частица, выражает удивление (син. неужели) ну, çапла-и, чăнах-и; Я выиграл по лотерее. — Ну? Эпĕ лотерейăпа выляса илтĕм. — Чăнах-и? ♦ Ну и ну! Ак япала!

он

муж.местоим., она жен., оно сред.
вăл, вĕсем; я с ним дружу эпир унпа туслă; он скоро придёт вал часах килет; о них ничего не слышно вĕсем çинчен ним сас-хура та çук ♦ Вот оно что! Акă епле иккен!; Так оно и вышло! Шăпах çапла пулса тухрĕ те!

от

ото предлог с род. п.
1. указывает на исходную точку чего-либо (ант. к, ко) патĕнчен, çумĕнчен; -ран (-рен); -тан (-тен); лодка отплыла от берега кимĕ çыран патĕнчен ишсе кайрĕ; от Канаша до Чебоксар Канашран Шупашкара çити
2. указывает на источник чего-либо -ран (-рен), -тан (-тен); узнать от товарища юлташран пĕл
3. указывает на целое, которому принадлежит часть: -тан (-тен), -ран (-рен), … -и; отрезать ломоть от каравая çăкăртан пĕр чĕлĕ касса ил; это пуговица от пальто ку вăл пальто тӳми
4. указывает на причину чего-либо пирки; -па (пе); петь от радости савăннипе юрла
5. указывает на противопоставление предметов -ран (-рен), -тан (-тен); отличать добро от зла ыррине усаллинчен уйăр ♦ время от времени хушăран; день ото дня кунран-кун; газета от вчерашнего числа ĕнерхи хаçат; лекарство от гриппа грипп эмелĕ

по

предлог, употр. с разными падежами
1. при указании на место действия тăрăх, çинче; -ра (-ре); -па (-пе); гулять по саду садра уçăлса çӳре; идти по дороге çулпа пыр
2. при указании на вид деятельности енĕпе, тĕлĕшпе; -па (-пе); проводить занятия по музыке кĕвĕ-юрă занятийĕсем ирттер
3. при указании на средство действия тăрăх; -па (-пе); передавать по радио радиопа пар
4. при указании на количество распределяемых предметов -шар (-шер); выдать по тысяче рублей пĕрер пин тенкĕ алла пар, пĕр пиншер тенкĕ укçа пар
5. при указании на время действия -сан (-сен); -чен; -серен; по вечерам каçсерен; по десятое июня çĕртме уйăхĕн вуннăмĕшĕччен; по возвращении домой киле таврансан ♦ дел по горло ĕç мăй таран; по весне çуркунне; это не по мне ку мана юрамасть; стало не по себе лайăх мар пулса кайрĕ, кăмăл пăсăлчĕ

то

союз
1. употр. с условным знач. -сан (-сен); вара; если нужно, то пойдём кирлĕ пулсан кайăпăр
2. употр. при перечислении, противопоставлении пĕр …, пĕр ...; пĕрре …, тепре ...; то идёт снег, то льёт дождь пĕрре юр çăвать, тепре çумăр тăкать
3. а то, не то атту, унсăрăн; поторопитесь, а то опоздаете на автобус хыпаланăр, унсăрăн автобусран юлатăр

ты

местоим., личн.
эсĕ, эс; ты да я эпир санпа иксĕмĕр; ты мне нужен эсĕ мана кирлĕ; мы о тебе вспоминали эпир сана аса илтĕмĕр ♦ Вот тебе раз! Ак тĕлĕнтермĕш!

уж

1. сущ.муж., множ. ужи
хурăн пуçлă çĕлен

уж

2. 1. см. уже
2. частица усилит. ĕнтĕ, ара; ладно уж юрĕ ĕнтĕ

ум

сущ.муж. (син. разум, интеллект)
ăс, ăс-тăн, ăс-хакăл; ум человека этем ăс-хакăлĕ ♦ сойти с ума ăсран тайăл, ухмаха ер; считать в уме ăсра шутла; прийти на ум аса кил, пуçа кил; ума не приложу аса илейместĕп

щи

сущ.
множ. купаста яшки; кислые щи йӳçĕтнĕ купăста яшки; зелёные щи симĕс яшка

юг

сущ.муж. (ант. север)
кăнтăр; на юге страны çĕршывăн кăнтăр пайĕнче; птицы улетают на юг кайăксем кăнтăралла вĕçсе каяççĕ

яд

сущ.муж. (син. отрава)
наркăмăш; змеиный яд çĕлен наркăмăшĕ

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

ад

1. тамак; 2. йеркесĕрлĕх, çуйăхуллă, шăв-шавлă вырăн; хевĕшни; кромешный ад чĕр тамăк.

ар

ар, çĕр виçи, пĕр арта 100 тăваткал метр;. 100 ар— пĕр гектар.

га

нескл., ср. га (гектар).

да

1 частица чӑн, чӑнах; ҫапла, ара.

да

2 союз тата, анчах; да ещё ҫитменнине тата; шёл я ночью один, да ещё лесом эпӗ ҫӗрле пӗчченех, ҫитменнине тата вӑрманпа пыраттӑм.

до

предл. с род. п. -чен, -ччен, таран; до праздника праҫникчен; до утра ирччен; пальто до колен пальто чĕркуҫҫи таран; до Чебоксар Шупашкара ҫитиччен.

же

частица -ха, вара, -ҫке, -ах, -ех, вӗт; когда же вы придете? хӑҫан килетӗр вара эсир?; мы сегодня же проведем собрание эпир паянах пуху ирттеретпӗр; ты же ещё вчера ушёл эсӗ ӗнерех кайрӑн-ҫке.

за

предл. с твор. и вин.; с тв. п.: за горами сӑрт (ту) хыҫĕнче; за оврагом ҫырма леш енче; за пазухой хӗвре; один вслед за другим пӗрин хыҫӗнчен тепри; идите за мной ман хыҫран пырӑр; читает книгу за книгой кӗнеке хыҫҫӑн кӗнеке вулать; сидеть за столом сĕтел хушшинче лар; стоять за станком станок умӗнче тӑр; идти за хлебом, за водой ҫӑкӑр илме, шыв ӑсма кай; смотреть за детьми ачасене пӑх, асту; за тобой еще две книги санра тата икӗ кӗнеке (юлчӗ); за истечением срока срок иртнĕ пирки; с вин. п.: выбросить за окно чÿречерен (кантӑкран) пӑрах; уже за полночь ӗнтӗ ҫур ҫӗр иртнӗ; ей далеко за сорок вӑл хӗрехрен те чылай иртнӗ ӗнтĕ; спрячь за пазуху хĕве чик; сесть за стол сӗтел хушшине кӗрсе лар; бери за руку алӑран тыт; веди за руку ҫавӑтса пыр; взялся за работу ӗҫе тытӑнчӗ; живет за десять километров от города хуларан вунӑ километрта пурӑнать; это можно сделать за час куна пӗр сехетре тума пулать; заработок за месяц уйăхри ӗҫ укҫи, пӗр уйӑхшӑн панӗ ӗҫ укҫи; работает за двоих ик ҫын чухлĕ ӗҫлет, икӗ ҫыншӑн ӗҫлет; ты будешь у нас за старшего эсӗ пирӗн хушӑмӑрта асли шутӗнче пулан; купить за рубль пĕр тенкĕ ил; бороться, за революцию революцишĕн кӗреш; за Родину Тӑван ҫӗршывшӑн; заступись за товарища юлташу хутне кӗр; вышла замуж за него ӑна качча тухрӗ.

ил

юшкӑн, йӑлма, юхлӑх, лӗкӗр.

ко

см. к.

ль

см. ли.

мы

эпир; мы сами эпир хамӑр.

на

предлог с вин. и пред. п. ҫине, ҫинче; тӑррине, тӑрринче; положить на стол сĕтел ҫине хур; сидеть на стуле пукан ҫинче лар; влезать на дерево йывӑҫ тӑррине хӑпар (улӑх); выйти на улицу урама тух.

на

междом. ме; нате мейӗр (илӗр); на тебе пӑх та кур, ак тата вӑт сана (тӗлӗннине пӗлтерет).

не

1. при именных частях речи и наречиях мар; он не секретарь вӑл секретарь мар; я не здоров эпӗ сывă мар; не вчера ӗнер мар; не надо кирлӗ мар; 2. при повелительной форме глагола: ан; не пиши ан ҫыр; пусть он не пишет ан ҫыртӑр.

ни

ни, та, те, мар; ни взад ни вперед ни каялла, ни малалла; ни он, ни ты вӑл та мар, эсӗ те мар.

но

союз анчах, ҫапах та.

во

с вин. ч. с предл. п.; 1. с вин. на вопросы: куда, когда, во что; еду в Москву, в район, в Чебоксары Мускава, района, Шупашкара каятăп; поступаю в институт института кĕретӗп; сын весь в отца ывăлĕ ашшĕне пăхнă, ашшĕне хывнă; играть в шахматы шахматла выля; 2. с предл. на вопросы: где, в ком, в чем, когда; он учится в Москве вăл Мускавра вĕренет; в январе январьте, январь уйăхĕнче; ты в новом костюме эсĕ çӗнĕ костюм тăхăннă.

вы

эсир.

щи

купӑста яшки, купӑста шӳрпи; кислые щи йӳҫ купӑста яшки; зелёные щи симӗс яшка (серте, пултрӑн, симӗс купӑста, вӗлтрен ҫулҫи яшки).

юг

мн. нет кӑнтӑр енӗ; ветер с юга ҫил кӑнтӑр енчен; на юге кӑнтӑр енче.

юр

на юру виркӗсре, ҫӳллӗрех уҫӑ вырӑнта (ларать пӗр пӳрт).

по

предлог с дат., вин. и предл. мӑй, тӑрӑх, -ҫем, -ҫемӗн, -серен; тӗлӗш, тӗлӗшпе, тӗлӗшӗнчен, передается разными падежными формами, деепричастием; с дат.: по солнцу хĕвелĕ май; по ветру çиле май; по пути ҫула май; по учению Ленина Ленин вӗрентнӗ тӑрӑх; по Волге Атӑл тӑрӑх; гулять по городу, по улице хула тăрăх, урам тăрăх уҫӑлса ҫӳре; по мере сил, по мере возможности вӑй ҫитнӗ таран; по своему обычаю хамӑр йӑлапа, хӑйсен йӑлипе; плывет по воде шывпа ишсе пырать; по временам вӑхӑчӗ-вӑхӑчӗпе; по вечерам каҫсерен; ударить по голове пуҫран ҫап; с вин. п.: по колено чӗркуҫҫи таран; по пояс в воде пилĕк таран шывра; идти по грибы кӑмпана кай; с пред л.: по приезде в город хулана ҫитсен; по окончании техникума тĕхникумран вĕренсе тухсан; по окончании работы ĕҫе пӗтерсен, ӗҫ пĕтсен.

то

пĕрре... тепре, кас-кас, та, те; то солнце печёт, то дождь прольёт кас-кас (е) хĕвел хĕртсе пăхать, кас-кас (е) çумăр юхтарса çăвать.

ты

эсĕ; ты сам эсĕ ху; кабы не ты эсĕ пулман пулсан.

уж

1. хурăн пуçлă çĕлен.

уж

2. ĕнтĕ, ара; уж весна на дворе тулта çуркунне ĕнтĕ; ладно уж юрĕ ара, юрĕ ĕнтĕ, юрĕ-çке ĕнтĕ.

ум

-а ăс, ăс-хакăл, тăрлав; делай с умом ăспа ту; считай в уме ăсра шутла; он себе на уме вăл чее, вăрттăн шухăшлă; сошёл с ума ухмаха ерчĕ; выжить из ума сумран тух, ăсран тайăл, йӳтесе кай, сӳтĕлсе кай; свести с ума ăнран яр, пуçне çавăр.

яд

1. наркăмăш, вĕлерме пултаракан япала; 2. организма сиен тăвакан япала.

як

як (Монголире, Тибетра усракан ĕне евĕрлĕ, вăрăм çăмлă, пысăк мăйракаллă выльăх).

яр

çĕр, çыран, шырлан; красный яр хĕрлĕ çыр.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

ад

1. рел. тамăк; 2. перен. йывăрлăх, асап, тамăк.

ай

межд. 1. (выражение боли, страха) ай! (ыратнине, хăранине пĕлтерет); 2. (выражение осуждения, гнева) ах, ай (тарăхнине, сивленине пĕлтерет); ай, как нехорошо! ах, лайăх мар-çке!; ◇ ай да молодец! ну пултарать те!

ар

м. ар (çĕр лаптăкĕн виçи — 100 тăваткăл метр).

ас

м. ас (питĕ ăста истребитель лётчик).

ау

межд. ау! эй! (пĕр-пĕр тупма сасă пани).

ах

межд. ах! ай!; ах, как вкусно! ах, питĕ тутлă-çке! ах, я и забыл ай, мансах кайнă эпĕ.

ба

межд. разг. ай-уй!, эккей!, аппай!; ба, кого я вижу! аппай, кама куратăп эпĕ!

бы

частица усл. 1. (при предположительной возможности) ⸗тăм [⸗тĕм], ⸗тăн [⸗тĕн], ⸗чĕ (пулма пултараç ĕç çйнчен); я бы поехал эпĕ кайăттăм; жил бы ты, не зная заботы ним хуйхă пĕлмесĕр пурăнăттăн; 2. (при пожелании) ⸗асчĕ [⸗есчĕ] (тума кăмăлланă ĕç çинчен); покататься бы на лыжах йĕлтĕрпе ярăнасчĕ; одним бы глазком взглянуть хăрах куçпа çеç пăхса илесчĕ; 3. (в значении совета) ⸗асчĕ, ⸗есчĕ (ыйтса каланă чух); сходить бы тебе к врачу сан врач патне кайса килесчĕ; отдохнули бы вы немного канасчĕ сирĕн кăштах; будто бы см. href='/s/будто'>будто.

вы

мест. личн. эсир; быть на «вы» с кем-л. «эсир» тесе чĕн (кама та пулин).

га

с. нескл. га («гектар» сăмаха кĕскетсе калани).

да

частица 1. утв. ара, çапла, ийя; все пришли? Да пурте килчĕç-и? — Ийя; 2. вопр. чăнах-и, чăнах-и вара, апла-ши, мĕн?; он приехал. Да? вăл килчĕ. — Чăнах-и?; Иванов! Да? Иванов! — Мĕн?; 3. (так, действительно) ийя, çапла, çапла çав, çапла ĕнтĕ, тĕрĕс, чăн; да, хорошие теперь времена самани халĕ аван ĕнтĕ; 4. в сочет. с гл. 3 л. наст. и буд. вр. (пусть) ⸗тăр [⸗тĕр]; да здравствует мир! сывă пултăр мир!; 5. усил. ⸗ах [⸗ех], ⸗сам [⸗сем], тата; да не может быть! çук, пулма пултараймастех!; да помогите же ему пулăшсамăр ĕнтĕ ăна.

да

союз 1. соед. тата, ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле), ⸗та [⸗те]; он да я вăл тата эпĕ; сосна да осина хырпа ăвăç, хыр та ăвăç; 2. присоед. тата, çитменнине тата; шёл я ночью, да ещё лесом çĕрле, çитменнине тата вăрманпа пыраттăм; 3. против. анчах; ⸗та [⸗те]; мы хотели уехать, да раздумали эпир каяс тенĕччĕ, анчах кайран урăхла шут тытрăмăр; ◇ да и... союз ⸗та [⸗те], тепĕр тесен, çитменнине тата; он залез в угол да и сидит там вăл кетессе хĕсĕннĕ те ларать; да и только кăна, çеç, анчах; нет-нет да и... вăхăтран вăхăта, хутран-ситрен.

до

предлог с род. п. 1. (прежде, раньше) ⸗чен, ⸗ччен; до вечера каçчен; до революции революциччен; 2. (при указании предела, границы) ⸗а [⸗е], -на [⸗не] çитиччен; до города пять километров хулана çитиччен пилĕк километр; мы добежали до леса эпир вăрмана чупса çитрĕмĕр; 3. (приблизительно, около) ⸗а [⸗е] яхăн, -на [⸗не] яхăн, ⸗алла [⸗елле]; зал вмещает до тысячи человек зала пине яхăн çын вырнаçать; мороз доходит до 30 градусов сивĕ 30 градусалла çитет; ◇ до каких пор хăçанччен; до сих пор ку таранччен; до свидания тепре куриччен; до чего мĕн тери, çав тери; до чего жаль! мĕн тери шел!; до чего интересная книга! çав тери интереслĕ кĕнеке!; мне не до смеху манăн кулас шухăш мар; что до меня, то я согласен эпĕ пулсан, унпа килĕшетĕп.

до

с. нескл. муз. до (музыка гамминчи пирвайхи нота).

её

(неё) мест. 1. личн. род., вин. п. ед. от она унăн; ăна; вăл; её нет дома вăл килте çук; а ты её видел? эсĕ ăна курнă-и?; 2. притяж. унăн; её дети унăн ачисем.

ёж

м. 1. чĕрĕп; 2. воен. чĕрĕп (танксемпе пехотăна малалла куçма кансĕрлекен хатĕр).

ей

мест. личн. дат. п. ед. от она ăна; унăн; ей ещё надо учиться унăн халĕ вĕренмелле-ха.

ею

мест. личн. тв. п. ед. от она унпа; я разговаривал с нею эпĕ унпа калаçрăм; они ею довольны вĕсем унпа кăмăллă.

же

союз 1. против. вара; он остаётся, я же уезжаю вăл юлать, эпĕ вара каятăп; 2. присоед. вара, та, те; -çке; виделись же они каждый день курнăçма вара вĕсем кулленех курнăçнă.

же

частица 1. у сил. ĕнтĕ, -ха, -çке, ⸗вара; ну и пуглив же ты хăравçă та-çке эсĕ; 2. (после наречий и местоимений означает полное тождество) ⸗ах, ⸗ех; тогда же çавăн чухнех.

за

предлог 1. с те. п. (на вопрос «где?») хыçра, хушăра, тулашĕнче, леш енче; стоять за дверью алăк хыçĕнче тăр; сидеть за столом сĕтел хушшинче лар; жить за рекой çырма леш енче пурăн; отдыхать за городом хула тулашĕнче кан; 2. с вин. п. (на вопрос «куда») хыçă, хушша, тулашне, леш енне, тепĕр енне; сесть за стол сĕтел хушшине лар; за спину çурăм хыçне; за реку шыв леш енне; уехать за город хула тулашне кай; сесть за пианино пианино калама лар; 3. с тв. п. (позади, вслед, следом) хыççăн, хыçран; один за другим пĕрин хыççăн тепри; за мной ман хыççăн; читать книгу за книгой кĕнеке хыççăн кĕнеке вула; 4. с тв. п. (во время чего-л. — на вопрос «когда?») хушшинче, вăхăтĕнче, чух; за работой ĕç вăхăтĕнче; за разговорами калаçнă хушăра; за ужином каçхи апат çине чух; 5. с вин. п. (указывает на начало действия) ⸗а [⸗е], ⸗ма [⸗ме]; взяться за работу ĕçе тытăн; сесть за шитьё çĕлеме лар; 6. с вин. п. (в течение, в продолжение) ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗че, вăхăтра, хушăра; сделать за час пĕр сехет хушшинче туса пĕтер; за это время çак хушăра; за время отпуска отпуск вăхăтĕнче; 7. с вин. п. (раньше, до) маларах, малтан; за день до отъезда тухса кайиччен пĕр кун малтан; за два месяца до.. ⸗ччен икĕ уйăх малтан; 8. с вин. п. (позднее, больше, сверх) ытла, ытлашшипех, иртет, иртнĕ; мороз за двадцать градусов сивĕ çирĕм градус ытла, сивĕ çирĕм градусран та иртет; ему далеко за сорок вăл тахçанах хĕрĕхрен иртнĕ; уже за полночь çурçĕр иртнĕ ĕнтĕ; 9. с вин. п. (на расстоянии). ⸗а [⸗е], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре], ⸗ран [⸗рен], çити, урлă; ехать за сто километров çĕр километра кай; находиться за двадцать километров от города хуларан çирĕм километрта вырнаç (е тăр, пул); за три дома от угла кĕтесрен виçĕ çурт (е кил) урлă; 10. с вин. п. (по причине, вследствие) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗шăн [⸗шĕн], пирки; уважать за честность тӳрĕ кăмăлшăн хисепле; за отсутствием улик айăплама сăлтав çук пирки; за недостатком времени вăхăт çукран; 11. с тв. п. (с целью, для чего-л.) патне, ⸗ма [⸗ме]; пойти за водой шыв ăсма (е шыв патне) кай; послать за вещами япала патне яр, япала илме яр; очередь за билетами билет черечĕ; 12. с вин. п. (ради, в пользу, в защиту) ⸗шăн [⸗шĕн], майлă пул; сражаться за родину тăван çĕршывшăн кĕреш; борьба за мир во всём мире пĕтĕм тĕнчери миршĕн пыракан кĕрешӳ; заступиться за кого-либо хута кĕр, майлă пул; 13. с тв. п. (при обозначении лица или предмета, на которые направлено действие) ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не]; ухаживать за больными чирлисене пăх; следить за чистотой тасалăха асăрхаса тăр; 14. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, который берут, которого касаются и т. п.) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен], ⸗чен; взять за руку алăран тыт; дёрнуть дверь за ручку алăка хăлăпĕнчен турт; 15. с вин. п. (при обозначении лица, предмета, вызывающих какие-л. чувства) ⸗шăн [⸗шĕн]; я рад за вас эпĕ сирĕншĕн хавас; мне стыдно за тебя мана саншăн намăс; благодарю вас за билет сире билетшăн тав тăватăп; 16. с те. п. (при обозначении лица, места и т. п., которому присуще какое-л. свойство) ⸗ăн [⸗ĕн], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; за ним замечается такая привычка унăн çавăн пек йăла пур; 17. с вин. п. (в обмен, по цене) ⸗а [⸗е], ⸗ла [⸗ле]; за деньги укçалла; за плату тӳлевле; купить за десять рублей вунă тенкĕпе ил; 18. с вин. п. (вместо, взамен) ⸗шăн [⸗шĕн], вырăнне; подписаться за неграмотного хутла пĕлмен çыншăн алă пус; работать за товарища юлташшăн ĕçле; 19. с вин. п. (в качестве) вырăнне; принять за правило йĕрке вырăнне йышăн; оставаться за директора директор вырăнне юл; 20. с тв. п. (при указании лица, от которого зависит наступление какого-л. действия) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; дело за вами ĕç сирĕнтен килет; очередь за вами сирĕн черет; 21. с тв. п. с чем-л. ⸗нă [⸗нĕ], ⸗лă [⸗лĕ]; приказ за подписью директора директор алă пуска приказ; письмо за 210 210-мĕш №-лĕ çыру; ◇ за исключением ⸗сăр [⸗сĕр] пуçне, ⸗ран [⸗рен] пуçне, ⸗а [⸗е] шутламасăр; ни за что ним парсан та, ним тусан та; ни за что ни про что ним (е пĕр) айăпсăр, айăпсăр-сăлтавсăр; за ваше здоровье сирĕн сывлăхшăн.

из

предлог с род. п. 1. (откуда, из чего) ăшĕнчен; ⸗тан [⸗тен], ⸗чен, ⸗ран [⸗рен], тăрăх; из воды шывран; выйти из дому килтен тух; узнать из газет хаçат тарах (е хаçатсенчен) пĕл; стрельба из пистолета пистолетран пени; 2. (при обозначении часта целого) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; одно из двух иккĕрен пери; лучший из всех пуринчен лайăххи; из числа (кого-л.) тавра ш; кто-нибудь из начальства начальник таврашĕ; 3. (при обозначении свойства по составу, материалу) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗лă [⸗лĕ]; дом из камня чул (е чултан тунă) çурт; коллектив из двадцати человек çирĕм çынлă коллектив; 4. (при обозначении явлений, предметов и т. п., посредством которых что-л. делается) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен]; стараться изо всех сил пĕтĕм вăйран тăрăш; помогать из последних средств юлашки укçа-тенкĕпе пулăш; 5. (при указании на причину, основание, цель) ⸗па [⸗пе], ⸗тан [⸗тен], ⸗шăн [⸗шĕн], ⸗са [⸗се]; сделать из зависти кĕвĕçнипе (е кĕвĕçсе) хăтлан; из уважения к вам сире хисеплесе; из принципа принципшăн; ◇ из года в год çултан çул; из рук в руки алăран алла; из уст в уста ламран лама, лам-лам (яр); из стороны в сторону (пошатываться о человеке) енчен енне; исчезать из поля зрения куçран çухал; терять из виду куçран çухат (е яр); из кожи лезть чун тухас пек, пĕтĕм вăйран выжить из ума асран тайăл, йӳте.

ил

м. юшкăн, лĕкĕр; туйăн; занести илом юшкăн лартса кай; покрываться илом юшкăнлан.

им

мест. личн. 1. тв. п. ед. от он, оно унпа; 2. дат. п. мн. от они вĕсене.

и.

т. д. (и так далее) т. ыт. те (тата ытти те).

их

мест. 1. личн. род., вин. п. мн. от они вĕсене, вĕсем; я их вижу эпĕ вĕсене куратăп; их было тридцать вĕсем вăтăрăн пулнă; 2. притяж. мн. вĕсен, вĕсенĕн; это их книги ку вĕсен кĕнекисем.

ко

см. href='/s/к'>к.

ко

предлог; хăшпĕр хупă сасăпа пуçланакан сăмахсем умĕн «к» предлог вырăнне усă кураççĕ: ко мне ман пата; ко дну тĕпне (анса кай).

ли

1. частица вопр. -и, -ши; сумею ли я это сделать? эпĕ кăна тума пултарăп-ши?; 2. частица (напр. при сомнении) -ши; вряд ли он придёт вăл килĕшĕ-ши; 3. союз разд. -и; был ли он там, не был ли — не знаю вăл унта пулнă-и, пулман-и, пĕлместĕп; 4. союз разд.-перечисл. е; сегодня ли, завтра ли е паян, е ыран.

ль

частица см. ли.

ля

с. нескл. муз. ля (музыка гамминчи улттăмĕш нота).

ми

с. нескл. муз. ми (гаммăри виççĕмĕш нота).

мы

мест. личн. мп. эпир; мы с тобой вдвоём эпир санпа иксĕмĕр.

на

предлог. с вин. п. (на вопрос «куда?») ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не], çине; ⸗алла [⸗елле]; выйти на улицу урама тух; идти на службу ĕçе кай; сесть на стул пукан çине лар; двигаться на юг кăнтăралла куç; 2. с вин. п. (при обозначении срока) ⸗лăх [⸗лĕх], ⸗а [⸗е]; ⸗на [⸗не]; взять книгу на два дня кĕнекене икĕ кунлăх ил; перенести заседание на завтра ларăва ырана куçар; 3. с вин. п. (при определении денежной суммы) ⸗лăх [⸗лĕх]; купить на десять рублей вунă тенкĕлĕх туян; 4. с вин. п. (при обозначении цели, назначения) ⸗лăх [⸗лĕх]; материал на пальто пальтолăх материал; комната на два человека икĕ çынлăх пӳлĕм; подарить на память асăнмалăх парнеле; 5. с вин. п. (при делении, умножении) ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не]; çине; разделить на три виçсе пайла; помножить пять на три пиллĕке виççĕ çине (е виçсе) хутла; разделить арбуз на две части арбуза икĕ пая уйăр; 6. с вин. п. (при обозначении об раза действия) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; учиться на пятёрки пиллĕксемпе вĕренсе пыр; 7. с вин. п. (при глаголе «переводить») ⸗ла [⸗ле]; перевести книгу на чувашский язык кĕнекене чăвашла куçар; 8. с вин. п. (при обозначении количественных отношений): на пять лет моложе пилĕк çул кĕçĕнрех; пройти на десять шагов вперёд вунă утăм маларах ирт; 9. с предл. п. (на вопрос «где?») ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗те], ⸗че, çинче; на улице урамра; на Кавказе Кавказра; на столе сĕтел çинче; лежать на солнце хĕвел çинче вырт; 10. с предл. п. (при обозначении средств передвижения) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; плыть на пароходе пăрахутпа кай; 11. с предл. п. (при посредстве) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; жарить на масле çупа ăшала; двигатель работает на нефти двигатель нефтьпе ĕçлет; 12. с предл. п. (при обозначении устройства, свойства, состояния) ⸗лă [⸗лĕ]; вагон на рессорах рессорлă вагон; 13. с предл. п. (при глаголах «читать», «писать», «говорить» и т. п.) ⸗ла [⸗ле], ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле]; говорить на русском языке вырăсла калаç; 14. с предл. п. (при глаголе «играть»): играть на рояле рояль кала; играть на скрипке сĕрме купăс кала; 15. с вин. и предл. п. (на вопрос «когда?») ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не], ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗те], ⸗че; на другой день тепĕр кунне; на той неделе тепĕр эрнинче; ◇ глух на одно ухо пĕр хăлхи илтмест; испытывать на прочность çирĕплĕхе тĕрĕсле; мастер на все руки пур ĕçе те ăста, тума пĕлмен ĕç çук; на бегу 1) (во время бега) чупса пынă чух, чупса пыруçăн; 2) (торопливо, наспех) васкаса, васкавлан, йăпăрт-япăрт; на безрыбье и рак рыба см. безрыбье; на лету 1) вĕçӳçĕн, вĕçсе пынă чух; 2) (быстро, легко) хăвăрт, çăмăллăн; на людях çын çинче; на моих глазах куçăм умĕнчех; на мой взгляд ман шухăшпа, ман шутпа; на свежую голову пуç ывăнман чух; нечист на руку алли кукăр, алли тӳрĕ мар.

на

частица, в знач. сказ. разг. ме, на; на, возьми ме, ил; ◇ вот тебе и на! ак тата!, ак ĕнтĕ!

на

приставка. 1. глаголсем тунă чухне çаксене пĕлтерет: 1) ĕç япала çинелле сулăннине: налететь на что-л. пырса тăрăн (мĕн çине те пулин); наклеить çыпăçтарса хур; 2) ĕç япала çинче пулнине: налипнуть çыпçăнса лар; 3) ĕç мĕн тери çителĕклĕ, тулли пулнине: набрать чего-л. татса (е пухса) тултар; набить (напр. погреб) тултарса ларт (сăм. нӳхрепе); намыть çуса тасат (е тултар); 4) ⸗ся татăклă глаголсемпе ĕçе кăмăл туличчен тунине: наговориться калаçса тăран, тăраничченех калаç; 5) ⸗ива, ⸗ыва, ⸗ва суффикслă глаголсемпе ĕçе вăйсăррăн тунине: напевать юрлакала; 2. паллă ячесем е япала ячĕсем тунă чух мĕн çийĕнчине, мĕн çийĕ валли пулнине: настенный стена çине çакмалли; нагрудник кăкăрлăх, кăкăр çине çакмалли япала; 3. наречисем тунă чухне ни пысăк виçене: насухо вĕр-типĕ, тип-типĕ.

не

частица 1. отриц. (при глаголах) ⸗маç [⸗меç], ⸗ма [⸗ме], ⸗м; (при повел. накл.) ан, мар; я не пойду эпĕ каймастăп; не бери ан ил; 2. (при именах и отрицательных глаголах) мар, ⸗маç [⸗меç], ⸗ма [⸗ме], ⸗м; не сейчас, а потом халь мар, кайран; не он вăл мар; не могу не прийти пымасăр юлма пултараймастăп; не раз пĕрре кăна мар, темиçе хут та.

не

отделяемая часть местоимения (всегда под ударением) çук; не о чем говорить ним калаçмалли те çук; мне не с кем посоветоваться манăн никампа канашлама та çук.

ни

. 1. частица усил. (в отрицательных предложениях) та [те]; ни одна книга не пропала пĕр кĕнеке те çухалман; 2. частица усил. та [те]; во что бы то ни стало кирек мĕн пулсан та; кто бы ни был кирек кам пулсан та; 3. союз (при присоединении однородных членов предложения) ни, та [те]; ни встать, ни сесть ни тăма, ни ларма çук; тăма та ларма та çук; ◇ ни-ни çук, çук; ни с места! вырăнтан ан хускалăр!

ни

(в сочетании с предлогами отделяемая часть местоимений никто, ничто, никакой, ничей) ни⸗; ни о чём нимĕн çинчен те; ни от кого никамран та; ◇ ни за что тем тесен те.

но

союз 1. против. анчах, çапах та; 2. в знач. сущ. с. нескл. чăрмав; в этом деле есть маленькое «но» ку ĕçре пĕчĕк чăрмав пур.

но

межд. ну-у (лашана хăваланă чух).

ну

межд. разг. 1. (выражает побуждение) ну; ну, скорей! ну, часрах!; 2. (выражает удивление у недовольство и т. д.) ну; ну и сказал ну, каларĕ те; ну и погода! ну, çанталăкĕ те!

ну

частица вопр. ну, чăнах-и; я сегодня уезжаю. Ну? эпĕ паян каятăп.— Чăнах-и?; ◇ да ну вас! эй тата сирĕнпе!; ну и ну! ай-ай!; ну нет! çук, çук!; ну тебя? кай-халĕ!; ну, хорошо ну, юрĕ.

о⸗

приставка, çакна пĕлтерет: 1) ĕç япала тавралла пулнине е унăн пĕтĕм çийĕ пе сарăлнине: обежать вокруг чего-л. чупса çаврăн; оклеить çыпăçтарса çаврăн (е тух); 2) çуммипе, тавралла е пăрăнса иртсе кайнине: обежать çуммипе (е тавралла) чупса ирт; осмотреть пăхса çаврăн; 3) тунă ĕç пурне те е нумайăшне тивнине: одарить парне парса тух; объехать все деревни района районти пур яла та çитсе çаврăн; 4) çитсе иртсе кайнине, мала тухнине, ытлашши тунине: обогнать хаваласа çитсе иртсе кай; 5) кирлинчен ытлашши пулнине: опоить ытлашши ĕçтер; 6) кая (е катăк) парса сиен тунине: обсчитать катăк ту, ултала; 7) ĕç пулса çитнине: ослепнуть суккăрлан; озвереть тискерленсе кай; 8) пĕр-пĕр енĕпе палăртнине: обогатить пуянлат; озеленить симĕслентер; 9) ся сыпăкпа пĕтекен хăшпĕр глаголсенче вĕсен тĕпĕсен пĕлтерĕшне хирĕçле пĕлтерĕш парать: ослышаться йăнăш илт.

об

предлог см. о.

ой

межд. ай, ах.

ой

ли межд. прост. апла-ши?

ом

м. физ. ом (электричество сопротивленииĕ виçмелли единица).

он

мест. личн. м. вăл.

от

(ото) предлог с род п. 1. (при обозначении расстояния или времени) ⸗тан [⸗тен], ⸗ран [⸗рен]; от города до станции хуларан станцие; год от году çултан-çул; день ото дня кунран-кун; 2.: писать от руки алăпа çыр; 3. (при обозначении принадлежности) ⸗ĕ [⸗и]; пуговица от пальто пальто тӳми; 4. (при обозначении причины) ⸗па [⸗пе]; от радости савăннипе; от горя хуйхăрнипе; (при указании на время совершения действия) ⸗ри, ⸗ти, ⸗чи, ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; письмо от второго мая майăн иккĕмĕшĕнче çырнă çыру.

ох

межд. ах, ох.

па

с. нескл. па, ташă çаврăнăçĕ; это па очень сложное ку ташă çаврăнăçĕ питĕ кăткăс.

по

предлог. 1. с дат. п. (при обозначении предмета, места, пространства, на поверхности которого происходит действие) ⸗ран [⸗рен], ⸗тан [⸗тен], ⸗па [⸗пе], çине, çинче, тăрăх; гладить по голове пуçран шăл; идти по улице урам тăрăх ут; разложить по столу сĕтел çине сарса хур; спускаться по лестнице пусмапа ан; 2. с дат. п. (при обозначении предмета, места, пространства, в пределах которого происходит действие) тăрăх, ⸗а [⸗е], ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; гулять по саду садра уçăлса çӳре; рассадить по местам вырăнĕсене лартса тух; ходить по театрам театрсем тăрăх çӳре; 3. с дат. п. (следуя направлению чего-л.) май, майăн, ⸗па [⸗пе]; по солнцу хĕвеле май; по следам зверя кайăк йĕррипе; 4. с дат. п. (в соответствии, согласно с чем-л.) ⸗са [⸗се ], ⸗па [⸗пе], тăрăх, кура; по совету врачей врачсен канашĕпе; по собственному желанию хăвăн ирĕкӳпе; судить по внешности çипуçне кура хакла; по любви юратса; 5. с дат. п. (указывает предмет, лицо, качество, свойство, характеризуемые со стороны тех или иных признаков, связей, отношений) енчен, тĕлĕшĕнчен, ⸗па [⸗пе]; ⸗ли, ⸗лăскер [⸗лĕскер]; родство по матери амăшĕ енчен тăван килни; старший по возрасту çулĕпе чи асли; по имени Владимир Владимир ятлăскер; 6. с дат. п. (указывает на предмет, посредством которого совершается действие) ⸗па [⸗пе], тăрăх; отправить по почте почтăпа яр; ориентироваться по компасу компас тăрăх çул туп; 7. с дат. п. (вследствие, в результате чего-л.) пирки, пула, ⸗нипе, ⸗ран [⸗рен]; по болезни чирлĕ пирки; по необходимости кирлĕрен, кирлĕ пулнипе; не по своей вине хăй айăпĕпе мар; 8. с дат. п. (при указании на цель) ⸗ас [⸗ес] тĕлĕшпе, ⸗па [⸗пе]; ⸗ма [⸗ме]; ⸗акан [⸗екен]; группа по борьбе с бандитами вăрă-хурахсемпе кĕрешекен ушкăн; по делу ĕçпе; 9. с дат. п. (при указании круга, вида, области деятельности) енĕпе, ⸗па [⸗пе], тăрăх, ⸗ĕ [⸗и]; исследование по физике физикăпа тунă тĕпчев ĕçе; специалист по русскому языку вырăç чĕлхи специалисчĕ; приказ по полку полк тăрăх панă приказ; по профсоюзной линии профсоюз енĕпе; 10. с дат. п. (при указании на отрезок времени, срок) ⸗серен; кашни..; ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗те] чух; по вечерам каçсерен; по целым дням кунĕ-кунĕпе; 11. с дат. п. ⸗шăн [⸗шĕн]; соскучиться по дому килшĕн тунсăхла; по ком камшăн; 12. с дат. и вин. п. (при указании количества чего-л., поровну распределяемого) ⸗ар [⸗ер], ⸗шар [⸗шер], ⸗шарăн [⸗шерĕн]; по тридцати вăтăршар(-ăн); по три яблока виçшер панулми; копить по копейке пĕрер пусăн пух; 13. с вин. п. (в знач. предлога «до») таран, ⸗ччен; по грудь кăкăр таран; по сей день паян кунччен; 14. с дат. п. (при указании места) ⸗ра [⸗ре], ⸗че; по левую руку сулахайра; по эту сторону стола сĕтелĕн ку енче; 15. с вин. п. прост. (при указании на направленность действия) ⸗а [⸗е]; патне; по грибы кăмпана, кăмпа татма; по воду шыва, шыв ăсма; 16. с пред л. п. (в знач. «после») хыççăн, ⸗сан [⸗сен]; по окончании школы шкултан вĕренсе тухсан; по уходе кайнă хыççăн; 17. с личн. мест, валли; это не по тебе ку сана валли мар; ◇ по мне (по моему мнению) маншăн пулсан; по Сеньке и шапка çӳпçи май хупăлчи.

по

приставка. 1. глагол тунă чух çаксене пĕлтерет: 1) ӳсĕннине, чакнине, хушăннине: побелеть шурал, шуралса кай; подешеветь йӳнел; 2) ĕçе вĕçне çитернине: побрить хырса яр; потушить сӳнтерсе ларт; 3) ĕçе пуçласа янине: побежать чупса кай; понести йăтса кай; 4) ĕçе темиçе хут е чарăна-чарăна, нумайччен тунине: поглядывать пăхкала; почитывать вулакала; 2. паллă ячĕ тунă чух çаксене пĕлтерет: 1) сăмах тĕпĕнче палăракан япала е ĕç хыççăн пулнине: пореформенный реформа хыççăнхи; 2) сăмах тĕпĕ палăртнине кура пулнине: подворный килсеренхи; подоходный тупăш тăрăх илекен; 3) пахалăхĕ ытларах е сахалрах пулнине: поменьше пĕчĕкрех; поновее çĕтсĕрех; 4) мĕн майлă, мĕнешкел, мĕнле пулнине: по-новому çĕнĕлле; по-русски вырăсла; 5) местоименисем умĕнче каланă чухне камăн та пулин шухăшне, кăмăлне: по-моему ман шутпа.

ре

с. нескл. ре (музыка гамминчи иккĕмĕш нота).

с⸗

(со⸗, съ⸗) приставка 1. глаголсем тăвать, çаксене пĕлтерет: 1) куçнине: сбежать из дому килтен тухса тар; свернуть с дороги çултан пăрăн; стечь юхса ан; 2) калла-малла куçнине: сходить кайса кил; сбегать чупса кайса кил; слетать вĕçсе кайса кил; 3) çыхăнтарнине, пĕрлештернине: связать çых; склеить çыпăçтар; 4) пĕрле тунине е пĕрле пулнине: сотрудничать пĕрле ĕçле; 5) (с частицей ⸗ся) тĕрлĕ вырăнтан пĕр çĕре пухăннине: съехаться килсе çит; стечься юхса пухăн; 6) (с частицей ⸗ся) пĕр-пĕринпе килĕшсе тунине: сговориться килĕшсе татăл; сработаться килĕштерсе ĕçле; 7) пĕр япалана тепĕр япаларан пăхса тунине: сличить танлаштарса пăх; списать çырса ил (пăхса); 8) ĕç пулăмне: сузить ансăрлат (е пĕр); свить верёвку вĕрен яв; 2. ĕç веçленнине кăтартакан глагол формисем тăвать: сделать туса пар (е хур); спеть юрласа пар; 3. наречисем тăваты слегка кăштах, çăмăллăн; справа сылтăмран; смолоду çамрăкран.

сё

мест. с. указ. уст.: то да сё (то и сё) вăл-ку, вăл та ку; о том, о сём вăл-ку çинчен; ни с того, ни с сего нимсĕр-мĕнсĕр, ним сăлтавсăр; ни то ни сё ни апла, ни капла.

си

с. нескл. си (музыка гамминчи çиччĕмеш сасă).

со

предлог см. с.

та

ж. см. тот.

те

. мн. от тот лешсем, çавсем.

то

союз 1. разд. вара; если так, то я не согласен апла пулсан, вара эпĕ килĕшметĕп; 2. пĕр.., пĕр..; пĕрре.., тепре; огонь то разгорался, то затухал кăвайт пĕрре вăйлăн çуннă, тепре сӳнсе ларнă; 3. (при перечислении, противопоставлении) те, е; не то снег, не то дождь те юр, те çумăр; ◇ и то вăл та, вăл та пулин; не то 1) апла пулсан, атту; 2) тен; то и дело ялан, тăтăшах, тек(ех).

то

с. см. тот.

то

есть союз поясн. 1. (а именно) урăхла каласан; 2. (вернее, говоря более точно) тĕрĕсрех каласан.

ты

мест. личн. эсĕ, эс.

уж

м. хурăн пуçлă çĕлен.

уж

нареч. 1. см. уже; 2. частица усил. ĕнтĕ, ара; не так уж плохо ытла япах мар ĕнтĕ; ладно уж юрĕ ара.

ум

м. 1. (способность мыслить) ăс, тăн, ăстăн, ăс-хакăл; 2. (мыслитель) ăслă çын; лучшие умы человечества этемлĕхĕн чи ăслă çыннисем; ◇ без ума (быть) от кого-чего-л. асран кай, пит хĕпĕрте; не в своём уме (быть) асран тух, тăнран кай; считать в уме ăсра шутла; делать с умом ăспа ту; в своём уме чипер ăстăнпа; выжить из ума ăсран тайăл, йӳтесе кай; учить уму-разуму пурăнма (е пурнăçа) вĕрент; сойти с ума ухмаха ер (е тух); свести с ума ăнран яр; и в уме нет пуçра (е асра) та çук, шухăшламан та; прийти на ум пуçа пырса кĕр (шухăш); ума не приложу пĕлместĕп, ăса илейместĕп; уму непостижимо ăнланса илме çук; ум за разум заходит у кого-л. ăс пăтрашать; задним умом крепок см. задний; любить без ума питĕ хытă юрат; выжить из ума см. выжить.

ус

м. см. усы.

уф

межд. ух, ах; уф, как жарко! ух, питĕ шăрăх!

ух

межд. ух; ух, какой большой! ух, мĕнле ӳссе кайнă!

фа

с. нескл. муз. фа (гаммăри тăваттăмĕш нота).

фи

межд. разг. ы-ы! (йĕрĕннĕ чух).

фу

межд. 1. (при выражении укоризны, досады, презрения, отвращения и т. п.) ай, ай-ай, ах; фу, как ты меня испугал! ах, хăратрăн та эсĕ мана!; фу, как вам не стыдно! ай-ай, мĕнле намăс мар сире!; 2. (при выражении усталости, изнеможения и т. п.) ай, уй; фу, какая жарища! ай, ытла та шăрăх-çке!; ◇ фу-ты (или фу-ты ну-ты) ай, турăçăм; ак тата.

ЦК

(Центральный Комитет) ЦК (Центральнăй Комитет); ЦК КПСС КПСС Центральнăй Комитечĕ.

чу

межд. чим-ха, асту, шăпăрт, тăхта-ха.

шш

межд. шш (ан шавла, шăпăрт пул тенине пĕлтерет).

щи

мн. купăста яшки; кислые щи йӳç купăста яшки; мясные щи ашлă купăста яшки; ◇ попасть как кур во щи (инкеке) лек, çаклан.

эй

межд. эй; эй, сторонись с дороги! эй, пăрăн çул çинчен!

эх

межд. ах, ай, эх; эх ты, глупый! ах, айван та эсĕ!

юг

м. 1. (южная сторона) кăнтăр, кăнтăр енĕ; окна выходят на юг чӳречесем кăнтăралла пăхаççĕ; 2. (местность) кăнтăр; отдыхать на юге кăнтăрта кан.

юр

м. на юру 1) тӳпере, сăртра, çут çинче; 2) (на бойком месте) хĕвĕш вырăнта, çынлă вырăнта, çул çинче.

яд

м. 1. наркăмăш, яд; змеиный яд çĕлен наркăмăшĕ; 2. перен. (злость, ехидство) вĕчĕ, хаяр сăмах, сиввĕн калани; слова, полные яда хаяррăн йĕплесе калани.

як

м. як (ĕне евĕр чĕрчун).

ям

м. ист. ям (авалхи почта чарăнакан вырăн, унта почта лашисене те улăштарнă).

яр

м. обл. 1. (обрыв) çыр, çыран; 2. (овраг, лощина) çырма, вар, васан.

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

ав

бөгәргә

ай

ас

ак

чәчәргә

ак

менә

ан

төшәрге

ан

ма; ан çыр - язма

ав

әнә

ас

ис, хәтер; аса ил иске алырга

аш

ит

ăн

уңарга

ăс

сосарга; (черпать) ăсса ил сосып алырга

ăс

гакыл, аң (разум)

ăш

эч

ен

як, тараф

ĕм

имәргә

ĕç

эчәргә (пить)

ĕç

эш (работа)

ил

алырга

ир

иртә, иртән

иш

йөзәргә (плыть)

иш

ишәргә (рушить)

ку

бу

ма

нигә, нидән, нәрсәдән, ник

ме

мә

пӳ

буй

су

саварга

çи

ашарга (есть, кушать)

çи

өс, өсте (поверхность)

çу

юарга (мыть)

çу

яварга (падать - об осадках)

çу

май (масло)

çу

җәй (лето)

та

да

те

дияргә

ту

ясарга, итәргә (делать)

ту

тау (гора)

уй

кыр, басу

ум

ал

уç

ачарга

ут

атларга (шагать)

ут

ат (конь)

ӳк

егылырга

ӳс

үсәргә

ӳт

тән, җисем

ху

, хăв үзен

чи

иң; чи кирли - иң кирәкле

шу

шуышырга

юл

калырга

юн

кан

юр

кар

ют

ят, чит

юх

агарга

ял

авыл

яр

җибәрергә

ят

ат, атама, исем

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

ав

[av]
fleksi (fleksu), kurbigi (kurbigu)
авăн — fleksiĝi
авăнмасть — ne fleksiĝas
авăн — fleksiĝi, kurbiĝi, misformiĝi
авăнчăк — fleksaĵo, flekso, kurbiĝo, kurbo, fleksa, kurba, kurbigita, malrekta
пурăнăç ăна апла та, капла та авса пăхнă, пурпĕрех хуçайман — la vivo fleksis lin kaj tiel kaj aliel, sed tamen ne humiligis

ай

[aj]
malsupro, subo; bazo, sub, el sub
çурт айĕ — bazo de la domo
урай(ĕ) — planko
пукан айĕнче туп — trovu sub la seĝo
сĕтел айне ларт — metu sub la tablon

ал

[al(o)]
mano, mana
ал тупанĕ — manplato
алă ĕçĕ — manlaboro
унăн алли çăмăл — li havas lertan manon
эп(ĕ) кунта алă пусрăм — mi ĉi tie subskribis
алă çап — interkonsenti
вăл аллине усрĕ — li lasis fali la manojn

ан

[an]
ne (por imperativo)
ан та кала — eĉ de diru!
ан кулян — ne zorgu! ne maltrankviliĝu!
паян пирĕн пата ан килĕр — hodiaŭ ne venu al ni
ан васка! — ne rapidu! ne hastu
ан тив! — ne tuŝu!

ан

[an]
malsupreniri (malsupreniru), desupri (desupru), malgrimpi (malgrimpu); helpverbo kun la signifo "moviĝo malsupren"
вăл вара пуйăсран анчĕ — poste li desupris de la trajno
вĕçмек çĕре анса ларчĕ — la aviadilo alteriĝis
хĕвел анас умĕн — antŭ sunsubiro
ярăнса ан — gliti
мачча кашти авăнсах аннă — la trabo kurbiĝis.

ар

[ar]
viro, vira
ар пул — estu viro
эс(ĕ) чăнах та ара çитрĕн — vi vere maturiĝis (viriĝis)
арçын — viro

ас

[as]
memoro
аса илтĕм — mi rememoris, mi menciis
кайран мана аса илтер-ха, тархасшăн! — pli poste bonvolu memorigi al mi!
аса килсен тӳрех калăп — apenŭ mi rememoras mi tuj diros
нимĕнле те асра тăмасть — neniel memorfiksiĝas
ăна пĕрмай асра тытас пулать — oni devas ĉiam teni tion en la memoro
асран кайми — neforgesebla
ун пек япала нихăçан та асран тухмасть — tio neniam estas forgesata (forgesebla)
асра тытма — notu
асăн — rememori, mencii
ку сана асăнмалăх — tio estas por via memoro
астуса илтĕм — mi rememoris
асту! — memoru! konsideru! gardu vin!
астуса юлтăм — mi memorfiksis
астăвăм — memoro, impreso

ăн

[on]
konscio, intelekto, menso, racio
ăна кĕр — rekonsciiĝi
ăнран кай — senkosciiĝi, sveni, miregi
ăна илтсен эп(ĕ) чăнах та ăнран кайрăм — post aŭdi tion mi vere estis ŝokita (miregita)
эп(ĕ) ăнлантăм — mi komprenis
эп(ĕ) ăнланмарăм — mi ne komprenis
ăнланмалла — klaras, kompreneblas
кăна ăнланса илме çук — ne eblas kompreni tion
ăнлану — kompreno, konsciiĝo
ăнлануллă — kompena, konscia, klara
ăнлануллă çын — konscia homo
ăнлантар — klarigi, komprenigi
ăнлантар-ха мана тархасшăн — bonvolu klarigi al mi
ăнлантару — klarigo, komprenigo, klariga
ăнлантару сăмахĕсем — klarigaj vortoj
ăнлантаруллă сăмах кĕнеки — klariga vortaro

ăн

[on]
sukcesi (sukcesu), bonŝanci (bonŝancu)
ăнăçу — sukceso, bonŝanco
ăнăçу сунатăп! — mi deziras sukceson!
пурнăç ăнăçăвĕ — хамăрăн алăра — la vivsukceso estas en niaj manoj
ăнăçлăх — sukceso, bonŝanco, efik(ec)o
ăнăçсăр — malsukcesa, malbonŝanca
ăнăçсăр кун — malbonŝanca tago
ăнăçтар — sukcesigi, bonŝancigi, agordi
пурнăçа ăнăçтарса яр — agordi la vivon

ăс

[os]
saĝo, intelekto, racio, saĝa, intelekta, racia, sagaca
ăс пух — akiri saĝon, lerni
ăсра — pense, enkape
ăсра вула — legu pense
ăспа — kun saĝo, racie
ăсĕ кĕске — lia (ŝia) intelekto estas malgranda
ăслă — saĝa, intelekta, racia, saĝe, sagace
ăслă шухăш — saĝa penso (ideo)
ăслăлăх — scienco, saĝ(ec)o
ăслăлăхçă — sciencisto
ăс(лă)ла — inventi
ăслăн — saĝe, racie, sagace
вăл ăслăн калаçать — li (ŝi) diras saĝe
ăславçă (ăсчах)— inventisto, saĝulo
ăслан — saĝiĝi
ăслай — maniero, rimedo, truko

ен

[enj]
flanko, lando, regiono
сылтăм ен — dekstra flanko
пур енчен те — de ĉiu flanko
тăван ен — hejmlando, naskiĝlando
паха ен — valora flanko
пирĕн енсем унта çӳремеççĕ — la niaj tien ne iras
енчен — rilate al
мал ен — antaŭa flanko
oriento
кай ен — malantaŭa flanko
okcidento
каç енне — ĉe la komenco de vespero
пĕр енчен — de unu flanko
тепĕр енчен — de alia flanko
пĕр енлĕ — unuflanka
кĕпер леш енĕ ешĕл улăх — de la alia flanko de la ponto estas verda kampo
Алтай Енĕ — Altaja regiono, regiono de Altajo
Чăваш Ен — ĉuvaŝa lando, ĉuvaŝio

ĕç

[eŝj]
laboro, labora, afero
эп(ĕ) ĕçе кайрăм — mi iris al labor(ej)o
мĕнле ĕçсем? — kiel vi fartas? kiel statas la aferoj?
ал ĕçĕ — manlaboro
manfarado
ăс-хакăл ĕçĕ — mensa laboro
вăй-хал ĕçĕ — fizika laboro
ăслăлăх ĕçĕ — scienca laboro
пултарулăх ĕçĕ — krea laboro
ĕç вăйĕ — laborforto
ĕç вырăнĕ — laborloko
ĕç кĕнеки — laborlibreto
ĕç килĕшĕвĕ — labora interkonsento
ĕç кунĕ — labortago
ĕç укçи — laborpago
ĕç хавалĕ — labora entuziasmo, elano
ĕç хатĕрĕсем — laboraj instrumentoj
laborilaro
ĕçе выр(ă)наçтар — helpi laborposteniĝi, havigi laboron
ĕç шыра — serĉi laboron
ĕçе ил — dungi
ĕçе кĕр —(ek) havi laboron, (ek)havi postenon
ĕçе тух — eklabori, veni labori
ĕçрен кăлар — maldungi, eksigi de la ofico
ĕç çырăвĕ — laborletero
çар ĕçĕ — militservo
ĕç-хĕл — verbo
ĕçле — labori
эп(ĕ) ĕçлеме хатĕр — mi pretas labori
ĕçлĕ тĕл пулу — labora kunveno
ĕçлев — labooro, laboora
ĕçлеве сыхлани — laborprotekto
ĕçлевçĕ — laboristo, oficisto
ĕçчен — laborema
ĕçсĕр — senlabora
ĕçсĕрлĕх — senlaboreco
ĕçсĕрлен — mallabori
ĕçтеш — kolego, samlaborulo

ĕç

[eŝj]
trinki (trinku), drinki (drinku)
ман(ăн) ĕçес килет — mi volas trinki, mi soifas
шыв ĕçтер-ха — bovolu doni akvon
ĕçкĕ — (drink)festeno
ĕçсе тăран — satdrinki, satrinki, sensoifiĝi ĕçсе яр — fortrinki
эп(ĕ) ăна ĕçсе ятăм — mi fortrinkis tion ĉi
ĕçме — trinkaĵo
ĕçтер — trinkigi, drinkigi

ил

[il]
preni (prenu), aĉeti (aĉetu), helpverbo (tre ofte kun la signifo "iomete" aŭ "komenco de ago")
кашăкпа ил — preni per kulero
кивçен ил — prunepreni
тара ил — lui
эп(ĕ) ăна йӳнĕпе илтĕм — mi aĉetis tion kontrau malkara prezo
мана ĕçе илнĕ — oni min dungis
илсе кай — forpeni, forporti
илсе кил — alporti
илсе пар — doni, transdoni, aĉeti (por iu)
илсе çӳре — kunporti, kunpreni
илсе хур — transmeti, provizi sin, meti flanken
астуса ил — rememori
кайса ил — iri (por io)
канса ил — ripozeti
вăрçăнса ил — kvereleti
çырса ил — kopii
татса ил — (de)ŝiri, ŝirpreni
макăрса ил — ploreti
кĕтсе ил — renkonti, ĝisatendi
палласа ил — rekoni
пăхса ил — rigardeti, ekrigardi
пухса ил — kolkekti, kunvenigi, arigi
çавăрса ил — ĉirkaŭi
тытса ил — forpeni
depreni
ӳкерсе ил — desegni, desegnokopii
ыталаса ил — ĉirkaŭpreni, brakumi
чĕнсе ил — voki, inviti
аса илтер — memorigi

ир

[irj]
mateno, frue
паян хĕвеллĕ ир — hodiaŭ estas suna mateno
ир енне — ĉe la mateno
ир пулсан — post mateniĝi
ирех — frumatene
ирхи — matena, ирхине — matene
ирхи апат — matenmanĝo
ирлĕ-каçлă — kaj matene kaj vespere
иртерех — plej frue (matene)
ирччен — ĝis (la) mateno

иш

[]
naĝi (naĝu)
эп(ĕ) ишме пĕлместĕп — mi ne scias naĝi
ишсе каç — transnaĝi
атя ишер — ni naĝu

çи

[ŝji]
supro, pinto; sur; pri
ту çийĕ — montopinto
шыв çийĕ — surfaco de akvo
сĕтел çине — sur tablon
сĕтел çинче — sur tablo
сĕтел çинчен — de sur tablo
пур(ă)нăç çинчен каласа пар — rekonti pri la vivo
çиел — surfaco, supraĵo, supro
çиеле хур — meti supren

çи

[ŝji]
manĝi (manĝu)
апат çи — manĝi
ирхи апат çи — matenmanĝi
каçхи апат çи — vespermanĝi
ченĕçкепе çи — manĝi per forko
çисе тăран — satmanĝi
çисе пăх — gustumi
çитер — manĝigi

çу

[ŝju/ ŝov]
kavi (lavu)
алă çу — lavi manojn
пит çу — lavi sin, lavi vizaĝon
супăньпе çу — lavi per sapo
кĕпе çу — lavi tolaĵon
çумăр çăвать — pluvas
çăвăн — lavi sin

çу

[ŝju/ ŝov]
majo
çу уйăхĕнче — en majo
çу уйăхĕччен — ĝis majo
çу иртсен — post majo
çăвăн (çу уйăхĕн) пĕрремĕшĕнче — la unuan de majo

çу

[ŝju/ ŝov]
somero
ăшă çу — varma somero
çу каçа — dum somero
çу каçипе — la tutan someron
çулла — somere, en somero

çу

[ŝju/ ŝov]
butero, oleo, lardo, graso
пулă çăвĕ — fiŝoleo
сысна çăвĕ — porka lardo
тип çу — oleo
услам çу — butero
çупа ăшала — friti per oleo

те

vd та;

та

[ta]/[te]
kaj, ankaŭ
эп(ĕ) те пĕлместĕп — ankaŭ mi ne scias
унта та, кунта та — kaj tie kaj ĉi tie
эпир те, вĕсем те — kaj ni kaj ili

те

[te]
diri; ke, por -u
тем тет — ne klaras kion li diras
тейĕпĕр — ni diru
ан пултăр тесе — por tio ne okazu
ĕçлесе пĕтерес тесе — por fini la laboron
тесен — se, ĉe deziro, se oni bonvolas
пырас тесен — se vi volas veni

ту

[tu / tov]
fari (faru)
мĕн тăватăн? — kion vi faras? pri kio vi okupiĝas?
йăнăш ту — fari eraron, erari
туса пĕтер — finfari
туса кăлар — eldoni
проект ту — projekti
уяв ту — festi
курмăш ту — ŝajnigi ne esti vidinta
евит ту — deklari, oficiale informi
тав ту — danki
хапăл ту — saluti
хапăл тăватпăр! — bonvenon!

ту

[tu / tov]
monto
ту йĕлтĕрĕ — montaj skioj
ту каççи — intermonto, montpasejo
ту хĕрри — krutaĵo
тури — mont(ar)a
тури калаçу — supra dialekto (de la monteca regiono)

ум

[um]
antaŭ, antaŭa parto, fasado
чӳрече умĕ — fenestra breto
умра, умăнта, умĕнче — antaŭ iu aŭ io, antaŭe
ман умра — antaŭ mi
куç умĕнчех — antaŭ okuloj
кун умĕн — antaŭ tio
уяв умĕнхи кунсем — antaŭfestaj tagoj
ман ума кил — venu al mi
умлă-хыçлă — unu post la alia
çум — apudejo
хула çумĕ — antaŭurbo
çума, çумна, çумне — al, proksmime
ĉe, antaŭ
çумра, çумăнта, çумĕнче — apud
пуçлăх çумĕ — vicdirektoro

ун

[un(on)]
lia, ŝia
ун(ăн) сĕнӳ пур — li havas proponon, ideon
ун патне — al li (ŝi)
ун пирки — pri li (ŝi), pri tio (ĉi)
pro li (ŝi)
ун çинчен — pri li (ŝi)
ун пек — kiel li (ŝ), simila al li (ŝi)
ун чухне — tiutempe, tiam
ун чухлĕ — tiom

уç

[uŝj]
malfermi (malfermu), malkovri (malkovru)
алăк уç — malfermi pordon
куç уç — malfermi okulojn
кĕнеке уç — malfermi libron
кĕленче уç — malfermi botelon
ан уç — ne malfermu
уçсан хупма ан ман — post malfermi ne forgesu fermi, se vi malfermos poste fermu
уçă — ŝlosilo
malfermita, malfermite
лавкка уçă — la vendejo estas malfermita
уçă сывлăш — freŝa aero
уçă кăмăллă — bonanima
уçă сасăсем — vokaloj
уçăл — malfermiĝi
алăк уçăлчĕ — la prodo malfermiĝis
сунчăк уçăлмасть — la ombrelo ne malfermiĝas
уçăлса çӳре — promeni
уçăлтар — promenigi
уçăм — malfemiteco
уçăмлă —sincera, klara
уçăмлă чĕлхепе çыр — skribi per klara lingvaĵo
уçăмлă чăнлавсем — nekotesteblaj faktoj
уçăмлăн (= уççăн)— malferme, sincere
уçăмлăх — malfemiteco, sincereco
уçăмсăр — kaŝe, malklare
уçкăч — ŝlosilo, malfermilo
уçлăх — malfermita spaco, loko
тĕнче уçлăхĕ — kosmo, kosma spaco

ут

[ut]
paŝi (paŝu)
çуран ут — piediri
вăл аран утать — li apenaŭ paŝas
ут малалла — paŝu antaŭen
утăм — paŝo
etapo
йăнăш утăм — erara paŝo, ago
утмалли пур-ха кунта — estas ankoraŭ ne malmulte por paŝi

ӳк

[ӳк]
fali
çĕре ӳк — fali teren
катăлса ӳк — forfali, deromiĝi
çĕрле сывлăм ӳкнĕ — nokte rosis
ӳкерчĕк çинче эс(ĕ) лайăх тухнă — vi tre bone rezultiĝis sur la foto
тухса ӳк — elfali
сăнран ӳк — malgrasiĝi, malbone aspekti
ӳкер — faligi, fori, filmi
сăн ӳкер — foti, desegni (porteton)
çапса ӳкер — batfaligi
çуллă сăрăпа ӳкер — pentri
хакне ӳкер — rabatigi, malpliigi prezon
ӳкерĕн — esti prezentita, fotita, desegnita
ӳкерӳ — desegnado
filamdo, fotado
arta, prezenta
ӳкерӳ ăсталăхĕ — figura arto
ӳкерчĕк — bildo
desegnaĵo, foro
сăн ӳкерчĕк — foto

ӳс

[jus]
kreski (kresku)
ӳссе кай — kreskiĝi
ача хăвăрт ӳсет — la infano rapide kreskas
хăрушлăх ӳсет — la sekureco kreskas
ӳсен-тăран — planto, vegetaĵo
ӳсĕм — kresko
aĝo
ӳсĕмлет — efektivigi
altigi efikecon
ӳсĕмлĕ — efika, efektiva
ӳсĕмлĕн — efike, efektive
ӳсĕмлĕх — efiko (efikeco)
пирĕн ӳсĕмри çынсем — la homoj de nia aĝo
ӳсĕмсĕр — senefika, neproduktiva
ӳсĕн — kreski
ӳсĕнтер — kreskigi
altigi, efikigi

ху

vd хам;

хӳ

[hju]
bari (baru),
хӳме — barilo
хӳмеллĕ — barita
хӳтĕ — defendo, kaŝilo, ŝirmo
soleca
хӳтĕле — defendi, protekti
диплом хӳтĕле — defendi diplomlaboron
хӳтĕлев — defendo, gardo
хӳтĕлевçĕ — defendanto, gardanto, proktektanto
хӳтĕлен — defendi sin
хӳтĕлĕх — defendo, protekto
kaŝejo
хӳтĕсĕр, хӳтĕсĕрлĕх — senprotekteco, sendefencedco
хӳтлĕхлĕ — defemda, protekta

шу

[ŝu]
gliti (glitu), moviĝi (moviĝu), rampi (rampu)
шуса ӳк — glitfali
хырăмпа шу — rampi surventre
шутар — movi
ура шăвать — la piedo glitas
вăхăт кичемле шăвать — la tempo pasas malinterese

эп

[ebe]
mi
эп(ĕ) те — ankaŭ mi
эп(ĕ) хирĕç мар — mi ne estas kontraŭ
эп(ĕ) пĕлместĕп — mi ne scias
эпĕ сана юрататăп — mi amas vin
эп(ĕ) пĕлмен — mi ne sciis
эп(ĕ) манса кайрăм — mi forgesis
эп(ĕ) вуланă кĕнеке — la libro legita de mi
эп(ĕ) ăнлантăм — mi komprenis

эс

[es/eze]
vi (singularo)
эс(ĕ) мĕн тăватăн? — kion vi faras?
эс(ĕ) пĕлместĕн-и вара? — do, ĉu vi ne scias?
эс(ĕ) темĕн те пĕлетĕн — vi scias multon
эс(ĕ) килсен — post kiam vi venis, se vi venos
эс(ĕ) курнă фильм мана та килĕшет — la filmo kiun vi vidis plaĉas ankaŭ al mi

юн

[jun]
sango
юн пусăмĕ — sangopremo
юн таппи — pulso

юр

[юр]
neĝo
юр кĕлетке — neĝa homo, neĝa figuro
юр кĕрчĕ — neĝamaso
юр пĕрчи — neĝero
юр пике — neĝulino
юр сййĕ — neĝa tavolo
юр тăвайкки — neĝa monto (monteto)
юр çăвать — neĝas

ют

[jut]
fremda
ют чĕлхе — fremda lingvo
ютра пурăн — vivi eksterlande
ют çĕршыв çынни — alilandano
ютлăх — fremdlando
ютри — loĝanta eksterlande
юттăн — kiel fremdulo, fremdeme
ютшăн — eviti, teni sin fremdece
ютшăну — fremdemo, evitemo
ютшăнулăх — malkonkordo

яр

[jar]
lasi (lasu), funkciigi (funkciigu); helpverbo kun la signifo de fino aŭ komenco de ago
алăран яр — lasi el manoj
кайалла яр — resendi
каникула янă ачасем — la feriantaj infanoj
укçа ярса пар — (trans)sendi monon, ĝiri monon
яшкана тăвар яр — meti salon en supon
компьютер яр — ŝalti komputilon
ăсатса яр — akompani
кулса яр — ekridi
çисе яр — formanĝi
юрласа яр — ekkanti
куçран ан яр — fiksrigardi
салам каласа яр — transdoni saluton
ярса тыт — kapti, aresti
ярăм — ciklo, serio, sinsekvo
ярăн — veturi, promenveturi
çуран урапапа ярăн — bicikli
ярăнтар — veturigi

ят

[jat]
nomo
паллă ят — fama, konata nomo
пайăр ят — propra nomo
пайар мар ят — komuna nomo
паллă ячĕ — adkektivo
хисеп ячĕ — numeralo
япала ячĕ — substantivo
çĕнĕ çул ячĕпе саламлатăп — mi gratulas vin okaze de la nova jaro!
ят-сум — aŭtoritato
ят-шыв — bona nomo, honoro
ятла — insulti
ятласа ан кай! — ne tro juĝu! (oni diras al la foriranta gasto)
ятласа ан юлăр! — rememoru min sen malŝato! (diras la gasto al la gastiganto)
ятлаç — insulti
ятлаçу — kverelo
ятлаçуллă — insulta
ятлă — kun la nomo, portanta nomon
эп(ĕ) Тевет ятлă — mia nomo estas Tevetj
эс(ĕ) мĕн ятлă? — kiu vi estas?
ятлă парне — persona donaco
ятсăр — sennoma, anonima

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

da

unta, lere
унта, лере

du

esĕ
эсĕ

Ei

zămarta
çăмарта

er

văl
вăл

ja

vara, zapla, ija
вара, çапла, ийя

Öl

zu, neftă
çу, нефть

so

zapla
çапла

um

patĕnce, zyvăhĕnce, tavraşĕnce
патĕнче, çывăхĕнче, таврашĕнче

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

ав

«гнуть» «сгибать», «наклонять»; «плести (корзину)»; КБ, МК, ПК, аг, эг, туркм., узб., тув., хак. эг, уйг. эг, тур. иг, азерб. эй, башк. эй, кирг., казах., к. калп., ног., кумык., тат. ий «гнуть», «искривлять»; соответствия а ~ э, ә, и; в ~ й, г.

ав

çерем ав «поднять новину», «поднять целину»; казах. авдар, узб. ағар «переворачивать»; тат. иг «возделывать, обрабатывать землю»; игенче «земледелец», «хлебопашец»; башк. иген иге «заниматься земледелием,,; игенче «земледелец»; кирг.. казах., к. калп. жер айда «пахать»; уйг. йэр hайди, узб. ер хайда «возделывать землю», «пахать».

ак

«сеять», «засевать»; башк., тат. иг «обрабатывать землю»; МК, кирг., казах., к. калп., ног., тур., туркм. эк, АФТ, азерб. әк «сеять»; чув. акăн, МК экил, кирг., казах. эгил «быть посеянным»; уйг., тур. экин, кирг. эгин «посевы», «засеянное поле» казах. эгинши «земледелец», «пахарь»; тат. игенче «землепашец».

ан

1. «ширина (холста, ткани)»; 2. «полотнище»; МК, кирг., казах., к. калп., ног., кумык. эн, ойр. ээн, хак. ини «ширина»; в уйг.. узб., туркм., кирг., тат., якут. и «полотнище». Ср. монг. эн(г) «ширина (ткани)».

ан

ан пуççи «плечо». По-видимому, это сочетание тесно связано со словом анинбаш, кумык. инбаш, карач. ӳмбашыңын, тефс. XII—Хlll вв., АФТ ӓгин, Замахш., туркм., тув. эгин, кирг., пог., ойр. ийин, алт. В, казах., к. калп. иин, узб. С игин, хак. иңни «плечо».

ан

1. «спускаться», «опускаться», «слезать»; 2. «идти или плыть вниз по течению реки»; 3. «заходить», «садиться (о солнце)»; др. тюрк., МК, Замахш., тур., туркм., хак. ин, азерб., шор. эн «спускаться с горы»; тат. иң «опускаться», «оползать»; «заходить», «закатываться» (о солнце); саг. ин «плыть вниз по реке»; кирг. эң «наклонившись, коснуться земли», др. уйг. ӓн «спускаться», «сойти».

ан

— препозитивная отрицательная частица, употребляющаяся исключительно при глагольных формах повелительного наклонения; ан ӳркен «не ленись»; ан ӳркентĕр «пусть не ленится». Соответствий ему в других тюркских языках не имеется. Праформа чувашского ан в настоящее время сохранилась только в пермской группе восточнофинских языков (удмуртском и коми) в форме эн: удм: эн вера — чув. ан кала «не говори», коми ан гиж — чув. ан çыр «не пиши». По-видимому, еще в глубокой древности частица эта заимствована была чувашами от удмуртов, с которыми они долгое время жили в соседство. Возможно даже, что небольшая часть удмуртов вошла тогда в состав чуваш и тем спосопствовала распространению этой особенности в чувашском языке. Трудно согласиться с Рамстедтом, который утверждает, что „чув. ан от *ең негативного глагола *е-. От этго императива на -ң в тюркском позднее образовалось множественное число на -ңыз, например: болуңыз «будьте!», имеющее значение болуң-сиз“ (Введеиие 82).

ар

1. «мужчина»; 2. уст. «муж», «супруг»; ара çит «достигнуть совершеннолетия». Слово очень древнее, имеется оно почти во всех тюркских и монгольских языках и даже в шумерском; др. тюрк.. АФТ, МК, уйг., азерб., туркм., тур., шор. ӓр, кирг., узб., алт., тув., ойр., ног., к. калп., казах., якут. эр, башк., тат., хак. ир «муж» «мужчина»; в др. тюрк. ӓр «герой», «витязь», «удалой», «храбрый»; ср. монг. эр, бур.-монг. эре «муж» «мужчина»; «самец»; шумер. эре, уру — идеограмма мужчины чужой страны.

ас

«ламять»; тат., башк. ис» кирг., казах., к. калп., ног., ойр., узб. эс, уйг. әс, уйг. Син. ис «память», «сознание», «рассудок»; чув. аса ил. уйг. әскә ал, ног. эске ал, узб. эсга ал, кирг., ойр. эсте «вспоминать». «припоминать»; кирг. эске ал «принимать во внимание»; чув. асра тыт, кирг., к. калп. эсте тут, ног., карач. эсинде тут, тат. истә тот «помнить», «держать в памяти».

ас

1. «шалить», «озорничать», 2. «вести распутную жизнь»; башк., тат. аз «озорничать», «безобразничать»; др. тюрк., КБ, чаг., тур., тефс. XII—Хlll вв., уйг. аз, тув., хак. ас «cбиваться с пути», «блуждать», «потерять дорогу»; азерб., туркм., тур., тат., башк., к. калп. аз, казах. ас «развращаться», «распутничать», «портиться», «совращаться».

аш

«мясо», аш-какай, аш-пăш в собирательном смысле «всякое мясо»; др. тюрк., Замахш., тефс. XII—XIII вв. азук «продовольствие», «провиант», «корм»; чаг. ашлыг «зерно», «зерновой хлеб»; МК, уйг., кирг., ног., тур. (уст.) аш, казах., ног., хак. ас, балк. аш-маш «пища»; туркм., к. калп., ног. азык, якут. ысык «пища», «еда», «кушанье», «продукты»; узб. ош «горячая пища», «плов»; ойр. аш «пища», «еда», «хлеба в колосьях и в зерне», «посевы»; хак. ас «зерно»; тат. ашлык, кирг. аштык «хлебные злаки»; уйг. ашпэз, казах., хак. аспаз, узб. ошпаз «повар»; кирг., тат., башк. аша «есть». Ср. перс. аш «суп», «похлĕбка», «кушанье»; «крахмал», «клей»; (аш-пӓз) «повар». В чувашском аш-пăш второй компонент представляет собой слово-эхо с прибавлением п.

аш

«с трудом проходить места, покрытые толстым слоем снега, песка, грязи или высокой травой»; «бежать рысью»; др. тюрк. әш «ехать иноходью»; азерб., туркм., тур., уйг., кирг., тув., башк., тат. аш

ăв

«тереть», «растирать», «размельчать» (напр. табак); др. тюрк., тув., хак. уг, азерб., тур. оғ, туркм. овнут, ног. ув, башк. ыу, тат., гаг. у, койб. каг «мять», «растирать».

ăн

«сознание», «соображение» («ум», «рассудок»); др. тюрк., КБ. кирг., казах., уйг., тат., башк. аң, нот. ан, туркм. ааң. узб. онг «сознание»; тефс. XII—XIII вв. аң «понимать», «разуметь».

ăн

1. «удаваться» «увенчаться успехом», «споритьсяь; 2. «хорошо уродиться (о хлебах)»; «размножаться»; енис, он «расти, достичь возраста» (Батманов), МК, туркм. өн «прорастать», «прибавляться», «увеличиваться», узб. унг «удаваться», «оказываться успешным, удачным», «выгореть (о деле)», узб. ун, кирг. он «расти» «произрастать»; «удаваться», оң «быть улачливым», «наладиться», «спориться»; к. калп. онг, казах. он «спориться», «удаваться», «иметь успех»; тат. уң «хорошо уродиться (о хлебах)»; «иметь успех», «удаваться»; хак. оң «удача». Производные: ăнăç, ăнăçу «удача» «успех»; башк., тат. уныш, хак. оц, ног. ончыс, кумык. онгай «успех», «удача»; казах. ыңғай «удобство», «удобный случай»; узб. унум «урожай».

ăс

, ăс-хакăл «ум», «разум», «рассудок», «умственные способности»; Замахш., кирг., казах., к. калп.. ног., узб., тур. эс, уйг. әс, башк, иç «ум», «память», «рассудок»; алт. И эс «память», «чувство»; азерб. ағыл, ойр. агыл, туркм., тур., кирг., казах., к. калп., ног., карач., тат., башк. акыл, кумык. гьакыл, уйг. йекил «ум» «разум»; ăс — тюрк., хакăл < араб. «ум» «разум» «здравый смысл»; см. ас.

ăс

«черпать»; «цедить (из бочки пива, квасу)», кирг., к. калп. суз, ног, сӳз, туркм., ойр., хак., шор. сус, уйг., тув. ус хак. ис, тат. сос, башк. hоç «чeрпать»; в чув., уйг., тув., хак. начальное с отпало.

ăт

уст. 1 «выигрывать»; 2. «перенимать»; др. тюрк. удыш, Замахш., алт. В уут, МК, КБ, АФТ, уйг., кирг., туркм., узб. С, кирг., казах., к. калп., ног., тув., хак., кумык. ут, азерб. уд, тув. удуп ал, башк., тат. от. узб. ют «выиграть», «обыграть»; узб. ютук, тув. удук «выигрыш»; ср. тефг. XII-XIII вв. ут «побеждать», «одолевать».

ăш

«внутренность», «внутренняя часть»; «внутренности», «нутро», «живот», «желудок»; др. тюрк., МК, кирг., туркм., тур., уйт., узб., ойр. ич, тат. эч, Малов ПМК ош, казах., к. калп., ног. иш, башк. эç, якут. ис «виутренность», «нутро», «жнвот».

ен

«сторона», «бок»; кăнтăр енчен «с южной стороны»; Замахш., тефс. XII—XIII вв., азерб., туркм., уйг., тур., ног., тат., башк. ян (йан), кирг., казах. жандьян, хак. нан, тув. нан «бок», «сторона»; узб. ён «сторона», «край», «местность», «грань» (куба). В косвенных падежах имеет значение послелогов «возле», «подле» «около», «у», «при». Закономерной формой тюркского ян, жан, дьян в чувашском языке является çум (см.); в диалектах сохранилась и другая древняя форма çан: хăрах çансăр тăрса юлтăм «остался я без одной стороны (без одного бока) после паралича» (Н. Р. Романов).

ер

«приставать», «следовать за кем-л.»; «связываться», «спутываться»; др. тюрк., чаг. ӓгӓр, кирг. ээр, ээрчип ал, казах., к. калп. ер, ног. иер, туркм. эйэр, башк. эйәр, тат. ияр «пристать», «привязаться», «следовать за кем-л». Производные: еркĕн «любовник», «любовница»; понуд. ерт, кирг. ээрчит, казах., к. калп. ерш «вести за собой»; «руководить». А. А. Юлдашев склонен производить от иe «хозяин» (?).

ĕм

старший», «самый старший»; слово это отдельно не употребляется, а составляет первый компонент нескольких сложных слов: ĕмпичче «старший брат отца» и почтительное обращение к старикам; ĕмпӳ диал. первоначально —- «великий князь», позднее, со времен Ивана Грозного, «царь» (пӳ родственно турецкому бей, бекĔмпӳрт Туçа — название селения в Цивильском районе, букв. «избище»). В тюркских языках эн, эң служит для образования превосходной степени: др. тюрк. ӓн, кирг., казах., ног., алт., ойр., тув. эң, узб., Замахш., к. калп. энг, тур., тат. эниң, кумык, инг «очень», «весьма», «самый»; уйг. ән яхши дост «самый лучший (близкий) друг»; ср. монг. эн «самый»; эн тэрсӳӳн «самый передовой». Относительно слова иң (иң яхшы) проф. Н. К. Дмитриев замечает: „Этимология этого слова („ширь“) выясняется из слова иңсэ «ширина плеч»“ (СТЯ 52) (?).

ĕм

«сосать» (грудь); ĕмĕрт «кормить грудью»; АФТ, азерб., уйг. әм, туркм., узб., кирг., казах., ног., алт., ойр., тув. эм, тат., башк. им «сосать»; ПК ӓмӳз, уйг. әмгӳз, ежит «кормить грудью».

ĕç

«дело», «работа»; «труд», «занятие»; др. тюрк. исишисэш то же; производные: ĕçчен, тур. ишчен, тат. эшчән, башк. эшсән, уйг., узб. ишчан, к. калп. исшен «работящий», «трудолюбивый», «дельный», «деловой».

ĕç

«лить»; КБ, МК, азерб., уйг., узб., туркм., тур., кумык., карач., алт. И, ойр. ичишэс, тат. эч, хак., якут. ис «пить».

ие

уст. «злой дух»; по верованию чуваш, дух этот водился в бане; ие чăмланă çын (букв. «жеванный злым духом (ие) человек») «хилый, расслабленный человек, не владеющий своими членами», «рахитик»; орх.-енис, КБ иди, тефс. XII — XIII вв. ӓйӓ «хозяин», «господин», «владыка», «бог»; Замахш., уйг. эгә, узб. эга, чаг. ӓйӓ, азерб. йийә, туркм. эе, ойр., тув., хак. ээ «хозяин», «владелец»; койб., качин., сойон. ийӓ (Радлов), якут., тув. ие «мать»; ср. монг. эзэн «хозяин», «владелец»; тув. от ээзи «дух огня»; хак. суг ээзи «водяной». Возможно, во времена матриархата ие — «божество-мать», позднее, во времена патриархата — «хозяин», «владелец (огня, воды и пр.)».

ил

«брать», «получать», «принимать»; орх.-енис, азерб., туркм., тур., чаг., кумык., кирг., казах., к. калп., ног., уйг., алт. В, тув., хак., башк., тат. алол, якут. ыл то же.

ип

уст. «польза», «удобство», «прок»; иплĕ «удобный», «полезный», «осторожный»; ипле «налаживать», «делать аккуратно», «прочно», «крепко»; кирг., казах., к. калп. эп «ловкость», «ловкий прием», «удобный момент», «уменье приспособляться к обстановке»; кирг. эпчил, уйг. әпчил, казах. эпти «ловкий», «искусный», «умелый»; уйг. эпчиллик, казах. эптиллик, алт. В эп, тат. О иб, ип «сноровка», «ловкость», «удобство»; тат. ипле «удобный», «подходящий», «приспособленный»; «обходительный», «податливый»; алт. В ипте, эпте, уйг. эпли, кирг., казах. эпте, тат. иплә «ладить», «налаживать», «приспособлять», «делать умело», «устраивать»; тюм. ип «лад», «толк», «удобство»; тув. эп «согласие», «мир», «лад», «дружба», «слаженность».

ир

1. «утро»; 2. «рано»; ирхине, ирпе «утром»; туркм. иp, эртир, кумык, эрте, хак. иртен, уйг. ә(р)тә, ног. эртең «утро»; КБ, Зол. бл. ӓртӓ «рано», «давно», «рано утром»; узб. эрта, Замахш., тув. эрте, башк., тат. иртә «утро»; «рано»; кирг., казах. эрте, хак. ирте, тур. эркен, азерб. эркән «рано»; эркәндән «ранним утром»; ср. монг. эрт(эн), бур.-монг. эртэ, калм. эрт «рано», «прежде», «в старину», «в древности». В некоторых языках слово это приобрело форму местного и исходного падежа; в азерб., тур. и др. слово иp, эр вытеснено арабским sabah. Ср. хак. иир «вечер».

ир

1. «мять», «разминать» (ягоды); «выжимать», «выдавливать сок»; 2. «месить» (глину); башк., тат. из, азерб. эз, туркм., тур., уйг., узб., кирг., казах., к. калп., кумык, әз «мять», «разминать»; «месить»; «давить», «выжимать»; в перен. смысле: азерб., тур., уйг., кирг., казах. и др. «угнетать»; р ~ з.

их

, ийĕх «хорошо расти», «прибывать в весе», «откармливаться»; ихтер «растить», «хорошо откармливать» (о телятах, ягнятах); МК иктӳлӓ «кормить»; тефс. XII—XIII вв., Рабг. ӓк «воспитывать»; ср. калм. оёх «вырастать»; х ~ к.

иш

«грести (работать веслом)»; башк., тат. иш, кирг., узб., ойр., тув. эш, казах., к. калп., ног. эс, хак. ис «грести».

иш

«плавать»; тув. эжин, азерб., уйг. ӳзйуз, узб., ног. юз, кирг., казах. жӳз, к. калп. жуз, алт. в дьӳç, башк., тат. йөз «плавать».

иш

«рушить», «обрушивать», «ломать»; «топтать»; башк. иш «валить», «рушить».

ку

«этот»; др. тюрк., азерб., уйг., узб., кирг., туркм., тур., кумык., ног., алт. В, якут., тат. бу, хак. пу, тув. бо, шор. по, желт. уйг. ко, башк» был, кирг., казах., к. калп., кумык. бул «этот».

ме

ме ил! «на возьми!» мейĕр! «нате!»; уйг. мә, мэ алгин! казах. мэ ал!, кирг. ме! «на, возьми»!, мениз! «нате!»; башк. мэ, мэ ал!, тат. мэ!, туркм. ме, ме ал!» алт. В ма!, узб, ма! «на, возьми!»; ср. калм. мә! «на возьми!».

ни

— отрицательная част. = «ни»; туркм., тур. не, узб. нане бен, не сен, чув. ни эпĕ, ни эсё «ни я, ни ты»; не бӳгӳн, не йарын, чув. ни паян, ни ыран «ни сегодня, ни завтра»; туркм. не оне, не де ыза, чув. ни малалла, ни каялла «ни взад, ни вперёд»; узб. на китоб, на дафтар олби, чув. ни кĕнекине, ни тетрадьне илмерĕ «не взял ни книги, ни тетради»; чув. никам «никто», нимĕн «ничто», ниепле «никак», «никакой», ниçта «нигде», нихçан «никогда». Частицу эту чуваши получили от русских, а тюрки — от персов.

пу

< пăв «пар», «испарение»; азерб., туркм., уйг., узб. буғ, тур. буғу, кирг., ойр. буу, ног. був, казах., тат., тат. бу, буг, тат. о, башк. быу, алт. И пу, пуг, к. калп. пуӳ «пар», «испарение»; чув. пăвлан, башк., тат. быулан, ног. бувланбуғлан, кирг. буулан, к. калп. пулан «испаряться».

пу

куç пупăв.

пӳ

, диал. пĕв «рост», «стан», «фигура»; АФТ, уйг., чаг., азерб., туркм., тур., кирг., казах., к. калп., ног. бойбуй «рост», «стан», «фигура»; «длина»; алт. В пой «длина»; «рост»; чув. пĕве çит, алт. В пойго дьет «достичь совершеннолетия»; азерб. бойлу, уйг. узун бойлук «рослый»; азерб. бойлу, алт. В пойында барлу (чув. çире пур) «беременная»; узб. С буинда бул «быть беременной». Ср. монг. бие «тело», «организм»; «личность», «особа»; «здоровье»; «рост»; бур.-монг. бэе то же.

си

, сий «слой», «пласт». Заимствовано из финских языков: удм., коми си «слой», «пласт»; фин. зуу «волокно», «фибра»; мар. ший «годичный слой древесины».

су

, диал. căв 1. «считать»; 2. «почитать»; сума су «уважать», «почитать»; др. тюрк., КБ, МК, Зол. бл. са, азерб., тур. сай «считать», «исчислять»; «уважать», «признавать», «почитать»; туркм., кирг., казах., ног., тат. сана «считать», «исчислять»; тат. санга сана «почитать», «уважать»; кирг., тат. сан «число», «счёт», «количество».

су

, диал. сăв «доить»; МК, уйг., азерб., туркм., тур., тув., хак. cағ, узб. cоғ, ног., кумык., тат. сав, кирг., алт. В саа, казах., к. калп. сау, башк. hay, якут. сыа «доить»; тат. савучы «доярка»; монг. саға, саах «доить»; чув. сăвăм «один удой (молока)»; МК, азерб., туркм., тур. caғым, узб. coғум, уйг. ceғим, кирг. саам, казах. сауым, кумык, савум, тат. савым, ойр. бир саам (сӳт) «один удой (молока)».

сӳ

, диал. сĕв «снимать», «сдирать (шкуру животных)»; «отдирать»; МК, Замахш., уйг., азерб., туркм., тур., тат., кирг., казах., к. калп., ног., алт. В, ойр., хак., тув. сой, тат. суй «резать (скот)», «снимать», «сдирать шкуру»; «обдирать».

çи

«есть», «принимать пищу», «кушать»; çитер «дать есть», «кормить»; др. тюрк. (орх.), Зол. бл., хам. йийӓ, тефс. XII—XIII вв., уйг., узб., азерб., тур. йе, туркм. ий, кирг., казах., к. калп. же, тув., хак., тофал. чи, ойр. дьи, якут. сиэ «есть», «кушать»; АФТ йӓдӳр «давать есть»; уйг. йегӳз «кормить».

çу

(род. п. çăвăн, дат. п. çăва < диал. çăв «лето»; çула, çулла < диал. çăвла «летом»; çулахи, диал. çуллахи, çăвлахи «летний»); др. тюрк., МК, Замахш., ст. узб. йай, азерб. яй, башк. йәй, тат. жәй, кирг. жай, ойр. дьай, карач. джай, тув., хак. чай, якут. сай «лето»; тат. жэйге, кирг. жайкы, хак. чайги «летний»; çу < çăв < йайçур.

çу

, çăв (< йаг) «масло», «сало», «жир»; cap çу «топленое коровье масло»; кумык, яв, МК, тур. йаг, уйг., азерб., туркм. яғ, узб. ёг, алт. В дьу, дьаг, тув., хак. чаг «жир», «сало»; тув. саржаг «масло»; узб. сари ёг, карач. сари джау «топленое «масло».

çу

— слово это сохранилось в сочетании çу-çармăс и известно только в 2—3 деревнях Вурнарского района; проф. Н. И. Ашмарин определил его как «враг-черемисин» (ср. тюрк. яг, ягы). Так понимать это слово у нас нет никаких оснований: ни в чувашских, ни в марийских преданиях и фольклоре нет никаких указаний на то, чтобы между этими народами происходили вооруженные столкновения. Если и существуют среди чуваш пословицы и поговорки вроде Çăрмăс Атăл урлă каçсан тин астунă, mem или Атăл урлă каçсан, çармăса та ăс кĕнĕ, тет (Ашмарин. Сл. XII, 66) „Когда мариец перешел через Волгу, тогда только к нему вернулся рассудок (тогда только он вспомнил)“, то это говорит только о том, что по приходе булгар на Волгу марийцы поспешно переселились в левобережные лесистые места и окончательно обосновались здесь. Легко вскрыть истинную этимологию этого слова, если сопоставить его с бытовавшим в старое время в чувашском языке словом çу-чăваш. Так называли чуваш, которые жили наполовину по-христиански, наполовину по-мусульмански (Ашмарин. Сл. XII, 200). И среди марийцев, живших по соседству с татарами и чувашами, были такие люди. Следовательно, çу в этих словах восходит не к тюркскому jaγ «враг», а к чувашскому çур «половина».

çу

диал. çăв 1. «мыть», «умывать»; 2. «стирать»; др. тюрк. йуу, Замахш., АФТ йуюювйыу, уйг. жуй, кумык, жув, алт. В дьуг, карач. джуу, кирг., казах., к. калп. жуу, тув., хак. чуг, якут. сууй «мыть», «стирать»; чув. çăвăн «мыться»; МК, АФТ йун, уйг. жуюн, азерб. ююн, туркм. ювун, якут. суун, узб. ювин, тат. юын, ойр. дьун, кирг. жуун, казах. жуын, хак. чуун, тув. чун, башк. йыуым, ног. ювын «мыться».

çу

диал. çăв (< йаг) «идти», «падать» (о дожде); çумăр çăвать «дождь идет»; др. тюрк., Зол. бл., уйг., азерб., туркм., тур. йаг, узб. ёг, башк. яу, тат., ног., кумык, яв, кирг., к. калп., казах. жау, ойр. дьаа, тув., хак. чағ «идти», «падать» (об осадках).

те

«говорить», «сказать», употребляется только при передаче чужой речи в значении русского «мол», «дескать»; КБ та, тефс. ХII-XIII вв., Замахш., алт. В те, МК, желт, уйг., хак. mu уйг. дә, азерб., тур., тат., гаг., узб., ойр., казах. ног., к. калп., кумык. де, тув. де, ди, кирг. дей, туркм. дий якут. диэ «говорить», «сказывать».

ту

, диал. тăв «гора», «холм», «возвышенность»; др. тюрк.» уйг., хак. тағ, тур., азерб. дaғ, туркм., тув. даг, узб. moғ, кирг. тоо (диал. тов), ног., кумык., караим, тав, ойр. туу, казах., к. калп., карач., тат., башк. тay «гора»; к. калп. тавы «его гора»; ср. монг. табаған, дабаа «гора», «перевал»; г ~ в ~ у: тағ > тăв > ту.

тӳ

< диал. тĕв «толочь»; тат., башк. mӧй, уйг. тӳг, к. калп., казах., кумык. тӳй, ног. туьй, узб. туй «толочь»; азерб. дӧой, туркм., тур. дӧв «толочь», «молоть»; в азерб. и «молотить».

уй

, диал. ой «поле»; чаг. ой «низина», «долина», «лощина», «овраг»; кирг., казах., к. калп., ног. ой «низина», «впадина»; туркм. ой, ойлук «низина», «рытвина»; тур. оюк «впадина», «углубление»; азерб. оюг «выемка»; желт. уйг. ой «степь», «долина»; ср. монг. ой «лес», «бор», «роща»; ср. также уйг., туркм., тур., азерб. ой «долбить», «выдалбливать», «рыть».

уй

«мысль», «намерение»; тат., башк., узб. уй, уйг., кирг., казах., к. калп., ног., кумык., ойр., якут., ой дума», «мысль», «намерение»; «ум»; др. тюрк., (орх.) ӧг «дума», «мысль»; орх., МК ӧ «думать», «понимать»; ср. монг. ой «ум», «разум», «способность»; «память».

ум

1. «перёд», «передняя часть», «фасад»; «перед»; 2. «грудь»; съезд умĕн «перед съездом»; др. тюрк., КБ, МК оң «перед»; «восток»; тефс. XII-XIII вв., азерб., тур., туркм. ӧн, узб. ум «перёд», «передняя часть», «фасад»; тур., туркм. ӧонӳнде, чув. умĕнче «впереди»; монг. ӧмнӧ «юг»; «южный»; послелог = «перед», «впереди»; олны ӧмнӧ «перед массами»; ӧмнӧх «передний», «находящийся впереди»; калм. ӧмн «впереди».

ур

, ура «ров»; улăм ури «омёт соломы»; уйг. Син. ора «ров», «яма»; «яма для хранения зерна»; к. калп. ураур «яма для хранения чего-л»., башк. ур «ров»; крепость уры «крепостной ров»; алт. В ора, оро казах., кирг. ор «ров»; «яма»; туркм. уры «яма для хранения зерна».

ус

«опускать»; пуçа ус «опускать голову»; перен. «впадать в уныние», «находиться в тяжелом раздумье»; усăк «отвислый»; усăк хăлхаллă «вислоухий»; АФТ ас «вешать»; «распинать»; Зол. бл., тефс. XII-XIII вв., чаг., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., кумык., полов., азерб., тур., гаг., туркм., тат., алт. В, тув. ас, узб. ос, башк. аç «вешать», «подвешивать»; тур. асма узб. осма «висячий».

уç

«открывать», «отворять», «отпирать», «раскрывать»; др. тюрк., уйг., кирг., ойр., азерб., тур., туркм., тат. ач, узб. очашас «открывать», «отворять», «отпирать».

ут

«конь», «лошадь»; ут кĕтӳ «табун»; др. тюрк., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., азерб., туркм., алт. В, ойр., хак., тат., башк. , тув. аът, узб. от «конь», «лошадь»; ср. монг. адағун «конь».

ут

шагать»; утăм «шаг»; тефс. XII-XIII вв. адым «шаг»; чаг. от «проходить»; тур. адым , туркм. әдил әт, азерб. аддымла, тат. адымла, атла, башк. атла, кирг. атта «шагать»; узб. одимловчи экскаватор «шагающий экскаватор»; Замахш. адым, азерб. аддым, туркм. әдим, кирг., казах., ног. адым, узб. одим, тат. адым, атлам, башк. азым, алт. алтам «шаг».

ут

см. ывăт.

ух

1. «тереть», «натирать»; 2. «мыть», «стирать», «полоскать (белье)»; тур. «мять», «тереть», «растирать», «массировать»; «чистить», см. ăв ср. монг. угаах, калм. yhax «мыть», «стирать»; монг. угааш «белье».

уя

1. «соблюдать (обычаи)», «чтить»; 2. «беречь»; уяса «бережно», «осторожно»; др. тюрк., тур. айа «почитать»; «уважать»; МК, туркм. айа «беречь», «жалеть», «щадить», «экономить»; Зол. бл. айа «жалеть», «опасаться»; чаг. айа «воздерживаться», «остерегаться», «беречься»; уйг. айи, узб., казах., кумык., карач., хак., алт. В ая «осторожно обращаться с вещами, беречь их», «щадить», «жалеть»; ср. монг. айу, айх «жалеть», «опасаться».

ӳс

«расти», «размножаться», «повышаться» (о цене); тат. ӳс, башк. ӳç, узб. ус, уйг., кирг., казах., к. калп., ног., туркм., алт. В, тув., хак. ӧс «расти», «размножаться»; ср. монг. ӧсӧх, калм. ӧсх «расти», «подрастать»; «размножаться».

ӳт

1. «тело»; 2. уст. «мясо»; тефс. XII-XIII вв. ӓт «мясо»; «тело»; якут. эт «тело»; уйг., азерб. әт, алт. В эт, хак. ит «тело»; «мясо»; тув. эьт-бот «тело»; эьт «мясо»; кирг., казах., к. калп., ног., кумык., туркм., тур., тат. эт, тат., башк. ит «мясо». В настоящее время в чув. яз. ӳт употребляется исключительно в значении «тело», а в прошлом оно обозначало и «мясо», что видно из сохранившихся устойчивых речений: ӳте кĕр «разговляться» (на мясо); ырхан ӳт хăй шӳрпинчен хăй вăтаннă, тет «нежирное мясо, говорят, само устыдилось своего навара»; а также в диал.: ӳт шӳрпи «мясной суп»; ср. тур. эт курти «черви (в теле)» (Будагов I, 177).

ху

см. хăв.

шу

, шăв 1. «ползать», «скользить»; 2. «незаметно исчезать, уходить»; «двигаться»; тат. шу, башк. шыу «скользить», «кататься на коньках»; шылғак «скользкий»; «скрыться», «улизнуть»; тат. шуыш, башк. шыуыш «ползать»; кирг. сойло, тув. сой «ползать», «пресмыкаться».

ыр

«уставать», «утомляться»; ыртар понуд. «утомлять»; др. тюрк., тефс. ХII-XIII вв. ар, Замахш. ар, хар, АФТ ар, ары, чаг. ар, хари, уйг., к. калп. hap, узб. хор (диал. хар), казах., ног., туркм., тат., башк. ар, кирг., кумык., карач., ойр. арыарын, ары, якут. ыыр, ыр «уставать», «утомляться», «ослабевать», «изнемогать», «изнуряться», «выбиться из сил»; тув., хак. ар, к. калп., тур. ары «худеть»; др. тюрк. арғар, Замахш. hаркуз, АФТ ардыр, уйг. hapдyp «утомлять»; карач. арыт «уморить».

ыр

, ырала «пазить», «делать пазы»; «выбирать паз»; тат. Сиб., алт. В, хак. ар, башк. ыры, тат. ырмаула, якут. ор «делать пазы», «делать выемку».

юл

1. «оставаться»; 2. «отставать»; юлашки 1. «остаток»; «остатки»; 2. «последний»; тефс. ХII-XIII вв., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., тур., тат., башк. кал, узб. кол, азерб., туркм. гал, хак. хал, якут. хаал «оставаться»; ср. тур. йал «остатки корма, даваемого животным»; й ~ к, у ~ а.

юн

«кровь»; др. тюрк., КБ, МК, Зол. бл. канкан, узб. конхун, тув., хак. хан, якут. хаан, азерб., туркм. ган «кровь» ; ср. монг. ханах «пускать кровь»; в ряде слов общетюркскому к в чув. соответствует й: кар ~ чув. юрхун) «кровь» .

юп

: юп кур уст. «любить», «хорошо относиться», «одобрять»; узб. эп кур «считать удобным, подходящим, достойным», алт. В йӧп, хак. чӧп «совет», «согласие», «уговор»; «хорошо», «пристойно», «впору»; Ибн-Муханна джӧб «хорошее дело»; якут. сӧп «верный», «правильный»; в ханских ярлыках йиб «лад», «пригодность»; ср. монг. зӧв, бур.-монг. сӧб, зӳб «правильный», «верный», «справедливый», «точный».

юр

«снег»; др. тюрк., МК кар, уйг., кирг., казах., к. калп., ног., карач., тур., тат., башк., ойр. кар, узб. кор, азерб., туркм. гap, тув., хак. хар, якут. хаар «снег»; к ~ й, а ~ у.

юс

«горностай»; шăши юсĕ «ласка»; МК аз, ас, Замахш., алт. В, ойр. агас (ак ас), тув., тур., тат. ас, башк. аç, кирг. арс, арыс, ас «горностай», хак. ас «ласка», алт. В cap’ac «колонок»; ср. перс. (ас) «горностай». Возможно, от ас (ср. якут.) «белый»: горностай — белый зверёк.

юс

1. «лишаться (чего-л.); 2. «ошибаться», «обманываться»; чĕлхерен юсрăм «я лишился языка (речи)»; тат., башк. яз «лишаться», «теряться»: акылдан яз «лишиться ума, рассудка», «сойти с ума»; казах. жас «унывать», «отчаиваться»; Зол. бл., АФТ йаз «ошибаться»; алт. В дъас, тув. чаз «ошибаться», «заблуждаться», «промахиваться».

ют

, юта «чужой», «посторонний»; «чуждый»; др. тюрк. (енис), МК йат, уйг., туркм., кумык., ног., тат., башк. ят, алт. В дьат, узб. ёт, кирг., казах., к. калп. жат, азерб. яд, тув., хак. чат «чужой», «чуждый», «посторонний».

юх

«течь», «протекать»; др. тюрк., МК, Зол. бл., уйг., туркм., тур., алт. В, тув., кирг., казах., к. калп., ног., башк., тат. ак, узб. ок, азерб., хак. ах, полов. ах, агар «течь», «протекать».

ял

уст. «народ», «общество»; ял кулать «народ осуждает чей-л. поступок»; ял кулли пултăм «я стал посмешищем народа»; др. тюрк. ел, ил «народ», «племенной союз»; кирг. ел «племенной союз», «племя», «род»; «страна», «государство»; казах. ел «население», «народ», «страна»; азерб., тур. «народ», «племя»; «страна»; турк. ил «народ»; «родина».

ял

«деревня», «селение»; др. тюрк., МК, тефс. ХII-XIII вв., чаг. агыл «загон для скота»; алт. В, тофал. ал, аал, якут. ыал «юрта», «деревня», «селение»; тув., хак. аал, кирг. айыл, тат., ног. авыл, башк., к. калп. ауыл, узб. овул «селение», «аул»; ср. монг. айл «селение», «группа юрт»; «дом», «двор», «семья», «хозяйство». Акад. Б. Я. Владимирцов полагает, что все указанные формы произошли от айил — «кочевые стоянки, состоявшие из отдельных юрт и кибиток» (Общественный строй монголов. Л., 1934, 37).

ям

ям çулĕ уст. «ямская дорога», «тракт». Чуваши заимствовали от русских (в русском из тюрк.): русск. ям «почтовая станция, где проезжающие меняли лошадей»; ср. монг. зам «дорога», «путь»; ср. перс. (йам) «почтовая лошадь».

яр

1. «посылать»; 2. «пускать», «отпускать»; др. тюрк. КБ, Зол. бл., ПК ыд, якут. ыыт, алт. В ыс, ий «посылать»; алт. В шӧрчек ыс «сказывать сказку» (чув. юмах яр), тефс XII-XIII вв. ир «посылать»; хак. ыс «посылать»; нымах ыс, чув. йăмах яр «рассказывать сказку».

ят

«имя», «название»; ятла «ругать», т. е. «обзывать грубыми, бранными словами (именами)»; др. тюрк., КБ, МК, Замахш., Зол. бл. amад, чаг., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., алт. В, ойр., тув., хак., тур., тат., башк. am, узб. от, туркм., якут. аат «имя»; в чув. й — звук протетический, узб. от из ат, в туркм. и якут. начальное а долгое.

яш

1. «молодой», «холостой», «парень»; 2. «стройный», «гибкий»; тур. яш «свежий», «зеленый»; МК, уйг., туркм. яш, тат. яшь, башк. йәш, узб. ёш, кирг. жаш, казах., к. калп. жас, ног. яс, ойр. дьаш, тув. чаш «молодой»; карач.-балк. жаш «молодой»; «сын»; чаг. йаш «дитя», «ребёнок»; «жизнь», «свежий»; казах. жастык «молодость», «юность»; в тюркских языках слова, обозначающие «молодой» и «зелёный» (цвет молодой травы) являются этимологически родственными; см. ешĕл, __ешер__.

яш

кĕрĕм собир. «молодые люди», «юноши и девушки»;, «молодежь»; кумык. яш-оьрюмлер, ойр. дьаш ӧскӳрим «молодежь»; алт. В ӧскӳрӳм «сын», «воспитанник» (стр. 492). Вторая часть тюркских форм произошла от глагола: ойр. ӧскӳр, хак. ӧскир (ср. чув. ӳстер, уйг. ӧстӳр) «растить», «выращивать»; «воспитывать»; отсюда отглагольное существительное ойр. ӧскӳрим «ростки», «поросль», «побеги»; дьаш ӧскӳрим «молодежь», «молодое поколение»; ср. к. калп. (диал.) ёспирим «молодежь»; чув. яш-кĕрĕм из тюрк. яз.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

ар

п.п. Арлăх, секс (туп.). Пĕлетĕр вĕт-ха çăмăлттай каччăсем хĕрсемпе ар çыхăнăвне кĕриччен çеç çӳреççĕ. Т-ш, 16.10.1991, 8 с. Çамрăксен 60 проценчĕ шкул çулĕнчех ... ар хутшă-нăвĕсене кĕрет. ЧХ, 1998, 4 /. 7 с. Геройсен вилĕмне çавăн пекех ... ар кĕвĕçĕвĕ те, ăс-пуçа çухаттаракан ар туйăмĕсем те çывхартаççĕ. В.Абрамов, 1998, 3 с. Шкул ачисене ар воспитанийĕ парасси. Ч-х, 1999, 14 /, 1 с. — ар вăйĕ, ар хатĕрĕ, ар хăвачĕ (ÇХ, 1997, 28 /, 6 с.); ар гормонĕсем, ар киленĕвĕ, ар аталанăвĕ, ар пурнăçĕ, ар туртăмĕ (С-х, 2000, 40 /, 4 с.).

ен

ç.п. Хут листин пĕр айкки; страница. Н.И.Ашмарин словарĕнче те пур ку сăмах, 9 том, 136 ен. Н.Егоров //Х-р, 3.10.1996, 3 с. «Чувашский рассказ» кĕнекери 15-мĕш ене пăхăр. В.Станьял //Х-р, 13.02.1997, 4 с. Мари Эл тĕп архивĕ..., 174 ĕç, 2 ен. ЧЛК, 1998, 7 с. — танл., хутьен «страница» (Г.Айхи, 1988, 5 с.; Х-р, 5.01.1993, 3 с.).

кю

ç.с., спорт. Хĕвелтухăç кĕрешĕвĕнчи ăсталăх виçи; разряд. Хусакасси каратисчĕн — пĕрремĕш «кю» [Пуçелĕк]. ÇХ, 2000, 34 /, 10 с. Экзаменсене 15 чăваш каратисчĕ ăнăçлă тытрĕ... А.Тимофеевпа Л.Артемьев пĕрремĕш кю (разряд) илчĕç, ыттисем — иккĕмĕш кю. Х-р, 16.08.2000, 4 с.~~

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

ер

çыпăç. Вăл чир (вĕлле хурчĕн чирĕ. – Э.Ф.) ерет (çыпçать) хуртран, карасран, тумтиртен те, савăтран та, темрен те [Сергеев 1907:28].

ту

сăрт. Çипирте Тобольск ятлă хула патĕнче Чăваш тăвĕ ятлă ту (сăрт) пур [Комиссаров 1918:14].

уй

хир. Ĕне чирленине пĕлсенех ăна карташĕнчен пĕртте кăларас пулмасть, Вите пулсан хăйне анчах витене хупса хурас пулать е уйри (хирти) картана кайса хупас пулать [Исаков 1882:5]; Эпĕ вăр-вар чӳрече виттĕр кантур çуртне каялла кĕрсе карăм та тепĕр еннелле туха уялла (хирелле) чупрăм [Комиссаров 1918:10].

çу

ух, чӳхе. Вĕсем кĕпесене ухатчĕç, чӳхетчĕç (çăватчĕç) [Букварь 1902:198].

ăш

хырăм. <…> хĕл каçа варланчăкне хăйсен ăшĕнче (хырăмĕнче) усраççĕ [Сергеев 1907:7].

Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ

юс

горностай — mustela erminea [сăсар йăхĕнчи пĕчĕк çăткăн чĕрчун]

як

як — bos mutus [Тибет тăвĕсем хушшинче пурăнакан пысăк тискер вăкăр]

Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ

Ял

"деревня; село"; первый компонент ряда чувашских личных имен.

Этимологи словарĕ (1996)

ав

II. пахать плугом, пахать плугом чищобу, росчисть. Авса пăрахнă çерем. Только что вспаханная новина (Ашм. Сл. IА, 38).<br>Л.С.Левитская, касаясь словарной статьи на АВ- II (Егоров ЭСЧЯ, 19), замечает, что отсутствие помет типа см. (смотри), сем. (семантика) затрудняет понимание многих сопоставлений. Здесь "автор хотел... дать сопоставление трех тюркских слов: агдар- < аг- ~ чув. ав-, ик- < эк- и хайда-, айда-, но читателю-неспециалисту трудно ориентироваться в материале без соответствующих помет" (Левитская НВЧИЛ, 304).

ав

I. гнуть, сгибать.

Производные формы: авăн- гнуться; авăнчăк изогнутый, гибкий; авкала- гнуть различным образом или гнуть в разное время, время от времени, иногда, кое-как; авкалан- изгибаться различным образом, в разное время и пр.; авкалантар- заставить кого различным образом изгибаться; авкаланчăк кривлякой называют человека, который кривляется и ужимается; авкăç станок из толстого дубового пенька, на котором гнут дуги, ободья и полозья; авмака с одной кривизной, согнутый; авмашкка (с едва заметным удвоением к) имеющий некоторый изгиб (дерево, проволока) (Ашм. Сл. 1А, 34-38).
Тюркские соответствия: др.-тюрк. еg- сгибать, наклонять (ДТС, 165); тат. ию склонять, нагибать, согнуть, пригнуть; башк. эйеу тж; аз., тур. äй-, уйг. äк- (Радл. Сл. I, 658, 675), тар., чулым., чаг., узб. äг- гнуть, нагнуть, согнуть;   як. иэх- гнуть, сгибать, загибать.
Чув. ав- > мар. (Горд. ЭСМЯ I, 42, 47) аауаш, агуаш, айаш гнуть, согнуть (Федотов ЧМЯВ, 166).

ар

I мужчина. Усрем-усрĕм, ар пултăм. Рос я, рос, и стал мужчиной. Также обозначает мужа. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Арсăр пурнăç — туратсăр йывăç. Жена без мужа — дерево без ветвей. (Пословица).

Производные формы: арлă имеющая мужа, замужняя; арлă-арăмлă муж и жена, муж с женою: çапла вара вĕсем иккĕш арлă-арăмлă пулаççĕ. Таким образом они стали супругами, т.е. вступили в брак, образовали супружескую пару; арсăр не имеющая мужа, вдовая; арсăр-йышсăр без мужа и без семья; арсăрлăх неимение мужа, вдовство; арçын (ар + çын) мужчина; арçынла похожая на мужчину, на мужской лад; ар-çу-ри / ар-çори / ар-çурри / ар-çури название лесного духа (Ашм. Сл. IА, 302-316).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., куманд., тар., тоб., кюэрик., крым., чаг., ком., тур., карЛТ. äр мужчина, сильный муж, герой; муж, супруг = кирг., к.-кирг., саг., койб., кач. ер = каз., тоб. ир (Радл. Сл. I, 751, 753, 1456). М.Рясянен исходной формой всех тюркских слов устанавливает *(h)är(ä) (Räsänen ЕWb., 46а). Г.Дёрфер, исходя из монгольской формы ere, полагает, что тюркскому är соответствует более древняя форма *ärä (еще более древние *härä и *pärä) Doerfer. Bemerk., OLZ LXVI 7/8. S. 332).
См. Егоров ЭСЧЯ, 30.

ар

II вотяк. Пĕри чăваш, тепри ар, иккĕшĕ те киле каясшăн. Один — чувашин, другой — вотяк, оба хотят идти домой (Ашм. Сл. IА, 316). Каз. (= тат.) ар, чув. ар вотяк (= удмурт) = чув. ар мужчина < *är (Räsänen ЕWb., 22а).

ял

I селение (деревня, село).

Производные формы: ял-йыш односельчане; ял кулли/колли посмешище для деревни; смехота; ял хавалӗ деревенский обычай, нрав и т.п. (Ашм. Сл. IV, 172-177).
Тюркские соответствия: алт., тел., к.-кирг. айл юрта (алт.); деревня, аул (тел., к.-кирг.); кирг., каз., крым., ком., тоб., тара аул юрты, находящиеся на одном месте (кирг.); деревня (каз., ком., крым.); кюэрик., аз., тур. аҕыл загон для овец (тур., аз.); деревня (кюэрик.); тел. айыл деревня (Радл. Сл. I, 33-34, 74-75, 163, 221); як. ыал сосед; семья; дом; перен. житель.
Монгольские формы: п.-монг. ajil аил, селение; юрта, дом; сосед; монг. айл аил, группа юрт; юрта, дом; семья; соседи; бур. айл аил, группа юрт; юрта, дом; семья; соседи; жители одной общины.
Тунгусские формы: эвенк. айил (< монг.) сосед; сол. <аил (< монг.) деревня, поселок (ТМС I, 21).
Мар. ял деревня, село (< чув.) (Федотов ЧМЯВ, 286).
Ср. болгарскую эпитафию 708/1308 года: (араб. вязь)mūn suwār yāl-i (Talât Tekin VBK, 90:6) = чув. Мăн Сăвар ял-ĕ.
См. Егоров ЭСЧЯ, 352; Räsänen EWb.,39b; Федотов МИЭСЧЯ, 177.

ял

II общество (Ашм. Сл. IV, 173); люди, народ.

Тюркские соответствия: тар., алт., тел., леб., крым., ком., тоб., аз., тур., чаг., уйг., карЛТ. äл мир, согласие (чаг., уйг.); племя; семья; жители одной местности; приход (первоначально, вероятно: те, которые вместе кочуют и мирно живут); народ (уйг., чаг., тел., аз.); страна, губерния (тур.); собственный народ, свое племя, своя семья (противоположно: йат чужой); люди прихода, в противоположность собственной семье; кирг., к.-кирг., саг., койб., кач. ел мир, согласие; племя, отделение народа (кирг., к.-кирг.); народ,   люди:   казак   ели   киргизский  народ;   каз.,   бар.,   тоб., тур. ил народ, племя (бар., каз.); жители деревни; приход; деревня (каз.) (Радл. Сл. I, 803-805, 1471); др.-тюрк. el/il племенной союз (ДТС, 168-169).
Мар. ел страна (< тюрк.).
См. ял I.

В.Г. Егоров редакциленĕ чăвашла-вырăсла словарь (1935)

ей

межд.
удивления, восхищения, сожаления, недовольства;

зевательная частица

йе

или, либо

Çавăн пекех пăхăр:

__ » - çăн - çĕм - çи -çăм

__
Сăмах çăлкуçĕ
итал. do
 
Пуплев пайĕ
Япала ячĕ
 
сăмах
 
Чĕлхе
Чăвашла
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Yoomoney: 41001106956150